praktyczny przewodnik krym adam dylewski Pascal Tytuł serii: Praktyczny Przewodnik - Polscy Autorzy Autor: Adam Dylewski Konsultacja: Oleg Aleksejczuk Redakcja: Mariusz Kulan, Jolanta Olejniczak Korekta: Bartosz Hankus Mapy: Wiesław Sadłek, Piotr Miller Skład: Remek Dąbrowski Koordynator projektu: Mariusz Dyduch Redaktor prowadzący: Joanna Socha Projekt okładki: Witold Siemaszkiewicz ?.??? Zdjęcie na okładce i we wkładce: Aleksander i Janusz Trybus - Biuro Turystyczne „TOP", Chorzów Wydanie pierwsze, 2003 Copyright © Wydawnictwo Pascal, 2003 Autorzy i wydawcy tego przewodnika starali się, by jego tekst był rzetelny, nie mogą jednak wziąć odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki wynikające z wykorzystania podanych w nim informacji. Onet.pl SA, Oddział Wydawnictwo Pascal 43-300 Bielsko-Biała, skrytka pocztowa 329 tel. 33/8282828, fax 33/8282829 e-mail: pascal@pascal.pl www.pascal.onet.pl ISBN 83-7304-155-9 A?( 314/06 ?? ????@???? D dkrywanie świata. Być może wielcy tego świata odkryli, poznali i zwiedzili już wszystko. Być może. Teraz kolej na Ciebie. obry pomysł na początek. Właściwie każdy jest dobry. Nie byłeś na Kaszubach, jedź na Kaszuby. Nie pamiętasz Wenecji, wróć do Wenecji, a jeśli marzysz o Chinach, ruszaj do Chin. zeczywistość. Praktyczny przewodnik będzie Ci o niej przypominał, dlatego marząc o dalekich wyprawach, nie pominiesz spraw bliższych ciału, jak przysłowiowa koszula (najlepiej ciepła), komplet dokumentów, preparat na komary czy latarka. smy cud świata. To może być wszystko: miasto, budowla, zapomniany zaułek, miejsce znane lub nieznane, drzewo lub człowiek poznany w czasie podróży. Odkryj swój prywatny ósmy cud świata. ycie. Nie musisz studiować opasłych tomów, aby je poznać. Trochę historii, trochę geografii, coś o obyczajach, kulturze i ludziach ją tworzących, ciekawe opisy miejsc, do których trafisz. fekt murowany. Nawet w najdalszym zakątku świata nie poczujesz się obco. Nie wejdziesz w butach do meczetu, a stojąc na rozgrzanym piasku pod piramidami, poczujesz się jak rodowity Egipcjanin. eztroski wypoczynek. Nie musisz przemierzać świata wzdłuż i wszerz. Jeśli marzysz, by po prostu odetchnąć, znajdziesz urocze miejsca, gdzie czas płynie wolniej i gdzie wreszcie można bezkarnie leniuchować. nergia. Nie marnuj jej na nerwowe poszukiwania hotelu o drugiej w nocy albo próbę odgadnięcia, co też mogą oznaczać te przedziwne nazwy w karcie dań, bo nie chciałbyś przecież spędzić reszty wakacji na oddziale gastrologicznym jaldegoś prowincjonalnego szpitala. akupy. Jeśli chciałbyś pokazać znajomym jakąś egzotyczną pamiątkę z Kenii, na przykład dzidę, nie musisz przywozić jej w plecach - wystarczy, że kupisz ją na bazarze, i w dodatku będziesz miał pewność, że nikt nie zedrze z ciebie skóry. odpowiedzi. Samolot, pociąg, własny samochód, a może autostop? Trasa zaproponowana przez autorów przewodnika czy raczej swobodne wariacje na jej temat? Wszystko zależy od twojej inwencji, upodobań i, co nie bez znaczenia, zasobów kieszeni. dresy. Skąd wysłać maila, gdzie wypożyczyć łódkę albo rower, gdzie spędzić wieczór, w której knajpce posiedzieć przy piwie i dobrej muzyce, gdzie szukać pomocy w" trudnej sytuacji? Pod wskazanym w przewodniku adresem. ajwiększe atrakcje. Nawet jeśli poznasz tylko niektóre, wrócisz zachwycony. Przewodnik wskazuje miejsca, które od dawna chciałeś zobaczyć i takie, o których jeszcze wczoraj nie miałeś pojęcia. Barwne lokalne święta i głośne w całym świecie imprezy. nformacje. Klimat, temperatury, sytuacje, których powinieneś unikać, odległości, zakupy, ceny, czyli wszystko, co powinieneś wiedzieć przed podróżą, a o co nie zdążyłeś zapytać. onkrety. Przewodnik to nie śmigus-dyngus, jeśli lubisz lanie wody, będziesz zawiedziony. To, co znajdziesz w książce, jest konkretne jak rozkład jazdy lub książka telefoniczna, a przy tym nie nudzi. dea przewodnika. Patrz hasło pionowe. J WYDAWCY Pierwsze wydanie przewodnika po Krymie przygotowaliśmy jesienią 2002 i zimą 2003 r. Sprawdziliśmy wszystkie informacje praktyczne dotyczące cen, godzin otwarcia, adresów, numerów telefonów itd. Musimy jednak powtórzyć za Heraklitem z Efezu: Panta ihei. Atrakcyjne obiekty, zabytki i muzea pewnie zostały na swoim miejscu, ale niektóre informacje szybko się dezaktualizują - ceny idą w górę, zmianie ulegają numery telefonów, powstają nowe hotele i restauracje, inne są zamykane, ba! nawet ulice niekiedy otrzymują nowe nazwy. Dlatego prosimy, drogi Czytelniku-obieżyświacie, pisz do nas, jeśli natrafisz na jakiekolwiek nieścisłości (pascal@pascal.pl; Onet.pl SA, Oddział Wydawnictwo Pascal, ul. Kazimierza Wielkiego 26, 43-300 Bielsko-Biala|. Wykorzystamy twoje uwagi najpóźniej za dwa lata, przy aktualizacji książki. Najświeższe informacje dotyczące wszelkich podróży można uzyskać w Internecie. Na naszych stronach WWW (www.pascal.onet.pl) możesz znaleźć ceny, zarezerwować i kupić bilet (autobusowy lub lotniczy), przejrzeć oferty biur podróży, zdobyć garść podstawowych informacji na temat danego kraju, obejrzeć zdjęcia z wybranych miejsc świata, przeczytać reportaże z wypraw, sprawdzić pogodę, aktualny czas oczekiwania na polskich przejściach granicznych, a także dowiedzieć się najważniejszych rzeczy o koniecznym sprzęcie turystycznym do odbycia podróży. Jeśli masz kłopoty z nabyciem naszych książek, wpadnij do internetowej księgarni - kupisz, co zechcesz, nie ruszając się z domu. INFORMACJE O KRAJU INFORMACJE PRAKTYCZNE REGION STOŁECZNY - SYMFEROPOL REGION BAKCZYSARAJU REGION SEWASTOPOLA POŁUDNIOWE WYBRZEŻE KRYMU REGION TEODOZJI EUPATORIA I PŁW. TARCHANKUT KRYM STEPOWY PÓŁWYSEP KERCZEŃSKI BIBLIOGRAFIA INDEKS MORZE CZARNE [L Spis treści O INFORMACJE O KRAJU Historia ................2 Warunki naturalne .......23 Fauna i flora ...........26 Ludność...............26 Religia ................27 Kuchnia ...............28 Sztuka ................29 Polacy na Krymie ........35 Język .................36 O INFORMACJE PRAKTYCZNE ...................44 Podróż ................44 Informacja, mapy, Internet .46 Wjazd ................46 Dokumenty ............47 Przepisy celne ..........48 Placówki dyplomatyczne . .48 Ubezpieczenia ..........49 Co zabrać ze sobą? ......49 Komunikacja ...........50 Bezpieczeństwo i policja . . .53 Pieniądze ..............54 Poczta, telekomunikacja i mass media ...........54 Zdrowie ..............55 Noclegi ...............56 Gastronomia ...........57 Godziny pracy i święta ... .57 Zakupy ...............57 O REGION STOŁECZNY - SYMFEROPOL............59 Symferopol ..............60 Komunikacja ...........60 Orientacja .............62 Noclegi ...............63 Gastronomia ...........64 Informator.............64 Historia ...............65 Zwiedzanie ............68 Okolice Symferopola .....71 Bietogorsk ............73 & REGION BAKCZYSARAJU 75 Bakczysaraj ..............76 Komunikacja ...........76 Orientacja .............76 Noclegi ...............77 Gastronomia ...........77 Informator.............77 Historia ...............77 Zwiedzanie ............78 Okolice Bakczysaraju .....85 0 REGION SEWASTOPOLA .....................92 Sewastopol ..............93 Komunikacja ...........93 Orientacja.............94 Noclegi ...............94 Gastronomia ...........95 Informator.............95 Historia ...............96 Zwiedzanie ...........100 Batakława ............106 Inkerman .............107 Dolina Bajdarska .......108 0 POŁUDNIOWE WYBRZEŻE KRYMU .............109 Wielka Jałta .............110 Jałta ................111 Na zachód od Jałty .....117 Na wschód od Jałty .....122 Wielka Ałuszta ...........125 Ałuszta ..............125 Okolice Ałuszty ........129 Region Sudaku ..........131 Sudak ...............132 Okolice Sudaku ........136 ? REGION TEODOZJI ........................138 Teodozja ................139 Komunikacja ..........139 Orientacja ............139 Noclegi ..............141 Gastronomia ..........141 Informator ............141 Historia ..............141 Zwiedzanie ...........144 Stary Krym ............147 Wokół Koktebela .......150 ? EUPATORIA I PŁW. TARCHANKUT .............153 Eupatoria ...............154 Komunikacja ..........154 Orientacja ............156 Noclegi i gastronomia . . .156 Informator ............156 Historia ..............157 Zwiedzanie ...........157 Saki .................160 Cziernomorskoje .......161 Mieżwodnoje ..........162 Razdolnoje............162 O KRYM STEPOWY 164 Dżankoj ..............165 Krasnoperekopsk .......166 Armiansk .............167 Pierwomajskoje ........168 Krasnogwardiejskoje ... .169 Niżniegorsk ...........169 Sowietskij ............170 Kirowskoje ............171 O PÓŁWYSEP KERCZEŃSKI ....................172 Kercz ..................173 Komunikacja ..........173 Orientacja ............173 Noclegi ..............173 Gastronomia ..........174 Informator ............174 Historia ..............175 Zwiedzanie ...........176 Lenino ...............180 Półwysep Kazantyp .....180 © BIBLIOGRAFIA ...........................183 O INDEKS . .185 Ul -I > ?o Lista planów i map I s > ?o 1. Symferopol.............................62-63 2. Sewastopol............................... .94 3. Chersonez Taurydzki.........................105 4. Jałta.................................112-113 5. Ałuszta ..................................126 6. Teodozja .................................140 7. Eupatoria.................................155 8. Kercz....................................174 XIII < ? 2 ? (9 ? Legenda . Linia kolejowa, dworzec ® Inny interesujący obiekt ?? Dworzec autobusowy i Pomnik ? Lotnisko ? Fontanna SsM, Prom * Atrakcja ? Przystań wodna 9 Teatr 0 Przejście graniczne ® Informacja turystyczna S Kościół katolicki, protestancki H Poczta ? Kościół kalwiński ? ? Noclegi: hotele, kempingi ? Kościół prawosławny X Obiekt gastronomiczny $ Synagoga Punkt widokowy Mury miejskie, fortyfikacje rv Jaskinia ? Zamek, pałac ? Plaża • • • Ruiny W Kąpielisko, uzdrowisko UL Muzeum bisj Park f Skansen E3 Cmentarz O Krym (ukr. Krym, ros. Krym, krymsko-tatarski Qirim) to wielki półwysep w południowo--wschodniej Europie, w basenie Morza Czarnego. Stanowi autonomiczną część Ukrainy, z wyjątkiem Sewastopola, który jest miastem wydzielonym, podlegającym bezpośrednio władzom w Kijowie. Kraj zajmuje obszar 27 tys. km2 i liczy 2,55 min mieszkańców (1998). Oficjalna nazwa to Autonomiczna Republika Krymu. Językiem urzędowym jest ukraiński, ale zamiast niego używa się „języka większości i porozumienia wszystkich wspólnot" - rosyjskiego. Specjalny status prawny ma język krymsko-tatarski. Miejscową walutą jest ukraińska hrywna (hrn), dzieląca się na 100 kopiejek. W skład Krymu wchodzi 19 rejonów: Ałuszta, Bakczysaraj, Bieło-gorsk, Czernomorskoje, Dżankoj, Eu-Patoria, Jałta, Kercz, Kirowskoje, Kra-snogwardiejskoje, Krasnopieriekopsk, Lenino, Niżniegorskij, Pierwomajsko-je, Razdolnoje, Sowietskij, Sudak, Symferopol, Teodozja i niewchodzące w skład autonomii miasto wydzielone Sewastopol. Granica lądowa oddziela Krym od obwodu chersońskiego Ukrainy; dzięki bliskości rosyjskiego półwyspu Tamań czynne jest w Ker-czu przejście graniczne z Rosją (przeprawa promowa). Gdyby nie przesmyk Perekop, szeroki zaledwie na 8 km, Krym byłby wyspą. Widziany z powietrza przypomina romb, a nieco bardziej poetycko - lecącego ptaka. Jego „skrzydła" to dwa duże półwyspy: Tarchankut (na zachodzie) i Kercz (na wschodzie). Na północnym wschodzie zwraca uwagę ogromny Zalew Siwasz, nieco podobny do naszego Zalewu Wiślanego, choć nieporównanie bardziej zasolony. Siwasz oddzielony jest od otwartego morza długą na 115 km mierzeją Arabatska Striełka. Na zachodzie i południu Krym oblewają wody Morza Czarnego, na północy - Morza Azowskiego. Najdalej wysunięte punkty to: na zachodzie - przylądek Karamran (32°29'E), na sowieckich mapach „Pribojnyj"; na wschodzie - przylądek Fonar (36°39'E); na północy - przesmyk Perekop (46°15'N); na południu - przylądek Sarycz (44°23'N, także najdalej wysunięty na południe punkt Ukrainy, a kiedyś i europejskiej części ZSRR). Odległość (mierzona pomiędzy punktami skrajnymi) z zachodu na wschód wynosi 324 km, z północy na południe -207 km. Najwyższym szczytem jest Roman Kosz (1545 m n.p.m.). HISTORIA Krym był zamieszkany od zawsze. Półwysep o łagodnym klimacie, połączony z lądem ledwie dwoma naturalnymi przesmykami (Perekop i Arabat-ska Striełka), stanowił wymarzone miejsce dla osadnictwa, zwłaszcza że wraz z rozwojem żeglugi znalazł się na przecięciu szlaków handlowych. Stanowiska człowieka pierwotnego znaleziono w jaskiniach (najstarsze sprzed 100 tys. lat, z epoki mustier-skiej, w jaskiniach Kiik-Koba i Czo-kurcza), a najstarszymi znanymi budowlami są tzw. menhiry Skielskie (lub Bajdarskie) w pobliżu wsi Skiela (obecnie Rodnikowskoje), powstałe na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. Zostały odkryte i opisane w 1910 r. przez archeologa N. Repnikowa, choć znali je wcześniej miejscowi Tatarzy pod nazwą temke-tasz („stojące kamienie"). Szczegółowe badania w 1978 r. pozwoliły stwierdzić, że menhiry są zorientowane według stron świata i wykazują wiele podobieństw do angielskiego Stonehenge. Starożytność „Tak dotarłszy do samych oceanu krańcy Widzim kraj. Kimeryjscy siedzą w nim mieszkańcy, Którzy we mgle i ciemnicy brodzą ustawicznej, Nigdy bowiem nie spojrzy na nich Helios śliczny, Ani kiedy na niebo ugwieździone wkracza, Ani kiedy ku ziemi ze szczytów się stacza; Zawsze też lud ten nędzny w grubej nocy brodzi". (Odyseja, XI, 13-19). eryjczycy Takim oto krzywdzącym opisem, godnym raczej północnej Skandynawii, i to późną jesienią, wkracza Krym na arenę dziejów. Być może, opisując stan rzeczy z XII w. p.n.e., Homer nie odbiegł od prawdy aż tak bardzo - jeszcze Herodot w V w. p.n.e. pisze o Scytii, jako kraju śnieżnych zamieci, wspomina też o jeździe wierzchem przez zamarzniętą Cieśninę Kerczeńską. Może informatorzy Homera trafili na fatalną pogodę, podobnie jak 25 wieków później Turcy, którzy zobaczywszy sztormy, wymyślili określenie „Morze Czarne". Jakby nie było, wzmianka u Homera jest pierwszą w dziejach świata informacją o Krymie, wprowadza także określenie jego autochtonicznej ludności - Kimmeryjczyków. Z Iliady wiadomo jeszcze o „dziwnych mężach (...) biednych, żywiących się tylko mlekiem" (XIII, 6). Jak widać, wyobrażenia Greków o pierwszych mieszkańcach Krymu były nader ogólnikowe i nie podbudowane rzeczywistą wiedzą. Dzisiaj o Kimmeryjczy-kach, zwanych przez Greków Kimme-rioj, a przez Rzymian - Cimmerii, nie wiadomo wiele więcej. Zazwyczaj podaje się, że byli ludem trackim, czyli należącym do wymarłej dziś grupy ludów indoeuropejskich, zamieszkiwali nie tylko północny Krym, ale i tereny tzw. Sarmacji azjatyckiej (lewy brzeg Donu). Łączy się ich z wyodrębnionymi na Krymie przez archeologów kulturami „katakumb" (XX-XV w. p.n.e.) i kyzył-kobińską (700-600 r. p.n.e.). W VII w. p.n.e. Kimmeryjczycy zostali zaatakowani przez Scytów. Pod ich naporem „dojarze kobył" (jak ich określano) opuścili półwysep i przez Kaukaz weszli do Azji Mniejszej, gdzie splądrowali w 630 r. p.n.e. stolicę Lidii - Sardes (obok obecnego Izmiru). Ostatnie pamiątki po Kim-meryjczykach na Krymie pochodzą z VI w. p.n.e., znaleziono je w ich ostatnich znanych siedzibach, w Górach Krymskich. Taurowie Także autochtonami, tyle że części górskiej i Południowego Wybrzeża Krymu, byli Taurowie (gr. Tau-roj, łac. Tauri), zaliczani do ludów irańskich, znani starożytnym z kultu jakiejś bogini, którą Grecy utożsa- miali z Artemidą. Pozostawili po sobie nazwę Tauryda, określającą półwysep w starożytności, średniowieczu, a także w latach 1784-1920. Wiedli osiadły tryb życia, hodowali bydło, uprawiali myślistwo i rybołówstwo. Posługiwali się narzędziami z brązu i żelaza. Niektórzy uczeni wywodzą ich od kultury archeologicznej Kemi-Oba, z którą łączy Taurów podobieństwo ceramiki i pochówków. Ostatnie wzmianki o nich pochodzą z czasów podbojów Attyli, gdy ostatnie osady Taurów w górach zajęli uciekający przed Hunami Scytowie. Scytowie Pierwszymi znanymi najeźdźcami w historii półwyspu byli Scytowie (gr. Scythaj, łac. Scythae), również pochodzenia irańskiego. Znani jako znakomici żołnierze, zajęli w VII p.n.e. nie tylko Krym, ale i całą południowo-wschodnią Europę od Karpat po Don. Początkowo koczownicy, w niektórych regionach ok. III w. p.n.e., osiedlili się i skoncentrowali na uprawie zboża, sprzedawanego do krajów basenu Morza Egejskiego w zamian za tkaniny, wino, oliwę, ceramikę. Ziemie na Krymie zaludnione przez Scytów Strabon nazywa Małą Scytia. WII w. p.n.e. utworzyli własne państwo, obejmujące północny Krym i dolne Naddnieprze, ze stolicą w Neapolu Scytyjskim (Symferopolu). Państwo to mimo niewielkich rozmiarów, jak pisze prof. Bazylow, „odznaczało się nadzwyczajną prężnością", atakowało kolonie greckie, podpisywało z nimi rozejmy, prowadziło ożywiony handel. Scytowie krymscy osiągnęli wysoki poziom kultury materialnej, znanej z kurhanu Kul-Oba koło Ker-czu (odkrytego w 1830 ?.). Ich obyczaje były niezwykle surowe - w religii ważną pozycję zajmował bóg wojny, na cześć którego palono stosy zwieńczone żelaznymi mieczami; wartość wojowników mierzono ilością ściętych w bitwie głów nieprzyjaciół. Mała Scytia istniała aż do najazdu Gotów. Część jej ludności uciekła potem w góry, zajmując osady i pacyfikując resztki Taurów. Sarmaci Kolejni władcy stepowego Krymu, Sarmaci (łac. Sarmatae), jeszcze jeden irański lud w dziejach półwyspu, zajmowali część północną pomiędzy III w. p.n.e. a IV w. n.e. O Sarmatach wiadomo niewiele, pojawili się jako grupa plemion z zachodniej Syberii; niektóre z nich dotarły w głąb Europy (Jazygowie - na tereny dzisiejszych Węgier, Alanowie - aż na Półwysep Pirenejski), ale nie pozostawiły żadnych trwałych śladów (poza mitem Sarmacji i - być może - polskimi herbami szlacheckimi). Ich najazd znad Donu na tereny scytyjskie miał charakter niszczycielski,- jak pisze Diodor Sycylijski „zmienili większą część kraju w pustynię", ale osiadłszy na półwyspie, stali się sojusznikami Scytów w walkach z wojskami Bosforu. W okresach pokoju napływali do miast, nadając im, jak i Scytowie, hel-lenistyczno-barbarzyński charakter. Kultura materialna Sarmatów, stojąca niżej od scytyjskiej, nie wspominając już o greckiej, znana jest dzięki odkryciom archeologicznym z 1974 r. w Kurhanie Nogaj czyńskim, niedaleko od Niżniegorska. Kurhan usypano przed nadejściem Sarmatów w III tysiącleciu p.n.e., ale stulecia później sprawiono w nim „najbogatszy pochówek sarmackiej arystokracji na Krymie": złożono ciało ponad-czterdziestoletniej kobiety, w zachowanym drewnianym sarkofagu, bogato ozdobione srebrnymi bransoletami, kamieniami szlachetnymi i perłami. Była tam również szkatułka z kosztownościami oraz szereg małych figurek ludzi. Poza wielką wartością artystyczną biżuteria ma wartość historyczną - jest dowodem na wzajemne mieszanie się wpływów sztuki greckiej i oryginalnych motywów sarmackich. Fakt, że tak znakomite miejsce przeznaczono dla kobiety, potwierdza starożytne doniesienia o ważnej roli kobiet w społeczeństwie Sarmatów. Do naszych czasów przetrwały wiadomości o władczyni Amage (prawdopodobnie z przełomu II i I w. p.n.e.); jedna z hipotez mówi, że Kurhan Nogaj -czyński to właśnie jej grobowiec. Grecy Zjawili się na Krymie w VI w. p.n.e. Byli to koloniści z Miletu, poszukujący terytoriów do uprawy zboża, których brakowało w basenie Morza Egejskiego. Powstały dwa główne ośrodki kolonizacji greckiej na Krymie: starszy na wschodzie, zwany od cieśniny Bosforem Kimmeryjskim, położony na Półwyspie Kerczeńskim (Pantikapajon, Teodozja, Mirmekion, Nimfea, Tiritaka; na drugim brzegu -Fanagoria, Hermonassa) oraz młodszy na zachodzie, zwany od głównego miasta Chersonezem Taurydzkim (Chersonez, Kerkinityda, Kalos Li-men). Kolonie szybko zaczęły wyrastać w odrębne polis, niezależne od miast założycielskich. W następstwie penetracji ze strony irańskich sąsiadów z północy zaczęły powstawać specyficzne kultury lokalne. W efekcie, już po stuleciu kolonie stały się samodzielnymi, miejscowymi organizmami politycznymi i kulturalnymi, choć kontakty z Grecją, szczególnie korzystny dla obu stron handel, nie zostały zerwane. Dwie rywalizujące ze sobą kolonie zdominowały pozostałe: Pantikapajon (Kercz) i założony w 422 r. p.n.e. Chersonez (Sewastopol), rozkwitły na szlaku żeglugowym Bosfor-Grecja, będący dużym ośrodkiem eksportu surowców i niewolników z zachodniego wybrzeża Krymu. Bosfor Pierwszym na Krymie organizmem państwowym z prawdziwego zdarzenia było państwo Bosfor, założone w 480 r. p.n.e. jako federacja greckich kolonii na półwyspie Kercz (Pantikapajon, Nimfea, Tiritaka, Porf-mejon), na półwyspie Tamań (Fanagoria, Hermonassa) oraz w ujściu Donu (Tanais). Państwo obejmowało także ziemie Scytów (półwysep Kercz) i Me-otów (wybrzeża azowskie). Bosfor szybko się rozwijał dzięki eksportowi zboża i ryb do Grecji, koordynowanemu przez port w Pantikapajonie (łac. Panticapaeum), który był stolicą kra- I ju. Później rozwinęło się rzemiosło -wyroby z kamienia, metalu, ceramika, tkaniny. Klejnoty wytwarzano z surowców sprowadzanych z głębi kontynentu Tanaisem (Donem), a eksportowano do całej Azji Mniejszej i na Półwysep Bałkański. Pod względem politycznym Bosfor I był monarchią, początkowo z własną dynastią Spartokidów na tronie. Pierwszy z wybitnych władców Leu-kon I (389-348 r. p.n.e.) rozszerzył państwo o ziemie na półwyspie Tamań i wschodnim wybrzeżu Morza Azow- skiego. Dynastia Spartokidów rządziła do 108 r. p.n.e., kiedy to wybuchło powstanie ludności scytyjskiej pod wodzą niejakiego Sawmaka. Zginął w nim ostatni Spartokida, Perisa-dos V, ale tron wpadł w ręce wezwanego przez Perisadosa na pomoc potężnego władcy Pontu - Mitrydatesa VI Eupatora (132-63 r. p.n.e.) Mitrydates (władca Bosforu 108-63 r. p.n.e.) to najwybitniejsza postać w dziejach starożytnego Krymu. Dziedzic tronu niewielkiego państwa w północno- wschodniej części Azji Mniejszej, zamienił ojczysty Pont w potęgę zagrażającą interesom Rzymu na Wschodzie. Imponował wykształceniem (pisał traktaty historyczne, posiadał kolekcję numizmatów), znajomością języków (władał aż dwudziestoma dwoma), ogromną siłą fizyczną i energią. Z pomocą wojsk dowodzonych przez swego najbliższego współpracownika i stratega Dio-fantosa zdusił powstanie Sawmaka i, dysponując połączonym potencjałem Pontu i Bosforu, niebawem dodał swojemu imperium fundament ekonomiczny, anektując Chersonez Tau-rydzki. Dzięki tym zdobyczom Mitrydates stał się najpotężniejszym władcą nad Morzem Czarnym. Musiało to zaniepokoić największą potęgę świata antycznego - Rzym. Doszło do trzech wyniszczających wojen (89-84, 83-g2 74-64 r. p.n.e.), wskutek których _ po klęskach na Kaukazie - Mitrydates musiał wycofać się do najdalszych zakątków swojego imperium - nad Cieśninę Kerczefiską. Tu postanowił zagrać va banque: zbudować potężną armię i zdobyć samo miasto Rzym. Aby pozyskać żołnierzy dla tego przedsięwzięcia, zaproponował sojusze Sarmatom i Scytom, a także otworzył szeregi wojska dla zbiegłych niewolników. Te decyzje wzburzyły grecki establishment Bosforu, zagrożony ekonomicznie z powodu odpływu niewolników. Niezadowolone kręgi dworskie nawiązały kontakt z Rzymianami, przeciwko władcy zawiązano spisek pod wodzą jego syna Farnakesa. Zdradzony przez najbliższych, Mitrydates postanowił zażyć truciznę, ale jak się okazało, był pod-truwany już wcześniej i jego organizm się uodpornił. Został w końcu przebity mieczem przez sługę. Cyceron nazwał Mitrydatesa „największym wodzem, z którym Rzym toczył wojnę", a Mozart poświęcił mu jedną ze swych pierwszych oper - Mitrida-te, ?? di Ponto. Po Mitrydatesie tron przejął jego syn - zdrajca Farnakes (63-47 r. p.n.e.), który pomimo uzależnienia od Rzymu snuł ambitne plany podboju Azji Mniejszej. Próbując je realizować, poniósł w końcu klęskę w słynnej bitwie pod Zelą. Jego następca Asander (48-20 r. p.n.e.), wnuk Mitrydatesa VI, nie miał tak wygórowanych ambicji, za to okazał się znakomitym władcą, który umocnił północne granice Bosforu, uzależniając otaczające kraj plemiona Taurów i Scytów. Podboje podjął na nowo Po-lemon I (14-9 r. p.n.e.), który skierował się na wschód i ponownie podbił Tanais - bogatą kolonię u ujścia Do-nu, a potem całą Kolchidę na wschodnim wybrzeżu Morza Czarnego. Jego następca Aspurg kazał się już deifikować w Chersonezie, przez co postawił się na równi z cesarzem Au- gustem. Wszystkie te wydarzenia świadczą o ogromnym potencjale Bosforu, który byl „nie do przełknięcia" nawet dla Rzymian. Ostatecznie ustaliło się swoiste status quo: formalna zależność od Rzymu, ale skromniejsza niż protektorat. Władcy Bosforu nosili rzymskie imiona, tytułowali się Przyjaciel Cesarza i Rzymian, lecz nie tracili odrębności. Bosfor był cenniejszy dla Rzymian jako sojusznik, a nie jako prowincja,- armia bosforańska w zamian za subsydia pieniężne broniła granic Imperium Romanum na północnym wschodzie. Pod bezpośrednie zwierzchnictwo cezarów dostał się jedynie Chersonez, w którym stacjonowały legiony. Dlatego pamiątki po Rzymianach są na Krymie tak nieliczne - warto wspomnieć o ruinach twierdzy z czasów Wespazjana na przylądku Aj-Todor oraz o niedawno odkrytej przez archeologów świątyni Jowisza w Bała-kławie. W I w. zjawili się tu pierwsi chrześcijanie, być może nawracał sam św. Andrzej Apostoł. Bosfor istniał ponad 900 lat - upadł dopiero pod ciosami Gotów (253-255). Istnieją jednak przypuszczenia, że być może państwo to odrodziło się raz jeszcze i istniało do czasów Hunów (370 ?.). Obok Mitrydatesa do historii przeszedł także jego syn Farnakes (I w. p.n.e., od 63 r. p.n.e. władca Królestwa Bosforań-skiego). W 48 r. p.n.e., korzystając z walk domowych w Rzymie, Farnakes próbował odbudować potęgę ojca, napadając na Kolchidę i Kapadocję. Wyruszył przeciwko niemu Juliusz Cezar -w wyniku walki pod Zelą (47 r. p.n.e.) Farnakes poniósł miażdżącą klęskę. To właśnie o tej bitwie Cezar powiadomił swojego przyjaciela Amintiusa słynnymi słowami „veni, vidi, vici" - „przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem". Goci Germański lud Gotów, wywodzący się ze Skandynawii (Gotlandia), po dwustuletnim pobycie na Pomorzu, rozpoczął ekspansję na południe. Tocząc po drodze walki z Antami (przodkami Słowian), Goci rozdzielili się na dwa skrzydła - zachodnich Wizygotów i wschodnich Ostrogotów. Ci ostatni najechali na Krym. W latach 253-255 pod wodzą Farsanza opanowali Panti-kapajon, a historię tej części Europy zdominował na ponad sto lat ostro-gocki związek plemienny, z wybitnym władcą Hermanarykiem. W 375 r. pod naporem Hunów Goci opuścili Krym, sforsowali Dunaj i przedostali się w głąb Cesarstwa Rzymskiego. Pozostało jednak kilka czy kilkanaście wsi w górach, które okazały się zdumiewająco żywotne. Jeszcze tysiąc lat później Goci, zamieszkujący skalne miasto Mangup, zajmowali eksponowane stanowiska w państwie Teodoro. Ostatnie świadectwa bytności Gotów na Krymie pochodzą z XVIII w., choć język zanikł już w XVI w. Być może zostali jako chrześcijanie wysiedleni przez Rosjan wraz z Grekami i Ormianami i wtopili się w masę kolonistów gdzieś w Azowie lub na Kubaniu. Na Krymie Goci przetrwali najdłużej. Zafascynowało to Adolfa Hitlera, który przygotował plan kolonizacji tzw. Go-thengau (Kraj Gotów), w jaki chciał zamienić podbity przez Niemcy Krym. Alanowie Równocześnie z Gotami przybyli Alanowie, odłam dawniej już panujących na Krymie Sarmatów. Najpierw podążyli na Kaukaz, gdzie stworzyli tzw. Alanie, czyli istniejącą do dziś Osetię. Na początku III w. jakiś ich odłam wtargnął na półwysep, tocząc zawzięte walki z tubylcami. Dzięki greckiemu zapiskowi, zachowanemu w jednym z tureckich archiwów, znamy datę przesiedlenia się Alanów - 212 r. Utworzyli związek plemienny, rozbity przez Hunów. Mimo to liczna ich grupa pozostała na Krymie. Wiadomo, że stanowili znaczną część mieszkańców Pantikapajonu-Bosforu; przypisuje im się min. założenie Sudaku (we wspomnianym 212 ?.), ? także skalnego miasta Czufut-Kale, w którym w 860 r. św Cyryl udzielił im chrztu. Hunowie Pobyt Hunów na półwyspie, j z racji położenia geograficznego, wyglądał nieco inaczej niż w Europie. Hunowie trafili tu już ok. 370 r. Zmietli związki plemienne Alanów i Ostro- ; gotów, a także zniszczyli wszystkie miasta poza Chersonezem i prawdopodobnie Pantikapajonem-Bosforem. Potem podążyli na zachód, znikając z dziejów półwyspu na 120 lat. Powrócili raz jeszcze, wycofując się do Azji po klęsce na Polach Katalaunijskich (451 ?.), ?? ciekawe, w roli osadników. Jedno z ich plemion, zwane Utigur, zajęło całą część stepową. Hunowie tym razem nie niszczyli miast; wręcz prze-ciwnie, uważa się, że port w Bosforze objęli swoim protektoratem, potrzebo- j wali bowiem miejsca, gdzie skóry i mięso mogliby wymieniać na broń, tkaniny, ozdoby i wino. Na przełomie V i VI w. Bizantyjczycy próbowali usu- I nąć Hunów z półwyspu, opanowując Bosfor, a im samym zaoferowali udział w wyprawie przeciw Persji. Hunowie I nie przyjęli tej propozycji; stając w ob-1 liczu ciągłych walk o port bosforski, Bizancjum zmieniło taktykę. W 527 r. przybył do Konstantynopola niejaki Gord, władca Hunów z Półwyspu Ker-czeńskiego. Przyjął chrzest, został przyjęty przez Justyniana; odtąd miał jako sojusznik strzec północno--wschodniej granicy imperium. Niestety, próba chrystianizacji Hunów nie powiodła się - Gord został zamordowany, a jego pobratymcy zdobyli i zniszczyli Bosfor. Sytuację cesarz opanował dopiero po 533 ?., spychając ostatecznie potomków Attyli na stepy. Niestety, do tej pory nie przeprowadzono badań nad osiadłym życiem Hunów na Krymie; znane są miejsca pochówku (m.in. cmentarz na górze Mitrydatesa), ale ani jednej osady, choć wiadomo, że istniały. Ich ślady urywają się pod koniec VII w. Średniowiecze Chersonez Pierwszy najazd Hunów w 370 r. kończy epokę starożytną. Obraz, który ukazał się po ustąpieniu najeźdźców był przerażający. Nie istniało ani państwo Bosfor, ani Mała Scytia. Jedynym miastem, które przetrwało (na całym północnym wybrzeżu Morza Czarnego!), był Chersonez Tau-rydzki, wciąż zajęty przez Rzymian, tym razem rządzonych nie z Rzymu, a z Konstantynopola. Po podziale cesarstwa Chersonez znalazł się bliżej stolicy, ponadto, jako jedyne w regionie centrum handlu i rzemiosła, miał dla Bizantyjczyków ogromne znaczenie. Przez okres od IV do VI w. miasto zmieniło swój wygląd i rolę. Miejsce pogańskich świątyń zajęły greckie cerkwie (ponad 50), nie eksportowano tak jak niegdyś zboża, ani ryb. Bizantyjczycy postawili na rzemiosło, wychodząc z założenia, że przepływające przez Europę ludy zainteresowane będą dotąd nieznanymi im luksusowymi towarami. I tak popłynął na północ strumień żelaza, ceramiki, skór, drewna, tkanin, klejnotów, sprowadzanych na Krym z Bizancjum, Egiptu i Syrii. Ten solowy występ Chersonezu na arenie czarnomorskiej trwał aż do XII w. Bizantyjczycy interesowali się także resztą kraju, ale aż do czasów Justyniana czynili to bez dostatecznych sił i środków. Dopiero po 533 r. powstał szereg twierdz nadbrzeżnych (Kercz, Sudak, Ałuszta, Gurzuf), pozwalających przynajmniej na kontrolowanie sytuacji na półwyspie. W VI w. odrodził się Bosfor, tym razem jako port i strażnica strzegąca Cieśniny Kerczeńskiej, choć w żaden sposób nie mógł już konkurować z Chersonezem. Panowanie bizantyjskie nad południowym wybrzeżem Krymu trwało do końca VII w. (aganat Pod koniec VI w. sytuacja na północ od Krymu znów wpłynęła na dzieje półwyspu. Oto pojawił się nowy organizm państwowy - Kaganat Tur-kucki. Był to wielki związek wojowni- czych plemion ałtajskich m.in. Awarów, Bułgarów, Onogurów. W 576 r. najeźdźcy weszli na Krym, w 581 r. zdobyli Bosfor. Zatrzymały ich dopiero umocnienia Chersonezu. Jednak władztwo to okazało się nietrwałe, Kaganat rozpadł się w wyniku wojny domowej. Ok. 590 r. Bizancjum znów odzyskało kontrolę nad pótwyspem. Powstała na gruzach Kaganatu Wielka Bułgaria chana Kurbata nie przejawiała specjalnego zainteresowania Krymem, ale już Chazarowie, kolejny lud, który wyłonił się spośród ałtajskich koczowników proklamowali odrodzenie Kaganatu, co podkreślało ich ambicje odbudowania państwa tur-kuckiego w jego historycznych granicach. Pod koniec VII w. Chazarowie wtargnęli na półwysep. O skali ich ekspansji może świadczyć to, że za oddziałami wojskowymi szły nieprzebrane stada bydła, pędzone przez uzależnionych od Kaganatu Bułgarów chana Batbaja. Ciekawy jest stosunek Chazarów do Bizantyjczyków - pozostawili bizantyjską administrację, wyraźnie też starali się nie dopuścić do upadku gospodarczego kraju. Do historii przeszła ich tolerancja religijna: sami od I połowy VIII w. oficjalnie wyznający karaimizm, nie przeszkadzali chrześcijańskim Grekom i Alanom w kultywowaniu wiary. Godzili się nawet z podporządkowaniem miejscowej hierarchii kościelnej Konstantynopolowi. Stolicą władztwa chazarskiego stał się odrodzony po raz kolejny Pantikapajon-Bosfor, noszący teraz trzecią już nazwę, Karch lub Krc. Półwyspem, zwanym teraz Akkatzir, zarządzał tudun (namiestnik). Bogactwo pozostałości materialnych świadczy o wysokiej kulturze tej epoki. Pod koniec IX w. Chazarię dotknął poważny kryzys ekonomiczny i polityczny. Niebawem rozpadła się na skutek napadów Węgrów, Pieczyngów i ostatecznie Słowian. Bizancjum Na zwolnione przez Chazarów miejsce powrócili Bizantyjczy- < ?? u < s ?? ? ??. Krym stał się ośrodkiem handlu niewolnikami; kupcami byli Bizantyj-czycy, dostawcami - Węgrzy, towarem Słowianie. Poczyniono wiele inwestycji, nastąpił bujny rozwój miast -Chersonezu, Sugdei (Sudaku), Bosforu, Doros (Mangupu) i innych. Na południowo-zachodnich ziemiach Krymu powstały monastyry i tzw. skalne miasta, zakładane przez emigrantów religijnych doby ikonoklazmu (na półwyspie nie było walki z kultem ikon). Wspaniałym pomnikiem tej epoki jest cerkiew św. Jana Chrzciciela w Ker-czu. Nie można jednak zapominać, że władza Bizancjum nie sięgała poza mury miast. Na stepy przez Perekop czy Arabatską Striełkę wchodził kto chciał; po odejściu Węgrów na zachód byli to głównie Słowianie. Tmutarakań Słowiańskie, czy dokładniej rzecz ujmując, ruskie „pochody" na Krym zaczęły się jeszcze na przełomie VIII i IX w. W 965 r. książę kijowski Światosław (945-972) po zdobyciu chazarskiej stolicy Itil skierował się, płynąc Donem, nad Cieśninę Ker-czeńską, do ostatniego chazarskiego miasta Smkrc (dziś Tamań w Rosji, w starożytności Hermonassa). Miasto zostało zdobyte, a na jego miejscu Światosław założył ruski gród Tmutarakań. Jednak już w 971 r. po nieudanej wojnie Rusi z Bizancjum stracono z nim kontakt. Jednak Tmutarakań przetrwał i zamienił się w odrębne księstwo, rządzone przez Mścisława Chrobrego (988-1036), choć formalnie pozostawał częścią Rusi Kijowskiej. Księstwo Tmutarakańskie w czasach tego władcy zmieniło się w silne, ekspansywne państwo, jednak jego energia skierowała się nie na Krym, a w stronę Kaukazu. W 1022 r. Mścisław podbił Adygeję, Czerkiesję i Osetię. Tmutarakań rozwijał się, dopóki istniała Ruś Kijowska, z której płynął strumień towarów i ludzi do basenu Morza Czarnego. Jednak po śmierci Jarosława Mądrego, księstwo znalazło się bez zaopatrzenia i sojusz- ników. W 1078 r. przybył tu pokonany pretendent do tronu kijowskiego, Oleg. Rozsierdziło to Bizantyjczyków, którzy nie chcieli, aby arena polityki ruskiej przenosiła się w bezpośrednie sąsiedztwo ich posiadłości. Oleg został schwytany i uwięziony. Pozwolono mu powrócić do Tmutarakania w 1083 r. Traktował gród tylko jako miejsce do przeczekania ciężkich cza-1 sów; gdy w 1094 r. zmarł książę ki-? jowski Wsiewołod, Oleg zebrał swoją drużynę i powrócił na Ruś. Chrzest Rusi Oprócz Tmutarakania ze Słowianami w historii Krymu wiąże się jeszcze jedno bardzo ważne zdarzenie. Jeszcze w czasach Światopełka, w 971 ?., Bizancjum i Ruś zawarły traktat, na mocy którego pomiędzy oboma krajami zapanował pokój, a Ruś zobowiązała się m.in. do respektowania bizantyjskiego władztwa nad Chersonezem. Gdy wybuchły zamieszki wewnętrzne w Bizancjum, cesarz Bazyli II Bułgarobójca zwrócił się o pomoc do najwybitniejszego z synów Światopełka, księcia kijowskiego Włodzimierza Wielkiego (980-1015). Ten wysłał 6 tys. żołnierzy (m.in. Wa-regów-Wikingów), którzy opanowali I sytuację. W zamian za to Włodzimierz zażądał ręki siostry cesarza, księżniczki Anny, na co wyrażono' zgodę, pod warunkiem przyjęcia chrztu przez Ruś. Jednak gdy Bazyli II przestał obawiać się buntu, a Warego-wie powrócili do domu, ani myślał wywiązać się z obietnicy. Wobec tego Włodzimierz złamał traktat z 971 r. i zajął Chersonez. Po stracie głównego miasta na północnych wybrzeżach Morza Czarnego, cesarz dopełnił umowy. Włodzimierz wziął w Cherso-nezie ślub, a przede wszystkim przyjął chrześcijaństwo. Był to początek Chrztu Rusi, tradycyjnie datowany na 988 ?., choć równie prawdopodobna jest data 989 r. Chersonez pozostał bizantyjski; był potrzebny Rusi Kijowskiej jako punkt zbytu towarów, wywożonych do Bizancjum. połowcy Kolejni chętni do władania Krymem pojawili się w XII w. Byli to Połowcy (zwani też Kumanami lub Kipczakami), liczny, agresywny i prężny lud turecki. Zajęli stepową część półwyspu. Ich ziemie utworzyły klin pomiędzy Chersonezem i Bosforem i przecięły wszystkie szlaki handlowe. Okresowi połowieckiemu Krym zawdzięcza ostateczny upadek pozbawionego zaplecza gospodarczego Chersonezu, a także awans byłej antycznej Teodozji, przez plemiona tureckie zwanej Kefe (Kaffa), która stała się na 500 lat największym miastem półwyspu. Tym razem Bizancjum nie mogło przeciwdziałać, bowiem samo legło pod ciosami „lacinników" z zastępów IV krucjaty (1204). Niebawem jednak Połowcy stanęli w obliczu ogólnoeuropej skiego niebezpieczeństwa - na horyzoncie pojawiły się hordy Mongołów i Tatarów. Wobec tego strasznego wroga zdecydowano się nawet na sojusz z dotychczasowym przeciwnikiem - Rusią, ale nic to nie dało. W końcu maja 1223 r. w słynnej bitwie nad Kałką, zjednoczone siły ru-sko-połowieckie zostały dosłownie rozbite w proch przez wielkich strategów Dżyngis-chana, Subutaja i Dże-be. Później Połowcy nie mieli już szans: znaleźli się na trasie Batu-cha-na i po rozbiciu swoich ord, uciekli na Węgry, gdzie szybko ulegli asymilacji. Teodoro, Qirq Yer Zmiana sytuacji geopolitycznej po nadejściu Połowców zastała na Krymie pozbawione rozkazów bizantyjskie jednostki wojskowe. W otwartym polu nie miały szans z najeźdźcami, natomiast w górach, gdzie były już tzw. skalne miasta, mogły przetrwać. Dowódcy jednostek zamienili się w lokalnych władców, a na mapie politycznej Krymu zagościły dwa nowe organizmy - Teodoro ze stolicą w skalnym mieście Mangup (przez Bizantyjczyków zwanym Teodoro) oraz Qirq Yer (nazwa chazarska/karaimska, wym. Kyrk Or) ze stolicą w Czufut-Kale (także zwanym Qirq Yer). Teodoro zrobiło większą karierę. Rozciągnęło swoje władztwo na wsie i monastyry w dolinach Rzeki Czarnej i Belbeku. W XIV-XV w. stało się do tego stopnia znaczącym państwem, że jedna z córek władcy Teodoro wyszła za syna władcy Moskwy Iwana III, druga - za hospodara Mołdawii. Teodoro utrzymywało stosunki z Genuą, a także z Tatarami. Qirq Yer zajmowało doliny rzek Kacza, Bodrak i Alma; nie osiągnęło nigdy takiego znaczenia jak sąsiad. Księstwa istniały aż do 1475 r. Ostatnim akordem w ich historii był upadek w lipcu 1475 ?., po pięciomiesięcznym oblężeniu stolicy Teodoro, Mangupu. Wszyscy jego mieszkańcy, z rodziną książęcą na czele, zostali wywiezieni do Stambułu i sprzedani na targu niewolników. Złota Orda Bezpośrednim następstwem najazdu Mongołów na Europę było powstanie Złotej Ordy, w granicach której znalazł się także Krym (z wyjątkiem Teodoro i Qirq Yer). Państwo to pierwotnie mongolskie, szybko przekształciło się w tatarskie. Przymiotnik ten oznacza tutaj: turecki, bowiem najeźdźcy nie byli jednorodni etnicznie. Najczęściej dzieli się ich na Mongołów - pochodzących ze stepów Mongolii, oraz Tatarów - współdziałające z Mongołami ludy tureckie i tunguskie. Stolicą Złotej Ordy był Saraj, niedaleko ujścia Wołgi. O ile Mongołami byli jeszcze pierwsi władcy Złotej Ordy: Batu-chan (1227-1255) i Berke (1257-1266), to już Uzbek (Ózbeg, 1312-1342), całkowicie sturczony, może uchodzić za Tatara. Złota Orda była dosyć osobliwym tworem: rozciągała się na olbrzymich terytoriach, na których nie utrzymywała własnych garnizonów wojskowych ani nie strzegła granic. Właściwie jedynym przejawem istnienia „państwa" było ściąganie podatków - zbierała je sama ludność, zagrożona w razie odmowy całkowitym zniszczeniem mienia i wymordowaniem. Nad prawidłowym działaniem tego „jarzma" na danym terytorium czuwał specjalny urzędnik zwany baskaluem. Chanowie zatwierdzali także lokalnych władców, obdarzając ich specjalnymi przywilejami, tzw. jarłykami. Podobnie jak Chazaro-wie, Orda nie ingerowała w sprawy religii; o ile mówi się o bezprzykładnym okrucieństwie kolejnych chanów, podkreśla się równie bezgraniczną tolerancję religijną. Na Rusi Cerkiew i majątki kościelne nie poniosły uszczerbku, a świątynie prawosławne działały nawet w samym Saraju. Tę politykę tolerancji kontynuowali późniejsi chanowie krymscy. Panowanie Złotej Ordy na Krymie odbiegało od powyższego scenariusza. Przede wszystkim pojawiło się tu stałe osadnictwo tureckie, będące następstwem najazdu Seldżuków z Ana-tolii na Sudak w 1223 r. Najeźdźcy osiedli na półwyspie, tworząc tzw. bej-liki (księstwa). Bejliki podlegały Złotej Ordzie - w krótkim czasie zjednoczono je w jednostkę administracyjną ze stolicą w ormiańskim miasteczku znanym z monastyru Surb Chacz, zwanym od niego Surchat lub Soł-chat. Turcy nie uznali tej oznaczającej „Święty Krzyż" nazwy i przyjęli własną - Twierdza (tureckie Keńm, tatarskie Qińm). Nowo powstałą jednostkę nazwano Jurtą Krymską (Qi-rim-jurt), co pozwoliło na rozciągnięcie nowej nazwy Sołchatu na cały kraj, odtąd zwany w skrócie Qirim (Krym). Tatarzy zachowywali się początkowo wobec podbitej ludności -Greków, Alanów, Połowców, Ormian - podobnie jak na Rusi, ale wobec stałego osadnictwa tureckiego stosunki z czasem zmieniły się w koegzystencję. Innym przełomem epoki Złotej Ordy na Krymie była misyjna działalność mameluckiego sułtana Egiptu, Zahira Sejf-ad-Din as-Salihi Bej Barsa (lata 70. XIII w.). Egipcjanin nakłonił do przyjęcia nowej wiary Uzbeka, który po wstąpieniu na tron w 1312 ?., stał się gorliwym krzewicielem islamu. Odtąd na Krymie pojawili się muzułmanie. Genueńczycy Ważnym czynnikiem na półwyspie w czasach Złotej Ordy byli Genueńczycy. Pojawili się - wraz z wysłannikami Wenecji i Pizy - pod koniec XIII w, uzyskując od Ordy przywilej na zakładanie faktorii handlowych. Głównym przedmiotem handlu byli niewolnicy oraz przywożone z Europy przedmioty zbytku. Niebawem doszło do współzawodnictwa pomiędzy poszczególnymi miastami włoskimi, z którego zwycięsko wyszli właśnie Genueńczycy, operujący z faktorii w Kaffie (Teodozji). W 1365 r. opanowali należącą dotąd do Wenecji Sugdeję (Sudak), potwier dzając tym samym swój prymat na Południowym Wybrzeżu Krymu. Faktorie genueńskie - Cembalo (Bałakła-wa), Sugdeja (Sudak), Kaffa (Teodozja) i Czerkio (Kercz) rozwinęły się w spore ośrodki miejskie, strzeżone przez silne garnizony wojskowe. Zależność od Złotej Ordy (wyrażana płaceniem trybutu) malała, aż kolonie stały się niezależnymi graczami na półwyspie. Ich udział w polityce był aktywny -i np. ok. 1380 r. Genueńczycy zdradziecko zamordowali przebywającego na emigracji politycznej w Kaffie chana Mamaja, idąc w ten sposób na rę-| kę innemu tatarskiemu liderowi -Tochtamyszowi. Ta polityka „wygrywania na antagonizmach" wystarczała do nadejścia Turków w 1454 r. Przez ponad dwadzieścia lat Genueńczycy potrafili grać na zwłokę, płacąc obfite daniny, ale przeciwnik był nieubłagany. 31 V 1475 r. Turcy rozpoczęli akcję likwidacji faktorii genueńskich na Krymie, i po kolejnych oblężeniach zdobywali włoskie miasta - począwszy od Kaffy, przez Czembalo, Sugdeję, aż do definitywnego końca. Ostatnim chrześcijańskim krajem na półwyspie pozostało Teodoro, ale istniało tylko dwa miesiące dłużej. Chanat Krymski Wraz ze słabnięciem Złotej Ordy Jurta Krymska stawali się coraz bardziej samodzielna. Wresz cie Hadżi Dewlet-Girej ben Giazeddir (1427-1466), zwany w skrócie Hadżi--Girejem (imiona kolejnych władców będą podawane bez tradycyjnego elementu -Girej, np. chan Selim nazywał się Selim- Girej itd.), założył Chanat Krymski. Nowe państwo, wyodrębnione w 1449 r. ze Złotej Ordy, obejmowało początkowo tylko południowo--wschodnią część półwyspu, i to bez Kaffy. Rządy Hadżi-Girej a to ciąg nieprzerwanych prób rozbudowy władztwa w walkach czy to z sukcesorem Złotej Ordy - Wielką Ordą, czy też Genueńczykami z nadmorskich kolonii. Ambicje chana były dużo większe niż Krym, tytułował się (nie on jeden) m.in. chanem stepów Kipczaku (pomiędzy Morzem Azowskim a dolnym biegiem Dniepru), Wielkiej Ordy (nad Wołgą), a nawet Nogajów (nad rzeką Jaik uchodzącą do Morza Kaspijskiego). Hadżi-Girej zwojował wiele - pod koniec jego panowania północna granica chanatu opierała się na Dnieprze, ale ostatecznie umocnił państwo wybitny gracz polityczny syn Hadżi-Gi-reja, Mengli-Girej (1467- 1515). 45-łetnie panowanie Mengli-Gireja było rekordowo długie i obfitowało w szereg ważnych zdarzeń. Przede wszystkim załatwił na początku kwestię konkurencyjnej Wielkiej Ordy, na czele której stanął inny wybitny strateg - Achmat (1459-1481), zawzięty przeciwnik Moskwy i zarazem sojusznik Kazimierza Jagiellończyka, zainteresowanego ochroną wschodnich granic Wielkiego Księstwa Litewskiego. Mengli poszukał zatem kontaktu z głównym wrogiem swoich wrogów; od nawiązania stosunków dyplomatycznych (1474), całe jego panowanie zamieniło się w - jak pisze prof. Bazy-low - „jeden łańcuch usług świadczonych władcom moskiewskim przeciwko Litwie" (sięgającej wówczas aż do wybrzeży czarnomorskich). W zamian za to wielki książę moskiewski, Iwan III Srogi, wziął na siebie walkę z Ach- matem, i w zimie 1480 r. ostatecznie przechylił szalę zwycięstwa, odcinając Ordę od pomocy ze strony Kazimierza Jagiellończyka. Ostateczny cios zadał sam Mengli organizując w porozumieniu z Moskwą wielką wyprawę na Kijowszczyznę (1482 ?.). Zniszczono wówczas wszystkie ośrodki państwa polsko-litewskiego z których Wielka Orda mogłaby otrzymać jakiekolwiek wsparcie. Warto zwrócić uwagę, że przez długi okres nie dochodziło do otwartego konfliktu pomiędzy Chanatem Krymskim a Wielką Ordą, choć chan działał ewidentnie na jej niekorzyść. Co więcej, przez cały czas pozostawał oficjalnie lennikiem Ordy, zrywając tę zależność dopiero przed rozstrzygającą bitwą nad Worsklą w 1502 ?., w której oficjalnie poparł Moskwę. Po tej bitwie Wielka Orda przestała ostatecznie istnieć. Równocześnie jednak pojawiła się inna potęga, osmańska Turcja. Pierwszy najazd na kolonie genueńskie sułtana Meh-meta II (1444-1481) nastąpił już w 1454 ?., w 1475 r. Turcy zaatakowali ponownie. Wezwał ich sam Mengli wskutek tarć wewnętrznych zagrożony utratą tronu. Aby zyskać poparcie, złożył sułtanowi hołd wasalny (1478 ?.). Traktat ten zapewniał opiekę Turcji nad Krymem, w zamian za zrzeczenie się przez chanat prowadzenia swobodnej polityki zagranicznej i zobowiązanie do pomocy wojskowej we wszystkich akcjach zbrojnych Stambułu. Dawne kolonie genueńskie i Teodoro nie zostały przyłączone do chanatu -stały się dobrami koronnymi sułtana. Na pozostałej części terytorium panował Mengli-Girej, od 1502 r. mogący już spokojnie zajmować się umacnianiem państwa. Jego najważniejszym przedsięwzięciem stała się budowa nowej stolicy - Bakczysaraju. Mengli-Girej zmarł, nietypową dla władców tatarskich, śmiercią naturalną w 1515 r. Zależność wasalna od Turcji spowodowała zdecydowaną zmianę kierunków polityki chanatu. Energia władców Krymu skierowała się w stronę niedawnego sojusznika, co wyraziło się w poparciu udzielonym czołowemu wrogowi Moskwy na po- łudniowo-wschodniej rubieży Europy - Chanatowi Kazańskiemu. Najwybitniejszy z następców Mengli-Gireja, budowniczy pałacu w Bakczysaraju Adil-Sahib (1521-1551) w 1521 r. osadził na tronie kazańskim gałąź swojej dynastii. Rodząca się Rosja już wówczas prześcignęła Tatarów pod względem militarnym (artyleria), więc następca Adil--Sahib-Gireja, Dewlat (1551-1557), choć próbował odwrócić losy wojny tradycyjnym „najazdem na Moskwę", wycofał się znad Oki, zobaczywszy jak wielką przewagę techniczną mają obrońcy. Sam Kazań padł 2 X 1552 r. Ten dzień wyznacza kres ambicji panowania Krymu nad wszystkimi Tatarami. Girejom poza półwyspem pozostało jeszcze wiele posiadłości, ale proces kurczenia się wpływów tatarskich, z równoczesnym wzrostem potęgi Rosji, już się rozpoczął. Jeden z kolejnych chanów Gazi Bora (Gazi Burza, 1588-1608), podjął dzieło umocnienia państwa, ale ostatecznie musiał także zaniechać roszczeń do Kazania i Astrachania, co usankcjonował traktat z Rosją w 1593 r. Wiek XVII to kres bezustannych najazdów tatarskich na sąsiednie kraje. Były one częściowo efektem polityki, a częściowo ekonomiczną koniecznością prymitywnej gospodarki (zob. niżej). Jednak sytuacja nie była już tak komfortowa jak niegdyś, bowiem wciąż wyrastały nowe siły zagrażające chanom. Poważnym przeciwnikiem stali się wówczas jeszcze związani z Rzeczpospolitą Kozacy z Zaporoża, którzy „odwdzięczali się" Tatarom i Turkom za ich łupieżcze wyprawy podobnymi ekspedycjami -w 1589 r. zdobyli Gózleve (Eupato-rię), w 1616 r. - Kaffę (Teodozję), w 1621 r. - sam Bakczysaraj. W tej sytuacji chan Mehmet III (1623- 1627) spróbował odwrócić sojusze i, zerwawszy z Turcją, sprzymierzył się z Siczą. Próbę emancypacji Turcy zdecydowanie ukrócili, ale nawiązane stosunki polityczne zaowocowały po- parciem przez chanat powstania Chmielnickiego. Islam III (1644-1654) posłał na pomoc Ukraińcom 6 tys. żołnierzy pod wodzą doskonale znanego z literatury polskiej Tuhaj--beja. Chan ten w odróżnieniu od wielu poprzedników i następców był politykiem o szerokich horyzontach. Starał się umocnić gospodarkę kraju, poczynił duże inwestycje budowlane. Podjął także ambitną próbę zbudowania nowego układu politycznego, opartego na przymierzu Ukraina-Krym, wymierzonemu przeciwko wszystkim otaczającym potęgom -Polsce, Rosji i Turcji. Koncepcja ta zawaliła się z chwilą ugody perejasław-skiej (1654), ale jej echa słychać do dziś. Odtąd Islam III przeszedł na po-i zycje propolskie. Miało to bardzo po-1 ważne następstwa, bowiem w czasie tzw. potopu szwedzkiego, Chanat Krymski, rządzony teraz już przez kolejnego władcę Mehmeta IV (1654-1666) zachował neutralność. Ta niezwykle korzystna postawa pozwoliła Rzeczypospolitej utrzymać Lwów i Podole, skąd potem wyszła zwycięska kontrofensywa. Ukraiński historyk Omeljan Prycak podjął próbę oszacowania składu ludności chanatu w 1666 r. - podaje 920 tys. Ukraińców (na terenie pomiędzy Dniestrem a Donem) i 180 tys. Tatarów; łącznie z mniejszościami 1,2 min ludzi. Tymczasem na scenę dziejową powróciła rządzona już przez Romanowów Rosja, co przyniosło kolejny zwrot w polityce chanatu. Na Meh-mecie IV zakończyła się główna linia Girejów i tron przeszedł w ręce jednej z bocznych gałęzi - Czabanów. Otworzyło to drogę do późniejszych walk o sukcesję. Pierwszy władca z nowej dynastii Adil (1666-1671) zerwał sojusz z Polską i uderzył na jej pogranicza. Wywołało to wściekłość w Warszawie, która zaproponowała Moskwie, aby ta w zamian za ustępstwa terytorialne zaatakowała chanat. Wyprawy moskiewskie, choć odparte przez chana Hadżi-Selima (1671-1678), miały bardzo niekorzystny dla Krymu skutek. W 1687 r. 150-tysięczny korpus księcia Golicy-na, wsparty przez kozaków hetmana Samojłowycza, dotarł na stepy półwyspu, jednak musiał się wycofać po podpaleniu traw przez obrońców. W 1689 r. Golicyn uderzył ponownie, tym razem zatrzymał się na Pereko-pie, ale chan począł tracić kontrolę nad ziemiami na północy. Wreszcie w 1695 r. czernihowski kozak Jakiw Łyzohub zdobył twierdzę Saad-ul-Is-lam w Azowie, zadając potężny cios patronowi, a w trudnych chwilach sponsorowi chanatu - Turcji. W początkach XVIII w. system polityczny Krymu był wyjątkowo niestabilny. Nierzadko zdarzało się, że chanowie dwu- i trzykrotnie tracili władzę i powracali na tron. Także gospodarka była bardzo prymitywna, na poziomie wczesnej starożytności -bogactwo mierzono ilością sztuk bydła, ziemię uprawiano tylko na własne potrzeby (sady wokół domów), zamiast wykwalifikowanej siły roboczej wykorzystywano niewolników. Warto też zauważyć, że chanat w ogóle nie dbał o rozwój miast - kwitły tylko byłe kolonie genueńskie w dobrach koronnych sułtana tureckiego - 80-ty-sięczna Kaffa (Teodozja), zwana z racji swej rangi Małym Stambułem, Gerc (Kercz), Bałakława i Gózleve (Eupato-ria). Zupełnym anachronizmem stawała się krymska armia; w Europie XVIII w. tysiące konnych łuczników pędzących z wyciem na stanowiska artyleryjskie stanowiły kuriozum - najazdy tatarskie mogły zaszkodzić co najwyżej ludności cywilnej, a i ta dzięki umocnieniom i twierdzom coraz lepiej dawała sobie radę z napastnikami. Jedynym oparciem Krymu stała się Turcja, ale było jasne, że ten organizm prędzej czy później padnie łupem potężnych sąsiadów. Cios zadany Turkom w Azowie, mimo pozornego opanowania przez nich Później sytuacji nad Morzem Czarnym, zbiegł się z zamętem w chana- cie. Znakomity dyplomata swojej epoki Selim I aż czterokrotnie wracał do władzy (1671 ?., 1684 ?., 1692 ?., _ 1702 ?.). Po jego śmierciw 1704 r. roz- ^ począł się okres anarchii. Łabędzim O śpiewem było zwycięstwo Dewleta (1708-1713) nad Piotrem Wielkim > nad Prutem, gdzie chan udzielał po- ? mocy wojskowej Turcji. Kolejni wład- m ?? Kapłan (który był czterokrotnie ° u władzy między 1707 a 1771 r.) g i Feth (panował przez rok w 1737) > zajmowali się już tylko obroną przed ? Rosjanami, zresztą bezskutecznie, bo ___ w 1736 r. armia feldmarszałka Mini-cha zdemolowała wszystkie miasta, niszcząc nawet pałac w Bakczysaraju. Z pomocą militarną i finansową pośpieszyła Turcja, ale jakiekolwiek próby naprawy niweczyła absurdalna walka o tron - w połowie XVIII w. liczba pretendentów sięgnęła... 200 (jest to podobno największa odnotowana liczba kandydatów do władzy w dziejach świata). Ogółem w ciągu ostatnich 150 lat istnienia chanatu na tronie zasiadło aż 53 chanów. W 1774 r. nastąpił ostateczny atak rosyjski. Pierwsze skrzypce grał w nim generał en chef armii rosyjskiej książę Wasilij Dołgorukow (1722-1782). 26 VI 1774 r. książę zaatakował i zdobył twierdzę Or-Kapu (Pere-kop), północny punkt graniczny Krymu. Wojska rosyjskie, których drugie skrzydło przesuwało się Arabatską Striełką, spadły na obrońców kraju ze wszystkich stron, wbijając się klinem w kierunku południowo-wschodnim. 10 VII 1774 r. Dołgorukow zajął Kaffę (Teodozję). Choć stosunek sił wynosił 3:1 na korzyść obrońców, książę odnosił zwycięstwo za zwycięstwem, zdobywając kolejno Gózleve (Eupatorię), Enikale, Kercz i Bałakławę. Chan Selim III (panował przez rok w 1771) musiał uciekać do Stambułu, a Dołgo-rukowowi udało się w ciągu roku całkowicie usunąć wojska tureckie z Krymu. Rosjanie nie byli jeszcze w stanie zamienić zwycięstwa militarnego w trwałą aneksję. Podpisano pokój 13 w Kuczuk-Kainardży (1774 ?.), Dołgo-rukow został nagrodzony dodatkiem do nazwiska „Krymskij", a chan powrócił z wygnania i ogłosił - za zgodą Rosji - całkowitą niepodległość Krymu, co pozwoliło chanatowi przetrwać jeszcze dziesięć lat. Warto pamiętać, że do czasów traktatu w Kuczuk-Kainardżi, Chanat Krymski był o wiele większy niż sam półwysep. Należały doń ziemie pomiędzy Dniestrem a Bohem (mniej więcej do wysokości równoleżnika przecinającego Jassy w Rumunii), ziemie pomiędzy lewym brzegiem Dniepru a Morzem Azowskim (mniej więcej do równoleżnika przecinającego obecny Taganrog), a także wielka połać Przedkaukazia na północ od rzeki Kubań. Ziemie chanatu otaczały Morze Azowskie. Rozbiór, który nastąpił po 1774 ?., dał Rosji tereny wokół Morza Azowskiego oraz pomiędzy Dnieprem a Bohem. Pierwszym trwale usankcjonowanym ubytkiem samego półwyspu na rzecz Rosji było przejęcie 25 II 1779 r. miasta Kercz i twierdzy Enikale (faktycznie okupowanych od 1774 ?.). Koniec był dla dynastii Girejów prawdziwie żałosny. Pomimo pozornej niepodległości, państwo stało się marionetką w rękach rywalizujących Turcji i Rosji. W 1776 r. wojska rosyjskie ponownie weszły na półwysep usuwając z tronu protureckiego Dew-leta III (1775-1776). W 1778 r. Rosjanie wysiedlili z półwyspu ludność chrześcijańską, osłabiając tym samym gospodarkę chanatu. Ostatni władca, prorosyjski Szachin (1776-1783), brat poprzedniego chana, bywa różnie określany w źródłach - z jednej strony mówi się o próbach reform, jakie podjął dla ratowania resztek niezależności kraju, z drugiej podkreśla się, że był człowiekiem nienadającym się do piastowania urzędu; dość powiedzieć, że poddał się Rosjanom w zamian za... tytuły wojskowe - najpierw chciał zostać kapitanem gwardii, potem generałem-porucznikiem, wreszcie zażyczył sobie najwyższego carskiego odznaczenia - orderu Św. Andrzeja. 19 IV 1783 r. Katarzyna II podpisała manifest O przyjęciu Krymu do Państwa Wszechrosyjskiego. Wszystkie daty dzienne w poniższym rozdziale, a także w ustępach o historii poszczególnych miast, podane są według kalendarza gregoriańskiego, tzw. nowego stylu, a nie wedle oficjalnego kalendarza ówczesnej Rosji, tzw. starego stylu, w którym data jest o 11 dni wcześniejsza. Aneksja rosyjska Oficjalnie aneksja nastąpiła 18 II 1784 r. Tego dnia niestrudzony kolonizator wybrzeży czarnomorskich, książę Grigorij Potiom- kin (1739-1791), noszący od 1783 r. tytuł Najjaśniejszego Księcia Taurydz-kiego przedłożył carycy projekt nowej jednostki administracyjnej. Następnego dnia projekt zatwierdzono ukazem O ustroju administracyjnym obwodu taurydzkiego, a 5 Y 1784 r. wydzielono środki konieczne na kolonizację. Zarządcą nowego terytorium został Wasilij Kochowskij (1738-1795). Po ogłoszeniu aneksji, rozpoczęto natychmiast przyłączanie nowego terytorium do Rosji. Podjęte działania miały charakter kolonizacji na wielką skalę, połączonej z militaryzacją półwyspu. Po pierwsze, zaplanowano dwa wielkie miasta, które przejąć miały rolę centrów: Symferopol -stolicę na przecięciu szlaków komunikacyjnych, w miejscu dawnego osiedla Akmescit oraz port wojenny Sewastopol - ulokowany w niezago-spodarowanych, choć znanych od czasów starożytnych z dogodnego położenia, zatokach koło wsi Akyar. Po wtóre, rozpoczęto wymianę ludności. W chwili zajęcia przez Rosjan na Krymie mieszkało ok. 300 tys. osób, w przytłaczającej większości Tatarów (78%) i społeczności tatarskoję-zycznych (Karaimów, Krymczaków); mniejszości chrześcijańskie - Ormia- nie i Grecy - skupiały się w miastach i monastyrach. Rosjanie całkowicie zburzyli zastaną strukturę etniczną. Grupą dominującą na Krymie mieli być chrześcijanie, ale tylko Rosjanie, głównie żołnierze w służbie czynnej i w stanie spoczynku; inni chrześcijanie zostali wysiedleni do Azowa i Kubania - to wówczas znikła całkowicie chrześcijańska ludność gór - wszyscy Grecy (wysiedleni do Mariupola), duża część Ormian (do Rostowa nad Donem), a także wszystkie prawdopodobnie jeszcze egzystujące ludy -jak Goci. Ciekawe, że Rosjanie, choć uważali się za dziedziców bizantyjskiej Taurydy (tak brzmiała nowa, w latach 1784-1920 oficjalna nazwa Krymu), poprzez wysiedlenia przecięli nici łączące ich z tamtą epoką. Najgorszy był los Tatarów - w latach 1774-1796 zostali wypędzeni z 687 wsi, z czego 315 całkowicie zniszczono. 80 tys. wyjechało do Turcji. Starano się, aby napływ kolonistów z Rosji był jak najszybszy, dlatego osiedleńców zwolniono od podatków i hojnie obdarowano ziemią. Już 8 XI 1784 r. 69 zdemobilizowanych grenadierów założyło pierwszą rosyjską wieś na Krymie - Sankt-Pietiersbur-skaja Mazanka (dziś Mazanka, 15 km na wschód od Symferopola). W 1790 r. Krym miał już tylko 140 tys. mieszkańców. Aktem potwierdzającym przyłączenie Krymu do Rosji była triumfalna wizyta Katarzyny II. Tę ogromną imprezę propagandową autorstwa księcia Potiomkina, szykowaną przez trzy lata (1784-1786), zrealizowano za astronomiczną sumę 15 min rubli w 1787 r. Efekt został osiągnięty, odtąd na Zachodzie zaczęto postrzegać Rosję jako znaczącego gracza w Europie. Ostatni akt aneksji miał miejsce 9 I 1792 r. - podpisując traktat pokojowy w Jassach, Turcja zaakceptowała nowy układ granic. W 1784 r. powołano obwód tau-rydzki, a w 1802 r. podniesiono go do rangi guberni. I połowa XIX w. upły- Hasto „monety taurydzkie" budzi natychmiastową czujność każdego numizmatyka, zainteresowanego monetami z tej części Europy. Bili je Rosjanie w założonej przez siebie Mennicy Taurydzkiej w Teodozji. W latach 1784-1788 mennica bita ogólnorosyjskie monety 2- i 5-kopiejko-we, ale także - monety lokalne, zwane „taurydzkimi" - 2, 5, 10, 20 kopiejek. Wykonane ze srebra, zostały szybko wycofane z obiegu i dziś są ozdobami kolekcji numizmatycznych, a moneta 2- kopiejkowa to prawdziwy biały kruk. nęła pod znakiem postępującej kolonizacji wojskowej i budowy dróg. Szczególną wagę miało też wytyczanie traktów górskich; otwarcie dróg Sym-feropol-Ałuszta i Sewastopol-Jałta pozwoliło na powolny rozwój Południowego Wybrzeża Krymu. Warto jednak pamiętać, że w tej epoce gros inwestycji miało charakter wojskowy. Rosja nie zamierzała poprzestawać na dojściu do Morza Czarnego, szykowano się do ekspansji na Bałkany, Kaukaz, a nawet na Stambuł. Dlatego fundusze płynęły głównie do Sewastopola, gdzie rozbudowywano bazę Floty Czarnomorskiej. Na tej strategii cierpiały inne miasta i normalna, „cywilna" gospodarka. Zmianę sytuacji przyniosła dopiero wojna krymska 1853-1856 (przebieg wojny zob. ramka na s. 96-97). Przełom XIX i XX w. Traktat paryski, kończący Wojnę Krymską, stanowił przełom w dziejach Krymu. Rosjanie nie mogli już prowadzić polityki mili-tarystycznej w basenie Morza Czarnego, środki skierowano więc na inwestycje cywilne. Zaczęła się budowa dróg, cywilnych portów (Eupatoria, Teodozja, a przede wszystkim Kercz -na najkrótszej trasie Europa-Kaukaz), pojawiły się pierwsze zakłady przemysłowe. Osadnictwo osiągnęło skalę dotąd niespotykaną - w latach 1865-1890 liczba ludności wzrosła o 100%. Głównym czynnikiem rozwoju kraju stała się kolej. W 1875 r. uruchomiono linię Łozowa- Sewastopol, inaugurując w ten sposób połączenia pasażerskie i towarowe z siecią kolei rosyjskich. W 1873 r. otwarto pierwszy bank (Towarzystwo Kredytu Wzajemnego w Symferopolu). W 1894 r. uruchomiono pierwszy telefon (Sewastopol). W 1900 r. za sprawą Chaczeresa Czirachowa (1822-1914), Ormianina z Symferopola, ruszyła giełda. Także w 1900 r. uruchomiono linię kolejową Dżankoj-Kercz, gwarantując tym samym istnienie łańcuchowi miasteczek na północy Krymu. 19 IX 1901 r. z prędkością do 50 wiorst na godzinę wjechał na Krym węgierski turysta automobilowy Geza Kovacs; był to pierwszy samochód, jaki znalazł się na półwyspie (tenże Kovacs spowodował od razu pierwszy wypadek samochodowy w dziejach kraju, potrącając koło Gurzufu konia, którego wcześniej spłoszył rykiem silnika). W 1909 r. ruszyła pierwsza linia autobusowa Symferopol-Karasubazar. Budowa linii komunikacyjnych pozwoliła na rozwój głównej obecnie gałęzi gospodarki - turystyki. Na początku wypoczywała tu niemal wyłącznie arystokracja z carem na czele, za którymi ściągała rzesza oficerów i dworaków - grupa ta skupiała się w Jałcie i okolicach. Po uruchomieniu kolei zaczęli przybywać także tzw. szarzy ludzie (choć w warunkach Rosji carskiej byli dosyć majętni) - popularność zyskała wówczas Ałuszta. Rozwijały się także kurorty w Eupatorii i Teodozji. Wielki boom zaczął się w 1891 ?., kiedy pierwsze towarzystwo turystyczne w dziejach Rosji, Krymski Klub Górski z Odessy otworzył schroniska w Sewastopolu i Jałcie. W początkach XX w. Krym był już popularnym regionem wypoczynkowym. Zaczęto nawet projektować i realizować nowe kurorty, zakładając je w miejscach dotąd niezamieszkanych - pierwszym był otwarty w 1904 r.J Nowyj Simeiz, prywatny kurort rodziny Malcewów, zaprojektowany od podstaw przez J. Siemienowa. Zaczęła się moda na Krym - artystom wy-1 padało jeździć do Koktebela, do malarza i poety Maksymiliana Wołoszyna (zob. ramka nas. 151); naukowcy wy-1 poczywali w Profiesorskom Ugołkie koło Ałuszty trafili tu nawet pierwsi szybownicy - na grzbiet Uzun-Syrt koło Koktebelu. Przed wybuchem re-j wolucji widoki Krymu na przyszłość były chyba najlepsze w całej jego no-1 wożytnej historii. Lata 1917-1920 Okres ten jest jednym z najciekawszych i zarazem jednymi z najbardziej zakłamanych przez propagandę oraz brak rzetelnych badań rozdziałów historii półwyspu. Wrze- i nie, które doprowadziło do upadku ca-! ratu w Rosji, nie ominęło także Krymu. Tutejsze życie polityczne stawało się coraz bardziej gwałtowne, bowiem na układ sił w całej Rosji (nacjonaliści, kadeci, eserowcy, bolszewicy, miensze-wicy itd.), nakładały się dążenia emancypacyjne Tatarów, Ormian czy Karaimów. Wielki wpływ miała także sytuacja na Ukrainie; coraz silniejsze prądy niepodległościowe w Kijowie i innych ośrodkach postawiły po raz pierwszy kwestię przynależności Krymu po upadku caratu. Zjawiskiem, które odegrało kluczową rolę w kształtowaniu sytuacji na półwyspie w pierwszych tygodniach po Rewolucji Lutowej było tatarskie odrodzenie narodowe. Prądy niepodległościowe pojawiły się wśród Tatarów Krymskich po 1880 r. w powiązaniu z formułowanymi w Turcji programami pantureckimi i panislamskimi. Ośrodkami tajnej działalności byb/j szkoły ludowe, których po 1905 r. po-| wstało aż 350; wielką rolę w ich zakładaniu odegrał wybitny działacz szkolny Ismail-bei Gaspirali (ros. Ismaił Gasprinskij, 1851-1914). W lutym 1917 r. z tych właśnie kręgów wyszły żądania autonomii kulturalnej, które wraz ze słabnięciem Rządu Tymczasowego zaczęły zmieniać się w program pełnej niepodległości. Rewolucja październikowa spowodowała chwilowe zerwanie kontaktów z Rosją. W tej sytuacji zebrał się w Bakczysaraju kumkaj (parlament). Obrady otworzył najstarszy wiekiem Haci Ali Efendi, delegat Kapsichor (ob. Morskoje) - 26 XI1917 r. ogłoszono niepodległość kraju. Pierwszym prezydentem został młody lider ruchu niepodległościowego Numan Celebi-cihan (1885-1918; zob. ramka na s. 168). Suwerenność przetrwała zaledwie do stycznia 1918 ?., kiedy do kraju wkroczyli bolszewicy. Oparciem agresorów stała się część Floty Czarnomorskiej, w której działali emisariusze bolszewiccy, realizujący plan Sewastopol - Kronsztadt Południa. W tej sytuacji tatarskie siły zbrojne, tzw. eskandroncy - konnica, rekrutowana z żołnierzy i oficerów carskiego Konnego Pułku Krymskiego - zaatakowały Sewastopol. W bitwie 24-25 I 1918 r. zostały rozbite ogniem z okrętów. Co ciekawe, cały epizod niepodległościowy jest dziś konsekwentnie przemilczany w wielu wydawnictwach ukazujących się na Krymie. Po bitwie sewastopolskiej właśnie to miasto stało się ośrodkiem władzy sowieckiej na półwyspie. Już 10-12 II 1918 r. zwołano tutaj Nadzwyczajny Zjazd Rad Delegatów Robotniczych i Chłopskich Guberni Taurydzkiej. 22 III 1918 r. proklamowano Socjalistyczną Republikę Radziecką Taury-dy. Organizacją władzy w tej „republice" zajmowali się przybyli z centrum „spadochroniarze" - Z. Miller, N. Ostrowski, J. Gawen, N. Pożarów. Nie przetrwała ona dłużej niż miesiąc, bowiem na początku kwietnia na Krymie wylądował desant niemiecki. Niemcy starali się przywrócić urząd prezydenta Krymu, proponując to stanowisko cenionemu politykowi karaimskiemu Salomonowi Krymowi (1867-1936), ten jednak odmówił. Dopiero w listopadzie 1918 ?., gdy Niemców zastąpiły oddziały angielskie i francuskie, Salomon Krym sformował rząd, zwany drugim rządem krymskim. Inaczej niż Celebici-hana, rząd krajowy Kryma nie był niepodległościowym w normalnym tego słowa znaczeniu. Powiązany z Głównym Dowództwem Sił Zbrojnych na Południu Rosji stanowił raczej władzę autonomiczną, choć „centrum" od miesięcy nie istniało. Wydawał własne znaczki pocztowe -z dwugłowym, czarnym orłem; emitował też banknoty w rublach. Upadł O ?? > 7! 30 > O -1 o/ Jedną z wybitnych postaci w dziejach Krymu, skazanych w czasach ZSRR na zupełne zapomnienie, był karaimski bogacz, Salomon Krym (1867-1936). Jeszcze przed rewolucją rozpoczął akcję na rzecz powołania Uniwersytetu Taurydzkiego w Symferopolu, co zakończyło się powodzeniem w 1918 r. Salomon Krym to obok Celebiciha-na (zob. s. 168) najbardziej znana postać okresu 1917-1920 na Krymie. Karaim, wielki posiadacz ziemski, przedsiębiorca, profesor agronomii, producent znanych win, był przewodniczącym Ziemstwa w Teodozji. W czasach carskich działał w partii konstytucyjnych demokratów (tzw. kadetów). Od początku XX w. brał udział w życiu politycznym jako członek Rady Państwa z ramienia guberni taurydzkiej oraz poseł do I i IV Dumy. Po upadku caratu stał się jedną z głównych postaci w życiu półwyspu^ Nie przyjął propozycji okupujących Niemców, aby objąć urząd prezydenta Krymu.' „,' W listopadzie 1918 r. został premierem drugiego rządu kraju. W kwietnrtjJ1-9'i9 ?., *.*? został zdjęty ze stanowiska przez barona Wrangla i uciekł przed bolszewikami do Francji. Zmarł pod Tulonem. , » . I-o X. 1 Jf . 17 \6* wraz z kolejnym atakiem bolszewików w kwietniu 1919 r. Ten drugi, „czerwony" epizod, w którym główną rolę grał brat Lenina, Dmitrij Ulja-now (1874-1943), nie trwał zbyt długo. Już latem 1919 r. Krym zajęły „białe" wojska generała Denikina. Autorem „ostatniego epizodu białej Rosji" był baron Piotr Wrangel (1878-1928), carski generał-major, uczestnik wojny z Japonią, przebywający na Krymie od 1917 ?., który po uwolnieniu z bolszewickiego aresztu w 1919 ?., wstąpił do antykomunistycznej Armii Ochotniczej, a w kwietniu 1920 r. stanął na czele Sił Zbrojnych Południa Rosji (odV 1920 r. -Armii Rosyjskiej), ostatniej rosyjskiej siły walczącej z bolszewikami w europejskiej części imperium. Na Krymie założył główną bazę - półwysep traktował tylko jako jedną z guberni i nie pozwolił na powrót do władzy rządu Salomona Kry-ma. Po kilku miesiącach wojny domowej „biali" zaczęli wyraźnie słabnąć, aż w końcu w listopadzie 1920 r. podjęto decyzję o ewakuacji za granicę. Jak piszą źródła rosyjskie, była to Wielka Ewakuacja. W ciągu trzech dni (11-14 XI 1920 r.) odpłynęło 126 okrętów z 145 693 pasażerami. 16 XI 1920 r. Krym został ostatecznie zajęty przez bolszewików. Krymska ASRR Status Krymu uregulowano dopiero rok później, 18X1 1921 r. tworząc Krymską Autonomiczną Socjalistyczną Republikę Radziecką w składzie Rosyjskiej FSRR. Początek epoki sowieckiej to tragiczny głód, używany jako represja wobec ludności. Niedostatki w zaopatrzeniu zaczęły się z chwilą nadejścia Armii Czerwonej i trwały do połowy 1923 r. Zmarło wówczas ok. 150 tys. osób (20% ludności kraju). Lata 1923-1928 to epoka tzw. korienizacji (propagandy w otoczce kultury narodowej). Kultury narodów Krymu były tolerowane, z początku nie przeszkadzano nawet w działalności duchownych. Otwarto ponownie szkoły ludowe, muzea, biblioteki i teatry. Język krym-sko-tatarski miał swoją katedrę na Uniwersytecie Taurydzkim w Symferopolu. Poszczególne grupy odbywały „zjazdy", które pomimo ideologicznego charakteru, podkreślały ich odrębność. W 1933 r. Krym pojawił się po raz pierwszy na znaczku pocztowym (poczta ZSRR, seria etnograficzna: Tatarzy Krymscy), a w 1938 r. - na serii znaczków (poczta ZSRR: Widoki Krymu i Kaukazu, m.in. Jałta, Jaskółcze Gniazdo, Aj-Todor, Ałupka, Gu- rzuf, Krym). Przełom w polityce wobec Krymu nastąpił w końcu 1928 r. Stalin porzucił wówczas korienizację na rzecz rusyfikacji i sowietyzacji. W latach 1928-1929 przeprowadzono tzw. kolektywizację, w ramach której wyniszczono zamożne chłopstwo, ubogich zapędzono do kołchozów. Spowodowało to niedostatek żywności (zwiększany przez władze), który zaowocował klęską głodu w latach 1931-1933. Rozpoczęły się także prześladowania wszelkich odrębności, które mogłyby zagrozić totalitarnemu ustrojowi. Celem ataków stały się społeczności mające stare tradycje państwowe i warstwę inteligencji (Tatarzy, Ormianie, Grecy, Niemcy) oraz grupy etnokonfesyjne (czyli takie, w których poczucie narodowości łączyło się z wyznaniem - Karaimi, Żydzi). W latach 1928-1939 aresztowano i zesłano ok. 40 tys. ludzi. Masowo więziono nauczycieli, choć byli już absolwentami sowieckiego szkolnictwa pedagogicznego. Zakazano swobodnego nauczania i publikowania po tatarsku. W nielicznych wydawnictwach w językach używanych na Krymie słowa pochodzenia arabskiego, tureckiego czy perskiego zastąpiono rusycyzmami. W 1929 r. zabroniono używania alfabetu arabskiego (Tatarzy, Krymczacy), zastępując go łacińskim. W 1938 r. z kolei, zabroniono pisma łacińskiego - jego miejsce zajęła cyrylica. W efekcie tych represji, gdy wybuchła wojna, w oczach wielu uciśnionych ludzi wojska niemieckie mogły nadchodzić w glorii wyzwolicieli. II wojna światowa O świcie 22 VI 1941 r. wojska niemieckie zbombardowały Sewastopol. Hitlerowska 11. Armia, wspierana przez oddziały rumuńskie i słowackie, dotarła tu 20 IX 1941 r, tocząc zawzięte walki z miejscową 51. Armią, wspieraną przez uciekającą z Odessy tzw. Armię Nadmorską (Primorskaja Armija). Oddziały sowieckie ustępowały pola, niebawem 51. Armia musiała wycofać się na Półwysep Kerczeński, a stamtąd na leżący na drugim brzegu Tamań. Armia Nadmorska cofnęła się do Sewastopola. 16 XI 1941 r. Niemcy zajęli cały półwysep, oprócz Sewastopola, który padł dopiero po 250-dniowym oblężeniu. Podobno Niemcy stracili podczas szturmów na Sewastopol aż 300 tys. żołnierzy, 400 czołgów i 900 samolotów. Miasto zdobyto na początku czerwca 1942 r. Wojskowym naczelnikiem Krymu został gen. Mannstein. Okres II wojny światowej na Krymie pozostaje nie do końca zbadany. Oddziały sowieckie, które nie zostały całkowicie wyparte z półwyspu, ukryły się w górach. Niebawem przekształciły się w zaopatrywane z głębi Rosji oddziały partyzanckie. Byli w nich także później oskarżeni o zdradę Tatarzy - w odwecie za działalność partyzantki Niemcy zniszczyli 128 wsi tatarskich i 15 tys. mieszkańców wywieźli na roboty do Austrii i Niemiec. Na tej podstawie organizacje tatarskie domagają się dziś od Niemiec pokrycia kosztów repatriacji i odbudowy, uważając okupantów za współwinnych deportacji. Jednak nie można zapominać, że dla uciemiężonej ludności kraju, partyzantka pozostawała zbrojnym ramieniem Stalina. Dlatego też znalazło się wielu, jak w całym zresztą ZSRR, którzy czynnie poparli Hitlera, nie tyle z sympatii do faszystów, co z nienawiści do komunistów. Poparcie dla okupantów wzrosło po nadejściu wiadomości o realizacji przez Stalina tajnego de- — kreta nr 1828 (29 V 1942 ?.), w któ- ? rym nakazywano deportację Niem- O ców, Rumunów, Greków i Tatarów Krymskich przebywających na terenie > kontrolowanym przez Armię Czerwo- Cl ną do Kraju Krasnodarskiego i obwo- m du rostowskiego. W 1942 r. wiedzia- ° no już na kontrolowanym przez hitle- *j rowców Krymie o deportacyjnych > planach Stalina. Znając te nastroje, ? Niemcy przystąpili do rekrutowania ___ jednostek tatarskich. Do końca wojny zgłosiło się ok. 20 tys. ochotników, których zorganizowano w bataliony samoobrony terytorialnej - liczba ta jest równa liczbie Tatarów Krymskich walczących w szeregach Armii Czerwonej. Aktywną rolę w popieraniu Niemców odegrał Tatarski Komitet Narodowy pod przywództwem Dżamila Abdureszidowa. Na tym tle czymś wyjątkowym była SS Waffen-Gruppe Krim wchodząca w skład 1. Wschodnio-Muzułmańskiego Regimentu Dywizji SS Neu-- Turkistan - jednostka ta walczyła m.in. z powstańcami warszawskimi. Wraz z odwracaniem się losów wojny, Armia Czerwona podjęła próbę odbicia półwyspu. Ostateczna ofensywa nastąpiła w kwietniu 1944 r. Uderzywszy od strony Perekopu i przez Cieśninę Kerczeńską, wojska radzieckie wdarły się na półwysep i już 16 IV 1944 r. panowały nad całym terytorium z wyjątkiem Sewastopola, w którym Niemcy bronili się aż do 12 V Operacja krymska w kwietniu 1944 r. była jedną z najważniejszych w czasie II wojny światowej. Dziś jej przebieg można znaleźć nawet w scenariuszach gier komputerowych, takich jak War in the East. Straty wojenne na Krymie to 90 tys. ofiar wśród ludności cywilnej i 85 tys. wywiezionych na roboty do Niemiec. Wysiedlenie Po wyparciu Niemców z Krymu Stalin natychmiast zrealizo- 19 wał swój plan deportacyjny. 11 V 1944 r. Państwowy Komitet Obrony = ZSRR wydał ściśle tajny dekret 3 nr 5859, na podstawie którego 18 V ce 1944 r. nastąpiła wielka deportacja -* jej ofiarą padli Tatarzy, Niemcy (kolo-P niści z XIX w), Grecy, Ormianie SiJ i Bułgarzy (przybyli w XIX w.) któ-^ tych, jak dokładnie obliczono, łącznie g 183 155 zmuszono do opuszczenia oc domów. Inne dane mówią o deporta-u. cji 165 tys. Tatarów, 14,8 tys. Gre-5 ków, 12,5 tys. Bułgarów i 3,5 tys. „in- ____ nych". Wysiedlonych załadowano do n; bydlęcych wagonów, czekających na wyznaczonych stacjach kolejowych (np. Siem Kołodieziej na półwyspie Kercz, Dżankoj itd.). 47% z nich zmarło podczas drogi w głąb ZSRR. W 1949 r. w specjalnej kampanii prasowej, wymierzonej w dwa narody - Czeczenów i Tatarów Krymskich -zarzucono im zbiorową zdradę na rzecz hitlerowskich Niemiec oraz wysługiwanie się Turcji. Deportacja doprowadziła kraj do ruiny gospodarczej. Wedle ujawnionych po 1991 r. danych, przez długie lata ani powierzchnia zasiewów, ani urodzaj nie osiągnęły wskaźników z 1940 r. Niektóre pozbawione pracowników fabryki nie były w stanie normalnie funkcjonować, nie wspominając o wykonaniu planów. W takich gałęziach rolnictwa, jak uprawa winorośli i sadownictwo do dziś nie osiągnięto przedwojennych wyników. Obwód krymski W czerwcu 1945 r. zniesiono Krymską ASRR, na jej miejsce powołując Obwód Krymski - czyli zwykłą prowincję, bez jakiejkolwiek autonomii kulturalnej - w granicach Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Oczyszczone etnicznie terytorium poddano usilnej rusyfikacji. Zmieniono prawie wszystkie nazwy miejscowe, nowe tworząc wedle najgorszych wzorców propagandy. Obowiązywały zasadniczo trzy klucze - „sowietyzacja" (Kra-20 snogwardiejskoje, Sowieck, Lenino, Pierwomajskoje, Płanierskoje); „Wiel- j ka Wojna Ojczyźniana" (Tankowoje, Szczebietowka, Gierojewskoje); skrajnie zbanalizowy „klucz topograficzny" (Mysowoje - na przylądku, ros. mys-, Pieszczanoje - przy plaży; Czier-nomorskoje - nad Morzem Czarnym itd.). Opuszczone wsie zostały zasiedlone przez kolonistów z centralnej Rosji. Jedynym Tatarem, o którym jeszcze w ogóle wspominano w kontekście Krymu, był Amethan Sułtan (ros. Amiet-Chan Sułtan, 1920-1971) z Ałupki, słynny lotnik, który zniszczył 30 niemieckich samolotów, popularna postać sowieckiej propagandy (dwukrotny Bohater Związku Radzieckiego). 19 II 1954 r. jako swoisty prezent z okazji 300-lecia ugody perejasław-skiej (rzekomego połączenia Ukrainy i Rosji), Obwód Krymski przesunięto w strukturze administracyjnej z granic RPSRR do Ukraińskiej SRR. Akt ten I nie miał wówczas żadnego znaczenia, poza podporządkowaniem władz miejscowej ???????? (Komitet Centralny Komunistycznej Partii Ukrainy). Mimo to niektórzy rosyjscy komentatorzy przypisują stojącemu podobno za tą decyzją Ukraińcowi - Nikicie Chruszczowowi, niewyobrażalną dale-kowzroczność, a nawet ukraiński imperializm, ale „strzelba" ta miała wypalić dopiero za blisko 40 lat. Krym dzielił powojenne losy reszty ZSRR. Być może tylko dwa wydarzenia z tej epoki przejdą do historii półwyspu. Pierwsze to umocnienie turystycznej roli Krymu, poprzez ogólnoświatową reklamę i budowę infrastruktury na poziomie w wielu wypadkach lepszym niż sowiecki (sieć dróg, zwłaszcza Szosa Południowego Wybrzeża - Jużnobierieżnoje Szosse). Atrakcyjność Krymu przetrwała upadek ZSRR i do dziś jest on ulubionym miejscem wypoczynku nie tylko obywateli Ukrainy, ale i Białorusinów, Rosjan, a nawet mieszkańców Zakaukazia. Coraz częściej trafiają tu także turyści z Zachodu, zwabieni bliską, bezpieczną egzotyką. Drugim wydarzeniem była budowa Kanału północnokrymskiego, dzięki któremu powierzchnia upraw wzrosła aż dziesięciokrotnie. ?/ 1989 r. Rada Najwyższa ZSRR w przełomowym dekrecie pozwoliła -po 45 łatach zesłania - na powrót Tatarów Krymskich. W połowie 1990 r. przybyła pierwsza grupa 90 tys. repatriantów z Uzbekistanu. Do lata 1991 r. było ich już 150 tys. Zebrał się _ po 74 latach przerwy - Kurułtaj, który przyjął deklarację z żądaniem przywrócenia wszelkich praw, jakie Tatarzy mieli przed wygnaniem. Oczywiście wywołało to panikę wśród miejscowych Rosjan, w dużej mierze zajmujących dawne domy i ziemie Tatarów. Zdominowane przez nich władze przyznały repatriantom 8 tzw. stref osiedlenia, w których miały powstać nowe domy i gospodarstwa. Miejsca te były bardzo niedogodne pod względem klimatycznym, glebowym i zaopatrzenia w wodę. Ponadto w strefach tych mieszkało niegdyś 15% ogółu Tatarów - teraz miały służyć co najmniej 60%. Nic dziwnego, że rozwiązania te uznano za dalece niezadowalające. Tymczasem kryzys, który osłabił ZSRR i umożliwił Tatarom repatriację, sięgnął zenitu - imperium przestało istnieć. Chwila upadku ZSRR miała na półwyspie nieco inny scenariusz, niż w reszcie państwa. Sam fakt, że to tu akurat w chwili puczu Janajewa przebywał prezydent ZSRR Michaił Gorbaczow (w rządowej willi Zana w Fotos) nie miał wpływu na losy półwyspu. W owej „chwili próby" Krym okazał się najsilniejszym bastionem komunistów na Ukrainie - tutejsza organizacja jako jedyna nie zmieniła swojego przywództwa po upadku Janajewa, a lider puczystów, profesor historii z Symferopola Leonid Gracz (ur. 1948) jest do dnia dzisiejszego Politykiem nr 1. Siła miejscowych komunistów pozwoliła im zmienić Krym w swoisty polityczny rezerwat. Nie miało to oczywiście wpływu na upadek ZSRR ani na przywrócenie niepodległości Ukrainy - ale zaowocowało w parę miesięcy później wybuchem konfliktu, wywołanego przez tych, którzy nie wyobrażali sobie Krymu rządzonego bez dyspozycji z Moskwy. Autonomia Konflikt rozpoczął się jeszcze przed rozpadem Związku Radzieckiego. Ci sami, którzy przez lata zacierali odrębność półwyspu jako tzw. Obwodu Krymskiego, teraz zmienili się w gorących zwolenników autonomii. Była to akcja wymierzona przeciwko Kijowowi, a popierana przez wielu rosyjskich polityków, obawiających się przejęcia Floty Czarnomorskiej i jej baz przez wybijającą się na niepodległość Ukrainę. Przeprowadzono referendum, w którym 93% głosujących opowiedziało się za autonomią. 20 I 1991 r. proklamowano Republikę Krym, uznaną w kwietniu 1992 r. przez władze w Kijowie za autonomiczną gospodarczo, socjalnie i kulturowo. Separatyści nie zamierzali na tym poprzestać, podobnie jak Rosja, której parlament w maju 1992 r. anulował decyzję Chruszczowa z 1954 ?., czyli de facto zanegował integralność terytorium Ukrainy. Wywołało to poważny kryzys międzynarodowy, wzmożony przez uchwalenie także w maju 1992 r. konstytucji Krymu, w której proklamowano „państwo" Krym, będące ledwie pod protektoratem Ukrainy. Kijów zmusił autonomię do zmiany konstytucji (IX 1992 ?.), ale niebawem doszło do kolejnej eskalacji konfliktu w związku z wyborem przywódcy secesjonistów Jurija Mieszkowa (ur. 1945) na utworzone dla niego stanowisko prezydenta Krymu. We wszystko włączyła się Moskwa, grożąc Ukrainie nawet użyciem siły, gdyby przystąpiono do militarnej pacyfikacji półwyspu. To nie powstrzymało Kijowa przed zdecydo- wanymi krokami wobec propozycji Mieszkowa przeprowadzenia referendum w sprawie całkowitej niepodległości; w marcu 1995 r. parlament ukraiński dokonał zmiany konstytucji Krymu, likwidując urzędy prezydenta i premiera. Rozładowanie sytuacji przyniosły zmiany na szczytach władzy w Moskwie i Kijowie - prezydenci Putin i Kuczma potrafili osiągnąć consensus, tak w sprawie Krymu, jak i Floty Czarnomorskiej. Mimo to trudno przewidzieć dalszy rozwój sytuacji - niedawni separatyści wciąż są potęgą, a niektóre siły polityczne w Rosji (Żyrinowskij) nawołują do zmiany obecnego stanu rzeczy. Spadkobiercą tatarskiego mchu niepodległościowego jest do dziś diaspora w Turcji i w USA, o zdecydowanie antyrosyjskim obliczu. Skupia się ona wokół pism „Kirim" i „Birlik"; co roku uroczyście obchodzi „rocznicę męczeństwa Celebicihana". Najbardziej znanym przedstawicielem diaspory był Sevki Bektore, działacz polityczny i ceniony poeta. Obecnie główną organizacją jest Międzynarodowy Komitet dla Krymu (ICC), kierowany przez Mu-beyyina Batu Altana, wnuka jednego z twórców niepodległości w 1917 r. Ha-ci Ali Efendiego. Utworzono także Centrum Narodowe Tatarów Krymskich (NCCT) z siedzibą w Commack w stanie Nowy Jork. Poglądy ICC ilustrują następujące zdania: „Numan Celebicihan został zamordowany 80 lat temu, ale walka, w którą wniósł tak wielki wkład trwa do dziś. Tatarzy Krymscy zostaną kiedyś całkowicie zrehabilitowani, a ich prawa narodowe i ludzkie - przywrócone. Naród tatarski, wcześniej czy później, powróci do wspólnoty światowej. Gdy nadejdzie ten dzień, pierwszy pomnik ustawiony w centrum Akmescit będzie pomnikiem Celebicihana". Ustrój Status Krymu reguluje rozdział X konstytucji Ukrainy oraz macierzysta konstytucja z 21 X 1998 r. Artykuł 1 proklamuje Krym jako nieodłączną i [nieotjemlemaja) część Ukrainy, realizującą swoją autonomię w granicach konstytucji Ukrainy. Oficjalna nazwa i kraju to Autonomiczna Republika Krymu (ARK). Władzę ustawodawczą sprawuje 98-osobowa Rada Najwyższa ARK, wykonawczą - Rada Ministrów ARK. Granice Krymu ustalono według stanu z 20 I 1991 r.; nie jest to bez znaczenia, bo np. w czasach carskiej Rosji półwysep Czongar nad Morzem Azowskim uważany był za część Krymu. Artykuł 10 konstytucji za język urzędowy uznaje ukraiński, ale w pkt. 2 nadaje językowi rosyjskiemu status „języka większości i kontaktów między narodami Krymu, używanego we wszystkich sferach życia". Specyficzna jest pozycja krymsko- tatarskiego, bowiem poza gwarancjami dla języków mniejszości, może on na żądanie za-j interesowanego być np. językiem ofi-! cjalnych dokumentów (ale już nie postępowania w sądzie). Konstytucja gwarantuje wszystkim narodom Krymu prawo do „rozwoju tradycji kulturowych, obchodzenia świąt narodowych, wyznawania swojej religii, zaspokajania potrzeb w dziedzinie rodzimej literatury, sztuki, narodowych środków masowej informacji, wydawnictw, muzeów, teatrów, studiów filmowych". Sewastopol nie stanowi części Au-! tonomicznej Republiki Krym. Jest zarządzany bezpośrednio z Kijowa, a władze miasta odpowiadają przed rządem Ukrainy. Na stałe przebywa w nim wielu obywateli Rosji, wciąż bowiem pozostaje siedzibą rosyjskiej części Floty Czarnomorskiej. 17 V 1999 r. prezydent Ukrainy Le-j onid Kuczma podpisał dekret sankcjonujący odrębną autonomię Tatarów Krymskich. Powołana została Rada Reprezentantów Tatarów Krymskich, wyłaniana spośród członków tatarskiego samorządu - Medżlisu. Przewodniczącym Rady Reprezentantów został z urzędu przewodniczący Medżlisu - przywódca Tatarów Mustafa nżeniilow Z kolei Medżlis jest wybierany przez tradycyjne zgromadzenie tatarskie - 250-osobowy Kurułtaj. prawo wyborcze do Kurułtaju mają wszystkie osoby narodowości krym-sko-tatarskiej, posiadające obywatelstwo Ukrainy. 200 mandatów przyznawanych jest w systemie większościowym, 50 - w proporcjonalnym. Oprócz tego, każda ze wsi tatarskich nia swój samorząd - mele medżlis, występujący w jej imieniu do władz lokalnych i Medżlisu. Pod względem politycznym Krym to w dużej mierze swoisty rezerwat. Komuniści osiągają tu największe (obok Zaporoża) poparcie na Ukrainie (rzędu 34%), a miejscowy lider puczy-stów z 1991 r, Leonid Gracz, nie tylko nie stracił swej władzy, ale na przełomie XX i XXI w. nadal sprawował teoretycznie najwyższą funkcję na półwyspie - przewodniczącego Rady Najwyższej Krymu. Sterowana przez niego koalicja, tzw. Blok Gracza, jest głównym źródłem antyukraińskich i prorosyjskich nastrojów na Krymie. W opozycji doń pozostaje Nasza Ukraina Wiktora Juszczenki, popierana przez Tatarów i Ukraińców. Podziały te nie przekładają się bezpośrednio na parlament, gdzie są dwie frakcje: posiadająca absolutną większość Stabilność [Stabilnost') - 78 mandatów oraz Rozkwit w Jedności (Procwietanije w Jedinstwie) - 10 mandatów. 10 deputowanych określa się jako „niezależni". Trzeba przyznać, że nowe, oficjalne godło Krymu, przyjęte 24 IX 1992 r, ma całkiem solidną podstawę historyczną. Główny element - gryf jest najczęściej spotykanym symbolem w północnej części Morza Czarnego, występuje m.in. jako znak Chersonezu, Pantikapajonu i całego Bosforu. Kolumny po obu stronach reprezentują antyczne korzenie kraju, w szczególności dwa skrajne porty - Cherso-nez- Sewastopol i Pantikapajon-Kercz. Wschodzące słońce to symbol dostat- ? ku, o którym mowa jest też w dewizie na wstędze - Procwietanije w jedm- — stwie. Owo jedinstwo (jedność) nie do- ^ tyczy związku z Ukrainą, tylko współ- O noty wszystkich narodów Krymu. Gorzej rzecz ma się z flagą. To syn- > teza dwóch flag - rosyjskiej (barwy) ? i Rosyjskiej Floty Czarnomorskiej m (proporcje 1:4:1,- na fladze Floty nie ° ma pasa czerwonego, biel zajmuje ^ pięć szóstych) - ulubionych rekwizy- > tów separatystów. ^ Ta symbolika nie ma nic wspólne- ___ go z najnowszą historią Krymu. Flaga narodowa przyjęta przez Kurułtaj w 1917 r. była błękitna, ze złotym ? horyzontalnym pasem pośrodku. ^. Używano także innej flagi, „religijnej" - zielonej ze znakiem tamga (zwanym też taiak). Złota Tamga jest godłem Tatarów Krymskich - to oryginalny symbol graficzny, przypominający nieco literę T, z dodanymi do pionowych końcówek daszku T jeszcze dwiema (po jednej z każdej strony) prostopadłymi, poziomymi belkami. Tamga wywodzi się z bardzo starego symbolu, którym ordy stemplowały swoje bydło. Flagi Krymu można znaleźć na stronach internetowych www.crwflags.com/fotw/ f lags/ua_krtat. html. Krym ma własny hymn, skomponowany przez A. Karamanowa, zatwierdzony w 1992 r. WARUNKI NATURALNE Krajobraz, regiony Na Krymie wyróżnia się cztery regiony krajobrazowe: Nizinę Czarnomorską, Góry Krymskie, Południowe Wybrzeże Krymu i Półwysep Kercz. Dwa pierwsze mają nazwy potoczne, odpowiednio: Krym stepowy (stiepnoj Krym) i Krym górski (gornyj Krym), dobrze oddające dominujący typ krajobrazu, choć w drugim przypadku równie uprawniony byłby Krym leśny. Charakterystyczna dla półwyspu jest mnogość form; są tu stepy, lasostepy, 23 • lasy (od niskich dąbrów po wspaniałe 200-letnie buczyny), a nawet - pusty- 3 nie (nad zalewem Siwasz). 2 Nizina Czarnomorska (Priczier- ec nomorskaja nizmiennost') to płaska ** równina, zajmująca 60% terytorium ° kraju (na północy). Nazwa jest SiJ uproszczeniem, bowiem część wy- 4 brzeża Niziny rozciąga się nad 5 Morzem Azowskim. W jej skład os wchodzą (od zachodu): półwysep Tar-? chankut, Równina Eupatoryjska, Jj Równina Północnokrymska i region ____ zalewu Siwasz. Góry Krymskie (Krymskije Góry) ciągną się na południe od linii Symfe-ropol- Teodozja. Wyróżnia się trzy regiony Gór Krymskich. Pasmo Południowe (Główne) od przylądka Fiolent do przylądka Iii podzielone jest na szereg masywów i tzw. jajł (rodzaj połonin) - szczególnie Aj-Petri Jajła, Ba-bugan-Jajła i masyw Czatyrdah. Pasmo Północne, zwane także Przedgórzem, ciągnie się od Inkermana przez Bakczysaraj i Symferopol do Starego Krymu. Osiąga maksymalnie 738 m n.p.m. Wreszcie do Pasma Wewnętrznego zalicza się wzniesienia pomiędzy Sewastopolem a Symferopolem, o wysokości 140-344 m n.p.m. Pięć najwyższych szczytów Krymu to: Ro-man-Kosz (1545 m n.p.m., Babugan--Jajła), Demir-Kapu (1540 m n.p.m., Nilcicka Jajła), Zejtin-Kosz (1534 m n.p.m., Babugan-Jajła), Kemal-Egerek (1529 m n.p.m., Nikicka Jajła) i Ekli-zi-Burun (1527 m n.p.m., Czatyrdah). Południowe Wybrzeże Krymu (Już-nyj Bierieg Kryma) to wąski pas wybrzeża, od północy całkowicie zasłonięty górami, stanowiący o turystycznej wyjątkowości półwyspu. Ciągnie się od przylądka Sarycz (koło Foros w Wielkiej Jałcie) do regionu krajobrazowego Koktebel koło Teodozji. Cechuje go niezwykle bogaty, piękny i zróżnicowany pejzaż, miejscami typowy dla europejskich wybrzeży Morza Śródziemnego, gdzie indziej zupełnie oryginalny, jak wokół wulkanu Ka-24 radah czy w okolicy Nowego Świata. Półwysep Kerczeński (Kierczien-1 skij połuostrow) jest regionem niejed- i norodnym. Uwagę zwracają pasma wzgórz na północnym wschodzie i po- ] łudniowym zachodzie oraz oryginalne formy, jak półwysep Kazantyp czy Dżau- Tepe (zob. ramka na s. 175). Krym jest wciąż aktywny sejsmicznie. Poważne trzęsienia ziemi nastąpiły w 63 r. p.n.e. (zniszczenia w Panti-kapajonie i innych miastach Półwyspu Kerczeńskiego) i stosunkowo niedawno, w nocy z 11 na 12 IX 1927 r. Pod-1 czas tego ostatniego, oprócz dotkliwych zniszczeń (uszkodzonych zostało 70% budynków w Wielkiej Jałcie i Ałuszcie) i ofiar (3 zabitych, 65 rannych), nastąpił wybuch zbiorowej paniki - następnego dnia wyjechali wszyscy turyści i blisko połowa stałych mieszkańców. Wody Brak wody już od czasów starożytnych to przekleństwo półwyspu. Etnologowie uważają, że tak wielki udział kultów akwatycznych (szczególnie świętych źródeł) w religijności ludów zamieszkujących Krym jest konsekwencją tego zjawiska. Liczba cieków wodnych wynosi 1 657, z czego 150 to rzeki i strumienie, jednak są to zazwyczaj krótkie cieki górskie, które wysychają wraz z wypłynięciem na równinę. Warto jednak pamiętać, np. przy ustawianiu namiotów, że w czasie opadów ich koryta szybko (a w górach - gwałtownie) wypełniają się wodą. Zlewisko Morza Azowskiego jest! większe niż Morza Czarnego. Najdłuższą rzeką jest Sałgir (204 km), powstający z połączenia Angary i Ky-zył-Koba, uchodzący do zalewu Siwasz we wsi Utinoje. Ta największa rzeka wysycha latem, nie docierając do celu. Druga co do wielkości Alma (84 km) przepływa pomiędzy Symferopolem a Bakczysarajem, uchodząc do Morza Czarnego w pobliżu przylądka Lukullusa (mys Łukułł). Z Almą sąsiaduje trzecia co do wielkości Kacza (70 km), wypływająca ze sto- ków Babugan-Jajły i mijająca w niewielkiej odległości Bakczysaraj. Dolina Kaczy, obramowana wysokimi wzgórzami, niemal całkiem zajętymi przez lasy i sady, uważana jest za najpiękniejszą dolinę rzeczną na Krymie. W górach jest wiele wodospadów, w tym największy na Ukrainie Uczan-su koło Jałty (98,5 m); znaczny, z racji ilości przepływającej wody, jest także Dżur-Dżur (15 m) na rzece Ułu- Uzeń Wschodni (koło wsi Gienieralskoje). Jeziora to wyłącznie limany, słone zbiorniki, dawne zalewy, dziś oddzielone mierzejami od morza. Tworzą one tzw. grupy. Grupa Eupatoryjska wyróżnia się największym jeziorem Krymu, Sasyk-Siwasz (73,5 km2) oraz jeziorem Saki (10,9 km2), znanym ośrodkiem leczniczym. Grupa Tar-chankut to przede wszystkim jezioro Donuzław, zwracające uwagę swoją długością (28 km) i zmiennym stopniem zasolenia wody, obecnie ponownie połączone z morzem przez przelew koło wsi Mirnyj. Grupa Perekop to m.in. jezioro Tuzła (Staroje, 11,5 km2), z którego pozyskuje się surowce dla produkcji bromu. Wreszcie Grupa Kerczeńska, to wiele jezior na wybrzeżach azowskim (Aktasz, Czo-krak) i czarnomorskim (Tobeczik, Opuk, Uzunłar), o łącznej powierzchni 40 km2. Warto jeszcze wspomnieć o piątej z grup, Czongarsko-Arabat-skiej, której jeziora chroni Azowsko--Siwaszski Park Narodowy; jednak są już one poza granicami Krymu. Co ciekawe, woda morska jest na Krymie cieplejsza niż w południowej części Morza Czarnego; dzieje się tak dzięki ujściom nagrzanych wód rzecznych wielkich rzek Ukrainy, szczególnie Dniepru i Bohu. Nagrzewaniu się sprzyja także niewielka głębokość, nieprzekraczająca 80-120 m. Klimat Klimat Krymu kształtowany jest przez dwa czynniki: Morze Czarne i oddziaływanie gór. Zima jest bardzo łagodna - ewenementem są tęgie mrozy, takie jak w styczniu 1940 ?., gdy w Niżnie-gorsku zanotowano rekordowe minimum -36,8 °?. W Jałcie jest rocznie średnio 252 dni bez przymrozków, a bywają lata, kiedy temperatura nie spada poniżej zera dłużej niż 300 dni w roku. Wiosna jest na Krymie krótka, chłodna, z niestabilną pogodą. Lato - gorące, na południowym wybrzeżu temperatura sięga +39°C (nie odczuwa się tego dzięki bliskości morza). Upalnie bywa i na stepach, gdzie w 1930 r. zanotowano rekordową temperaturę +40,7°C. Jesień jest długa i bardzo piękna, dzięki ciepłu oddawanemu przez morze stanowi jeszcze przez kilka tygodni kontynuację lata. Czynnikiem podnoszącym atrakcyjność klimatu Krymu jest bardzo duże nasłonecznienie, oscylujące wokół 2,1-2,2 tys. godz./rok. Najbardziej nasłonecznione miejsce to Symferopol (ok. 2,46 tys. godz./rok). Oczywiście, klimat ma swoje odmiany lokalne, związane z rzeźbą terenu. Dlatego podobnie jak przy krajobrazach mówi się o trzech strefach: równinnej, górskiej i Południowym Wybrzeżu Krymu. Klimat równin nie odbiega od klimatu sąsiednich regionów Ukrainy, ma wyraźne cechy kontynentalne. Z powodu braku naturalnej osłony od północy zdarzają się wtargnięcia zimnego arktycznego powietrza, choć należy to do rzadkości. Dla regionu górskiego charakterystyczne są opady i mgły. Najintensywniej pada na jajle Aj-Petri (1052 mm), gdzie także najdłużej leżyśnieg(89dniwroku). Co ważne dla chodzących po górach, Aj-Petri jest także ukraińskim rekordzistą pod względem mglistych dni w roku (przeciętnie 186). Najmniejsze opady są w paśmie Karabi-Jajła. Południowe Wybrzeże to zupełnie odrębna strefa klimatyczna, całkowicie zasłonięta od północy, przylegająca bezpośrednio do morza. Głównym czynnikiem kształtującym tu pogodę jest Morze Czarne, stanowiące wielki rezerwuar ciepła, dzięki czemu na Połu- dniowym Wybrzeżu panuje klimat śródziemnomorski (subtropikalny]. FAUNA I FLORA Pod względem flory Krym zaliczany jest do dwóch obszarów fitogeograficz-nych: pontyjskiego (północ i centrum) oraz wschodnioprzyśródziemnomor-skiego (południe). Na północy napotyka się półpustynię bylicową (całe wybrzeże Siwasza, okolice Perekopu i Razdolnoje) oraz pas stepu ostnico-wego (wzdłuż linii Czemomorsk-So-wietskij). W głębi półwyspów Tar-chankut i Kercz można znaleźć także zwarte obszary stepu naskalnego. Dla wybrzeża części północnej charakterystyczne są limany ze zbiorowiskami halofitów (słonorośli). Przedgórza zajmuje step łąkowy. Południe to przede wszystkim góry, w których dominuje las liściasty (dąb, grab i buk), na północ od Jałty spotyka się także lasy sosnowe, a najwyżej - łąki górskie (jaj-ły). Południowe Wybrzeże to roślinność śródziemnomorska, miejscami spotyka się też las jałowcowy. Występuje 2,7 tys. gatunków roślin, w tym wiele rzadkich (187 endemitów) i zagrożonych wyginięciem. Fauna Krymu obejmuje 53 gatunki ssaków, 14 gadów, ? płazów, 30 ryb, ponad 300 ptaków i kilkanaście tysięcy bezkręgowców. Ku zdumieniu wielu badaczy, na półwyspie nie występuje szereg zwierząt spotykanych w pobliskich regionach Ukrainy, wyraźne są za to związki z Zakaukaziem i Azją Mniejszą; zjawisko to nie jest do końca wyjaśnione. Strefa stepu uboga jest w życie zwierzęce (głównie gryzonie i ptaki, z drapieżników jedynie lis), szczególnym ubóstwem wyróżniają się okolice zalewu Siwasz (choć sam zalew, podobnie jak i Zatoka Kerkini-tyda jest ostoją ptaków). Lepiej prezentują się lasy górskiej części Krymu i jajły - niegdyś żyły tu niedźwiedzie, dziś zaaklimatyzowano dziki, jelenie i muflony. Fauna Południowego Wybrzeża bliska jest strefie śródziem- nomorskiej. Ciekawostką, np. w trakcie zwiedzania rezerwatu Karadah, jest możliwość spotkania niegroźnego pająka tarantuli; mniej sympatyczny może być kontakt z czarną wdową (karakut) - ukąszenie tego pająka po-j woduje „lekki stan chorobowy", ale zdarzają się też wypadki śmiertelne u osób uczulonych. Rzut oka na mapę zanieczyszczeń Ukrainy nieco leczy z zachwytu nad walorami Krymu. Odsłonięta część północna otwarta jest na napływ szkodliwych substancji z Zaporoża. Rzeki -Dniepr, Boh, a szczególnie Don przynoszą moc nieczystości; doprowadziło to do zaniku ichtiofauny w Morzu Azowskim. Trują także zakłady lokalne, zwłaszcza - jak określała je sowiecka propaganda - „miasto-robociarz" Kercz. Szkodliwe substancje emitują również zakłady chemiczne w Krasno- pieriekopsku. Zaniechano za to budowy elektrowni atomowej w Szczołkino, która zdaniem ekologów stanowiłaby zagrożenie dla całego Morza Czarnego. Na Krymie powstały następujące rezerwaty: Krymski (42,9 tys. ha, w Górach Krymskich na północ od Wielkiej Ałuszty), Wysp Łabędzich (Lebiażyje Ostrowa; 52 ha, w zatoce Kerkinityda), Jałtański (14,5 tys. ha,! na jajle Aj-Petri), Karadah (3 tys. ha, na południowy zachód od Teodozji), Opuk (na czarnomorskim wybrzeżu półwyspu Kercz) i Przylądek Martian (240 ha, koło miejscowości Nikita). Poza tym jest 16 obszarów przyrody chronionej, wśród nich m.in. Ajudah, Wielki Kanion Krymu, Karabi-jajła, Nowy Świat i Arabatska Striełka. LUDNOŚĆ Krym liczy obecnie 2,55 min mieszkańców (spiszl998r.),w tym Autonomiczna Republika Krym - 2,15 min, i Sewastopol - 397,3 tys. Ludność miast stanowi w autonomii 49,2% mieszkańców, w regionie Sewastopola - 92,8%. Gęstość zaludnienia sięga 95 osób/km2. Największe skupiska Isfajwiększym miastem półwyspu jest Sewastopol (356 tys. mieszkańców), W autonomii - stolica kraju Symferopol (341 tys.). Kolejne miejsca pod względem wielkości zajmują: Kercz (167,4 tys.), Eupatoria (113,5 tys.), Jałta (86 tys.), Teodozja (80,9 tys.). Najgęściej zaludnione są okolice Symferopola i Sewastopola, Południowe Wybrzeże pomiędzy Foros a Ałusztą, aglomeracja Kerczu, wreszcie pasy wzdłuż drogi Symferopol-Teodozja i linii kolejowej Dżankoj-Władysła-wowka. Niewielkie zaludnienie występuje na obszarach górskich i na wybrzeżach Morza Azowskiego. Południowe brzegi półwyspu Kercz są prawie bezludne. Krym od swego zarania jest krajem wielonarodowym. Jednak o spisach ludności, które by uwzględniały narody we współczesnym tego słowa znaczeniu można mówić dopiero od czasów sowieckich. Dane procentowe z 1926 r. podają spośród 741 tys. mieszkańców półwyspu 42,2% Rosjan, 25,1% Tatarów, 10,8% Ukraińców, 6,1% Niemców, 5,6% Żydów, 2,2% Greków i 1,5% Ormian. Według danych z 1939 r. było 1 126 385 mieszkańców Krymu, w tym: Rosjan 558 481, Tatarów Krymskich 218 179, Ukraińców 154 120, Żydów i Krymczaków 65 452, Niemców 51 299, Greków 20 652, Bułgarów 15 353, Ormian 12 873. W 1959 ?.: łącznie 1 201 517-Rosjanie 858 273, Ukraińcy 267 659, Żydzi 26 374, Białorusini 21 672. Zwraca uwagę, poza skutkami deportacji, napływ słowiańskich kolonistów. Aktualizowane szacunkowo obecne dane o ludności dają następujący obraz: „zakorzenione" na Krymie grupy ludności: Rosjanie 1 629,5 tys. -63,8%, Ukraińcy 625,9 tys. - 24,5%, Tatarzy Krymscy 258,8 tys. - 10,1% (zob. s. 80-81), Żydzi 17,7 tys. - 0,7%, Ormianie 4,8 tys. - 0,2% (zob. s. 142-143), Grecy 4 tys. - 0,2% (zob. s. 102-103), Niemcy 2,6 tys. - 0,1%, Bułgarzy 2 tys. - 0,1%, Karaimi 0,8 tys. -0,04% (zob. s. 158-159), Krymczacy 0,5 tys. - 0,03% (zob. s. 66-67). Można przypuszczać, że liczba Żydów, Niemców i prawdopodobnie Greków spada na skutek emigracji, natomiast liczba Ormian może być wyższa. Znaczącą grupę ludności stanowią koloniści z różnych części ZSRR, którzy przybyli po II wojnie światowej - Białorusini 50,1 tys., Rumuni z Mołdawii 6,6 tys., Polacy 6,1 tys. (ale pewna grupa mieszka od XIX w.), Mordwini 4,6 tys., Czuwasze 4,6 tys. Religią dominującą na współczesnym Krymie jest prawosławie. Jego wyznawcy - Rosjanie i Ukraińcy - stanowią ok. 80% wierzących. Grecka odmiana chrześcijaństwa obecna jest na półwyspie od czasów apostolskich -pierwsze nawrócenia nastąpiły tu podobno już za sprawą Św. Andrzeja Apostoła. Wraz z przyjęciem przez Rzym chrześcijaństwa jako religii państwowej, liczba chrześcijan na Krymie zaczęła rosnąć, choć jak wynika z ostatnich badań, przez długi czas jego wyznawcy współżyli tutaj z przedstawicielami innych religii, których szeregi zasilały kolejne grupy najeźdźców. Szczególną epoką były czasy walki z kultem ikon w Bizancjum (tzw. ikonoklazm) - półwysep stał się wówczas ośrodkiem oporu przeciwko zakazowi kultu ikon, co spowodowało napływ uchodźców religijnych. Największym ośrodkiem religijnym w kraju był Chersonez („miasto 50 cerkwi"), w którym został ochrzczony książę Włodzimierz. W chwili rozdziału kościoła chrześcijanie Krymu pozostali wierni Konstantynopolowi, ich duchowej stolicy aż do 1778 r. Istnienia prawosławia nie przerwało powstanie chanatu; założyciel państwa, Hadżi Girej, modlił się nawet przed świętą ikoną w Monastyrze Zaśnięcia NMP. Ustalony przez wieki stan rzeczy zmieniło dopiero wysiedlenie Greków przez Rosjan w 1778 r. Zamknięto wówczas wszystkie monastyry. Koloniści, którzy napłynęli po aneksj i w 1783 ?., uznawali już zwierzchnictwo Patriarchatu Moskiewskiego. W połowie XIX w. Rosjanie otworzyli nieczynne klasztory. Doba sowiecka oznaczała dla Cerkwi takie same prześladowania jak w innych częściach ZSRR - zamykano cerkwie, klasztory, więziono duchownych. Po 1991 r. wszystkie miejsca kultu działają bez przeszkód. Większość krymskich prawosławnych podlegających Cerkwii i Patriarchatowi Moskiewskiemu jest związana z ruchem separatystycznym; cerkwie są jedynym miejscem na półwyspie, gdzie wciąż używa się antycznej i carskiej nazwy Krymu -Tauryda (Tawrija). O wiele mniej liczne są inne wyznania chrześcijańskie. Szybko rośnie liczba członków rozmaitych wspólnot protestanckich - szczególnie baptystów, adwentystów dnia siódmego i ewangelików. Nie mają one wiele wspólnego z tradycyjnym protestantyzmem, jaki od końca XVIII w. do II wojny światowej wyznawali na Krymie miejscowi Niemcy (luteranie i mennonici), za to przyciągają wielu „poszukujących". Katolicyzm (obecny na Krymie od czasów Genueńczyków) występuje w dwóch odmianach: grekokatolicy rekrutują się spośród Ukraińców przybyłych z zachodu Ukrainy, katolicy obrządku łacińskiego głównie spośród Polaków. Społeczność katolicka liczy kilka tysięcy członków, kościoły polskie są w Jałcie i Kerczu. Religią, która powraca na swoje dawne terytoria, jest islam odmiany sunnickiej, wyznawany przez ok. 11% mieszkańców. Łączy głównie Tatarów, choć zdarzają się konwersje także wśród Rosjan. Islam został zaszczepiony na Krymie przez sułtana Egiptu Zahira Sejf-ad-Din as-Salihi Bej Barsa w ostatniej ćwierci XIII w. Wspólno- tom muzułmańskim (ok. 300) zwracane są dawne meczety, ale buduje się także wiele nowych, głównie ze środków płynących z krajów Bliskiego Wschodu. Wpływy bliskowschodnie odczuwalne są także w sposobie wyznawania islamu - wielu młodych ludzi odrzuca dziś ulgowe traktowanie zasad w rodzaju abstynencji od alkoholu czy zakazu hodowli świń, na| rzecz modelu bardziej fundamentali-stycznego. Dla turysty konsekwencją tego zjawiska może być niemożność zwiedzenia niektórych zabytkowych meczetów, szczególnie Meczetu Uzbe-ka w Starym Krymie. Na Krymie nie sposób nie zetknąć się z przebogatym dorobkiem materialnym Ormian (0,2%). Jest to ko-, ściół wschodni, istniejący od czasów Chrztu Armenii w 303 r. W 451 r. kościół ormiański oderwał się od Rzymu, nie uznając postanowień soboru chalcedońskiego. Dzieje tego wyznania na półwyspie tożsame są z losami tutejszych Ormian, zob. też ramka na s. 142-143. Podobnie jest w przypadku innych religii mniejszościowych -l karaimizmu (0,04%) i judaizmu. KUCHNIA Kuchnia tatarska, jak i inne kuchnie ludów nomadycznych, składa się z potraw wysokokalorycznych i nieskomplikowanych. Jej głównym smakołykiem jest dostępny w całym byłym ZSRR czeburek (właściwie czibo-???) - pierożek nadziewany mieloną wołowiną z cebulą i pieprzem. W większości wypadków ta popularna potrawa smakuje dosyć przeciętnie, ale jeśli udać się do legendarnych Krymskich Czebuńekow w Bakczysa-raju (naprzeciwko Pałacu Chanów), to z pewnością zmieni się zdanie. Inną ważną podstawą tej kuchni jest płow - ryż z warzywami i baraniną. Do potraw tych pija się herbatę (serwowaną z ceremoniałem) lub wódkę, nigdy wino. Jedzenie podaje się na niskich stołach, przy których siedzi się „po turec- i^j". Dobrym miejscem do zapoznania się z kuchnią tatarską jest restauracja Portecija w Sudaku (zob. s. 132). Kuchnia karaimska bardzo przypomina tatarską. Odpowiednikiem cze-bnteków jest czir-czir, jada się też pochodzącą z Turcji kieftę (zraziki z baraniny) i rewelacyjny płow. Można ich spróbować w starej dzielnicy Eu-patorii (przy kenesach). Kuchnia ormiańska na Krymie jest wyjątkowo smaczna. Można tu bowiem kupić rodzaj pierożków nadziewanych mięsem lub serem [chacza-pttri) bądź słodkie ciasto z orzechami bachława). Potrawy te są znakomite - warto znaleźć jedyną ormiańską przekupkę na dworcu kolejowym w Symferopolu (jest tam powszechnie znana; można pytać w kioskach na peronach). Ormiańskie jadłodajnie są także w starych dzielnicach Teodozji. Kuchnie rosyjska i ukraińska nie odbiegają od swoich pierwowzorów. Trzeba jedynie odnotować większe spożycie win, szczególnie słodkiego kahoru, przez Rosjan pieszczotliwie zwanego kagorczikiem. SZTUKA Architektura Architektura rosyjska, dziś dominująca w miastach Krymu, zawitała na półwysep dopiero pod koniec XVIII w. Było to „mocne wejście", bowiem Rosjanie rozpoczęli od razu od budowy dwóch największych miast - Symferopola i Sewastopola. Co ciekawe, klasycyzm, który był wówczas stylem dominującym, można w jakimś stopniu uważać za styl dla Krymu „rodzimy". Fascynacja Rosjan klasycyzmem bierze bowiem swój początek z zachwytu nad gmachem Pałacu Taurydzkiego w Petersburgu (1783- 1789). Jego architekt, Iwan Starów (1745-1808), pracujący dla gubernatora Noworosji księcia Potiomkina, zainspirowany był z kolei ruinami Chersonezu Taurydzkiego. Klasycyzm dominował na Krymie przez ca- ły wiek XIX, z jego przedstawicieli warto wymienić Aleksandra Briułło-wa (1798- 1877), twórcę pomnika statku „Mierkurij" w Sewastopolu (1839 ?.); Alexandre Bertieu de la Gardę (1842-1920), budowniczego Bulwaru Nadmorskiego w Sewastopolu i mola w Jałcie. Wybitne nazwiska pojawiają się na przełomie XIX i XX w. Pod względem ilości realizacji pierwsze miejsce zajmuje Nikołaj Krasnow (1865-1939), miejski architekt Jałty, absolwent Szkoły Malarstwa w Moskwie, autor projektów ponad 60 budynków, m.in. pałacu w Liwadii, pałacu Diulber w Koreizie i domku myśliwskiego księcia Jusu-powa w Kokkozach (Sokolinoje). Warto też wspomnieć Alieksieja Be-kietowa (1862-1941), profesora Instytutu Budowlanego w Charkowie, autora projektu teatru w Symferopolu (1910-1911). Epoka rosyjska przyniosła rozwój budownictwa cerkiewnego. Ciekawe budowle powstały zwłaszcza na przełomie XIX i XX w. Warto tu wymienić niezwykłą cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego w Foros (1892 ?.), sobór Św. Mikołaja Cudotwórcy w Eu-patorii (1898 r.) i sobór Św. Aleksandra Newskiego w Jałcie (1902 ?.). Ważną częścią rosyjskiej architektury na Krymie są pałace i rezydencje wznoszone na Południowym Wybrzeżu Krymu. Stanowią one indywidualne pomysły wielu rosyjskich i europejskich architektów, i jako takie nie mieszczą się w ramach epok czy stylów architektonicznych. Obok nich z reguły usytuowane są znakomicie skomponowane parki. Wspominając tylko o zagadnieniu godnym odrębnego studium, warto wymienić dwie budowle: oryginalny pałac w Alupce (1848 ?.), najlepszy przykład fascynacji Rosjan Orientem, oraz jeden z symboli Krymu - zamek Jaskółcze Gniazdo (Łastoczkino gniezdo, 1911-1912). W epoce sowieckiej zapanował socrealizm, co wpłynęło na obniżenie poziomu architektury na półwyspie. Wina krymskie :? < cc < m cc O E 03 ? Tradycje uprawy winorośli na Krymie sięgają czasów starożytnych. Pierwsze szczepy sprowadzili tu Grecy w V w. p.n.e. Regionem uprawy stało się, podobnie jak i dziś, Południowe Wybrzeże Krymu. Nabywcami byli głównie koczownicy ze stepów, a część wywożono do krajów basenu śródziemnomorskiego przez port w Chersone-zie Taurydzkim. Przez następne stulecia winiarstwo krymskie podupadało, choć i Bi-zantyjczycy, i Genueńczycy starali się podtrzymywać produkcję. Ostateczny krach nastąpił w czasach tatarskich. Po trzech stuleciach winorośl powróciła na Południowe Wybrzeże Krymu wraz z osiedleniem tu przez Rosjan Greków i Ormian. Prawdziwy rozwój nastąpił jednak w połowie XIX w., gdy powstały wielkie winnice w majątkach carskich w Liwadii i Massandrze, a potem sławne uprawy Lwa Golicyna w dzisiejszym Nowym Świecie. Arystokraci sprowadzali do opieki nad winoroślą najwybitniejszych specjalistów z Francji i Nadrenii. Do winiarstwa podchodzono także w sposób naukowy - już w 1829 r. z fundacji Romanowów powstał w Massandrze jeden z pierwszych na świecie, istniejący do dzisiaj instytut winiarski Magaracz. Największym osiągnięciem tamtej epoki było zdobycie przez wina musujące z winnic księcia Golicyna medalu na Wielkiej Wystawie w Paryżu w 1900 r. Jego dziełem było także słynne krimskoje igristoje - rosyjski odpowiednik szampana. Spuścizną prywatnych majątków są uprawiane tu do dziś szczepy zachodnioeuropejskie: aligote, cabernet sauvignon, merlot, muscadelle, pinot gris, pinot noir, riesling. Z Kaukazu przywędrowały gruzińskie rkaciteli i saperawi. Wyhodowano kilka szczepów autochtonicznych - najbardziej znane to ekim-kara (kr.-tat. „Czarny doktor"; od legendarnego ucznia Awicenny, który zmarł na Krymie w małej wiosce Kozy), dże-wat-kara (kr.-tat. „Czarny pułkownik"; od obyczaju przemywania tym winem ran wojennych) oraz sary- pandas. W czasach sowieckich uprawa winorośli na Krymie podupadła - wielu wybitnych specjalistów i praktyków produkcji wina padło ofiarą stalinowskich represji. Nastąpiła intensyfikacja produkcji, aż do całkowicie sprzecznego z zasadami winiarstwa, mieszania miejscowych owoców z importem z Bułgarii, Węgier, a nawet Algierii. Krimskoje igristoje pojawiło się pod nazwą sowieckoje igristoje. Dziś produkcja wina na półwyspie odradza się. Z jednej strony istnieją wciąż wielkie winnice pomiędzy Symferopolem i Sewastopolem produkujące przemysłowe ilości tanich win musujących, wprowadzanych na rynek pod anonimowymi markami przez równie anonimowe rozlewnie. Z drugiej zaś na Południowym Wybrzeżu przywraca się właściwe zasady uprawy winorośli. Winnice Massandry, Liwadii czy Słonecznej Doliny produkują pełnowartościowe, krótkie serie, osiągające wysokie ceny. Wyjątkowy jest też Nowy Świat (dawny Paradiz księcia Golicyna), gdzie stosuje się metodę szampańską z wtórną fermentacją w butelkach i ręcznym usuwaniem osadu drożdży. Niestety, zdarzają się także fałszerstwa (szczególnie „Czarnego doktora"), dlatego chcąc nabyć droższe gatunki, kupujmy je w sklepach firmowych, które są w większych miastach i przy samych winnicach. Poniżej podano tabelę najczęściej spotykanych win krymskich. Wykorzystano w niej tradycyjne kryterium podziału win na białe, czerwone i różowe. Zaznaczono ponadto wina gronowe z rozmaitymi dodatkami zmieniającymi ich smak (np. musujące). Spośród wymienionych najbardziej znane są „Czarny Doktor", „Jużnobierieżnyj" i „Sołniecznaja Dolina", natomiast za najlepsze wino Krymu uważa się maderę Massan-dra - notowaną na liście 100 najlepszych win świata magazynu „Winę Spectator". 30 Wina krymskie I Nazwa Barwa Region Aj-Danil czerwone Massandra Aligote Krymskoje białe wytrawne Koktebel Aligote Zototaja Batka białe wytrawne Krym stepowy Bastardo Magaraczskij czerwone Massandra Chieres Kriepkij Massandra białe (xeres) Massandra Cziernyj doktor czerwone Słoneczna Dolina Cziernyj połkownik czerwone Nowy Świat Fietiaska Krymskaja białe wytrawne Krym stepowy Igristoje Biełoje białe (szampan) Nowy Świat Igristoje Rozowoje różowe (szampan) Nowy Świat Jużnobierieżnyj białe Ałuszta Jużnobierieżnyj różowe Massandra Kabierne Kaczinskoje czerwone wytrawne Krym stepowy Kahor Jużnobierieżnyj czerwone Massandra Kahor Ukrainskij czerwone Massandra Karadah białe Koktebel Koktiebiel białe Koktebel Kokur Niżniegorskij białe wytrawne Krym stepowy Kokur Suraż białe Słoneczna Dolina Krasnyj Kamień białe Gurzuf Liwadia białe Massandra Madera Krymskaja białe (madera) Koktebel Madera Krymskaja białe (madera) Massandra Madera Massandra białe (madera) Massandra Magaracz czerwone Massandra Magaracz różowe Massandra Magaracz białe Massandra Magaracz No. 22 czerwone (portwein) Massandra Massandra białe Massandra Massandra różowe Massandra Nowoswietskij Sierdolik różowe (szampan) Nowy Świat Portwejn Biełyj Jużnobierieżnyj białe Massandra Portwejn Biełyj Krymskij białe (portwein) Koktebel Portwejn Biełyj Krymskij białe Massandra Portwejn Krasnyj Jużnobierieżnyj czerwone Massandra Portwejn Krasnyj Krymskij czerwone Koktebel Portwejn Krasnyj Krymskij czerwone Massandra Portwejn Suroż białe Massandra Portwejn Krasnyj Massandra czerwone Massandra Rkaciteli Inkermianskoje białe wytrawne Koktebel Silwaner Fieodosijskij białe wytrawne Koktebel Sołniecznaja Dolina białe Słoneczna Dolina Sowietskoje Szampanskoje białe (szampan) Nowy Świat Staryj niektar czerwone Koktebel Stotowoje krasnoje Ałuszta czerwone wytrawne Ałuszta Talisman różowe Koktebel Tokaj Jużnobierieżnyj białe Massandra Zołotoje polie czerwone Koktebel 2 > n 7! 30 31 «Budowle socrealistyczne można spotkać w większości miast. Wybudowa-3 no także całe socrealistyczne kom-5 pleksy miejskie, np. centrum Lenino cc na półwyspie Kercz. Lata breżnie-wowskie przyniosły budowę bloków ° z wielkiej płyty, stawianych bez lij umiaru i liczenia się z krajobrazem. ^ Blokowiska dominują dziś np. w kra-2 jobrazie Jałty czy nowych dzielnic °? Symferopola, ale brzydkie konstruk-u. cje typu „samotny 11-piętrowy blok J wśród tropikalnej roślinności" można ____ znaleźć i w małych miejscowościach ?? (np. Foros). Niestety, nowe osiedla wznoszone obecnie kontynuują te "K niechlubne tradycje. Architektura tatarska i turecka na Krymie były niegdyś bardzo licznie reprezentowane. Niestety, pod władzą Rosjan ocalały tylko niektóre budynki (np. meczety zamienione na cerkwie, jak Mufti-Dżami w Teodozji); skalę strat można ocenić na przykładzie właśnie Teodozji, gdzie z 70 meczetów zachował się jeden. Anek-sja spowodowała także porzucenie czy wręcz zburzenie innych gmachów, typowych dla kultury Orientu -karawanserajów, łaźni tureckich, me-dres (szkół religijnych), fontann, diur-be (mauzoleów) czy tekę (siedzib derwiszów). Mimo to ocalone budowle dają dziś świadectwo wysokiego poziomu architektury tatarskiej i tureckiej . W największej liczbie zachowały się meczety; najstarsze w Starym Krymie: Mamluk Bej Barsa z 1288 r. (zrujnowany) i Meczet Uzbeka z 1314 r. (jedyny przykład architektury seldżuckiej na Krymie); najwybitniejsze - Kebir- Dżami w Symferopolu (1502 r.; proj. Abdurachim-Bek) i Mufti-Dżami w Teodozji (1623 ?.). Odrębną wartością jest meczet Chan--Dżami w Eupatorii, dzieło jednego z najlepszych architektów świata islamu Hodży mimar Sinana (1489-1588). Inne rodzaje budowli są dużo gorzej zachowane, nie prowadzono także nad nimi badań. Zrujnowane 32 medresy można znaleźć w Bakczysa- raju i Starym Krymie, karawanseraj -1 w Biełogorsku, łaźnie i tekę - w sta-rej dzielnicy Eupatorii. Bezcennym skarbem architektury tatarskiej jest kompleks zabytków Bakczysaraju. Można tu zobaczyć cały j zespół dobrze zachowanych budowli. Najpiękniejszy jest Pałac Chanów (Chan-saraj, 1521-1736), z szeregiem arcydzieł „małej architektury": Wrotami Poselskimi (tzw. Portal Alewiza,-1503 ?.), Złotą Fontanną (1733 r.) i słynną Fontanną Łez (Selsebil, 1734-1764). W zespole pałacu zachowały się też: Wielki Meczet Chański (Bijuk-chan-dżami; 1736-1740),! cmentarz chanów (mezarłyk) i Łaźnia Żółtej Piękności (Sary-Gjuzel; 1532 ?.). Bakczysaraj ma także unikatowy zespół diuibe (mauzoleów): Stare Mauzoleum (Eski-Diurbe; XIV lubi XV w.), diurbe Hadżi-Gireja (1501 r.) i cały kompleks dimbe, zwany Azis. Architektura Tatarów Krymskich odradza się po 1991 r. Jej nowymi przykładami są na razie wyłącznie meczety, a ponieważ wiele z nich po-zostaje nieukończonych, za wcześnie na ich ocenę. Można jedynie przypuszczać, że nie tylko środki na budowę świątyń, ale i projekty przywędro- , wały na Krym z Turcji i Bliskiego Wschodu. Architektura ormiańska to jeden z tych elementów kultury Krymu, dla którego warto go penetrować. Zabytki ormiańskie to głównie podobne do sie-1 bie kamienne świątynie, zwieńczone kopułą wspartą na wysokich ścianach. Ołtarz usytuowany jest po stronie wschodniej, nad nim widnieje ikona (zazwyczaj Matka Boska z Dzieciątkiem). Swoistą ozdobą budowli ormiańskich jest chaczkar - kwadratowa płyta kamienna z krzyżem otoczonym motywami roślinnymi czy geometrycznymi. Chaczkary umieszcza się ??? ścianach i portalach świątyń. Do naj-j ważniejszych zabytków architektury ormiańskiej na Krymie, reprezentowanej łącznie przez 51 cerkwi i 13 monastyrów, należą: klasztor Swięte- Iwan Ajwazowski (1817-1900), urodzony i mieszkający w Teodozji ormiański malarz (właściwe nazwisko Gajwazjan), cale swoje życie poświęcił jednemu tematowi - morzu. Płodność Ajwazowskiego jest zdumiewająca: namalował około 6 tys. obrazów o tematyce marynistycznej, co otworzyło mu drogę do pięciu europejskich akademii sztuki. Co ciekawe, stanowił typ artysty pracującego zrywami - potrafił skończyć obraz w ciągu 2 godzin, a ogromne płótno Wśród fal (1898) zajęło mu dziesięć dni szaleńczej, nieprzerwanej pracy Oddany byt całym sercem swojemu miastu. W 1845 r. zbudował galerię, którą w testamencie przekazał Teodozji; zaprojektował także fontannę w parku miejskim. O ? 2 > n m O 7? go Krzyża (Surb Chacz, 1338 r.) pod Starym Krymem oraz zespół świątyń w Teodozji z cerkwią św. Sergiusza (Surb Sarkis, 1348 r). Warto również zobaczyć dzieło architektury modernistycznej - cerkiew św. Ripsime (Surb Ripsime, 1902-1906) w Jałcie. Wymienione budowle szczegółowo opisano w rozdziałach poświęconych poszczególnym miastom. Malarstwo Malarstwo na Krymie rozwinęło się dopiero w XIX i XX w., Tatarzy jako muzułmanie nie mogli przedstawiać postaci ludzkich (tworzyli za to kaligrafie i motywy zdobnicze - wzory roślinne, arabeski), z kolei Ormianie i Grecy ograniczali się do tworzenia fresków w świątyniach. Największą sławę zdobyli ormiańscy malarze Akop Krimeci (XIV/XV w.) i Chacza-tur Kacaefi (XVII w.). Także Ormianinem był najwybitniejszy malarz krymski Iwan Ajwazowski (właściwie Gajwazian, 1817-1900), zdobył światowe uznanie swoją twórczością marynistyczną. Zgromadził wokół siebie grupę uczniów zwaną szkołą kimmeryjską. Należeli do niej Kon-stantin Bogajewskij (1872-1943), Maksymilian Wołoszyn (1877-1932) i kolejny Ormianin Manuk Magdesian (1857-1908) z Ormiańskiego Bazaru. Ajwazowski i Magdesian założyli pierwsze galerie malarstwa w kraju - Ajwazowski własną w Teodozji, Magdesian - Galerię Obrazów w Symferopolu. Trzeba wspomnieć jeszcze jednego Ormianina, twórcę wspaniałych malowideł w jałtańskiej Surb Ripsime - Wardgesa Surenianca (1860-1921). Karaimski wkład w malarstwo krymskie to dzieła Michaela Kazaza (ros. Michaił Kazas, 1889-1918) z Sewastopola. W ciągu bardzo krótkiej kariery (tworzył głównie w latach 1909-1914) Kazaz namalował ok. 300 prac, m.in. Portret ojca (1908), uważany za najwybitniejsze dzieło w dziejach malarstwa na półwyspie. 23 II 1918 r. malarz został aresztowany przez bolszewików i wkrótce rozstrzelany. Jego prace można oglądać w Muzeum Malarstwa w Sewastopolu. W sztuce światowej z Krymem związane są dwa wątki malarskie -nowszym jest fenomen malarstwa marynistycznego, zogniskowany wokół Ajwazowskiego; starszym - nieśmiertelna „Ifigenia w Taurydzie", będąca przedmiotem ponad 100 wyobrażeń malarskich takich twórców jak Anton van Dyck, Piętro da Cortone czy Tiepolo. Muzyka Jedyną rodzimą kulturą muzyczną Krymu jest muzyka Tatarów Krymskich. Nie wyróżnia się wśród innych tradycji muzycznych ludów tureckich. System tonalny opiera się na pentatonice (skali zawierającej 5 dźwięków w oktawie). Muzyka religijna pozostaje pod silnym wpływem ? OJ 33 arabskim - składają się na nią psalmy na rok muzułmański {Ilahi), modlitwy Proroka [Tevchih] oraz tańce derwiszów. W muzyce ludowej głównym gatunkiem jest wielozwrotkowy epos, wykonywany czasami przy akompaniamencie instrumentów - bębnów, piszczałek oraz kobyz (podobny do europejskiej drumli). Śpiewa się także pieśni pasterskie (z fletem) oraz weselne. Muzyką klasyczną w historii półwyspu zajmowali się Rosjanie i Ormianie. Kompozytorzy ormiańscy działali przez rewolucją - byli to Ch. Kara Murza i A. Spendiarow. Najsłynniejsze nazwiska z przybyłych tutaj Rosjan to śpiewak Fiodor Szalapin (1873-1938), któremu w jednym z występów w Symferopolu akompaniował Sergiusz Rachmaninow (1873-1943), jeden z najwybitniejszych kompozytorów rosyjskich XX w. Jeden z motywów krymskich -„Ifigenia" należy do dziedzictwa światowego. Inspirował twórców oper - Christopha Willibalda Glucka (1714-1787),- Luigi Cherubiniego (1760- 1842), Niccolo Jommellego (1714- 1774) i Domenico Scarlattie-go (1685-1757). Obliczono, że wątek ten występuje w ponad 70 operach. Z kolei losy Mitrydatesa VI Eupatora zainspirowały młodego Wolfganga Amadeusza Mozarta (1756-1791) do skomponowania opery Mitńdate, re di Ponto (1770 ?.). W literaturze starożytnej Krym jest dobrze znany, można nawet powiedzieć - popularny, dzięki zapisanemu przez Homera mitowi o Ifigenii. Mit głosi, że Ifigenia (Iphigeneia), córka Klitajmestry i Agamemnona, siostra Elektry i Orestesa, miała być złożona Artemidzie w ofierze przebłagalnej za zabicie przez jej ojca łani poświęconej bogini. Ponieważ za sprawą rozgniewanej Artemidy okręty płynące na Troję stanęły wskutek niepomyślnych wiatrów u wybrzeży Aulidy, Agamem- non postanowił zgładzić córkę i polecił sprowadzić ją do siebie pod pretekstem ślubu z Achillesem. Jednak tuż przed złożeniem ofiary sama Artemida zabrała Ifigenię pod osłoną obłoku na Taurydę, gdzie dziewczyna została kapłanką bogini, dokonującą obrzędu składania w ofierze wszystkich cudzoziemców przybywających do kraju. Po latach, w jednym z wiedzionych na ofiarę Ifigenia poznała swego brata Orestesa, który trafił tu w pokucie za zamordowanie matki obojga - Klitajmestry. Poznawszy się wzajemnie, rodzeństwo porwało drewniany posąg Artemidy (był to warunek pokuty Orestesa) i powróciło do Attyki. „Ifi- j genia w Taurydzie" stała się tematem tragedii Eurypidesa (485-406 r. p.n.e.) Ifigenia w Taurydzie (411 r. p.n.e.), a w naszych czasach - dramatu prozą Johanna Wolfganga von Goethego (1749-1832) Ifigenia w Taurydzie (1787 r.) oraz dramatu Jeana Mo-reasa (1856- 1910) pod tym samym tytułem (1903 ?.). Wyliczono, że mit pojawia się w blisko 50 dziełach. W okresie chanatu literatura po-1 wstawała początkowo wokół dwora w Bakczysaraju, wzory czerpiąc z tra-dycji tureckich. Poezją parali się niektórzy władcy - najwartościowsze są utwory chana Gazi-Gireja (1523-1524). Działali historycy - Haci Mehmet Senai napisał Histońę chana Islam-Gireja (1651 ?.), ? Mehmet Ri-za - Siedem planet wiadomości o królach tatarskich (XVIII w.). Tworzyli też Ormianie - poeci Grigor Kacaefi (XV w.), Simon Kacaefi (XVII w.), Chaspik (XVII w.). Literaturę nowoczesną zapoczątkował działacz oświatowy Ismail-bei Gaspirali (ros. Ismaił Gasprinskij, 1851-1914), zakładając pierwsze pismo tatarskie, dwujęzyczne „Terdżiman-Pieriewodiec" („Tłumacz", od 1883 ?.). Fala tatarskiego odrodzenia narodowego przyniosła grapę zdolnych poetów skupionych wokół działającego wśród studiujących w Stambule Yas Tatar Yazgiclar Ciyini (Stowarzyszenia Młodych Pi- sarzy Tatarskich). Najwybitniejszymi przedstawicielami tej grapy byli Nu-„ian Celebicihan (1885-1918) i Ha-bibullah Temircan. Powstały także utwory prozatorskie pióra Adulhaki-ffla Hilmi i Bekira Sidki Cobanzade (1893-1937). Władze sowieckie początkowo sprzyjały rozwojowi literatury narodowej (oczywiście „słusz-nej") - można wymienić takich poetów jak Omer Ipezi czy Esef Se-mizade, a przede wszystkim prozaika Cengiza Dagci. Jednak po 1930 r. literatura krymsko- tatarska niemal przestała istnieć, choć pisywano „do szuflady". Można się spodziewać, że wobec obecnej repatriacji pojawią się niebawem nowi, nieskrępowani przez cenzurę twórcy. Poza rodzimą tradycją literacką nie należy zapominać o literaturze powstającej na Krymie, ale będącej częścią innych kultur. Naczelne miejsce zajmuje tu literatura rosyjska. Można powiedzieć, że przez Krym przewinęła się cała „śmietanka" literacka Rosji. Plejadę rozpoczyna Konstantin Ba-tiuszkow (1787- 1855) autor elegii Tawńda (1815 ?.). Potem trafił tu podczas zesłania sam Aleksander Puszkin (1799-1837), który z Krymu powrócił z plikiem wierszy (Fontanna Bakczysaraju, 1824 ?., wyd. pol. 1947 r.) i rozpoczętym poematem Eugeniusz Oniegin. Podczas wojny krymskiej na półwyspie przebywał młody Lew Tołstoj (1828-1910), który stworzył tu pierwszą głośną książkę - Opowiadania sewastopol-skie (1855-1856, wyd. pol. 1928-1929). W 1898 r. przybył tu w celach leczniczych Antoni Czechow (1860-1904). Z krymskim okresem jego życia wiążą się takie utwory, jak Trzy siostry (1904 r.) i Wiśniowy sad (1904 ?.). Maksymilian Wołoszyn (1877-1932) uczynił z Krymu cel „pielgrzymek" literatów rosyjskich. Byli wśród nich wielki pisarz Iwan Bunin (1870-1953), laureat Nagrody Nobla w 1933 r. oraz Władimir Nabokow (1899-1977). Trafił tu też Aleksander Grin (1880- 1932), poczytny w krajach rosyjskojęzycznych autor prozy fantastycznej {Szkarłatne żagle 1923 ?., wyd. pol. 1958 r.; Biegnąca po falach 1928 ?., wyd. pol. 1967 ?.). Po rewolucji przyjeżdżali na półwysep Maksym Gorki (1868-1936) i miłośnik Eupatorii - Włodzimierz Majakowski (1893— 1930). Po wojnie wypoczywał na Krymie Władimir Wysocki (1938-1980). Z przedstawicieli innych literatur warto przypomnieć naszego Adama Mickiewicza (1798-1855), Łesię Ukrainkę (1871-1913) i Marka Twa- ina (1835-1910). POLACY NA KRYMIE Polacy, mimo że przewijają się przez niektóre etapy dziejów półwyspu, nie odegrali praktycznie żadnego znaczenia na Krymie. Pierwsze kontakty miały charakter dyplomatyczny. Ich pamiątką jest relacja polskiego posła Marcina Broniewskiego, z misji w 1578 ?., zawierająca cenne opisy „skalnych miast". Później Tatarzy wojowali z Rzeczpospolitą, bywali też jej sojusznikami (1654- 1666), ale zazwyczaj jeżeli jakaś wymiana ludzi pomiędzy oboma krajami następowała to uczestniczyli w niej bądź pędzeni w jasyr, bądź aszkena-zyjscy Żydzi handlujący ze swymi pobratymcami na Krymie. Legenda głosi, że jedna z branek w jasyr, rzekoma Maria Potocka (zm. 1764), miała zostać żoną chana Krym- Gire-ja pod nazwiskiem Diljary Bikecz. W czasach rosyjskich na Krym trafił podczas zesłania Adam Mickiewicz (1798-1855), który pozostawił po tej podróży powszechnie znane Sonety krymskie. W XIX w. bywali tu przedstawiciele polskiej arystokracji, Zofia Kisielewa (z domu Potocka, prawdopodobna autorka nazwy „Fontanna Łez") czy Leon Potocki (1799-1864), w latach 1834-1860 właściciel majątku Liwadia. Na półwysep przybył podczas służby wojskowej w armii rosyjskiej Romuald Traugutt (1826-1864). W gości- nie u Ajwazowskiego przebywał Henryk Wieniawski (1835-1880). Niewątpliwie odwoływał się do Krymu także Henryk Sienkiewicz (1846-1916), który stworzył w Trylogii obraz Tatarów Krymskich z niezapomnianym Azją Tuhajbejowiczem na czele. Stałe osadnictwo polskie na Krymie pojawiło się w XIX w. Byli to emigranci ekonomiczni, ciągnący tu do pracy w portach (Kercz) czy kurortach (Jałta). Grupa ta przetrwała do dziś, zasilona w okresie po 1954 r. emigrantami z Ukrainy. Obecnie Polonia jest dość liczna - sięga ok. 6 tys. osób. W Jałcie, Eupatorii i Kerczu działają kościoły katolickie, w których msze odprawiane są w języku polskim, a Stowarzyszenie Polaków na Krymie ma siedzibę w Symferopolu. Charakterystyczną cechą krymskiej Polonii jest duża asymilacja -2/3 Polaków włada rosyjskim, 21% - ukraińskim. Po polsku mówi zaled-1 wie co dziesiąty. Krym to kraj wielu kultur i języków. Najczęściej używany jest rosyjski, pozwalający porozumiewać się odrębnym wspólnotom. Rośnie ranga ukraińskiego - nie tylko jako urzędowego, ale i jako języka coraz bardziej eman-cypujących się spod wpływów rosyjskich Ukraińców (język ten dominuje w niektórych wsiach Krymu stepowego, założonych przez osadników ukraińskich). Wreszcie krymsko-ta-tarski, który odzyskuje znaczenie, a występuje niemal przy wszystkie! nazwach gór, rzek, wąwozów, ruin. Oczywiście, nie sposób wymagać oi turystów, by władali krymsko- tatar-skim, ale poprzedzenie prośby tradycyjnym salam będzie z pewnością dobrze widziane. Język polski Język rosyjski Zwroty grzecznościowe Język ukraiński Dzień dobry (rano). Dzień dobry (po południu). ?????? ????, [dobiaje utra] ?????? ????, [dobry] dień] ??????? ?????. ?????? ???. Dobry wieczór. Dobranoc. ?????? ?????, [dobryj wiećer] ????????? ????. ?????? ?????. ????????. Do widzenia. [spokojnaj noći] ?? ????????, [da swidanija] ?? ?????????. Cześć! (na powitanie) Na razie/Cześć! (na pożegnanie). Tak. ??????! [pńwiet] ????! [????] ??. [da] ??????. ?????! ???. Nie. ???. [niet] ??. Dziękuję (bardzo). Proszę... ??????? ???????. [balszoje spasiba] ?????? ?????...[bud'tie dabry] ?????/???????/???? ????? ???? ?????.../?????... Przepraszam. ????????, [prastitie] ???????. Proszę mi pomóc. Czy mogę zrobić zdjęcie? ???????? ??????????. [pamagińe pażałusta] ????? ???????????????? [można fatagrafirawat'] ?? ?????? ???? ?????????? ?? ????? ?????????????? Proszę poczekać. Czy to miejsce jest wolne? ????????? ??????????. [padażdite pażałusta] ??? ????? ????????? [eta mesta swabodno] ???? ????? ?????????. ?? ?? ????? ??????? ??^^? ????^^^^^^^?^? Litera Litera Zapis w alfabecie Wymowa Wymowa ros. u kr. łacińskim ros. u kr. ? ? ? a a ? ? b b b ? ? w w w ? ? g g dźwięczne „h" - ? - - g ? ? d d d ? ? je (ie) je e ? - jo (io) jo - ? ? ż ż ż 3 3 z z z ? ? ? i i (po ?, ?, ? jak „y") ? i ? ? ? j j ji j ? ? k k k ? ? 1 ł (przed e, ?, ?, ?, ?, ? jak 'l) 1 (z samogł. ?, ?, ?, ? oraz przy ??), ł (w pozostałych przypadkach) ? ? m m m ? ? n n n 0 0 0 o (pod akcentem) a (nieakcentowane) 0 a ? ? P P P ? ? r r r ? ? s s s ? ? t t t ? ? u u u ? ? f f f X X eh eh eh ? ? ? ? ? ? ? ć ć cz ? ? sz sz sz ? ? ś ść szcz ? „znak twardy" (w alfabecie łacińskim brak odpowiednika) pomija się ? - ? ? - ? „znak miękki" (w alfabecie łacińskim brak odpowiednika) znak zmiękczenia ' ? - e e - - ? - - e ? ? ju (iu) ju ju ? ? ja (ia) ja ja 2 > ?? > 7? 37 Zwykle w rozmowie rolę polskiego „Pan/Pani" odgrywa zaimek ?? [wy]. W jęi zyku ukraińskim istnieje także forma ???/???? \pan/pani]. Formy ?? [ty] używa się w stosunku do dzieci, krewnych i bliskich przyjaciół. Przydatne wyrazy ? Jak Pan/Pani się nazywa? Nazywam się... Nie mówię po rosyjsku/ukraińsku. Nie rozumiem. Rozumiem. Nie rozumiem po ukraińsku. Jak to się mówi po ukraińsku? zwroty ??? ??? ????-?? ^ was zawut\ ???? ?????... [mienia zawut] ? ?? ?????? ??-??????. \ja nie gawariu pa russki/uhainskij] ? ?? ???????. \ja nie panimaju] ??????? \panimaju] ? ?? ??????? ??-?????????. [ja ne panimaju pa ukraiński] ??? ??? ??????? ??-?????????? [??? eta skazat' pa ukraiński] ?? ???? ????????? ??? ???... ? ?? ????????? ??-??????????. ?? ???????. ???????. ? ?? ??????? ??-??????????. ?? ?? ??????? ??-??????????? irruę ??? [imja\ ??'? nazwisko ?????? \famjha] ???????? data ????? [czisło] ???? miejsce urodzenia ????? ???????? [mesta rażdzienia] ????? ?????????? obywatelstwo ??????????? [grażdanstwa] ???????????? narodowość ?????????????? [nacjanal'nast'\ ?????????????? Oznaczenia Toaleta dla mężczyzn ??????? ?????? (?) [mużskoj tualiet] ?????? Toaleta dla kobiet ??????? ?????? (?) [żenskij tualiet] ?????? Wejście/Wyjście ????/????? \fchotAvychat] ????/????? Punkt informacyjny ?????????? ???? [sprawaćnaje biuro) ??????? Palenie wzbronione ?? ?????? [niekurif] ?? ?????? płatne ?????? [płatna] ?????? bezpłatne ????????? [biespłatna] ????????? przerwa obiadowa ????????? ???????? [abiediennyj pieńeryw] ?????? ??????? zabronione ????????? [zapńeszczieno] ?????????? Zdrowie Jestem chory/chora. ? ?????/?????? \ja bolien/balna] ? ????????/?????????. Pomocy! ?? ?????? '/????????! ??????????! [na pomaść/pamagińe] szpital ???????? [balnica] ??????? policja ??????? \poJicyja] ??????? Proszę wezwać karetkę. ???????? ?????????0 ??????. ????? ????????? ?????? [wyzawite paiaista skoryju] ????????. Proszę wezwać policję. ???????? ?????????? ???????. [wyzawite pażalsta pałicju] ????? ????????? ???????. apteka ?????? [aptieka] ?????? przychodnia ??????????? {poliklinika] ??????????? Ak"K?ifLi!i!?i!?j^?Eł Jaskinia Marmurowa Czufut Kale - diurbe (mauzoleum) Dżanike-chanym Pałac carski w Liwadii - sala, w której obradowali uczestnicy konferencji jałtańskiej ?????????. Dzień dobry! (o każdej porze; osoba przychodząca) Dzień dobry! (odpowiedź) Dobry wieczór! Cześć! Nazywam się... Jak się Pani/Pan nazywa? Selam aleykum; Merabańiz. Aleykum selam; Ho§ keldińiz. Aqsam seriflerifiiz hayirli olsun. Meraba. Menim adim... Adifiiz ne? Dowidzenia! (do osoby odchodzącej) Sagliqnen/Savluqnen barińiz. Dowidzenia! (do osoby pozostającej) Saghqnen/Savluqnen qalmiz. Tak. E; Ebet. Nie. Yoq. Proszę, (zapraszając) Buyunńiz. Proszę... (prosząc) Lutfen...; Rica etem. Dziękuję Panu/Pani/Państwu. Sag oluńuz; Sav bolunuz. Dziękuję Ci. Sag ol; Sav boi. Przepraszam. Bagsjafiiz; Ayip etmeńiz. Nie rozumiem. Anlamadim. Pochodzę z Polski. Poljadan keldim. Czy mogę prosić 0 pomoc? Mafia yardim etse? Ile to kosztuje? Fiyati qacqa?; Fiyati ne qadar? ?^???????????????????? Opracował Henryk Jankowski O ?? 3 > ?? Źle się czuję. ? ????? ???? ????????. [płocha sebia cziustwuju] ? ?????? ???? ???????. Boli mnie... ???? ?????... [mienia halit] ? ???? ??????... brzuch ????? [żywot] ????? głowa ?????? \gaława] ?????? ząb ??? [zyb] ??? gardło ????? [gońa] ????? Mam wysoką temperaturę. ? ???? ?????????? ???????????. [? mienia pawyszennaja tiempiemtura] ? ???? ?????? ??????????? Mam alergię na... ? ???? ??????? ??... [? mienia alergieja ??] ? ???? ??????? ??... biegunka ????? \panos] ????? Gdzie tu jest najbliższa ??? ????? ????????? ??????? ?? ????????? ??????? apteka? \gdie zdies' bliżajszaja aptieka] Proszę o aspirynę. ????? ?????????? ???????. [dajtie pażalsta aspirin] ????? ???? ????? ???????. lekarstwa ????????? [liekarstywa] ???? Komunikacja Chcę pojechać do... ? ???? ??????? ? (?)... ? ???? ??????? ??... \ja chacziu pajechat'? (do)] Kiedy odjeżdża? ????? ???????????? ?????? ? ?????? ?????? ???'?????? pociąg [kagda atpmwlajetsa pojezd] ?????? 39 Chcę kupić bilet do... bilet (na przejazd w komunikacji międzymiastowej) bilet na przejazd w komunikacji miejskiej bilet w obie strony bilet normalny bilet ulgowy Gdzie muszę się przesiąść? przyjazd odjazd dworzec autobusowy przechowalnia bagażu samolot port lotniczy przystanek kolejowy, metro autobus pociąg przystanek dworzec kolejowy Noclegi Czy mają państwo wolny pokój... ...1-osobowy? ...2-osobowy? ...na jedną noc? ...na tydzień? Ile kosztuje pokój? To bardzo drogo. hotel pokój Czy jest... ...ciepła woda? ...czysta pościel? ...prysznic? ...telewizor? Zarezerwowałem! am) pokój na nazwisko... Czy mogę obejrzeć pokój? ? ???? ?????? ????? ?... [ja chacziu kupit' biliet w] ????? [biliet] ? ???? ?????? ?????? ??... ?????? ?????,?????? ?????? ???? ? ????? ?????? ?????? ????????? ?????? ?? ????? ?????? ?????????? ???????? ???????????? ?????????? ?????? ?????? ????? ????? ???????? ??????? ??????? ?????; ????? ??????? ??????????? ?????? ?? ? ??? ? ?????? ?????... ...??????????? ...?????????? ...?? ???? ???? ...?? ???????? ??????? ?????? ?? ?????? ?? ???? ??????. ?????? ????? ?? ?... ...????? ????? ...????? ???????? ...???? ...?????????? ? ?????????(?)-?? ????? ?? ????????... ?? ????? ???????? ?????? ????? [biliet] ????? ???? ? ??????? [biliet tuda i abratna] ?????? ????? [polnyj biliet] ????? ?? ??????? [biliet sa skitkaj] ??? ???? ??????????????? [gdie nada pieriesażywafsia] ?????? \pńjezd] ?????? [atjezd] ?????????? [aftawakzał] ?????? ???????? [?????? chranienia] ??????? [samaliot] ???????? [aeraport] ??????? [stancia] ??????? [aftobus] ????? [pojezd] ????????? [astanofka] ??????????????? ?????? [żeheznadarożnyj wakzał] ???? ? ??? ????????? ?????... [jest' u was swabodnyj nonńer] ...???????????? [adanmiestnyj] .. .???????????? [dwuchmiestnyj] ...?? ???? ????? [na adny noć] ...?? ??????? [na adny niedieliu] ??????? ????? ?????? [skorka stoit nonńer] ??? ????? ?????? [eta oczień Joraga] ????????? [gastinica] ????? [nomier] ???? ?? ? ??????... [jest'!i w nomierie] ...?????? ????? [tiopłaja wada] ...?????? ?????? [cistaje bielio] ...???? [dusz] ...?????????? [tieliewizar] ? ????????????(?) ????? ?? ???????...[/? zabranirawal(a) nomier na fmiliu] ????? ?? ?????????? ?????? [można li pasmatńet' nonńer] zwiedzanie Gdzie jest...? na lewo na prawo prosto blisko daleko północ południe wschód zachód tutaj/tam Jak się dostanę do...? jaka to ulica? Jakie to miasto/wieś? jezioro kościół morze plaża biuro informacji turystycznej rzeka centrum cerkiew muzeum plac ulica wymiana walut poczta ???...? [gdie] ?????? [naliewa] ??????? [naprawa] ????? [pńama] ?????? [bliska] ?????? [dalieko] ????? [siewier] ?? \jug] ?????? [wastok] ????? [zapat] ?????/??? [zdies'/tam] ??? ????????? ?...? [??? dabrafsja ?] ????? ??? ?????? [kakaja eta ulica] ????? ??? ?????/????? [kakoj eta goraÓ/seło] ????? [ozera] ?????? [kastiol] ???? [????] ???? [pliaż] ?????????? \gorsprawka] ???? [rieka] ????? [centi] ??????? [cerfaiw'] ????? [muzie/] ??????? [płośćad'] ????? [??'??] ????? ?????? [abmien waliuty] ????? [poeta] ??/?? ???????????...? ????? ?????? ????? ??????? ????? ?????? ??????? ???? ????? ???/??? ?? ????????? ??...? ??? ?? ??????? ??? ?? ?????/????? ????? ??????; ?????? ???? ???? ???? ????????? ????? ????? ?????? ????? ????? ?????? ????? ?????? ????? ????? ? ?? 2 > ?? > ??) N 7? Gastronomia Chciałbym/Chciałabym.. ...coś zjeść/napić się. ...śniadanie. ...obiad. ...kolację. restauracja kawiarnia stołówka kelnerka kelner Czy są wolne stoliki? Zamawiam... Zakupy Potrzebuję... Proszę mi pokazać... ? ?? ?????(?)... [ja by chatieł(a)] ...???-?????? ??????/??????. [sztonibud' pajesf/wypit'] ...???????, [zaftrak] ...????, [abiet] ...????, [????] ???????? [ńestaran] ???? [kafe] ???????? [stalowaja] ?????????? [aftejantka] ???????? [aficjant] ????? ?? ????????? ?????? [budut li swabodnyje mesta] ?????????... [zakazywaju] ??? ?????... [mnie nużna] ???????? ??????????... [pakażytie pażałusta] ????? ??/?????? ?... ...???? ?'????, ??????. ????????. ????. ??????. ???????? ???'????, ???? ??????? ????????, ??????? ??????????, ????????? ?? ? ?????? ???????? ? ????????... ????? ??/?????? ?... ?? ????? ????????.. 41 Ile kosztuje? dom towarowy rynek kiosk z gazetami otwarte/zamknięte Ile płacę? Chciałabym kupić... za drogie za duży/mały Czy mogę przymierzyć? ??????? ?????? [skol'ka stoit] ????????? [uniwiermag] ????? [rynak] ???????? ????? [gazietnyj kiosk] ???????/??????? [atkryta/zakryta ] ??????? ?????? [skol'ka stoit] ???? ??????... [chaciu kapit'] ?????? [tłoraga] ???????/????????? [bal'szoje/malieńkoje] ????? ????????? [można izmieńt'} ??????? ??????? ????????? ?????, ????? ????? ????????/???????? ??????? ?????? ? ?? ?????(?) ??????. ?????? ?? ???????/????? ?? ????? ?????????? Czas, dni tygodnia daty Która godzina? ??????? ???? [katoryj ćas] ????? ??????? godzina ??? [ćas] ?????? rano ????? [utram] ?????? wieczorem ??????? [wiećeram] ??????? kiedy ????? [kagda] ???? dzisiaj ??????? [siewodnia] ???????? jutro ?????? [zaftra] ?????? wczoraj ????? [wćera] ????? pojutrze ??????????? [posliezawtra] ??????????? przez cały tydzień ??? ?????? [wsiu niediehu] ????? ??????? przez cały dzień ????? ???? [celyj dień] ????? ???? codziennie ?????? ????/????????? [każdyj dień/jeżedniewna] ??????? wolne ???????? [wychadnyje] ??????? poniedziałek ??????????? [paniedielnik] ????????? wtorek ??????? \ftornik] ???????? środa ????? [sńeda] ?????? czwartek ??????? [ćetwierk] ?????? piątek ??????? [piatnica] ?'?????? sobota ??????? [subota] ?????? niedziela ??????????? [waskiiesienije] ?????? styczeń ?????? Ijanwar'] ?????? luty ??????? [fiewral'] ????? marzec ???? [mart] ???????? kwiecień ?????? [?????] ??????? maj ??? [maj] ??????? czerwiec ???? [ijuń] ??????? lipiec ???? [ijul'] ?????? sierpień ?????? [awgust] ??????? wrzesień ????????? [sientiabr'] ???????? październik ?????? [aktiabr'] ??????? listopad ?????? [najabr'] ???????? grudzień ??????? [diekabr'] ??????? Liczby Ile? ???????? [skol'ka] ???????? 0 [???] ???? 1 2 ? 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 30 40 50 60 70 80 90 100 1000 10000 milion [adin] ???? [dwa] ??? [tu] ??? [ćetyńe ?????? [piat'] ?'??? [szest'] ????? [siem'] ??? [wosiem'] ????? [diewiaf] ???'??? [diesiat'] ?????? [adinadcat'] ?????????? [dwienadcat'} ?????????? [trinadcat'} ?????????? [ćtyrnadcaf] ???????????? \piatnadcat'] ?'????????? [szysnadcat'] ??????????? [siemnadcat'] ?????????? [wasimnadcat'] ????????????. [diewiatnadcaf] ???'????????? [dwadcat'] ???????? [tńdcaf] ???????? [sorak] ????? \piat'diesiat] ?'??????? [szest'diesiat] ????????? [siem 'diesiat] ???????? [wosiem'diesiat] ?????????? [diewianosta] ???'?????? [sto] ??? [tysiąca] ?????? [diesiat' tysiać] [milion] ??????? 2 > > N Język opracował Oleg Aleksejczuk 43 © Informacje praktyczne Kiedy jechać? Krym jest atrakcyjny o każdej porze roku, choć ładna, letnia pogoda z pewnością wielokrotnie zwiększa tę atrakcyjność. Klimat półwyspu umożliwia zwiedzanie od kwietnia do połowy listopada. Lato trwa aż pięć miesięcy -od połowy maja do połowy października. W ciągu dnia średnia temperatura powietrza w Jałcie wynosi: 17° (V), 20° (VI), 24° (VII), 24° (VIII), 19° (LX), 15° (X); temperatura morza: 18° (V), 21° (VI), 23° (VII), 25° (VIII), 21° (IX), 18° (X). Warto przyjechać na Krym przed czerwcem - hotele są już po remontach i przygotowaniach do sezonu, za to ceny utrzymują się na poziomie zimowym. W lipcu i sierpniu mogą pojawić się kłopoty ze znalezieniem wolnych miejsc noclegowych, zwłaszcza w małych miejscowościach Wielkiej Jałty i Wielkiej Ałuszty. PODRÓŻ Samolot Polska nie utrzymuje stałych połączeń lotniczych z Krymem. Organizowane są tylko letnie loty czarterowe z Warszawy do Symferopola. Można się spodziewać, że po wprowadzeniu tzw. zasady otwartego nieba nad Pol- ską, w ofertach nowych przewoźników znajdą się propozycje przelotu na półwysep. Póki co, codziennie kursuje samolot polskich linii lotniczych do Odessy (LO 767 - Warszawa 10.55/ Odessa 13.45), ale nawet przy najlepszych połączeniach na Krym dociera się dopiero wieczorem. Pociąg Pociąg jest najwygodniejszym środkiem transportu na Krym. PKP utrzymuje z półwyspem połączenia dzięki wagonom bezpośrednim: • wagon sypialny relacji Warsza-wa-Symferopol, dołączany do pociągu „Kiev Express" relacji Warszawa-Ki-jów (nr 12001), kursuje we wtorki i soboty; • wagon sypialny relacji Berlin-War-szawa-Symferopol, dołączany do pociągu relacji Berlin-Warszawa-Ko-wel-Kijów (nr 72003), kursuje 8 V-28 IX, czw. i nd.; • wagon-kuszetka relacji Kraków-Symferopol, dołączany do pociągu Wrocław-Lwów- Kijów (nr 73103), kursuje 28 VI-30 VIII, w parzyste dni miesiąca. Przejazd takim wagonem jest dosyć kosztowny (ok. 150 zł) i długi. Najszybszym i najtańszym połączeniem kolejowym Polski z Krymem jest prze- jazd z Rawy Ruskiej (dojazd do Rawy pośpiesznym „Roztocze" z Warszawy) lub Medyki (dojazd z Przemyśla) - do Lwowa, a stamtąd nocnym pociągiem Lwów- Symferopol (28 godz.; 47-201 hrn). Lepiej nie próbować przejazdu ukraińskimi pociągami osobowymi w stronę Krymu - to czasochłonne (prędkość 30 km/godz.), niewygodne, a ponadto na wielu liniach pociągi kursują co drugi dzień (np. w okolicach Wapniarki), można więc utknąć gdzieś po drodze. Połączenia kolejowe Polski z Krymem z przesiadkami (tylko pociągi sypialne; czas przejazdu liczony od stacji Warszawa Centralna lub Wrocław): • pociągiem PKP „Kiev Express" Warszawa-Kijów do stacji Kijów Pasażerski, tam przesiadka na pociąg UZ Kijów-Symferopol; czas przejazdu 36 godz.; • pociągiem PKP „Roztocze" Warsza-wa-Rawa Ruska do stacji Rawa Ruska, skąd pociągiem UZ Rawa Ru-ska-Lwów do Lwowa, tam przesiadka na pociąg UZ Lwów- Symferopol; czas przejazdu 39 godz.; • pociągiem PKP nr 73103 Wro-cław-Kijów do stacji Koziatyn Pasażerski, tam przesiadka na pociąg UZ Koziatyn-Symferopol; czas przejazdu 40 godz.; • pociągiem PKP nr 11001 Warsza-wa-Moskwa do stacji Brześć, skąd pociągiem ?? Brześć-Kijów do Kijowa, tam przesiadka na pociąg UZ Kijów-Symferopol; czas przejazdu 41 godz. 30 min.; dwukrotne przekraczanie granicy; • pociągiem PKP nr 13301 Warsza-wa-Przemyśl-Odessa do stacji Lwów, tam przesiadka na pociąg UZ Lwów-Symferopol; czas przejazdu 43 godz.; " pociągiem PKP nr 13301 Warsza-wa-Przemyśl-Odessa do stacji Żme-rynka, tam przesiadka na pociąg UZ Zmerynka-Symferopol; czas przejazdu 43 godz.; • pociągiem PKP nr 11013 Warsza-wa-Moskwa do stacji Mińsk Pasażer- ski, tam przesiadka na pociąg ?? Mińsk-Symferopol; czas przejazdu 43 godz.; dwukrotne przekraczanie granicy. Uwaga! Jadąc na półwysep w sezonie, warto wcześniej zaopatrzyć się w bilet powrotny, może się zdarzyć, że zabraknie ich w przeddzień wyjazdu. Okres „krytyczny" to przełom lipca i sierpnia oraz połowa lipca i sierpnia (tzw. zmiany turnusów). Jeżeli nie ma już biletów, a wyjazd z Krymu jest konieczny, należy jakimkolwiek pociągiem dalekobieżnym pojechać do Dniepropietrowska, skąd jest o wiele więcej połączeń. Można także - ale wymaga to uzyskania szczegółowych informacji - pojechać z Symferopola do Dżankoja, z Dżankoja osobowym do stacji Wadim w obwodzie chersoń-skim, skąd elektiyczką do Chersonia. Z Chersonia i pobliskiego Mikołajowa odjeżdżają pociągi i autobusy na północ Ukrainy i do Odessy, która ma stałe połączenie kolejowe i lotnicze z Polską. Autobus Tym środkiem transportu raczej nie da się dostać na Krym. Jedynym ukraińskim miastem, w pobliżu granic Polski, skąd odjeżdża autobus na półwysep są Czerniowce. Autobus Czer-niowce-Symferopol jest dosyć wygodny, ale podróż trwa niemal dobę, a sam dojazd do Czerniowiec wymaga znacznego zboczenia z trasy. Można ewentualnie pojechać autobusem relacji Lwów-Odessa i z Odessy dalej na półwysep. Samochód Samochodem ciężko dojechać na Krym. Najkrótsza trasa (1335 km w jedną stronę) prowadzi przez Medykę, Lwów, Tarnopol, Chmielnicki, Winnicę, Niemirów, Humań, Krzywe Jezioro, Perwomajśk, Woznesenśk, Mikołajów, Chersoń, Prywitne do granicy Krymu i dalej przez Ar-miańsk, Krasnopieriekopsk, Gwar-diejskoje do Symferopola. INFORMACJA, MAPY, INTERNET O informacji turystycznej na Krymie w znaczeniu europejskim trudno mówić. Biura podróży i agencje turystyczne nastawione są wyłącznie na obsługę zamożnych turystów zagranicznych i związany z tym szybki zysk. O ile to możliwe, należy korzystać z miejskich służb informacyjnych, zwanych goisprawka - pracownicy są zazwyczaj znakomicie poinformowani i dysponują listą tanich kwater. Organizacje zajmujące się obsługą ruchu turystycznego zostały wymienione w informatorach poszczególnych miejscowości. Mapy i plany miast Warto rozejrzeć się za mapami jeszcze przed wyjazdem na Ukrainę - bywa, że polskie wyspecjalizowane sklepy oferują ciekawsze pozycje, niż można zakupić na miejscu. Szczególnie interesujący jest wybór map oferowany przez warszawski Sklep Podróżnika (ul. Kaliska), Centrum Kartografii (ul. Grochowska) oraz krakowskie Wierchy (ul. Szewska 23). Warto też przed wyjazdem zajrzeć do Nestora (ul. Karmelicka) w Krakowie - jedynej ukraińskiej księgarni w Polsce. Na Krymie dostępnych jest wiele map, ale dla wybredniej szych turystów mogą one okazać się niewystarczające, zawierają bowiem głównie informacje o Południowym Wybrzeżu Krymu, natomiast np. mapy okolic przylądka Kazantyp nie sposób dostać. Mapa gór Po gornomu Krymu, choć to synteza ukraińskich „setek", a nie górska mapa turystyczna w pełnym tego słowa znaczeniu, może okazać się przydatna. Dostępne są także sukcesywnie wydawane arkusze mapy sztabowej całej Ukrainy w skali 1:100 000. Spory jest wybór map miast - seria Mista Ukrajiny, wydawanych przez kijowską Kartografię (z zieloną lub niebieską okładką, ok. 5-6 hrn), dostępnych w większych księgarniach wszystkich dużych miast. W kasach biletowych do poszczególnych zabytków, np. twierdzy w Sudaku czy Chersonezu Taurydz-kiego, sprzedawane są również plany tych miejsc. Internet Internet szybko się rozwija, wzrasta również liczba miejsc, w których można z niego korzystać. Najczęściej są to cyberkawiarnie. Godzina surfowania kosztuje ok. 4-6 hrn, ale miejsca są najczęściej zajęte przez miłośników gier on-line. Wygodniejsze, choć nieco droższe (6-20 hrn), jest korzystanie z Internetu w dużych hotelach, agencjach turystycznych i biurach podróży. Niektóre poczty, szczególnie w większych miastach, oferują dostęp do Internetu przez terminale. WJAZD Przekraczanie granic Ukrainy nie wiąże się z jakimiś nadzwyczajnymi przeżyciami. Co najwyżej można narzekać na opieszałość celników. Na przejściach drogowych praktykowany jest archaiczny system wręczania karteczek, na których trzeba zebrać cztery wymagane stemple (polskich służb wizowych i celnych oraz ich ukraińskich odpowiedników). Przejścia graniczne Między Polską a Ukrainą istnieją 4 przejścia kolejowe i 5 drogowych. Przejścia kolejowe: • Dorohusk-Jagodzin (Jahodyn) na linii Rejowiec-Kowel, tabela 550 rozkładu jazdy PKP; • Hrebenne-Rawa Ruska na linii Beł-żec-Przeworsk, tabela 123 rozkładu jazdy PKP; • Medyka-Mościska (Mostyska) na linii Przemyśl-Lwów, tabela 122 rozkładu jazdy PKP; • Krościenko-Chyrów (Chyriw) na linii Zagórz-Chyrów, tabela 133 rozkładu jazdy PKP. przejścia drogowe: . Dorohusk-Jagodzin, na drodze Chełm-Kowel (E373, na Ukrainie - M07); . Zosin-Uściług, na drodze Hrubie- szów-Włodzimierz Wołyński (na Ukrainie - M08); . Hrebenne-Rawa Ruska, na drodze Zamość-Lwów (E372, na Ukrainie - M09); • Korczowa-Krakowiec, na drodze Ra-dymno-Lwów (na Ukrainie - M10); • Medyka-Szeginie, na drodze Przemyśl-Lwów (E40, na Ukrainie -Mil). Na Krymie czynne jest tylko jedno przejście graniczne - w Port Krym (dojazd z Kerczu autobusem #1) funkcjonuje ukraińsko-rosyjska przeprawa promowa. Przejazd kosztuje 14 hrn w jedną stronę, 28 hrn w obie strony. Odprawa paszportowa i celna nie odbiega od przyjętych standardów. Komora celna otwierana jest o godzinach: 0.00, 3.15, 6.00, 8.45, 11.45, 14.45, 17.30, 20.30. Na poszczególne rejsy można wchodzić przez 15 minut po otwarciu przejścia. Sama odprawa zajmuje ok. 40 minut, po czym prom przepływa przez cieśninę, by po 35 minut żeglugi przybić do rosyjskiej przystani Port Kawkaz na półwyspie Czuszka. Jest tam przystanek kolejowy, z którego odjeżdżają pociągi w kierunku Noworosyjska. Poza przeprawą promową na półwyspie nie ma drogowych ani kolejowych przejść granicznych. DOKUMENTY Turyści przyjeżdżający na czas nie dłuższy niż 90 dni nie muszą mieć wizy, jeśli nie podejmą pracy zarobkowej. Paszport musi być ważny jeszcze co najmniej 6 miesięcy od chwili wjazdu. Nie ma obowiązku okazywania biletu powrotnego ani posiadania określonej sumy pieniędzy. Obowiązkowy jest za to Ukrainmed-strach - ubezpieczenie medyczne, w wysokości 2 hrn i 0,30 $ za każdy zadeklarowany dzień. Czasami wy- magane są też inne opłaty, np. ekologiczna. Można je uiszczać w dolarach i złotówkach, jednak te przeliczane są po dość dowolnym kursie, dlatego zawsze warto mieć przy sobie kilkanaście hrywien. Wszystkie dokumenty, jakie zostaną wręczone przez służby graniczne lub celników trzeba zachować do wyjazdu z Ukrainy. Osoby chcące wjechać na Ukrainę samochodem nie muszą mieć ani międzynarodowego prawa jazdy, ani ubezpieczeń komunikacyjnych. Wystarczy polskie prawo jazdy. Może się zdarzyć, że służby graniczne zażądają wykupienia podstawowego pakietu ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej; trzeba zatem mieć przy sobie kolejne kilkanaście hrywien (ok. 2 $). Obowiązkowa jest też opłata (równowartość 7 $) na ochronę środowiska. Jeżeli samochód nie jest własnością kierowcy, trzeba mieć poświadczone notarialnie upoważnienie do korzystania z pojazdu, przetłumaczone na język ukraiński. Jeśli cel wjazdu jest inny niż turystyczny, pojazd po 10 dniach musi być przerejestrowany na tymczasowe numery ukraińskie. Warto pamiętać, że Ukraina jest krajem zbiurokratyzowanym - przy każdej niemal „urzędowej" okazji wypełnia się jakieś ankiety lub składa podpisy. Dlatego warto przyswoić sobie umiejętność zapisania swoich podstawowych danych cyrylicą (zob. Rozmówki w Informacjach o kraju). W połowie 2001 r. został zniesiony na Ukrainie powszechny w krajach dawnego ZSRR obowiązek meldunkowy, tzw. OWiR. Żądania okazania OWiR-u, np. przez funkcjonariuszy policji, są bezprawne. W wypadku próby ukarania mandatem za niedopełnienie obowiązku meldunkowego należy zażądać przedstawienia podstawy prawnej, a w razie odmowy - skontaktować się z polską placówką dyplomatyczną. Legitymacje EURO<26 Europejska Karta Rabatowa zapewnia rozmaite zniżki, szczególnie ii P' z IM u >-I- < ?? < ?? o Q Ol 48 przy zakupie biletów do instytucji kulturalnych i biletów lotniczych. W wersji podstawowej obejmuje także całoroczne ubezpieczenie turystyczne od następstw nieszczęśliwych wypadków, pokrycie kosztów leczenia do określonej sumy i transportu medycznego podczas podróży nie dłuższej niż 90 dni. Jest również wersja EURO<26 STUDENT, przeznaczona dla osób w wieku od 12 do 26 lat. Sprzedażą zajmują się w całej Polsce agendy Al-maturu (www.almatur.pl), Biura Turystyki Młodzieżowej Campus (www. campus.pl), PTSM (www.ptsm.pl), Gdańska Fundacja Integracji Europejskiej (Gdańsk, Długi Targ 11/13; 358/3016322), ORBIS, Polski Związek Motorowy (Biuro Turystyki, Warszawa, Madalińskiego 2; ?22/ 8497322) i samorządy studenckie. Na Ukrainie zastosowanie karty jest bardzo ograniczone, a niektóre zniżki nieco humorystyczne np. posiadacz EURO < 26 może zaopatrzyć się w materiały budowlane. Aktualne informacje na temat karty oraz listę oferowanych zniżek zamieszczono na stronach www.euro.org.pl oraz www. euro26.org. ISIC, GO'25, ITIC Spośród kart wydawanych przez International Student Tra-vel Confederation (ISTC) na Ukrainie respektowana jest tylko karta ISIC (International Student Identity Card); karty GO'25 (właściwie International Youth Travel Card) oraz ITIC (International Teacher Identity Card) nie są uznawane. Karta ISIC uprawnia do zniżki 50% przy wstępach do niektórych zabytków i muzeów. Wystawca umożliwia korzystanie z telefonicznej ISIC Help Linę, dzięki której można próbować uzyskać pomoc prawną, organizacyjną i lekarską (co w ukraińskiej rzeczywistości jest raczej mało prawdopodobne). ISIC upoważnia także do korzystania ze specjalnej taryfy lotniczej (zniżka do 40%). Kartę wydaje Almatur. Instytucje oferujące zniżki ISIC w sezonie 2003 oraz szczegółowe informacje zamieszczone są na stronie www.istcnet.org. PTSM (Hostelling International) Na Krymie nie ma schronisk młodzieżowych. Ukraina nie jest członkiem ani agentem Hostelling International. Wypełnienie deklaracji celnej jest obowiązkowe. Można wwieźć do 10 tys. euro, przy czym jeśli kwota przekracza tysiąc euro należy ją wpisać do odpowiednich rubryk deklaracji, w przeciwnym razie zostanie skonfiskowana. Można wwozić towary o wartości do 50 euro. Osoby wjeżdżające na Ukrainę samochodem na okres dłuższy niż 10 dni (służbowo) muszą wypełnić deklarację celną na samochód - jest wymagana przy prze-rejestrowaniu pojazdu na tymczasowe numery ukraińskie. PLACÓWKI DYPLOMATYCZNE We wszystkich nagłych przypadkach, w rodzaju zgubienia paszportu, zatrzymania przez policję itp., należy bezzwłocznie porozumieć się z polskimi placówkami na Ukrainie. Poza innymi korzyściami, przyśpiesza to działania lokalnych organów władzy. Niestety na Krymie nie ma żadnej polskiej placówki dyplomatycznej, a najbliższe oddalone są o tysiąc kilometrów na północ. Przedstawicielstwa Polski na Ukrainie Ambasada: Kijów, Jarosławiw Wal 12; n003844/2300703, 2300701-7, fax 464 1336, jerzy@ambpol.kiev.ua. Konsulaty: Charków, Artioma 16; ?0038 572/453111, 471677, 436109, fax 434056. j Kijów, Jarosławiw Wal 12; ?003844/ 2348040, 2343283, 2357009, fax 2341984, consulat@svtonline.com. Lwów, Iwana Franko 110; «0038322/760547, 970861, 760544, 765546, fax 760974. przedstawicielstwa Ukrainy w Polsce Ambasada: Warszawa, J.Ch. Szucha 7; e22/6250127, fax 6298103, emb_pl@ mfa.gov.ua, www.ukraine-poland.com. Wydział Konsularny: ?/??? 22/6299576; pn., SI., pt. 8.00-12.00. Konsulaty: Gdańsk, Jaśkowa Dolina 44; ?58/3460690, fax 3460707, kgu@sof- tel.gda.pl, pn.-pt. 8.00-16.00. Kraków, Krakowska 41, =12/4296066, fax 429 2936, gc_kr@mfa.gov.ua; pn., śr., pt. 9.00-12.00. UBEZPIECZENIA Ubezpieczenia osób O ubezpieczeniach najlepiej pomyśleć jeszcze w Polsce. Towarzystwa ubezpieczeniowe oferują: • Ubezpieczenie od kosztów leczenia gwarantujące zwrot kosztów bezpośredniej opieki lekarskiej, transport do szpitala, dalsze leczenie do chwili, w której stan chorego pozwoli na przewiezienie go do kraju, podróży powrotnej. Cena polisy zależy od czasu jej obowiązywania oraz od kwoty gwarancyjnej, do której ubezpieczający zwraca poniesione wydatki. • Ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych wypadków, wskutek których ubezpieczony doznaje trwałego uszkodzenia ciała, uszczerbku na zdrowiu lub umiera. • Ubezpieczenie bagażu podróżnego - podstawą do wypłaty jest raport policji. • Ubezpieczenie assistance rozszerzające zakres ochrony ubezpieczeniowej. Przy ubezpieczaniu się należy pamiętać, że Ukraina jest uważana za kraj podwyższonego ryzyka, wobec czego, stawka ubezpieczeniowa jest wyższa i realizacja ubezpieczenia trudniejsza. Niektóre ubezpieczenia nabywa się automatycznie przy zakupie legitymacji (np. EURO < 26) oraz kart płatniczych (np. VISA). Jedynym obowiązkowym ubezpieczeniem, jakie trzeba posiadać na terytorium Ukrainy jest ukrainmed- strach, ubezpieczenie medyczne, gwarantujące prawo do pomocy medycznej w nagłych wypadkach, ale nie obejmujące dalszych kosztów leczenia. Cena ubezpieczenia: 2 hrn oraz 0,30 $ za każdy dzień pobytu. Ubezpieczenia komunikacyjne O ubezpieczeniu pojazdu warto pomyśleć w Polsce, ponieważ na Ukrainie możliwości są bardzo ograniczone. Polskie polisy nie są tu uznawane, nie ma także obowiązku posiadania takiego ubezpieczenia. Można wykupić pakiet ubezpieczeń od odpowiedzialności cywilnej (równowartość 2 $ - ponad 11 hrn). Ukraińskie towarzystwa ubezpieczeniowe nie oferują AC i ??. W razie kolizji należy liczyć się z koniecznością pokrycia wszelkich szkód, także niezawinionych. CO ZABRAĆ ZE SOBĄ? Podróżni wybierający się w góry lub do miasteczek Krymu stepowego powinni pamiętać o spartańskich warunkach życia w tym kraju. Dlatego, poza zwykłym praktycznym ekwipunkiem (wygodny ubiór, odpowiedni plecak, buty itd.) trzeba koniecznie zabrać latarkę. Po zapadnięciu zmroku znajdzie ona szerokie zastosowanie. Posłuży np. do oświetlania głównych ulic miast (np. Sewastopola), zaułków starych dzielnic (zwłaszcza Eupatorii i Bakczysaraju), a szczególnie jezdni, z niezabezpieczonymi otwartymi studzienkami o głębokości kilku metrów. Warto też zabrać śpiwór. Dla osób przyzwyczajonych do kuchni europejskiej nieodzowne mogą okazać się spore dawki carbo medicinalis. Przydadzą się także drobne pamiątki z Polski - szczególnie przy powszechnym na Krymie nocowaniu na kwaterach prywatnych. Warto również pomyśleć o lekach; co prawda aptek jest bardzo dużo, ale wybór lekarstw z importu może ograniczać się do wymienionych poniżej w Zakupach. KOMUNIKACJA Mk Na Krymie funkcjonuje nieźle rozbudowany system komunikacji pasażer-? skiej: pociągi, autobusy, trolejbusy z międzymiastowe, prywatne samo- ? >-z N U ? *J ? I-? z ? ? ?? ? ? 72 powierzchni i 50 tys. m3 objętości). Inna, tzw. Gołubaja kąpielą ma najwyższe wśród krymskich jaskiń sklepienie - 145 m. Temperatura powietrza wynosi tu +9°C. Ciekawe są również inne jaskinie, oddalone od Marmurowej o ok. kilometr: Emine- Bair-Koba (4 km na południowy zachód od wsi Pieriewalno-je) i Emine-Bair-Chosar (450 m od poprzedniej). Dojazd do kompleksu bądź autobusem lokalnym z Symferopola do Mramornoje, bądź trolejbusem międzymiastowym do przystanków Do-broje-Trietje lub Zariecznoje, skąd powinien kursować autobus (w sezonie maiszrutka) do wsi Mramornoje. Warto spytać o połączenia z jaskinią na placu przed dworcem kolejowym W Symferopolu - latem czasami jeżdżą tam marszratki. Wykupienie wycieczki oferowanej w każdym biurze turystycznym w kurortach Krymu -to koszt w zależności od odległości ok. 25 hrn. Niezwykłe jaskinie Kyzył-Koba (pieszcziery Kiził-Koba, ?????? ?????-????; 6 hrn) to kompleks na północnym krańcu masywu Demer-dżi, na północny wschód od wsi Pie-riewalnoje (kr.-tat. Bijuk-Czawke). W wielu wydawnictwach i ofertach biur turystycznych spotyka się niewłaściwą nazwę W liczbie pojedynczej Krasnaja Pieszcziera (??????? ??????) - chodzi o kompleks Kyzył-Koba. Nazwa pochodzi od czerwonego odcienia skał, zabarwionych przez tlenek żelaza. Zbadana długość korytarzy to obecnie 17,7 km/ ale l'czba ta wciąż rośnie. Odkryto tu ślady człowieka (prawdopodobnie Kimmeryjczyków), co dało początek kulturze archeologicznej Kyzył-Koba. Do zwiedzania udostępnionych jest 1800 m. Wstęp wyłącznie z przewodnikiem, po zebraniu się odpowiedniej liczby osób. Chętni mogą udać się na wycieczkę speleologiczną dalej w głąb jaskiń, z przewodnikiem i z odpowiednim sprzętem, ale kosztuje to aż 130 hrn Dojazd do wsi Pieriewalnoje trolejbusem miejskim #1 oraz trolejbusami międzymiastowymi; ze wsi drogą asfaltową w stronę rzeczki i bazy wojskowej - od mostku znaki na drzewach (czerwone kropki). Podobnie jak w wypadku Jaskini Marmurowej, wycieczkę do Kyzył-Koba można wykupić w każdym biurze turystycznym w kurortach Krymu - cena zależy od odległości - ok. 25 hrn. IEŁG >RSK • 17,8 tys. mieszkańców • e6559 Biełogorsk (ukr. Biłohirśk, ??????????; ros. Biełogorsk, ?????????) być może odzyska niebawem swoje historyczne, krymsko- tatarskie miano Karasuba-zar (???????????). Miasto, 42 km na wschód od Symferopola, usytuowane jest przy drodze głównej Ml7, nad rzeką Bijuk-Karasu. Dziennie przejeżdża przez nie kilkadziesiąt autobusów relacji Symferopol- Biełogorsk oraz z Symferopola do Teodozji, Kerczu, Sudaku. Dworzec autobusowy (Awto-stancyja Centralnaja; ?9117?) mieści się przy ul. Niżniegorskoj 31. Przekład historycznej, zniesionej w 1944 r. nazwy dobrze oddaje rolę miasta w dziejach regionu i półwyspu. Osada powstała w XIII w, wokół „bazaru nad rzeką Czarną". Towary tu dostarczane płynęły do pierwszej stolicy chanatu - Sołchatu (Starego Krymu). Znaczenie miasta wzrosło jeszcze po przeniesieniu stolicy do Bakczysaraju, kiedy znalazło się na drodze między starym i nowym centrum, wkrótce prześcigając wielkością i znaczeniem Sołchat- Stary Krym. W czasach tatarskich ranga Karasubazar była większa niż dziś, był stolicą odrębnego kajma- kanatu (powiatu), podlegającego kałgi--sułtanowi z rodu Szirin. Stanowił wówczas główny w kraju ośrodek Krymczaków (zob. ramka na s. 66-67) - Żydów krymskich, którzy wyznawali judaizm rabiniczny, a nie kara- iiriizm. Źródłem bogactwa i znaczenia hyl handel produktami zwierzęcymi i zbożem. Co ciekawe, to tutaj trafiali wzięci w jasyr - w Karasubazar podlegali selekcji i wycenie. Zamożny ośrodek handlowy padał kilkakrotnie ofiarą napadów Zaporożców (1634-1675). \V 1736 ?., po zniszczeniu przez feldmarszałka Minicha Bakczysaraju, Karasubazar stał się tymczasową stolicą Krymu. Pełnił tę rolę ledwie rok, w 1737 r. został zrujnowany przez wojska rosyjskie gen. Douglasa. W czasach rosyjskich miasto podupadło, reszty dopełniły epoka sowiecka (exodus Krymczaków do Turcji i USA, 1920-1921) i okupacja hitlerowska, gdy nastąpiła eksterminacja ludności. W efekcie po dawnym Karasubazar nie zostało niemal materialnych śladów, jeśli nie liczyć XV-wiecznych ruin ka-rawanseraju Tasz-Chan (???????-????? ???-???; Łunaczarskowo) obok targowiska. Karawanseraj to gmach charakterystyczny dla cywilizacji islamu, swoiste połączenie hotelu, składu i giełdy. Na jego wewnętrznym dziedzińcu dokonywano transakcji handlowych, a urzędnicy skarbowi chana ściągali podatki od tej działalności. Nazwa Tasz-Chan znaczy „Kamienny Dwór". Bejowie Szirin wznieśli w Karasubazar karawanseraj niezwykłych rozmiarów - w czasach, gdy zwiedzał go Evlia Celebi, turecki podróżnik z XVII w. (jego relacja jest jednym z głównych źródeł wiadomości o cha- nacie), było tu 120 pokoi dla przyjezdnych o łącznej powierzchni ok. 10 tys. m2. Miał własną studnię, magazyny i meczet (bez minaretu). W razie potrzeby można go było zamienić w twierdzę, zabezpieczoną przez dwoje żelaznych wrót i cztery baszty. Warto zwrócić uwagę na sens zmiany nazwy w 1944 r. Biała Góra występująca w obecnej nomenklaturze to odległa o 5 km od miasta Ak-Kaja (??-???), Biała Skała, wznosząca się 100 m ponad otoczenie i 325 m n.p.m. Upamiętniono ją ze względu na wydarzenie z roku 1783 ?., gdy książę Potiomkin nakazał zgromadzić się dostojnikom tatarskim, po czym zażądał od nich przysięgi na wierność Katarzynie II. Sama skała rzeczywiście jest fenomenem natury, swoistą naturalną twierdzą. Wykorzystywana była w przeszłości i jako miejsce zamieszkania (aż 20 stanowisk archeologicznych), i jako punkt obserwacyjny - w 1777 r. kwaterował tu rosyjski sztab Suworowa. Informator Apteki Centralna rejonowa, Czoban-Zade 26 («92407); Mira 6 («96893); Niżniegorska-ja 97 («91558). Banki Krym-Bank, Czoban-Zade 27; Ukraina, Niżniegorskaja 46. Hotel Bidap Skała (Czoban-Zade 24; «91038). Poczta Łunaczarskowo 35. Restauracja fubiliejnyj (Łunaczarskowo; «91482). Medresa (bądź madrasa), której nazwa pochodzi od tureckiego słowa medrese, to jedna z najbardziej typowych instytucji cywilizacji muzułmańskiej. Jest to szkoła religijna, czasem osiągająca rozmiary „muzułmańskiego uniwersytetu". Medresy powstały w Turcji, na fali renesansu sunnickiej ortodoksji w XI w. W szkołach tych wykładano prawo, gramatykę, logikę, retorykę, filozofię, matematykę i często medycynę. Medresa zazwyczaj sąsiaduje z meczetem. To charakterystyczna budowla, której centrum stanowi sala wykładowa - iwan, wielkie sklepione pomieszczenie, zamknięte z trzech stron. Krymskie medresy nigdy nie osiągnęły znaczenia najsłynniejszych szkół świata islamu - te mieściły się w Konyi, Kairze, Fezie, Samarkandzie, Heracie, Stambule i Lahaur. Okolice Biełogorska IW okolicach Biełogorska jest kilka zabytków historii: we wsi Bogatoje (kr.- tat. Bakczy-Eli; 57 km od Symferopola przy drodze Ml 7) - były . XIV- wieczny klasztor ormiański (ar-O mianskij monastyr', ????????? ?????-0 ????); we wsi Tbpolewka (kr.-tat. To-* pły; 68 km od Symferopola przy dro- u. dze Ml7) - niewielka XII-wieczna P cerkiew bizantyjska (wizantijskaja ?? cerkow', ???????????? ???????) oraz I ormiańska cerkiew Św. Paraskewii > (cerkow' sw. Paraskiewy, ??????? ??. ? ?????????) z 1702 ?.,- we wsi noje (kr.-tat. Topły; 70 km od Syrnfe. ropola przy drodze Ml 7) - Monastyr Topłowski (Toplowskij monastyr' ?????????? ?????????), obecnie znów czynny jako prawosławny, na miejscu ormiańskiego monastyru z przełomu XIV i XV w. Zachowały się częściowo gmach klasztoru, fontanna, kamienne ścieżki i historyczny drzewostan. Monastyr Topłowski nigdy nie miał takiej rangi jak pobliski Surb Chacz w Starym Krymie, ale dziś jest znanym ośrodkiem pielgrzymkowym. Wycieczkę do klasztoru można wykupić w każdym krymskim biurze podróży czy agencji turystycznej. © Region Bakczysaraju ? m ? 5 eo > ? ? < 1> 50 > Degion Bakczysaraju to jedna z najatrakcyjniejszych turystycz- l nie części Krymu. Centrum stanowi historyczna stolica kraju - Bak-czysaraj, a do regionu zalicza się ponadto doliny Almy, Kaczy i Belbeku z Kokkozami. To serce nie tylko dawnego Chanatu Krymskiego, ale i wcześniejszych państw Teodoro i Qirq Yer. Krajobraz ma w przeważającej części charakter górski - biegną tędy pasma Północne i Wewnętrzne Gór Krymskich (przeciętne wysokości mieszczą się w przedziale 150-600 m n.p.m.). Bogactwu krajobrazów dorównują pamiątki historyczne: doliny Almy, Kaczy i Belbeku stanowią tradycyjne od czasów starożytnych strefy zaludnienia (szczególnie związanego z sadownictwem i uprawą winorośli), natomiast w górach - dzięki ich walorom obronnym - najdłużej przetrwały siedziby Greków czy Gotów. Region ma dostęp do Morza Czarnego przez dolinę Almy, u ujścia której leży lokalny kurort Pieszczanoje (Ał-ma-Tamak). Głównymi arteriami komunikacyjnymi są równoległe droga krajowa M26 i linia kolejowa łącząca Symferopol z Sewastopolem. Warto też zwró- cić uwagę na drogę T0117 Bakczysa-raj-Jałta. Przecina jajłę Aj-Petri (gór- • Pałac Chanów w Bakczysaraju Siedziba dynastii Girejów, zespół niezwykłej architektury orientalnej ze słynnymi fontannami - Łez (Selsebil) i Złotą- • Stare Miasto w Bakczysaraju Pozostałości wielu meczetów, medres i mauzoleów pośród zabytkowej zabudowy miejskiej. • Skalne miasta Czufut-Kale i Man-gup Szczyty gór zamienione w niedostępne twierdze, przez stulecia pełniące rolę ośrodków mniejszości półwyspu - Gotów, Karaimów i Greków- • Wielki Kanion Krymu Cud krymskiej natury, ulubiony cel turystów. *ORZ? AZO»»* O o O ni O 5J oao MORZE ?2???? ca tu ? N >< 75 ska połonina), a znana jest z fantastycznych widoków, tak gór, jak i odległego stąd o ledwie 15-20 km Południowego Brzegu Krymu. BAKCZYSARAJ • 28,5 tys. mieszkańców • ?6554 Sławna jako symbol Orientu stolica chanatu do dziś pełna jest orientalnej, lewantyńskiej atmosfery. Bak-czysaraj (ukr. Bachczysaraj, ??????????; ros. Bachczisaraj, ??????????; kr.-tat. Bahęesaray ?????-????? - tłumaczenie tatarskiej nazwy oddaje istotę rzeczy, to rzeczywiście pałac w sadzie) zajmuje wąską dolinę rzeki Czuruk-su. Leży w odległości 38 km od Symferopola i 45 km od Sewastopola. Znany jest z zabytków, przede wszystkim Pałacu Chanów, oraz z okolic, w których rozłożyły się niesamowite skalne miasta i monastyry. Współczesny Bakczysaraj stanowi religijną stolicę islamu na Krymie i w znacznym stopniu zamieszkany jest przez Tatarów. Aby obejrzeć ich wszystkich, warto odwiedzić miasto we wrześniu, kiedy na stadionie odbywa się jesienne święto urodzaju -Derwiza. KOMUNIKACJA Pociąg Bakczysarajskiego dworca (informacja ??42637, kasa 25086; czynny 5.20-22.30) nie sposób ominąć, gdyż wszystkie środki komunikacji, kierujące się do miasta, trafiają tutaj. Połączenia: Sewastopol (7 dziennie, 1 godz. 25 min), Symferopol (8 dziennie, 50 min) oraz dalekobieżne do Kijowa (2 dziennie, 18 godz.), Doniecka (13 godz.), Moskwy i Petersburga (po 1 dziennie). Autobusy odjeżdżają sprzed dworca albo z przystanku na końcu uliczki 76 łączącej plac przed dworcem z mia- < cc < >- N U < CU z O N m stem. Kasy usytuowane są na placu dworcowym (?42784, 42825). Da?. ny dworzec autobusowy przy ul. Sirn. fieropolskoj został zamknięty. Bilety warto kupować wcześniej (kasy na prawo od dworca), ponieważ przed samym odjazdem często ich brakuje Połączenia: Jałta (2 dziennie; ????? Symferopol), Sewastopol (6 dziennie, 40 min; 5 hrn), Symferopol (31 dziennie, 35 min.; 3 hrn), Kercz (1 dziennie, 6 godz.; 23 hrn), Kras-nodar (1 dziennie), Noworosyjsk (2 dziennie). Komunikacja miejska W mieście są cztery linie autobusowe, tzw. ekspress oraz marszrutki. Wszystkie zaczynają trasy sprzed dworca. Dla zwiedzającego znaczenie ma przede wszystkim ekspress - najszybszy środek komunikacji między dworcem a Starym Miastem. Ważna jest też marszrutka jeżdżąca do pętli Sta-rosielje, można się nią dostać do Monastyru Uspieńskiego i Czufut-Kale. Warto pamiętać też o autobusach #1 (do Pałacu Chanów) i #2 (do Pałacu Chanów i Starosielja) - ale kursują bardzo rzadko. Wszystkimi autobusami można dojechać do domu towarowego (uniwiermag) i na targowisko Centralnyj rynok (0,30 hrn ekspress, 0,50 hrn marszrutka). Stare Miasto usytuowane jest w głębi doliny - aby tam trafić, trzeba cały czas iść główną drogą, ul. Rieczną (wszystkie tablice podają jednak dawną nazwę - oczywiście, Lenina). Do niej z dworca idzie się cały czas prosto, koło przystanku, ronda i dalej ul. Rakitskowo, koło stadionu. Część miasta warta obejrzenia zaczyna się mniej więcej od pomnika Puszkina. Bliżej dworca, na przedmieściu Eski--Jurt, pomiędzy ulicami Frunze, Bu-dionnowo i Zadorożną, zachowała się grupa mauzoleów, zwana Azis - w sąsiedztwie dzisiejszego domu towaro- wego. Na innym przedmieściu - Sta-rosielje (kr.-tat. Sałaczik), na południu od strony Czufut-Kale, również znaleźć można zabytki z czasów chanatu. yf pobliżu szosy Sewastopol-Symfero-pol rozciąga się nowa, mało interesująca dzielnica. Punkty usługowe skupione są na niewielkim placu przed dworcem. Na spokojne zwiedzenie Bakczysaraju i okolicy warto poświęcić co najmniej 2 dni. Bachczysaraj (Simfieropolskaja 3; ?42598). Hotel mieści się w białym, nieco schowanym za drzewami budynku. Pokoje bez toalety: jedynka 15 hrn, dwójka 24 hm; luks (tzn. z telefonem] 20-30 hrn. Turotel Priwał (Szmidta 43; ?47846, 32441). Czyste, prywatne schronisko, wysoko ponad doliną Czuruk-su, 500 m od Pałacu Chanów. Ceny: w jedynce 25 hrn, w dwójce 20 hrn, w trójce 15 hrn, w czwórce 10 hrn, w domku letnim 10 hm. Dla spragnionych luksusu pokoje hotelowe z TV, lodówką i toaletą - 50 hrn za dobę. Dojście od Pałacu Chanów ul. Zoi Kosmo-diemianskoj i dalej za znakami. GASTRONOMIA Krymskije Czieburieki (Riecznaja 104; ?47742; 10.00-15.00 i 16.00-20.00). Naprzeciw Pałacu Chanów. Restauracja-legen-da serwująca tylko jedną, ale za to jaką potrawę - najlepsze tatarskie cziebuńeki na Krymie (mięso doprawione ziołami i cebulą, pyszne ciasto). Za porcję składającą się z 6 sztuk trzeba zapłacić 5 hrn. Obecność obowiązkowa, wyjąwszy wegetarian. Giilf idan (Riecznaja 85). Nazwa oznacza pąk róży. Nieco droższa restauracja, nastawiona głównie na turystów. Bachczysaraj (Frunze 40; «25500; 11.00-23.00). Wnętrze w stylu ZSRR lat 70., tanio, ale cziebuńeki są dużo gorsze niż w Krymskich Cziebuńekacb. Jesma (Simfieropolskaja 5; n42557; 9.00-24.00). Bar disco z akwariami, ale można także spróbować smacznych dań kuchni lokalnej. INFORMATOR Apteki Centralna, Sowietskaja 15 (?43477); Frunze 44 (?25292); Rakitskowo 13 (=26206); Riecznaja 69 (?42524). Banki Awal, Sowietskaja 7; Priwat-Bank, Frunze 92; Ukraina, Kalinina 1; Ukraina, ? Simfieropolskaja 5. Biura turystyczne Bachczisarajskoje biuro putieszestwij i ekskursij, Riecznaja 106 m (n42436). ? Dom towarowy Frunze 40. ° Poczty Sowietskaja 7; Zoi Kosmodiemian- skoj 20 (pn.-pt. 9.00-17.00, sb. 8.00-13.00). > Szpitale, przychodnie Sowietskaja 13 ^ (?41685); Stomatolog, Simfieropolskaja 8 N (?42624). w Taksówki =43879. > Targowisko Budionnowo 1. > ? HISTORIA — co W średniowieczu była tu tatarska wieś Eski-lurt (blisko dzisiejszego dworca -jej pozostałością jest cmentarz Azis), stanowiąca punkt postoju karawan na szlaku Chersonez-Perekop. Na jej ??? miejscu założono w XV w. miasto (pierwsza wzmianka w 1502 ?.), od razu jako siedzibę władców, przeniesioną z Sołchatu (Stary Krym) via Qirq Yer (Czufut-Kale). Właśnie przebywając w sąsiadującym z dzisiejszym Bak-czysarajem skalnym mieście, pierwszy chan Krymu, Hadżi-Girej, podjął decyzję o utworzeniu tu stolicy nowego państwa. Pierwotne centrum ulokowano blisko twierdzy, w wąwozie Aszłama-dere (tam, gdzie dziś Staro-sielje). Wzniesiono pałac zwany Aszłama-Saraj. Niebawem jednak, wraz ze wzrostem potęgi chanów, konieczna stała się rozbudowa miasta, dla którego wąwóz stał się za wąski. Centrum przeniesiono na otwartą przestrzeń, do malowniczej doliny Czuruk-su, gdzie w czasach Adil-Sa-hib-Gireja (pierwsza połowa XVI w.) powstał zachowany do dzisiaj Pałac Chanów. Tatarzy, do niedawna jeszcze koczownicy, nie mieli żadnego doświadczenia w budowie miast, musie- 77 li więc posiłkować się sprowadzanymi rzemieślnikami. Dlatego w budowlach starego Bakczysaraju można odnaleźć wpływy ormiańskie, seldżuc-kie, arabskie, włoskie. Lata świetności miasta przypadają na okres od XVI do D XVIII w. Poza siedzibą władców - na lewym brzegu Czuruk-su, na prawym usytuowane było wówczas niezacho--i wane do dziś śródmieście. Miało 32 2 meczety, karawanseraje, łaźnie. Źró-< dłem dochodów było rzemiosło -> działały 32 cechy (ich liczba nie jest ? przypadkowa, każdej profesji przypo-? rządkowano jeden meczet i otaczający ca go kwartał). Z chwilą aneksji Krymu z przez Rosję Bakczysaraj w oczach Eu-— ropejczyków zrobił chwilową karierę ? jako symbol Orientu - przybywano tu, aby zobaczyć cywilizację muzułmańską, bowiem granice Turcji, dominującej wówczas w świecie islamu, ^ pozostawały dla podróżników za-?5" mknięte. Pomimo swej barwności, _v pozbawione stołecznej funkcji miasto szybko podupadło. Znacznie przyczynili się do tego nowi władcy półwyspu, którzy nie ulokowali tu nawet centrum powiatu w guberni taurydz-kiej. W czasach wojny krymskiej było ogromnym lazaretem (włącznie z pałacem) dla rannych żołnierzy rosyjskich. Pomimo wybudowania stacji na linii kolejowej Charków-Sewasto-pol (1874 ?.), nie zmieniło swojego rzemieślniczo-kupieckiego charakteru. W grudniu 1917 r. zebrał się tu parlament Republiki Krymskiej {kumkaj), który ogłosił niepodległość i uchwalił pierwszą w dziejach kraju konstytucję. W rękach bolszewików znalazło się od 14 XI 1920 ?., w granicach Rosji w latach 1920-1954, a od 1954 r. wraz z całym Krymem włączono je do Ukraińskiej SRR. ZWIEDZANIE Pałac Chanów Okazały pałac Chanów (Chanskij dwo- riec, ??????? ??????; Riecznaja 133), 78 przez Tatarów zwany Chan-saraj, na- leży do największych atrakcji turystycznych półwyspu. Służył jedynej krymskiej dynastii - Girejów. Został odbudowany po 1736 ?., kiedy żołnierze rosyjscy podpalili miasto. Dziś wchodzi w skład kompleksu muzealnego (u47640; śr.-pn. 8.00-16.30; 14 hrn, studenci 7 hrn). Dojazd z dworca: ekspress, autobusy #1,2. Wielki Meczet Chański Na lewo od wejścia, na pierwszym dziedzińcu (tzw. gospodarczym) wznosi się Wielki Meczet Chański (miecziet' Bijuk--chan-dżami, ?????? ????-???-???-??), zbudowany w latach 1736-1740 według projektu Omera - genialnego twórcy pochodzącego z Persji, głównego malarza nadwornego. To prawdopodobnie przerobiona wcześniejsza budowla z XVI w., uszkodzona podczas najazdu rosyjskiego w 1736 r. Dominującym elementem kompozycji architektonicznej są dwa minarety - wieże z balkonikami, z których mu-ezin wzywa wiernych do modlitwy. Minarety Bijuk-Chan-Dżami mają kształt walców, a ich zwieńczenia - smukłych stożków. To architektura charakterystyczna dla Turcji i Persji. Dziś muezina zastępują głośniki, ale wezwanie do modlitwy - wciąż pięć razy w ciągu dnia - unosi się ponad Bakczysarajem. Wewnątrz warto zwrócić uwagę na mihrab (wnękę w murze od strony Mekki), mimbar (ambonę) oraz drewnianą lożę chanów. To główna świątynia muzułmańska Krymu, od 1991 r. ponownie otwarta. Trzeba pamiętać o obowiązujących regułach zachowania (nie zawsze respektowane poza porami modlitwy), jak zakaz wstępu dla kobiet oraz obowiązek zdjęcia obuwia przed wejściem. Cmentarz Chanów Za meczetem rozciąga się cmentarz chanów (kładbisz-czie chanów, ???????? ?????), miejsce spoczynku szesnastu władców Krymu i innych członków dynastii Girejów. Wyróżniają się dwa monumentalne ^?????????????????? pjurbe to rodzaj mauzoleum, charakterystycznego dla cywilizacji muzułmańskiej. Byta to budowla kamienna, z kamiennym lub drewnianym sarkofagiem wewnątrz, okrytym czarnym bądź zielonym suknem, na którym wyszywano ztotą nicią wersety Koranu. U wezgłowia sarkofagu układano turban zmarłego, wokół ustawiano świeczniki, a ściany obwieszano dywanami. Charakterystyczne dla diurbe byty nisze, w których leżały egzemplarze Koranu. Specjalnie wyznaczony służący - diurbedar odczytywał godzinami święty tekst, czuwając przy sarkofagu. Diurbe znaleźć można w kilku miejscach na Krymie, ale kompleks Azis w bakczysarajskim Eski-Jurt jest unikatem. Najbardziej znanym mauzoleum całego świata muzułmańskiego jest grób małżonki sułtana Szah Dżahana - słynny Tadż Mahal w Agrze w Indiach (1631-1643). diurbe, w jednym z nich pochowany jest jeden z bardziej znanych i zasłużonych chanów Gazi-Islam-Girej, zwany Burza (1588-1608). Część nagrobków pochodzi z cmentarza Azis w dzielnicy Eski-Jurt. Przeniesiono je tutaj w 1924 r. Tatarska sztuka sepulkralna, podobnie jak cała architektura, jest syntezą wpływów perskich, tureckich i kaukaskich. Do sztuki Azji Mniejszej zbliża ją ornamentyka, wyraźnie wzorowana na seldżuckiej. Swoiste są znaki nagrobne - miejsca pochówku mężczyzn oznacza turban bądź symbol militarny, kobiet - płaska czapeczka lub kłębek. Na każdym z grobów umieszczone jest epitafium, będące zazwyczaj dziełem nadwornego poety chana: „O serce, nie wierz próżnemu światu, wcześniej czy później pożałujesz tego, ujrzawszy, jak jest wiarołomny i śmieje ci się w oczy, i cię poniża". Piękne są epitafia kobiet - na grobie zmarłej w dzieciństwie Fe- raha-Sułtana-chanym napisano: „Zostawiła świat szczęścia, napełniła nas boleścią. W dwunastym roku życia nieoczekiwanie wypiła słabość z czary śmierci... Słońce, spojrzawszy na bieg świata, skryło się wśród chmur. Anioł przybył i odleciał. Raj jest domem Fe-raha-Sułtany". Łaźnia Żółtej Piękności Boczna furta cmentarza wiedzie na tyły Wielkiego Meczetu, skąd widać charakterystyczne kopuły łaźni Żółtej Piękności (ba- nia Sary-Gjuzel, ???? ????-??????) z 1532 r. To budowla starsza niż pałac, zapewne dawna łaźnia miejska przyłączona do rezydencji. Zaprojektowana na planie kwadratu, z wydzielonymi częściami męską i żeńską. Ciepłą i zimną wodę dostarczano ołowianymi rurami. Tatarzy przejęli obyczaje kąpielowe od Turków, którzy z kolei podpatrzyli je w Bizancjum. Łaźnia była czynna do 1924 r. Chan-Saraj Po prawej stronie pierwszego dziedzińca stoi właściwy Pałac Chanów (Chan-Saraj). O okolicznościach jego budowy niewiele wiadomo, zapewne trwała za panowania Adil-Sahib-Gireja (1533-1551). Nieznany, ale wielce utalentowany architekt do dziś fascynuje historyków sztuki. Niewątpliwie znał pałac sułtanów Topkapi w Stambule (wzniesiony niewiele wcześniej), skąd przejął wiele rozwiązań, ale czerpał także z architektury arabskiej, perskiej, bizantyjskiej i europejskiej. Budowla poważnie zniszczona przez Rosjan w 1736 r, została odbudowana dzięki donacjom Porty, przysyłającej materiały budowlane, architektów i malarzy. Większe spustoszenie poczynił książę Potiom-kin, szykujący w 1783 r. pałac na wizytę carycy Katarzyny II. Podczas dokonanej wówczas „renowacji" obiekt stracił wiele ze swojego uroku. Kolejne działania Rosjan (przede wszystkim tzw. remont Kołodina, Grupą, która budzi wśród Polaków największe zainteresowanie, są Tatarzy Krymscy (Qirim Tatarlar). Dzieje się tak z wielu powodów - to nasz odwieczny sąsiad, spopularyzowany w literaturze (Sienkiewicz), zarazem naród, który padt ofiarą sowieckiej przemocy i deportacji, a jednak zdotat powrócić do ojczyzny, wreszcie swojska - bo widziana przez pryzmat Tatarów Litewskich - nieodległa egzotyka muzułmańskiego Orientu. Oczywiście, Tatarzy Krymscy nie są już „czystymi" potomkami najeźdźców ze stepów. Po podbiciu Krymu napotkali i wchłonęli rozmaite grupy miejscowej ludności, przez co zasadne staje się określenie, że są „etniczną mieszanką Scytów, Greków, Chazarów, Po-towców, Mongołów i Turków, mówiącą językiem wywodzącym się z dialektów tureckiego, wyznającą islam". Współcześni badacze tatarscy, jak Ajder Memetow, wskazują na bardzo złożoną etnogenezę Tatarów Krymskich, którzy nie tylko pośród swych przodków mają przedstawicieli wielu narodów półwyspu, ale i pomiędzy sobą dzielili się do 1944 r. na diametralnie różne grupy. Wyróżniano zasadniczo trzy odłamy - stepowy (Nogai), górski (Tat lub Tatlar) oraz Południowego Wybrzeża (Jałybolu). Np. Tatarzy z okolic Jałty, w których kulturze wyraźne są pierwiastki greckie i seldżuckie (tureckie z Anatolii), prezentowali zupełnie inny typ osadnictwa, stroju, obyczajów, kuchni, a także inną odmianę języka niż mieszkańcy stepów, u których dominują wpływy połowieckie i chazarskie. Rodzimym językiem Tatarów Krymskich jest krymsko-tatarski, z wielkiej rodziny języków ałtajskich. Ma trzy odrębne dialekty, swoje początki biorące od rozmaitych czynników, które wpłynęły na powstanie tego narodu. I tak dialekt stepowy (północny) wywodzi się z języka nogajskiego, dialekt centralny - z połowieckiego, dialekt wybrzeża (południowy) - z tureckiego. Najstarsze teksty krymsko-tatarskie pochodzą z XIII w. Podstawą uformowania się języka literackiego był dialekt południowy; ujednolicenie zasad nastąpiło w XIX w. Po 1927 r. pojawił się nowy standard języka literackiego, oparty na dialekcie centralnym (chodziło o usunięcie wpływów tureckich z tatarszczyzny). Po deportacji język krymsko-tatarski zaczął zanikać, szczególnie w okresie 1944- 1957, gdy był oficjalnie zakazany. Można jednak mówić o szczęściu w nieszczęściu, bowiem kolejne pokolenia zesłańców wychowywały się w otoczeniu języka uzbeckiego, czyli pod mniejszym naciskiem rusyfikacyjnym. Po repatriacji konieczne było ustalenie nowego standardu literackiego. Diaspora tatarska w Turcji nadal posługuje się zasadami sprzed 1927 r. Do końca lat 20. XX w. język krymsko- tatarski zapisywano alfabetem arabskim. W 1927 r. narzucono alfabet łaciński, a w 1938 r. - cyrylicę. Po 1991 ?., jak w wielu innych krajach byłego ZSRR, przyjęto zapis w alfabecie łacińskim (taki jak w języku tureckim). Badania nad liczebnością Tatarów Krymskich zostały niestety zdominowane przez politykę i dlatego w źródłach spotyka się sprzeczne dane, z których analitycy wyciągają równie sprzeczne wnioski. W chwili zajęcia Krymu przez Rosję (1783 r.) liczebność Tatarów szacuje się na ok. 250 tys. Źródła rosyjskie podają dane z 1793 r. - wedle obliczeń zasłużonego badacza Krymu, akademika Simeona Pallasa, liczba ta wynosi 160 251. Dane są prawdopodobnie zaniżone, choć nie można zapominać o emigracji i zniszczeniu kilkuset wsi tatarskich w poprzedzającej dekadzie. Szacunek rosyjski z 1860 r. mówi o mniej niż 100 tys., ale już o dwie dekady późniejszy (1879 r.) podaje dla guberni taurydzkiej 276 tys., a także małe społeczności Turków i Nogajów. Pierwszy spis ludności w 1897 r. zweryfikował tę liczbę do ledwie 196,8 tys. (wraz z południową Ukrainą byto ich 227 tys.). Tatarzy przeważali wówczas na wsi -stanowili 71% ludności wiejskiej na Krymie. W 1920 r. Tatarów Krymskich byto już tylko 186 tys., a po głodzie 1920-1923 - około 150 tys., czyli 25% ogółu mieszkańców. W 1939 r. naliczono ich 218 179. Z chwilą deportacji liczba ta spadła do 0 (oficjalnie). Do 1970 r. zdołało powrócić 6,5 tys., do 1989 - 38 tys. Obecnie ogólną liczbę Tatarów Krymskich szacuje się na 460 tys., choć np. Ruch Narodowy Tatarów Krymskich podaje 550 tys., a rozmaite wydawnictwa rosyjskojęzyczne 360-410 tys. Z tej grupy na Krymie przebywa 258 tys. (ponad 10% ludności). Poza Krymem mieszkają w zwartych skupiskach w Uzbekistanie - 189 tys. (spis z 1993 ?., obecnie mniej) i niektórych krajach dawnego imperium otomańskiego - Rumunii (25 tys. w Dobrudży), Bułgarii (6 tys.) i samej Turcji. Trzeba tu zaznaczyć, że niektóre źródła podają dużo większą liczbę ogólną Tatarów Krymskich - aż 5 min; 3 min diaspora w Turcji, 1,5 min - w krajach Bliskiego Wschodu. Co ciekawe, niektóre organizacje ukraińskie i badacze (F. Zastawnyj ze Lwowa) aktywnie działają na rzecz powrotu na Krym tej kilkumilionowej grupy. Tatarzy są zauważalni wśród ludności Krymu. Ich największe skupiska znaleźć można w rejonach Biełogorska (34% mieszkańców), Sowieckoje (29%), Kirowskoje (28%). pier" womajskoje (25%), w Bakczysaraju (22%), Symferopola (21%) i Dżankoja (20%)- Te w miarę wysokie wskaźniki nie oznaczają, że Tatarzy na dobre powrócili do społeczeństwa Krymu. O ile inne deportowane narodowości otrzymały wsparcie ze swoich krajów - Armenii, Bułgarii, Grecji i Niemiec - Tatarom Krymskim nie pomagał nikt, za to pojawiały się nieoczekiwane przeszkody, np. jakiego kraju są obywatelami (w grę wchodziły - Rosja, z której ich deportowano, Uzbekistan - gdzie przebywali, Ukraina - w któreJ granicach leży Krym, przyłączony dopiero po dziesięciu latach po deportacji). Repatrianci zastali swoje domy zajęte przez kolonistów, ziemię rozdysponowaną w ramach ukraińskiej reformy rolnej pomiędzy rozmaite spółki i spółdzielnie. Bezrobocie wśród Tatarów wynosi obecnie 49,6% (najwyższe na Półwyspie Kerczeńskim - 66%). Z tych, którzy znaleźli zatrudnienie, tylko 42% pracuje na stanowiskach odpowiadających wykształceniu, o zawodzie nie wspominając. W Uzbekistanie ponad 80% Tatarów mieszkało w miastach - na Krymie 73% osiedlono na wsi. 49% repatriantów nie ma własnego domu. Buduje się obecnie 300 nowych wsi, ale 25% spośród nich nie ma prądu, 73% - wodociągu, 90% - dróg, 97% - gazu. Nic dziwnego, że w tych warunkach Tatarzy są najmniej zdrową społecznością półwyspu - mają półtora raza wyższy wskaźnik zachorowań na raka i trzykrotnie - na choroby nerwowe. Jedyną pociechą w ich sytuacji jest niezmienne poparcie ze strony rządu w Kijowie, który negocjuje przyznanie Tatarom Krymskim funduszy z agend ONZ (UNHCR, IOM, ILO, Crimea Integration and Development Program przy UNDP) i Unii Europejskiej, a także zawiera porozumienia z państwami byłego ZSRR w celu sprowadzenia reszty Tatarów Krymskich do kraju. Ogółem na repatriację przeznaczono 300 min $; w kwocie tej zawarto: dokończenie i budowę 300 wsi, 375 km wodociągów, 851 km sieci energetycznych, 85 km dróg, 5 szkół powszechnych, 3 szkół pielęgniarskich, szkoły muzycznej, polikliniki i 5 gabinetów lekarskich. Tatarzy Krymscy stanowią dziś odrębny naród. Być może tragiczne dzieje, wraz z pamięcią o niepodległości i świetności, uczyniły z nich ludzi bardziej świadomych swego pochodzenia, niż przedstawiciele innych wspólnot. Stanowią zarazem element ciągn3ceJ sie od Morza Czarnego aż po głęboką Syberię mozaiki ludów określających się tym samym mianem (Tatar), połączonych podobieństwem języków i wspólnymi dziejami- Świadomość tej jedności jest w ostatnich latach coraz silniejsza, nie tylko wśród samych Tatarów, ale i w Azji Środkowej czy Turcji. O sile Tatarszczyzny może świadczyć realna groźba secesji Tatarstanu w początkach kształtowania się systemu politycznego Federacji Rosyjskiej. Co ta kwestia jeszcze przyniesie, nikt dziś nie wie, ale wskaźniki demograficzne wskazują, że liczba Tatarów, w przeciwieństwie do narodów ich otaczających (szczegó|nie Rosjan), będzie gwałtownie rosła. Spośród „braci" Tatarów Krymskich warto wymienić przede wszystkim 19 min Uzbeków (zwanych dawniej Oguzami lub Kipczakarrii). 7 min Tatarów Kazańskich, niegdyś także pod berłem Girejów, dziś obywateli najbardziej niezależnej spośród republik Rosji -Tatarstanu, 1 min Baszkirów. Do wspólnoty należy jeszcze wiele małych grup, np. 80 tys. Chakasów (Tatarów Jenisejskich lub Abakańskich), 16 tys. Szorów (Tatarów Kuźnieckich) czy 4 tys. doskonale znanych w Polsce Tatarów Litewskich. 1820-1831), niemających pojęcia ani o smaku, ani o technologiach architektury wschodniej, nawet rosyjscy historycy sztuki określają jako karygodne. W XIX w. zatarto m.in. słynne zdobienia pędzla wspomnianego BOmera, dziś dopiero wydobywane spod późniejszych warstw. Pierwsze podwórze pałacu to tzw. -< Dziedziniec Poselski (Posolskij dwo-2 rik, ?????????? ??????). Z lewej stro-< ny uwagę zwracają słynne Wrota Po-> selskie (Portal Alewiza, Portał Alewi-?J za, ?????? ???????) z 1503 ?., dzieło jj Włocha Alevize Novi, przeniesione tu co z wcześniejszej rezydencji Aszłama-Z -Saraj. Artysta jechał tędy z Włoch do — Moskwy, aby zdobić Kreml (Tatarzy ? zatrzymali poselstwo rosyjskie aż na 15 miesięcy). Po prawej stronie Dziedzińca Poselskiego jest Sala Diwanu (Zał diwana, 5 ??? ??????) z XVI-XVIII w. Diwan, ?" który można tłumaczyć jako departament, to tradycyjna instytucja świata muzułmańskiego, rodzaj ministerstwa, którego kompetencje rozciągają się na sprawy kancelarii państwa, podatki, kataster, wojskowość. W Bak-czysaraju był zorganizowany tak jak w Porcie Ottomańskiej, tzn. w formie kilku w tygodniu spotkań w obecności władcy. Dostojnicy spoczywali na kanapach (stąd polskie słowo otomana), okrytych wzorzystymi kobiercami (stąd słowo dywan). Główne kompetencje Diwanu w Chanacie Krymskim odnosiły się do zarządzania krajem i wymiaru sprawiedliwości, stąd druga nazwa sali - Sala Rady i Sądu (Zał so-wieta i suda, ??? ?????? ? ????). W skład „rządu" wchodzili: władca [chan), następca tronu [kałga-sułtan), główny doradca [wezyr), dowódca armii [nureddin), szef kancelarii [defter-dar), teolog-derwisz [szejch ul-islam), głowa duchowieństwa [mufti], mułła Bakczysaraju, główny sędzia [kadi--askei), 24 sędziów [kadi) - odpowiednio do liczby okręgów [kaza), uczeni w Koranie {ulem). Każdy z nich miał 82 swoje miejsce, także sposób załatwia- nia spraw i działania sekretarzy obejmował ceremoniał. Mimo zachowanych wcześniejszych reliktów, gros wyposażenia Sali Diwanu pochodzi z czasów chana Sełahmet-Gireja (lata 40. XVIII w.), odnawiającego pałac po najeździe rosyjskim w 1736 r. XIX--wieczne wtręty barokowe i empirowe są już dziełem Rosjan. Z Sali Diwanu warto wyjść na drugi z podwórców - Dziedziniec Fontann (Fontanny) dworik, ????????? ??????). W tej najpiękniejszej części pałacu ze słynnymi fontannami odnaleźć można również najbardziej znany zabytek Pałacu Chanów - piękną Fontannę Łez (Selsebil, Fontan slioz, ?????? ????), zbudowaną przez Ome- ra w latach 1734-1764. Jej tatarska nazwa oznacza Rajskie Źródło. Nawiązuje do przekazu Koranu o źródle, które w raju napoi poległych za wiarę. W obecnym miejscu stoi od 1787 ?., wcześniej wedle jednej z wersji usytuowana była przy mauzoleum Diljary Bikecz (Przepięknej Księżnej), ukochanej żony ostatniego chana Krym--Gireja. Historię Diljary Bikecz, Gre-czynki czy też Polki (Marii Potockiej), z ochotą opowiadają w pałacu przewodnicy. Co ciekawe, autorką nazwy, pod którą fontanna znana jest dziś na całym świecie, jest prawdopodobnie Polka, Zofia Kisielewa (z domu Potocka), opisująca w romantycznym uniesieniu zabytek Puszkinowi jako la fon-taine des larmes. Drugą z fontann, Złotą (Magzub, Zołotoj fontan, ??????? ??????), ufundował w 1733 r. chan Kapłan-Girej. Oba obiekty są typowe dla architektury krymsko-tatar-skiej. Warto wiedzieć, że wyróżnia się trzy podstawowe typy fontann - z wodą do picia [czeszme), służące obmywaniu [magzub) i święte [sebil). Z Dziedzińca Fontann można przejść do kilku miejsc. Ogródek Basenowy (Bassiejnyj sadik, ????????? ?????) był niegdyś arcydziełem małej architektury ogrodowej. Niestety, po rosyjskiej przebudowie w latach 1820-1831 zniknęły największe jego ozdoby _ drewniane galeryjki i altana. W dobrym stanie zachowała się za to Altana Letnia (Letniaja biesiedka, ?????? ???????), zaprojektowana w 1736 r. przez Omera, choć i tu wniósł swój wkład jeden z autorów „remontu" 1820-1831 unter- oficer Dorofiejew. 2 dziedzińcem sąsiaduje też Mały jyleczet Pałacowy (małaja dworcowaja niiecziet', ????? ????????? ??????) z XVI w. Po restauracji w latach 1960-1962 odsłonięto zdobienia z XVII i XVIII w., zamalowane przez Rosjan. Na uwagę zasługuje mihrab (nisza), ozdobiony ładnym ornamentem, oraz szereg przedmiotów kultowych: Koran z XVIII w., dywaniki modlitewne [na-mazłyk) z XVIII-XIX w., dzbanki dla obmyć rytualnych, świeczniki, amulety itd. Mały Meczet Pałacowy miał charakter prywatnego domu modlitwy panującego i służył tylko członkom dynastii Girej ów. Schody wiodą na pierwsze piętro do pokojów reprezentacyjnych chana (paradnyje pokoi, ???????? ?????). Niestety, i one uległy zniszczeniu w 1736 r. oraz podczas dwóch niszczycielskich „remontów" - księcia Po-tiomkina na przyjazd Katarzyny II (1783-1787) i wspominanego z 1820 r. Mimo to, sale dają wyobrażenie o splendorze dawnej rezydencji. Można zwiedzić Salę Poselską (Posolskij zał, ?????????? ???) - zwyczajowe miejsce audiencji władcy, Komnatę Następcy Tronu (Komnata nasledni-ka, ??????? ??????????), Salę Katarzyny II (Jekatierinskij zał, ???????????? ???) ? Komnatę Puszkina (Puszkinskij zał, ?????????? ???). Jak nietrudno zauważyć, nazwy te nie mają związku z historyczną funkcją poszczególnych pomieszczeń. Najcenniejsza z sal to Gabinet Złoty (Zołotoj kabiniet, ??????? ???????), jeszcze jedna realizacja projektu Omera (ok. 1740 ?.). Malowidła jego autorstwa znajdują się Pod warstwami farby i są tylko częściowo odkryte. Pomieszczenia pałacu, a także przylegającego doń Korpusu Świeckiego (Switskij korpus, ???????? ??????) wypełniają bogate zbiory muzealne. Są tu dziesiątki zabytków kultury materialnej Krymu - porcelana (XVII-XIX w), hafty, rękopisy, dzieła sztuki dekoracyjnej. Wystawiono również eksponaty zebrane przez ekspedycje etnograficzne, penetrujące wsie krymskie w latach 1924-1929. Poza zabytkami kultury tatarskiej (m.in. 400 tamg - stempli do bydła, od których odcisku wywodzi się godło tatarskie) można obejrzeć żydowską Torę, karaimski modlitewnik, stroje ludowe. Wiele przedmiotów jest dziełem rzemieślników, z których słynął dawny Bakczysaraj - uwagę zwracają pięknie wykonane przedmioty z miedzi. Oddzielne sale poświęcono ojcu nowoczesnego tatarskiego ruchu narodowego Ismailowi-bei Gaspirali (ros. Ga-sprinskij, 1851-1914) i Puszkinowi, który trafił tu 8 IX 1820 r. - ten jednodniowy pobyt zaowocował słynnym wierszem Fontanna w Bakczysaraju. W innej części pałacu otwarto w 1997 r. Muzeum Malarstwa (chu-dożestwiennyj muziej). Eksponaty nie mają wielkiej wartości artystycznej, można za to obejrzeć dzieła kilku rosyjskich twórców pochodzących z Krymu - Michaiła Iwanowa (1748- 1843), F. Alieksiejewa (1753-1824), N. Czerniecowa (1805-1879), Niny Żaba (1875- 1942), Aleksandra Kupri-na (1880-1960), Konstantina Boga-jewskowo (1872-1943) czy Władimira Janowskowo (1876-1966). To głównie pejzaże, bowiem od wielu lat Bakczysaraj jest ulubionym miejscem pracy malarzy rosyjskich. Ciekawą część wystawy stanowią prace współczesnych malarzy krymsko-tatar-skich, takich jak Ramiz Nietowkin, Useinow Alim i Memedlajew ???- Harem i Baszta Sokola W głębi sadu, na tyłach głównego korpusu, zachowała się oficyna z 1736 ?., jedyna istniejąca do dziś część haremu (gariem, ?????). Niegdyś był to zespół czterech pawilonów, które zostały rozebrane < cc < >- N U < ca z O 13 03 CC przez Rosjan w 1818 ?., z powodu złego stanu. Z instytucją haremu wiąże się romantyczna legenda, ale w wersji bakczysarajskiej był to raczej hotel dla ok. 80 kobiet, pilnowanych przez czterech eunuchów. Niestety, i tu w latach 1820- 1831 dokonano znacznych zmian, ale część z nich zdołano usunąć podczas restauracji w latach 1981-1989. Dziś wnętrza haremu zajmuje ekspozycja związana z tatarską obyczajowością weselną - można zobaczyć podarki weselne, sypialnię, bibeloty i przedmioty codziennego użytku. Na północ od Pałacu Chanów wznosi się diurbe Diljary Bikecz (????? ??????-?????) z 1764 ?., mauzoleum żony chana Krym- Gireja, związanej z opisaną wyżej legendą o Marii Potockiej. Mimo że budowla pochodzi z II połowy XVIII w, formą nawiązuje do architektury osmańskiej XV czy XVI w. (pod koniec chanatu budownictwo krym-sko-tatarskie było opóźnione nawet wobec Stambułu). Ostatnim elementem kompleksu Pałacu Chanów jest Baszta Sokola (Sokolinajabasznia, ????????? ?????) - drewniana, ośmio-boczna wieża strażnicza, prawdopodobnie z I połowy XVIII w. Stare Miasto Warto poświęcić trochę czasu na spacer po miasteczku. Są tu trzy kompleksy zabytków, odpowiednio do trzech niegdyś istniejących osad: wokół pałacu (Stary Bakczysaraj), Eski--Jurt i Sałaczik (Starosielje). Stary Bakczysaraj W Starym Bakczy-saraju do dziś można znaleźć (np. przy ul. Puszkina czy Szmidta) trądy, cyjną zabudowę, otoczoną przez ogr0. dy z fontannami (tzw. czeszme) Z niegdyś licznych reprezentacyjnych budowli najlepiej zachowały się: p0. nownie czynny od 1990 r. Meczet Drewniany (Tachtały-Dżami, ?????? ???????-?????; Ismaiła Gasprinsko-wo 7) z 1707 ?., zwany tak od drewnianej konstrukcji wewnątrz ścian efektowne, choć zrujnowane Stare Mauzoleum (Eski-Diurbe, ????-???. ??; Zoi Kosmodiemianskoj) z XV w. lub nieco wcześniejsze, kryjące wedle niesprawdzalnej legendy szczątki deie-bej (księcia doliny), zapewne tatarskiego władyki z rodziny Jaszłau, rządzącej tu przed przeniesieniem rezydencji chanów, oraz zrujnowany meczet Ismi-chan (?????? ????-???; Siewastopolskaja). Eski-Jurt Na przedmieściu Eski-Jurt, pomiędzy ulicami Frunze, Budionno-wo i Zadorożną, zwraca uwagę grupa mauzoleów {dimbe), składająca się niegdyś na cmentarz zwany Azis lub Kyrk-Azislar (Czterdziestu Świętych) - w sąsiedztwie dzisiejszego domu towarowego. Najstarsze jest diurbe Ben-Jude-Sułtan (????? ???- ???--??????; Frunze) z przełomu XIV i XV w., wzniesione przez Muham-meda-Szah- beja dla jego matki. Niewiele młodsze, przypominające jurtę diurbe Mohamed-beja (????? ??-?????-????; pier. Pierwomajskij) pochodzi z początku XVI w. Mauzoleum Ahmed-beja (????? ?????-????; Budionnowo) datuje się na 1577 r.; obok stoi mimbar (kazalni- 84 i Niemal każde miasto na Krymie ma swoją starówkę - labirynt pozbawionych nawierzchni uliczek z parterowymi domami. Wchodząc do takiej dzielnicy, należy pamiętać, by wyjść z niej przed zmrokiem, i to z dwóch powodów: po pierwsze, z reguty nie ma latarń ulicznych, tatwo więc się zgubić, a po drugie, w czasie II wojny światowej i po niej osiedlano tu ludzi z marginesu społecznego - są to więc najbardziej niebezpieczne okolice miasta. ca) z przełomu XVI i XVII w., jedyna oamiątka po tutejszym tekę (klasztorze derwiszów). Najmłodsze jest zajmujące centralną pozycję diurbe jWuhamed-Gireja II (????? ??-?????-????? II; Budionnowo) z przełomu XVI i XVII w., kojarzone za- 2wyczaj z jednym z chanów, ale sama budowla może być jeszcze starsza. Starosielje (Sałaczik) W dawnej dzielnicy Sałaczik, dziś przemianowanej na Starosielje, Hadżi-Girej przenosząc stolicę z Sołchatu (Starego Krymu), założył pierwszą rezydencję chanów, zwaną Aszłama-saraj. Z tego okresu zachowały się dwie interesujące budowle: diurbe Hadżi-Gireja (????? ?????-?????; Basienko) z 1501 r, zbudowane dla założyciela państwa przez jego syna chana Mengli-Gireja (także w nim pochowanego), oraz me-dresa Zindżirli (?????????-????????, Basienko) z 1500 ?., niegdysiejsza muzułmańska szkoła religijna, wzniesiona również przez Mengli-Gireja. Nazwa znaczy dosłownie Szkoła Łańcucha, od łańcucha zawieszonego w poprzek wejścia, który zmuszał wchodzących do pochylania głowy przed nauką islamu. Muzeum Jeleny Nagajewskoj i Aleksandra Romma Zainteresowani malarstwem związanym z Krymem, a szczególnie z Bak-czysarajem, powinni zwiedzić Muzeum Jeleny Nagajewskoj i Aleksandra Romma (Wostocznaja 11; a47740). Nagajewskaja (1900-1990) pochodziła z Moskwy, na Krym trafiła odwiedzając krąg malarzy skupionych wokół Maksymiliana Wołoszyna i jego Koktebelu. Jej mąż Aleksander Romm był znanym grafikiem. Nagajewskaja zajmowała się malarstwem pejzażowym. Warto pamiętać, że w dobie socrealizmu taki wybór przekreślał szanse na bycie docenianym czy wystawianym. To zdecydowało o przyjęciu propozycji krymskiego archeologa Wejmarna - prze- prowadzki na półwysep i podjęcia pracy w muzeum w Bakczysaraju. Tu Nagajewskaja postawiła sobie za cel uwiecznienie nie tylko wszystkich zabytków starego Bakczysaraju, ale i całego Krymu. Do tego zadania przygotowywała się nadzwyczaj sumiennie, korespondując np. z potomkami dynastii Girejów, których odnalazła na zesłaniu w Azji Środkowej. Kolekcja muzeum ukazuje przegląd prac malarki od lat 30. XX w. aż do końca jej twórczości. Muzeum oferuje również noclegi (10 miejsc). OKOLICE BAKCZYSARAJU Monastyr Uspienski Na obu zboczach doliny, którą biegnie droga z Sałacziku (Starosielja) do Czu- fut-Kale, usytuowany jest klasztor Zaśnięcia NMP (Uspienskij monastyr', ????????? ?????????). Przypuszcza się, że pod koniec VIII w. zaczęli go wykuwać greccy mnisi, którzy opuścili Bizancjum w czasach iko-noklazmu. Monastyr funkcjonował bez przeszkód przez cały okres rządów tureckich i tatarskich - wzrosła nawet jego ranga, był bowiem siedzibą metropolity i głównym ośrodkiem chrześcijaństwa na Krymie. Co niezwykłe, przed świętą ikoną monasteru modlił się nawet muzułmanin Hadżi-Girej, założyciel państwa krymskiego. Klasztor przyciągał uwagę Moskwy, która przez hojne darowizny (już w czasach Borysa Godunowa) starała się wywrzeć wpływ na krymskich chrześcijan. Paradoksalnie kres jego działaniu położyli sami Rosjanie w 1778 ?., wysiedlając Greków na tereny Azowa. Osadnicy ze wsi Mariampol, leżącej w dolinie koło klasztoru, założyli dzisiejszy Mariu-pol. Odnowiony już jako rosyjski w 1850 ?., miał świadczyć o związkach Rosji z mieszkańcami półwyspu sprzed czasów tatarskich. Ponownie zamknięty w 1921 ?., został znów otwarty w 1993 r. Zachowała się jaskiniowa cerkiew z XIV w. i cele mni- chów (XV-XVI w). Monastyr stanowi obecnie ważne centrum pielgrzymkowe. Wewnątrz obowiązuje zakaz robienia zdjęć. Dojazd jak do Czufut--Kale: marszrutką z napisem „Czufut--Kale" albo „Starosielje"; autobusem gv #2 fco 90 min). Czufut-Kale -» Dziś dotarcie do opuszczonego skalne-2 go miasta Czufut-Kale (?????-????; < codz. 9.00-17.00, Brama Wschodnia > zamykana o 16.00; 8 hrn, studenci 2 5 hrn) nie obfituje w aż takie przeży-JJ cia, jakie były udziałem Mickiewicza to [Droga nad przepaścią w Czufut-Kale), z ale tym bardziej warto odwiedzić ten 2 niezwykły zabytek, na który składają ? się pieczary mieszkalne i ruiny kilku budowli. Funkcjonujące od VI do XIX w., jest jednym z kilku zachowa-?—< nych na Krymie. Mieszkanie w wyso-^ kogórskich pieczarach dawało szansę 5, przeżycia w niespokojnych czasach. Początki miasta są mało znane. Być -^ może założyli je pogańscy Alanowie, ochrzczeni tu przez św. Cyryla ok. J 860 r. Potem przyjęło się tureckie miano Qirq Yer (Kyrk Er), którego używa wspominający je jako pierwszy na piśmie arabski geograf Abulfeda (1321 ?.). Pojawianie się kolejnych grup - Ormian, Karaimów, Greków -nie jest do końca wyjaśnione, zapewne miało związek z atakami Turków i Mongołów. W XVII w. zaczęło brakować wody, ale jeszcze w 1799 r. było tu 227 domów. Największą grupą ludności byli Karaimi, co potwierdza ówczesna i obecna nazwa, znacząca w przekładzie - Żydowska Twierdza. W 1734 r. bracia Afdah i Sabataj Yera-ka założyli w tym miejscu pierwszą drukarnię w kraju - specjalizującą się w karaimskich drukach religijnych. Koniec Czufut-Kale był dziełem Rosjan, którzy przesiedlili stąd w XVIII w. ludność grecką do późniejszego Melitopolu, a w XIX w. - ludność karaimską do Eupatorii. Do miasta wchodzi się przez Bra-86 mę Południową (Jużnyje worota). Za pieczarami przy wejściu można pójść drogą w prawo, potem jeszcze raz w prawo, aby obejrzeć karaimskie do-my modlitwy przy tzw. ulicy keries (kienasskaja ulica). Po lewej stronie jest XIV-wieczna Wielka Kenesa (Boi-szaja kienassa, ??????? ???????), ?0 prawej - Mała Kenesa (Malaja kienassa, ????? ???????) z XVIII w. Autorami tej drugiej, zwanej także Kodesz--rewa (Dom Zebrań) byli Karaimi z Mangup-Kale, którzy przywieźli stamtąd elementy świątyni. W kene-sach zaobserwować można charakterystyczne cechy architektury karaimskiej - dziedziniec przed wejściem [azara) i trzy części wnętrza: tył, zwany moszau- zekenim (siedzisko starców), główną salę (szułchan) oraz ołtarz {gechal}. Kiedyś wnętrza nie wyglądały tak ponuro jak dziś, ściany były w całości zawieszone dywanami. Dalej za strzałkami „prodołżenije osmotra" wychodzi się na otwartą przestrzeń, będącą niegdyś centrum miasta. Na uwagę zasługuje studnia (kołodiec, ???????) - miejsce, od którego zależał byt całej osady. Stanowi zespół kanałów biegnących ku rezerwuarowi, do którego odprowadzana jest woda deszczowa. Co ciekawe, do dnia dzisiejszego nie udało się odkryć wielu takich kanałów, jak i całych znanych z opisów studni - Czufut--Kale wciąż czeka na gruntowne badania archeologiczne. Ruiny meczetu to pozostałość budowli wzniesionej w 1346 r. przez chana Dżanibeka, przebudowanej w 1455 r. przez Hadżi--Gireja. Jak wykazały badania, meczet powstał na ruinach bizantyjskiej cerkwi z VIII w. Wreszcie budowla najważniejsza - diurbe Dżanike-cha-nym (????? ???????-?????), mauzoleum zbudowane w 1437 r. dla córki chana Totchtamysza, która, według nieprawdopodobnej legendy, została przyłapana in flagranti z kochankiem, po czym rzuciła się ze skały z obawy przed ojcem. To jedna z najbardziej zagadkowych budowli Qirq Yer, zważywszy, że Tochtamysz zginął ok. Podczas zwiedzania Czufut-Kale nie sposób nie zetknąć się z postacią Abrahama Firkowicza (1787-1874), jak głoszą przewodnicy: „najsłynniejszego karaimskiego uczonego". Firkowicz urodził się w Rzeczypospolitej, we wspólnocie karaimskiej w Łucku. W 1818 r. został kantorem i sekretarzem gminy łuckiej. Bardzo interesował się dziejami i tradycją swojej wspólnoty-w 1823 r. zwiedził Eupatorię, w 1830 r. - trafił do Palestyny. Przez cały czas poszukiwał starych karaimskich ksiąg i rękopisów, zatrudnił się m.in. jako nauczyciel w gminie karaimskiej w Stambule, aby zbadać miejscowe księgozbiory. W 1839 r. zyskał możnego patrona, jednego z najpotężniejszych ludzi Rosji i zarazem działacza Odeskiego Towarzystwa Historii i Starożytności - generał-gubernatora noworosyjskiego księcia Michaiła Woroncowa. Przy pomocy protektora zorganizowano ekspedycję dla poszukiwania ksiąg karaimskich na Krymie i Kaukazie - właśnie w Czufut-Kale znaleziono rzecz najcenniejszą, rękopiśmienną Biblię z 91 ? r. Zbiory trafiały do Biblioteki Imperatorskiej. W ten sposób powstała tam unikatowa w skali świata kolekcja. Dwór cesarski odwdzięczył się pozytywnym rozpatrzeniem memoriału Firkowicza o zniesienie dla Karaimów ograniczeń stosowanych wobec ludności żydowskiej. Schyłek życia uczony spędził w Czufut-Kale (choć jeszcze w wieku 76 lat penetrował Bliski Wschód). Pochowano go na cmentarzu w Dolinie Jozafata, a księgozbiór można oglądać w bibliotece Sałtykowa-Szczedrina w Petersburgu. 1406 ?., ? jego córka widziana była w Mekce w 1416 r. Ostatnio budowę diurbe przypisuje się samemu Hadżi--Girejowi, z którym Dżanike-chanym wiązało pokrewieństwo. Ruiny dzieli tzw. Mur Środkowy (Sriedniaja stiena) - rozgraniczający kiedyś Stare i Nowe Miasto. Warto przyjrzeć się powierzchni drogi -równoległe żłobienia to ślady arb, wozów sprzed kilkuset lat. Kamienny budynek z posterunkiem milicji to dawny dom Abrahama Firkowicza, najsłynniejszego karaimskiego uczonego. Na samym szczycie góry stoi więzienie (tiurma, ??????), gdzie w czterech podziemnych pomieszczeniach więziono najważniejszych jeńców chanatu. W końcu dochodzi się do Bramy Wschodniej (Wostocznyje worota), którą warto wyjść przed umocnienia miasta. Na prawo rozciąga się tzw. Dolina Jozafata (Josafatowa dolina, ?????????? ??????). Droga na prawo W dół po około 150 metrach doprowadzi do dużego cmentarza karaimskiego Balti timez. Wedle legendy, spoczywa na nim Izaak Sangari, zwycięz- ca tzw. dysputy chazarskiej, który nawrócił na karaimizm kagana Chazarii Bulena (najstarszy znany nagrobek pochodzi z 956 ?.). Balti timez nie został zamknięty mimo opuszczenia Czufut-Kale - przeciwnie, stał się narodowym sanktuarium Karaimów z całego świata. Do kamiennego miasta najlepiej dojechać marszrutką z napisem „Czufut-Kale" albo „Starosielje", można także wsiąść do autobusu #2 kursującego co 90 minut. Od pętli idzie się drogą do góry (tą samą, co do Monastyru Uspieńskiego). Od kasy trzeba jeszcze przejść 1,5 km najpierw drogą dnem doliny, potem dróżką, przy czym na rozstajach należy wybrać ścieżkę środkową, wyłożoną kamieniami. Wchodzi się przez drewniane wrota na samym szczycie. Tepe-Kermen, Kyz-Kermen Punktem wyjścia do Tepe-Kermen i Kyz-Kermen jest Wschodnia Brama Czufut-Kale. Idąc ścieżką skrajem plateau, można napawać się wspaniałymi widokami na okolicę. Na rozstajach trzeba pójść w lewo i w dół, Są trzy hipotezy dotyczące przybycia Karaimów na Krym. Pierwsza to tzw. hipoteza cha-zarska, propagowana m.in. przez Abrahama Firkowicza (zob. wcześniej), mówiąca, że Karaimi są potomkami zjudaizowanych Chazarów, od których oddzielili się w XI w. Druga - hipoteza bizantyjska - głosi, iż Karaimi krymscy to potomkowie kupców, działających na szlakach handlowych Morza Czarnego, ich osiedlenie się nastąpiło do XIII w. Trzecia, podobnie jak pierwsza, zakłada, że naród ten pochodzi od miejscowej ludności, ale ich konwersja na karaimizm nastąpiła dopiero w czasach Złotej Ordy (wyjaśniałoby to ich mocną pozycję w społeczeństwie krymskim czasów chanatu). w stronę lasu, do podnóża samotnej góry Tepe-Kermen (????-??????, kt-tat. Wierch-Twierdza, 540 m n.p.m., 250 m wysokości względnej). Na imponującym szczycie (najłatwiejsze jest wejście od północnego wschodu) są jeszcze pozostałości średniowiecznego skalnego miasta. Najcenniejszy zabytek to bizantyjska cerkiew podziemna (pieszcziernaja cerkow', ???????? ???????) z przełomu VIII i IX w., w której zachowały się szczątki grobowców, inskrypcji oraz kamienna chrzcielnica. Budowla wykazuje związki z architekturą Anatolii i Syrii, przypisuje się ją więc uchodźcom epoki ikonoklazmu w Bizancjum. Liczne pieczary Tepe-Kermen nie były jeszcze badane, dlatego tak niewiele wiadomo o przeszłości miasta wyludnionego już w XVII w. Jeszcze mniej zbadane jest sąsiednie Kyz-Kermen (???-??????, kr.-tat. Dziewicza Twierdza). Wiadomo jedynie, że istniało od VIII do X w., prawdopodobnie także dając schronienie greckim uchodźcom. Zachowały się jedynie ruiny. Poza opisanym dojściem z Czufut--Kale, do Tepe-Kermen i Kyz-Kermen można dotrzeć ze wsi Maszyno (kr.-tat. Tatarkoj) i Kudrino (kr.-tat. Szu-ry), leżących przy drodze Bakczysa-raj-Wierchoriecz j e. Eski-Kermen Twierdza Eski-Kermen (????-??????, kr.-tat. Stara Twierdza) to dawna bizantyjska osada, założona pod koniec VI w. wokół warowni wzniesionej dla ochrony okolic Chersonezu Taurydz-kiego. Prawdopodobnie była dwukrotnie niszczona - przez Chazarów w 787 r. i ostatecznie przez Tatarów w 1299 r. Najważniejsze zabytki Eski--Kermen to wykute w skałach bizantyjskie świątynie. W tzw. świątyni Trzech Jeźdźców (Chram Trioch wsadnikow, ???? ???? ?????????), wyrzeźbionej w pojedynczej bryle skalnej, zachowały się freski ukazujące m.in. św. Jerzego pokonującego smoka. Cerkiew należała do garnizonu wojskowego - udający się w bój otrzymywali tu ostatnie błogosławieństwo. Ponad świątynią, na południowo--wschodniej krawędzi plateau, zachowała się nieduża cerkiew Zaśnięcia NMP (cerkow' Uspienija, ??????? ???????). Z zewnątrz wygląda jak jedna z pieczar, w środku, w absydzie wzrok przyciągają freski ukazujące Chrystusa Pantokratora, na ścianach zaś - Zwiastowanie i Zaśnięcie NMP. Dojazd autobusem z Bakczysaraju do wsi Krasnyj Mak (kr.-tat. Bijuk-Ka-ralez; 20 km), następne 5 km drogą gruntową, rozpoczynającą się za pomnikiem żołnierzy radzieckich. Najwygodniejsze dojście na górę prowadzi od południa, warto więc obejść ją od wschodu. Kaczi-Kalion Były klasztor Kaczi-Kalion (????-??-????, kr.-tat. Krzyżowy Statek) to potężna skała, z mnóstwem pieczar, cel oraz pomieszczeń gospodarczych, wy- jcutych (od VIII w.) przez wytrwałych greckich mnichów. Klasztor przestał funkcjonować wraz z przesiedleniem ludności przez Rosjan w 1778 r. W połowie XIX w. został odnowiony, a w 1921 r. ostatecznie zamknięty. Dojazd z Bakczysaraju autobusem do wsi Prieduszczielnoje (kr.-tat. Mu-stafa-Baj; przystanek na żądanie „Prie-duszczielnoje-Wtoroje"), skąd jeszcze pół kilometra drogą (łącznie 8 km z Bakczysaraju). Można także zawrócić drogą od wsi Basztanowka (kr.-tat. Pyczki). Aby dojść od Tepe-Kermen (5 km), trzeba wyjść na szosę Bakczysa-raj-Wierchorieczje i pójść nią w prawo. Najważniejsze ze skalnych miast Krymu Mangup (??????], w 1996 r. zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Ma powierzchnię 90 ha, leży na wysokości 600 m n.p.m. Zamieszkiwana od najdawniejszych czasów góra była siedzibą Tau-rów, potem bizantyjską fortecą Doros (VI-VII w). Rozwój osady zaczął się pod koniec VIII w. wraz z napływem uchodźców z Bizancjum, uciekających do odrzucającej walkę z ikonami „eparchii gockiej" na Krymie. Po nadejściu Tatarów, jako jedyne ze skalnych miast, zachowało niepodległość, stając się stolicą księstwa Teodoro (tak brzmiała jego nazwa w tym okresie), aż do podboju tureckiego w 1475 r. W czasach Teodoro miasto było siedzibą pochodzącej z Armenii dynastii Gavras, spokrewnionej z bizantyjskimi Paleologami - herb Gavrasów, dwugłowy czarny orzeł, zdobi inskrypcje najbardziej znanego władcy Mangupu - Aleksego (I połowa XV w.). Po podboju Turcy jeszcze bardziej rozbudowali umocnienia, ale przez kolejne stulecia Mangup tracił na znaczeniu, aż wreszcie pozostali w nim tylko Karaimi, wysiedleni przez Rosjan pod koniec XVIII w. Pełne brzmienie nazwy - Mangup-Kale - po krymsko-tatarsku oznacza „rozbita Izdobyta) twierdza". Na górę prowadzi kilka ścieżek. Droga dojazdowa wiedzie wzdłuż występu zwanego Teszkli-Burun (dosł. Dziurawy Przylądek). Na samym Teszldi-Burun zachowała się cytadela z 1363 ?., służąca przez kilka stuleci jako więzienie dla cenniejszych jeńców chanatu. Po przejściu przez dawną bramę wychodzi się na płaskowyż, na którym oprócz ruin wielu budowli i murów jest kilka ważniejszych obiektów. Warto obejrzeć dawną cerkiew św. Konstantyna i Heleny (cerkow' światowo Konstantina i Jeleny; ??????? ??. ??????????? ? ?????), bazylikę z VI w., wielokrotnie przerabianą (aż do XV w), oraz bezimienną cerkiew w pobliżu głównej drogi i bramy wschodniej. Druga z budowli jest niezwykle cenna, stanowi swoistą mieszankę architektury bizantyjskiej i włoskiej (przyniesionej na Krym przez Genueńczyków). Pieczary miały dziesiątki zastosowań - były pomieszczeniami mieszkalnymi, służyły jako miejsca handlu, składy broni, przechowywano w nich wodę i produkowano wino. Dojazd autobusem z Bakczysaraju przez Krasnyj Mak (kr.-tat. Bijuk-Ka-ralez) do wsi Zalesnoje (kr.-tat. Jucha-ry-Karalez), następnie trzeba przejść pieszo przez wieś. Na rozstajach skręca się w lewo od szosy w kierunku doliny, nad którą wznosi się góra Mangup. Wstęp 2 hrn. Kokkozy i Wielki Kanion Krymu Dolina Kokkozy będąca odnogą doliny Belbeku wcina się głęboko w główne pasmo Gór Krymskich na południu regionu bakczysarajskiego. Jej centrum stanowi wieś Sokolinoje (kr.-tat. Kokkozy). W Kokkozach warto zobaczyć - widoczny z drogi (koło szkoły) - domek myśliwski księcia Jusupo-wa (ochotniczij dom kniazia Jusupo-wa, ????????? ??? ????? ???????), wzniesiony w 1910 r. wedle projektu sławnego Nikołaja Krasnowa, z wykorzystaniem motywów architektury krymsko- tatarskiej. W pierwotnej < cc < l/l > N U < aa z O 3 '«? N CD ???? Z Czufut-Kale pochodzit ostatni chacham (zwierzchnik religijny) Polski - Seraja Szapszat (1873-1961), absolwent uniwersytetu w Petersburgu, w latach 1907-1911 osobisty nauczyciel perskiego następcy tronu i minister dworu Persji. W 1911 r. na skutek podejrzenia o szpiegostwo na rzecz Rosji, Szapszat musiał opuścić Persję i trafił na Krym, gdzie został chachamem całego półwyspu. W latach 1919- 1927 przebywał na emigracji w Turcji, od 1927 r. w Polsce. Nadał ostateczną formę nacjonalizmowi karaimskiemu, negując jakiekolwiek związki z judaizmem - poza wspólnymi początkami religii. W 1941 r. interweniował u Niemców, wyjednując u nich wyjęcie Karaimów spod antysemickich restrykcji, które niebawem przybrały formę holocaustu. Po wojnie był członkiem sowieckiej Akademii Nauk Litewskiej SRR. Napisał słownik rosyjsko-polsko-karaim-ski (wyd. 1974 r.) oraz Historię Karaimów (nieopublikowaną). 90 wersji rezydencja miała wiele elementów typowych dla Orientu: przybudówki, altany, była tu nawet kopia Fontanny Łez (Selsebil). Niestety zniszczono ją w czasach wojny z bolszewikami, a potem w epoce sowieckiej. W Sokolinoje zaprasza jedna z nielicznych w Górach Krymskich tuibaz - Orlinyj zalot (s6554/64492, 43958), 2 km przed wsią od strony Bakczysaraju, w lewo. Oferuje pokoje 2- i 3- osobowe, bez ciepłej wody. Jednak największe rzesze turystów przyciąga do doliny Wielki Kanion Krymu (Wielikij kanion Kryma, ??????? ?????? ?????), wyżłobiony w północnym stoku Aj- Petri, 4 km na południowy wschód od Sokolinoje. To najgłębszy z kanionów kraju - osiąga aż 320 m i ma ponad 3 km długości. Wejście do niego od strony Doliny Kokkozy otwiera imponujący widok na potężne ściany skalne, zbliżające się w górze kanionu aż do 3-metrowych szczelin. Dnem płynie strumień Auzun-Uzeń, odwieczny „twórca" kanionu i ok. 20 małych wodospadów. Woda gromadzi się w zagłębieniach. Jedno z nich, tzw. Wanna Młodości (Wanna mołodosti, ????? ?????????), w połowie kanionu, ma przywracać właśnie młodość (temperatura wody +9°C). Na stokach widoczna jest bogata flora krymska: sosny, graby, buki, jesiony, dęby, lipy, klony, unikatowe cisy. Od 1974 r. ustanowiono tu rezerwat. Wstęp do Wielkiego Kanionu kosztuje 4 hrn. Wycieczka jest w ofercie wszystkich biur podróży na Krymie. Dojazd do Doliny Kokkozy autobusem z Bakczysaraju do Sokolinoje, również z przystanku „Awtostancyja Zapadnaja" w Symferopolu. Niestety, w chwili zbierania materiałów do przewodnika, autobusy nie kursowały już bardzo atrakcyjną trasą ??? 17 Bakczysaraj-Jałta, przecinającą jajłę Aj-Petri (obecnie jeżdżą przez Symferopol). Zmotoryzowani powinni pojechać tą drogą, bo po drugiej stronie gór zbiega koło wodospadu Uczan--su. Obfituje we wspaniałe widoki, ale jest trudna, miejscami stroma i bardzo kręta. Krymskie Obserwatorium Astrofizyczne Celem turystów bywa także wioska Naucznyj (???????), 12 km na południowy wschód od Bakczysaraju. To najwyżej położona miejscowość Krymu (600 m n.p.m.), założona na początku budowy obserwatorium astrofizycznego, w pewnej odległości od innych wsi, oficjalnie w celu zabezpieczenia „minimalnego oświetlenia nocą i tym samym zapewnienia najlepszych warunków dla prac naukowych", nieoficjalnie - z powodów wojskowych. Jest tu największe w Europie obserwatorium astrofizyczne (astrofiziczieskaja obsierwatorija, ??????????????? ????????????), zbudowane w latach 1946-1955. Dysponuje jednym z największych w świecie radioteleskopów (średnica anteny 22 m), ogromnym teleskopem optycznym, a także teleskopem gamma 0 łącznej powierzchni zwierciadeł 55 m2. Obserwatorium wielce przysłużyło się nauce, odkryto tu nieznanych dotąd 868 asteroid. Można je zwiedzać bądź w zorganizowanych grupach (wycieczka w ofercie niektórych tutejszych biur turystycznych), bądź po wcześniejszym uzgodnieniu (s6554/71166, 71164, e/fax 40704) - indywidualnie. • tr6554 Jedynym kurortem regionu jest Pie-sczanoje (????????, kr.-tat. Ałma-Ta-mak), 24 km od Bakczysaraju, u ujścia rzeki Almy. Jak podpowiada na- rzucona w 1944 r. nazwa, miejscowość znana jest z szerokiej na 20 m plaży, a także z ładnego krajobrazu. Dojeżdżają tu autobusy z Bakczysaraju, Symferopola i Sewastopola. Wszystkie ośrodki wypoczynkowe (tzw. pensjonaty), pięknie zlokalizowane nad morzem, są sezonowe. Przyjmują gości wedle indywidualnych ustaleń, w miarę wolnych miejsc. Leśnik |?42537, 42835; ??-??). Pokoje od dwójek do trójek. Sauna. Ceny 6-7 $. Łukomorje (?92430, 92524; V-IX). Pokoje od jedynek do trójek. Bar. Ceny 7-10 $. U Łukomorja («92544, 43963; V-X|. Pokoje od jedynek do trójek z TV i lodówką. Kategoria luks. Masaż. Ceny 6-25 $. Ujut (=40480, 92492; VI-X). Pokoje od dwójek do trójek z TV i lodówką. Kategoria luks. Ceny 10-20 $. Oferowane są również noclegi na kwaterach prywatnych. © < —? ? ?. ? l- < Region Sewastopola o \3 ? cc o o. o 01 on Region Sewastopola wyróżnia się na tle reszty półwyspu. Pod względem politycznym nie należy do autonomii, tylko podlega bezpośrednio władzom w Kijowie. Większość ludności stanowią Rosjanie, w dużej mierze obywatele Federacji Rosyjskiej, dlatego też Sewastopol jest głównym ogniskiem ruchu separatystycznego. To zarazem jedna z najpiękniejszych części kraju. Piękne pejzaże, szczególnie zatok półwyspu sewastopolskiego, kryją wspaniałe zabytki kultury, z których jeden - Cherso-nez Taurydzki ma światową rangę. Poza samym miastem Sewastopol do regionu zalicza się miasteczka Ba-łakława i Inkerman, Dolinę Bajdar-ską w Górach Krymskich oraz kurort Kacza wraz z dolnym biegiem rzeki o tej samej nazwie. Krajobraz jest pofałdowany - zbiegają się tu wszystkie trzy pasma Gór Krymskich (szczyt Trapan-Bair ma aż 1094 m n.p.m.). Główne arterie komunikacyjne to równoległe do siebie droga krajowa M26 i linia kolejowa, łączące Sewastopol z Symferopolem, oraz wspaniała krajobrazowo droga Ml 8 biegnąca z Sewastopola na Południowe Wybrzeże Krymu. Istnieje też stara trasa (droga T2703) przez niezwykłą Przełęcz Bajdarską. • Chersonez Taurydzki Imponujące ruiny najważniejszego miasta północnej części Morza Czarnego. • Bulwary Sewastopola Ładne rozwiązania architektoniczne miasta-symbolu męstwa rosyjskiej armii i floty. • Twierdza Czembalo i zatoka w Ba-łakławie Zaciszne miasteczko, genueńskie ruiny i opiewana przez Homera zatoka. • Twierdza Kalamita w Inkermanie Bastion zapomnianego państwa południowoeuropejskiego - księstwa Teodoro. MORZE AZOWSKIE O o o HI 0 -?? O ?? MO rłŹ? CZARNE 92 SEWASTOPOL . 356 tys. mieszkańców • w692 Sewastopol (ukr. Sewastopol, ???????????; ros. Siewastopol, ???????????; kr.-tat. Akyar) to ładne miasto na zboczach wzgórz nad zatokami Sewastopolską (Siewastopolskaja buchta) i Południową (Jużnaja buchta). To właśnie te malownicze zatoki zadecydowały o powstaniu wpierw Chersonezu Taurydzkiego, a w czasach nowożytnych - Sewastopola. Były tak dogodne dla żeglugi, że przystanie utrzymywano tu także w czasach, gdy na wybrzeżu nie istniała żadna osada. Dziś miasto też jest wielkim portem wojennym, siedzibą ukraińskiej i rosyjskiej Floty Czarnomorskiej. Nazwa nadana przez Rosjan w 1784 r. oznacza „miasto chwały". Jak powiadają miejscowi, Sewastopol to już nie Krym, ani nawet nie Ukraina, tylko prawdziwie russkij gorod. Jednak kontrowersje co do jego przynależności państwowej dawno zostały ucięte. Piękne za dnia miasto bywa straszne nocą: z powodów finansowych wyłączono latarnie, nawet na głównych ulicach. Bardzo przydatna może być latarka. Nie wolno zapominać o środkach ostrożności: jak w każdym porcie, szczególnie wojennym, plagą są gwałty. KOMUNIKACJA Pociąg Dworzec zlokalizowany jest u krańca Zatoki Południowej, przy pi. Wokzal-naja 3. Przechowalnia bagażu (5.00-23.00) mieści się w piętrowym budynku za kładką. Przedsprzedaż biletów w kasie przy ul. Wokzalnoj 10 oraz ?523 077. Informacja ?366074. Rezerwacja ?590?8?, 590089. Połączenia: Symferopol (7 dziennie, 2 godz. 30 min), Bakczysaraj (7 dziennie, 1 godz. 20 min), Inkerman II (2 dzien- nie, 30 min), Kijów (1 dziennie, 18 godz. 30 min), Donieck (1 dziennie, 13 godz.), Moskwa (1 dziennie), Petersburg (1 dziennie). Autobus Budynek dworca autobusowego (ul. Riewiakina 2; ?524546; czynny 6.00-19.00) stoi obok dworca kolejowego, po tej samej stronie, co budynki stacji, na lewo od portu. Przejście ze stacji na dworzec autobusowy jest nieco skomplikowane. Można wejść na kładkę prowadzącą w stronę przeciwną do dworca autobusowego (w prawo), za kładką skręcić w lewo, minąć przystanek i cały czas iść wzdłuż opadającej w dół drogi, tak by przejść nad torami. Sposób drugi jest niebezpieczny i, niestety, powszechnie stosowany: idzie się za stację w lewo, potem przechodzi przez tory postojowe i dochodzi do żelaznej bramy, za którą jest dworzec autobusowy. Pół biedy, jeśli tory są puste, ale kiedy stoją na nich pociągi, nie należy naśladować miejscowych, przechodzących pod stojącymi wagonami - jest to niebezpieczne, lepiej pójść naokoło. Połączenia: Foros (3 dziennie), Jałta (11-12 dziennie, 2 godz. 10 min), Kercz (2 dziennie, 7 godz. 30 min), Krasnodar (1 dziennie), Mikołajów (1 dziennie, 10 godz.), Noworosyjsk (2 dziennie), Rostów nad Donem (1 dziennie), Symferopol (6-8 dziennie, 2 godz. 30 min; 8 hrn), Teodozja (2 dziennie, 5 godz. 10 min). Komunikacja miejska Podstawowym środkiem komunikacji są trolejbusy. Przejazd kosztuje 0,30 hrn. Oprócz trolejbusów jeżdżą też nieliczne autobusy i częściej spotykane marszrutki (1 hrn). W poprzek Zatoki Sewastopolskiej, z Przystani Hrabiowskiej kursuje prom (co 30 min; 0,50 hrn), zwany z rosyjska katier. Łączy centrum miasta z dzielnicą Siewiernaja. ? CL ? ł- < ORIENTACJA Sewastopol jest olbrzymim miastem o powierzchni aż 77 tys. ha (tyle zajmuje połowa Moskwy). Centrum skupia się na wzniesieniu zwanym Wzgórzem Centralnym (Centralnyj chołm], na zachód od Zatoki Południowej (Jużnaja buchta). Głównymi ulicami są Bolszaja Morskaja i Prospiekt Nachimowa. Od pr. Nachimowa eleganckie podwójne schody prowadzą w górę, do reprezentacyjnej dzielnicy miasta. Funkcję deptaku z kafejkami pełni umocnione nabrzeże, zwane Nabierieżnaja Korniłowa. Odrębną część stanowi dzielnica Siewiernaja, po drugiej stronie Zatoki Sewastopol, skiej (połączenie z centrum promem) Na zwiedzanie warto poświęcić przy. najmniej półtora dnia. NOCLEGI Hotele Siewastopol (pr. Nachimowa 10; «523682, 523671). Najlepszy hotel w mieście, w monumentalnym żółtym gmachu z kolumnami. W pokojach telewizor i lodowica. Jedynka 55-170 hrn, dwójka 80-140 hrn, rufo 155-400 hm. Sputnik (Woronina 10; «520591). W bardzo dobrym miejscu, na wzgórzu nad ścisłym centram. Dwójka 55-80 hm, lub 140 hrn. O O a o 94 jvliejsce można rezerwować telefonicznie, ale podnosi to cenę o 50%. Krym (6-aja Bastionnaja 46, właściwie na pł. Wosstawszych; «522215, 523181). Hotel w ponurym sowieckim wieżowcu na prowincji. Bar, restauracja z klubem nocnym, dyskoteka, biblioteka, bilard, kort tenisowy, fitness club, dowóz na plażę, wycieczki. Jedynka 85 hrn {lux 205 hrn), dwójka 120 hrn [lux 230 hm), trójka 165 hrn. primorskaja (Partizanskaja 4). W centrum miasta, naprzeciwko hałaśliwego targowiska. Pokoje o niskim standardzie, toalety wyłącznie na korytarzu. Dwójka 60-150 hrn, czwórka 90 hrn, piątka 110 hrn. Dojazd trolejbusem #6 i 10 oraz marszrut-kami z tablicą „Centralnyj Rynok" - trzeba wysiąść przed bramą targowiska i podejść ul. Partizanską ok. 50 m. Kwatery prywatne To najlepszy sposób na przenocowanie w Sewastopolu. Wystarczy na dworcu zagadnąć kogoś, trzymającego tekturową tabliczkę. Nocleg na kwaterach prywatnych kosztuje 15-25 hrn. W wyszukiwaniu noclegów w Sewastopolu pośredniczy tzw. kwartirno-- posriedniczieskoje biuro (pr. Nachimowa 2; B522772). GASTRONOMIA Diałog (Bolszaja Morskaja 11; e455655). W kompleksie handlowo-usługowym. Ceny zróżnicowane: bulion zpielmieniami (3 hrn), barszcz (5 hrn), firmowa faszerowana kaczka (65 hrn), faszerowany indyk (85 hrn). Bardzo dobra jest lapsza gńbnaja (zupa) za 7 hrn. Tri Pieskaria (pi. Łazariewa, róg Majakowsko-wo; »555581). Klimatyzowana piwniczka oferująca szaszłyki, owoce morza i sałatki (10-25 hrn). Można płacić kartą kredytową. Korona (Nachimowa 4, ?543699; 12.00-4.00). Zejście po schodach. Ozdobne wnętrze w zielonej tonacji. Dania mięsne i rybne 5-50 hrn. INFORMATOR Apteki Informacja («454099), Bolszaja Morskaja 48 («520220), Gedeon Richter (Lenina 3; «522996), Gienierała Piętrowa 17 («524175), Gogola 29 («523984), Istomina 29 («366495), Jefriemowa 1 («247282), Kamanina 5 («716265), Muzyki 52a («443696), Nowikowa 31 («531203), Pobiedy 12 («362560), Prole-tarskaja 25 («427640), pr. Oktiabr'skoj Riewolucji 33 («425263), Raboczaja 2 («372207), Tołstowo 8a («524101), Ulja-nowa 2 («240269). Banki Awal (Wołodarskowo 10), Krym-bank (Chrustalowa 52), Praweks-bank (Wakulen- czuka 22), Priwatbank (Gienierała Ostria-kowa 15), Prominwestbank (Sowietskaja 9), Ukrinbank (Gienierała Ostriakowa 52), Ukrsocbank (Lenina 15). Biura podróży, agencje turystyczne Achtiar (Bolszaja Morskaja 39; «523641), Ałan (pr. Nachimowa 11; «591645), Biuro putieszestwij i ekskursij (pier. Panoram-nyj 13; «522557), Gamaleja-Krym (pr. Nachimowa 8; «444350), Gierakleja (Sieniawina 1; «444632), Intertranskontakt (Raboczaja 2; «372655), Inturserwis (Partizanskaja 4; «520364), Łaspi (Admirała Oktiabr'skowo 4; «520142), Pałakion (Kali-cza 2a; «530342), Pricziernomorje-Tur (Sieniawina 3; «524405), Ramudt-Siewastopol --Tur (pr. Nachimowa 4; «444878), Tetis Tur (Sowietskaja 65; «522065), Tur Trewel (Jefriemowa 2; «247288), Tur-Etno (Wokzal-naja 10; «453518), Turspo (Jefriemowa 28; «232298), Złata (6-aja Bastionnaja 46; «591473). Dom towarowy Centralnyj (Wakulenczu-ka 2; «241367). Poczta Główna, Bolszaja Morskaja 21 (pn.-pt. 8.00-19.00, sb.-nd. 8.00-18.00), rozmównica: hotel Krym [6-aja Bastionnaja 46; 9.00-20.00). Policja «02. Straż pożarna «01. Szpitale Pł. Wosstawszych 19 («591859), Dziecięcy, Pr. Gienierała Ostriakowa 21 la («447986), Stomatolog, Bolszaja Morskaja 34 («544389). Taksówki «058, 061. Targowisko Centralnyj Rynok (Szczierbaka 1). Teatry Dramatyczny im. Ławrieniewa (pł. Uszakowa 1); Dramatyczny im. Łunaczar- skowo (pr. Nachimowa 6); Młodzieżowy na Bolszoj Morskoj (Bolszaja Morskaja 33). HISTORIA kolonistów greckich z Heraklei Pontyj skiej (w Azji Mniejszej). Założyli on Powstanie starożytnego Chersonezu w 422 r. p.n.e. kolonie na zachodnio Taurydzkiego wiąże się z przybyciem wybrzeżu Krymu (Chersonez, Kerkini W połowie XIX w. Sewastopol znalazł się w centrum polityki europejskiej. Rosja, starająca się prowadzić politykę mocarstwową („żandarm Europy"), zażądała od Turcji przyznania jej opieki nad świętymi miejscami chrześcijaństwa w Palestynie. Sprzeciwiła się temu Francja, a za nią Anglia. Tylko z pozoru chodziło o spór prestiżowy, państwom zachodnim od dawna zależało na osłabieniu Rosji w basenie Morza Czarnego - obawiano się szczególnie ekspansji rosyjskiej na Bliski Wschód, ukrytej pod hasłami „opieki nad ludnością chrześcijańską Turcji". Oliwy do ognia dolał sułtan, jednocześnie wydając firman (przywilej), spełniający żądania Rosji i oddając klucze do bazyliki w Betlejem Francuzom. Rosjanie zażądali od Turków respektowania własnego prawodawstwa, ale ci - pod bezpośrednim wpływem Anglii - odmówili. W tej sytuacji Rosjanie wkroczyli do zależnych od Turcji Księstw Naddunajskich - Mołdawii i Wołoszczyzny, co ciekawe, uzasadniając to „jako zabieg, który powinien wpłynąć na pozytywny stosunek Turcji do sprawy". Anglia i Francja uznały to za casus belli, ich okręty wpłynęły do Cieśniny Dardanele. Ponadto do sprawy wmieszały się Austria i Prusy, zaniepokojone gwałtownym wzrostem potęgi cara w sytuacji, gdyby Rosjanie przekroczyli Dunaj i zdobyli Stambuł. Popierana przez Zachód Turcja zażądała opuszczenia przez Rosjan Mołdawii i Wołoszczyzny. Wobec niespełnienia tych żądań 16 X 1853 r. nastąpiło wypowiedzenie wojny. Car w specjalnym manifeście zapowiedział z gniewem, że „Turcja zostanie zmuszona do przestrzegania traktatów, a ponadto będzie musiała dać zadośćuczynienie za wszystkie dotychczasowe zniewagi, wyrządzone w odpowiedzi na przejawy troski o wiarę prawosławną na wschodzie". Początkowo działania wojenne ominęły Krym. Walki rosyjsko-tureckie toczyły się na Kaukazie i nad Dunajem, ale w obu wypadkach strony nie posunęły się zbyt daleko na terytorium przeciwnika. Przełomem była bitwa morska pod Synopą 18 XI 1853 ?., w której admirał Paweł Nachimow (1802-1855), patron ulic w wielu miastach Krymu, zatopił 13 okrętów tureckich i wziął do niewoli dowódcę floty Osmana Paszę. Klęska Turków na morzu uświadomiła krajom zachodnim, że sułtan w pojedynkę nie osłabi Rosji. Konieczne stało się stworzenie koalicji. 12 III 1854 r. Anglia, Francja i Turcja zawiązały sojusz, 16 III - Paryż i Londyn wypowiedziały wojnę. Konflikt wkroczył w drugą fazę. Taki obrót sprawy zaniepokoił Petersburg - zamiast kolejnej wiktorii w całym ciągu zwycięskich wojen z Turcją, Mikołaj I zadarł z dwoma największymi potęgami ówczesnego świata. Dzięki posiadanemu potencjałowi koalicja mogła uderzyć z wielu różnych kierunków - brano pod uwagę Finlandię, wybrzeża Morza Białego, zdobyto nawet Pietropawtowsk - stolicę Kamczatki (8 V 1855 ?.). Główny atak skierowano na Krym. 14 IX 1854 r. na wybrzeżu koło Eupatorii wylądował 60-tysięczny korpus ekspedycyjny, dowodzony przez marszałka Jacquesa Saint-Arnaud (1798-1854). Opór Rosjan był słaby (33 tys. źle uzbrojonych żołnierzy) i źle zorganizowany. Po zajęciu Eupatorii, w której powstała główna baza koalicji, wyruszono na Sewastopol. 20 IX 1854 r. oddziały interwenientów rozbiły nad Almą korpus księcia Aleksandra Mienszykowa (1787-1869), osłaniający główny rosyjski port czarnomorski. Zaczęło się oblężenie miasta. Wojska alianckie opanowały także Kercz. Obrona Sewastopola to główny epizod wojny krymskiej. Miasto, na skutek nieudolności dowództwa rosyjskiego, znalazło się od razu w krytycznej sytuacji - złe dowodzenie umożliwiło obejście przez aliantów umocnień i okopanie się od najsłabiej bronionej strony południowej. Oprócz tego koalicja zdobyta port w Bałakławie, gdzie potem rvda, Kal°s Limen), spośród których żenię na szlaku żeglugowym Bosfor- Chersonez rychło uzyskał rangę jedne- -Grecja oraz handel niewolnikami. 0 z dwóch największych miast półwy- Miasto stanowiło polis o ustroju repu- pu. Szybki rozwój stymulowało poło- blikańskim, z władzą obieralną głosa- ^??????????????? przez całą wojnę dostarczano interwenientom zaopatrzenie. Mimo to 75 tys. otoczonych żołnierzy i cywili rzuciło się do budowy umocnień, projektowanych ad hoc przez inżyniera Eduarda Todtlebena (1818-1884). Jego wkład jest nie do przecenienia, w krótkim czasie zamienił „miękkie podbrzusze" miasta w dobrze uzbrojone umocnienia. Kazał także zatopić bezużyteczne okręty żaglowe u wejścia do zatok, uniemożliwiając w ten sposób atak od strony morza. Przetrzymując niezliczone bombardowania, Rosjanie osiągnęli najważniejszy cel - doczekali do zimy. W pewnej chwili wydawało się nawet, że alianci, wśród których wybuchła epidemia cholery (zmarło 18 tys. żołnierzy angielskich), wycofają się z Krymu. Jednak w styczniu 1855 r. do wojny przyłączyła się Sardynia, przysyłając kolejne 15 tys. żołnierzy. Na premiera Wielkiej Brytanii powołano głównego wroga Rosji - „jastrzębia", wicehrabiego ?????'??? Palmerstona (1784-1865). Rząd londyński był teraz zdecydowany prowadzić wojnę aż do rozstrzygnięcia. 17 II 1855 r. ożywieni nowym duchem alianci rozbili pod Eupatorią rosyjską odsiecz. Dwa tygodnie później zmarł główny autor konfliktu - car Mikołaj I. Oficjalną przyczyną śmierci była choroba płuc, ale plotkowano, że otruł się po klęsce pod Eupatorią. W maju 1855 r. nieudolnego dowódcę oblężenia Sewastopola gen. Canroberta zastąpił wybitny generał francuski Jean Jacques Pelissier (1794-1864). Nowy dowódca zarządził od razu wielkie bombardowanie miasta przez artylerię. Rosjanie bronili się zaciekle na Kurhanie Małachowskim, w walce zginął bohater pierwszej fazy wojny admirał Nachimow. Z upływem czasu stawało się jednak oczywiste, że zamknięty w okrążeniu Sewastopol ma coraz mniejsze szanse. Dlatego 16 VIII 1855 r. Rosjanie podjęli desperacką próbę przerwania oblężenia, ale korpus gen. Michaiła Gorczako-wa (1793-1861) poniósł klęskę nad Rzeką Czarną. Byt to ostateczny przełom w oblężeniu Sewastopola. Wiedząc, że miasto nie ma już szans na pomoc z zewnątrz, Pelissier począł je ostrzeliwać ogniem artylerii z taką siłą, że w opisach występuje tylko jeden termin - „piekło". Był w tej taktyce zarodek niepowodzenia - gdy Pelissier wkroczył 8 IX 1855 r. (a więc prawie po roku!) do miasta, były tam tylko ruiny i zgliszcza. Na dodatek Gorczakow zachował się bardzo sprytnie: przez most pontonowy wyprowadził garnizon na drugą stronę zatoki (do dzisiejszej dzielnicy Siewiemaja), tracąc co prawda miasto, ale i wymykając się z oblężenia. Rezultat akcji sewastopolskiej doprowadził do rozbieżności między Anglią i Francją. Palmerston chciał teraz zaatakować i zniszczyć Mikołajów ze stocznią Floty Czarnomorskiej (budową umocnień dowodził tam Todtleben, już w randze generała). Napoleon III skłaniał się do zawarcia pokoju. Na dodatek zaczęta naciskać Austria, która nie opowiedziała się po żadnej ze stron, ale neutralność zmuszała ją do kosztownego utrzymywania w gotowości 200 tys. żołnierzy. Zaczęty się rozmowy pokojowe w Wiedniu, zamknął je podpisany 30 III 1856 r. traktat paryski. Wynik wojny byt porażką Rosji -w zamian za opuszczenie zdemolowanych przez wycofujących się aliantów Bataktawy, Eupatorii, Kerczu i przede wszystkim Sewastopola, car zgadzał się na neutralność Morza Czarnego - Petersburg i Stambuł mogty odtąd utrzymywać tylko lekkie statki strażnicze. Nadto Rosja nie mogła ograniczać ruchu statków handlowych żadnej bandery. Konflikt na Krymie dowiódł zacofania imperium, które nie potrafiło przyjść z pomocą swojej głównej bazie morskiej. Pozbawił też cara roli „żandarma Europy", na którą ten tak długo pracował. mi tutaj urodzonych mężczyzn-wła-ścicieli niewolników. Elektorzy tworzyli zgromadzenie wybierające radę, ta proponowała zgromadzeniu akty prawne, które poddawano pod głosowanie; to, co uchwalono, wykuwano na kamiennych płytach, wystawianych w miejscach publicznych. W I w. ?Nb p.n.e. atakowany przez Scytów Cher-" sonez zwrócił się o pomoc do Diofan-tosa, wodza wojsk władcy Pontu i Bos-_i fora Mitrydatesa. Diofantos wykorzy-2 stał okazję i na stałe połączył miasto O z Królestwem Bosforańskim. [JJ Po przejęciu przez Rzymian kon-< troli nad Bosforem, Chersonez do-? stał się jako jedyny pod bezpośrednie >? zwierzchnictwo cezarów - stacjonowa-Z ły tu legiony i flota. Związek z Rzy-2 mem, i jego spadkobiercą - Bizan-J2 cjum, okazał się niezwykle dlugotrwa-ce ły. Miasto oparło się najazdowi ------ Hunów w 370 r. (jako jedyne na Krymie) i jego handlowo-strategiczna rola o. w regionie Morza Czarnego niepomiernie wzrosła. Można powiedzieć, że władanie Chersonezem oznaczało j ekonomiczne panowanie nad całą północną częścią basenu czarnomorskiego. Pod skrzydłami Bizancjum wyrosło na prawdziwą grecką metropolię - stało tu aż 50 cerkwi i klasztorów. Świadectwem jego roli może być fakt, że to właśnie stąd wychodzili pretendenci do tronu cesarstwa, np. Wardanes, który zasiadł na tronie w Konstantynopolu w 711 r. Dlatego tak bolesnym ciosem dla Bizancjum było zajęcie miasta (zwanego przez Słowian Korsu-niem) przez księcia kijowskiego Włodzimierza. Wareg nie zamierzał jednak przyłączyć Chersonezu do swojego kraju, za to przyjął w nim chrześcijaństwo, co zapoczątkowało Chrzest Rusi (988 r. lub 989 r). Ikony, które Włodzimierz zrabował w Chersonezie, były pierwszymi tego rodzaju malowidłami, jakie trafiły na ziemie Ukrainy. W 1204 r. po zdobyciu Konstantynopola przez uczestników IV krucjaty, miasto przypadło jednemu z sukceso-98 rów Bizancjum - Trapezuntowi. Póź- niej coraz bardziej upadało dystansowane przez konkurencyjne ośrodki w Inkermanie (Kalamita należąca do Teodoro) i Bałaklawie (twierdza genueńska Czembalo). Ostatni prawosławny metropolita Chersonezu znika ze źródeł w 1440 r. Miasto dobili Turcy, pod których panowaniem istniała tu tylko niewielka wioska Akyar. Sama Zatoka Sewastopolska aż do 1778 r. była jednak tradycyjnym schronieniem floty tureckiej. W 1783 r. Chersonez został wcielony do Rosji. O budowie w tym miejscu nowego wielkiego portu zdecydował ten sam czynnik, co i w starożytności - znakomite, naturalne przystanie w zatokach. W 1784 r. nazwę Achtiar (ros. wersja Akyar) zmieniono na Sewastopol. Co ciekawe, za założyciela miasta - o czym trudno znaleźć wzmiankę w literaturze rosyjskiej - uważany jest kontradmirał Thomas MacKenzie (zm. 1786 ?., zob. ramka na s. 104), angielski najemnik, pierwszy dowódca Floty Czarnomorskiej; z jego woli 3 VI 1783 r. wzniesiono 4 pierwsze murowane budowle (na jego cześć wzgórza wokół Sewastopola zwą się Miekienzijewy góry). Dzieje miasta pod władzą Rosjan dzielą się właściwie na dwie części. Pierwsza to epoka sprzed wojny krymskiej, gdy Sewastopol miał stanowić główną bazę Floty Czarnomorskiej -głównego narzędzia, za pomocą którego Rosja chciała wydrzeć Turcji Bałkany, Kaukaz, a także zniszczyć samą Porte Ottomańską. Ten okres to inwestycje o charakterze militarnym (port, admiralicja, baterie dział na nabrzeżach). Pierwszą ulicą, jaką wytyczono w Sewastopolu, była Admirałtiejskaja (obecnie Lenina). W 1808 r. ruszyła pierwsza stocznia, w 1810 r. zwodowano pierwszy okręt - korwetę „Krym". Mimo to, rozwój Sewastopola w pierwszej połowie XIX w. był daleki od założeń, choć liczba mieszkańców ok. 1850 r. sięgnęła 45 tys. Zupełną zmianę sytuacji przyniosła Wojna Krymska - w decydującej fazie Sewastopol stał się głównym obiektem rozgrywki. Otoczony od września 1854 r. heroicznie bronił się przez rok, głównie dzięki geniuszowi militarnemu gen. Eduarda Todtlebena (o potędze mitu tej obrony świadczy fakt, że poświęcono jej pierwszy rosyjski film pełnometrażowy - Obronę Sewastopola A. Chanżonkowa i W Gonczarowa, którego premiera odbyła się w 1911 r.; w obecności cara Mikołaja II, w pałacu w Liwadii). Sewastopol padł po frontalnym ataku artyleryjskim armii alianckiej gen. Pelissiera, ale zwycięstwo to tak drogo kosztowało okupantów, że strony podjęły rokowania pokojowe. Miasto podczas morderczego ostrzału kompletnie zniszczono. Kończący wojnę traktat paryski, będący w istocie klęską Rosji, zmusił ją do całkowitej zmiany statusu Sewastopola. Wobec niemożności rozbudowy Floty Czarnomorskiej, zaczął stawać się w miarę normalnym miastem, z rozwijającym się portem i przemysłem. W latach 1874-1887 został starannie odbudowany przez potomka francuskich emigrantów Alexandre Bertieu de la Gardę (1842-1920); budowniczego tego można uznać za twórcę architektonicznego stylu Sewastopola. Wzrost miasta przyśpieszyło uruchomienie w 1875 r. linii kolejowej Łozowa-Sewastopol. W 1894 r. działał tu pierwszy na Krymie telefon. 1 I 1900 r. rosyjsko-bełgijskie towarzystwo Kompanija tiagi i elektricziestwa uruchomiło linię tramwajową, także pierwszą na półwyspie i siódmą w Rosji (niestety, ten środek transportu, który tak znakomicie pasowałby do pejzażu miasta, nie powrócił na ulice Sewastopola po zakończeniu II wojny światowej). Przed rewolucją miasto liczyło 91 tys. mieszkańców. 14 VI 1905 r. zbuntowała się załoga stacjonującego w Sewastopolu pancernika Potiomkin, jednego z najnowocześniejszych ówcześnie okrętów. Buntowi rosnące w siłę organizacje komunistyczne nadały znaczenie symbolu. Wydarzenie to zapowiedzia- ło niejako sytuację z lat 1917-1920, gdy miasto stało się główną bazą i arsenałem sił popierających bolszewików na Krymie. Dlatego przy próbie uniezależnienia się kraju, podjętej na przełomie 1917il918r. właśnie tutaj rozegrały się decydujące wydarzenia -tatarskie siły zbrojne zaatakowały Sewastopol (24-25 I 1918 ?.), a ich Idę- .,, ska spowodowała upadek sprawy niepodległości. Tu także rozstrzelano pierwszego prezydenta Krymu Numa- m na Celebicihana. Lata 1918-1920 ? obfitowały w kolejne oblężenia i zdo- O bywania miasta. 21-28 IV 1918 r. za- 2 atakowali Niemcy, co ciekawe, wystę- m pujący jako rzecznicy „ukrainizacji" S Floty Czarnomorskiej, i zajęli miasto, 5l a okręty zostały zatopione. 13 IV-1 V Sj 1919 r. nadciągnęły oddziały Armii -o Czerwonej, zdobywając Sewastopol, JJ broniony przez 22 tys. Greków, Frań- > cuzów i kolonialne oddziały z Senega- ------ lu, ale już 26 V 1919 r. do miasta weszła, nie napotykając na opór, rosyjska „biała" Armia Ochotnicza. Zajęte ostatecznie przez bolszewików dopiero 15 XI 1920 ?., było jednym z najdłużej istniejących bastionów „białych" Rosjan. Kolejny etap w dziejach miasta znów wyznaczyło oblężenie, tym razem niemieckie w czasach II wojny światowej (1941 ?.). Obrona była znów niezwykle zażarta, aby ją złamać hitlerowcy sprowadzili w 100 wagonach największe działo II wojny światowej - „Dorę" (800 mm). Złożona w całość pod Bakczysarajem, wystrzeliła z odległości 25 km czterdzieści osiem siedmiotonowych pocisków, zamieniających cele w doły 30-metro-wej głębokości. Niemcy urządzili podczas oblężenia poligon artyleryjski, wystrzeliwując w niektóre cele aż po sto pocisków. Miasto zostało zdobyte dopiero 3 VII 1942 ?., ? odbite przez Armię Czerwoną - 9 V 1944 r. W czasach sowieckich Sewastopol był miastem zamkniętym. Od 1954 r. wraz z całym Krymem znalazł się w Ukraińskiej SRR. W 1955 r. doszło 99 do tragicznego i zatajonego wypadku -wskutek wybuchu na okręcie „Nowo-rossijsk" (dawnym „Giulio Cesare", dumie Mussoliniego, który w ramach kontrybucji trafił do ZSRR), zginęło 611 marynarzy; była to największa katastrofa w czasach pokoju na Morzu Czarnym. Od 1991 r. miasto sta-Bnowi część niepodległej Ukrainy, ale było też przedmiotem oficjalnie formułowanych rosyjskich roszczeń. 2 ZWIEDZANIE o Jj; Sewastopol to młode miasto. Najstar-< szą pamiątką jest tzw. Mila Katarzyny (Jekatierininskaja mila, ???????????-? ??? ????), na rogu ulic Bogdanowa Z i Cziełuskincew - słup graniczny 2 z czasów wizyty Katarzyny II na Kry-2 mie, postawiony w 1786 r. Takie „mieć le" rozmieszczano wzdłuż trasy carycy ------- co dziesięć wiorst; do dziś na Krymie -^ zachowało się ich pięć. Najstarszą sen-o- su stńcto budowlą Sewastopola^ jest cmentarna cerkiew Wszystkich Świętych (cerkow' Wsiech Swiatych, ??????? ???? ??????; Pożarowa) z 1822 r. Śródmieście Sewastopola zajmujące Wzgórze Centralne (Centralnyj chołm), efekt dwóch wielkich odbudów - po wojnie krymskiej i po II wojnie światowej - zwraca uwagę ładną kompozycją i architekturą. Wygląd miasta kształtują zwłaszcza bulwary, wytyczane w czasach wspomnianego Alexandre Bertieu de la Gardę, zgodnie z tendencjami urbanistycznymi modnymi w ostatniej ćwierci XIX w., oraz schody, których jest tu aż 82. Najstarszy jest Bulwar Marynarski (Matrosskij bulwar, ?????????? ???????) - co ciekawe, do rewolucji nazywał się Miczmanskij (Miczmański; miczman - stopień w marynarce rosyjskiej). Powstały w 1834 ?., został opisany m.in. przez Lwa Tołstoja w Opowiadaniach sewastopolskich. Ozdobą tej ulubionej w XIX w. promenady jest klasycystyczny pomnik załogi brygu „Merkury" z 1839 r. (pa-100 miatnik ekipażu briga Mierkurij, ???????? ??????? ????? ????????! projektu A. Briułłowa, upamiętniają! ?? bitwę morską z 1829 ?., gdy dysp0. nujący 20 działami „Merkury" pokonał liczące łącznie 169 dział okręty tureckie „Real-bej" i „Selimiye". Dru-gi to Bulwar Nadmorski (Primorskij bulwar, ?????????? ???????), projektu Alexandre Bertieu de la Gardę (1874-1887), znany przede wszystkim z pomnika Zatopionym Okrętom z 1905 r. (pamiatnik zatopliennyrn korablam, ???????? ??????????? ????????), wedle oryginalnego projektu estońskiego artysty Amandusa Adam-sona, umieszczony na podmorskiej skale. Bulwar Historyczny (Istori-czieskij bulwar, ???????????? ???????) jest z kolei przestrzenną kompozycją, upamiętniającą wydarzenia wojny krymskiej. Wznosi się tu rotunda mieszcząca Muzeum Heroicznej Obrony i Wyzwolenia Sewastopola (Muziej Gieroiczieskoj Oborony i Oswobożdienija Siewastopola; Isto-riczieskij bulw.; ^522926), której główną atrakcją jest panorama Obrona Sewastopola 1854-1855, namalowana przez monachijskiego malarza Franza Roubouda z zespołem w 1905 r.; zniszczona podczas II wojny światowej - została odtworzona w 1954 r. Pod względem rozmiarów największe dzieło malarskie na Ukrainie - pierwotnie miało 1610 m2 powierzchni, ale w czasie wojny utracono 493 m2. Na Bulwar Historyczny dojeżdża się trolejbusami #1, 3, 7, 9, 12, 13 na przystanek „Płoszczad' Uszakowa". Spośród świątyń najważniejszy jest sobór św. Włodzimierza (Władimir-skij sobór, ???????????? ?????; Su-worowa 3), wzniesiony według projektu K. Tona w latach 1854-1888 w tzw. stylu rusko-bizantyjskim. W jego podziemiach mieści się Krypta Admirałów (Usypalnica admirałów, ??????????? ?????????), w której spoczywają najwybitniejsi dowódcy floty rosyjskiej - Michaił Łazariew (1788-1851), Władimir Korniłow (1806-1854), Władimir Istomin ?809-1855) i Pawie! Nachimow ?802-1855). W okolicy pobliskiego nlacu Lenina warto zobaczyć jeszcze dwa zabytki - Basztę Wiatrów (Basz-??? wietrow, ????? ??????; pł. Lenina) z 1855 ?., pełniącą prozaiczną funkcję wentylatora dostarczającego powie-trze do Biblioteki Morskiej (zał. 1822 ?.), oraz cerkiew św.św. Piotra i Pawła (Pietropawłowskaja cerkow', ??????????????? ???????; Łunaczar-skowo róg Pawliczienko) z 1844 ?., której architekt był zafascynowany starożytnym Partenonem. Ulice Wzgórza Centralnego biegną ku morzu i jednemu z głównych placów miasta - Placowi Nachimowa, znanemu skądinąd jako rekordzista pod względem zmian nomenklatury; był już poświęcony Katarzynie II (1787-1898), admirałowi Nachimowowi (1898-1921), Pracy (1921-1928), Trzeciej Międzynarodówce (1928-1946), Paradom (1946-1951), Leninowi (1951-1958) i ponownie admirałowi Nachimowowi (od 1958 ?.). Przystań Hrabiowska (Grafskaja pri-stań, ???????? ????????), niedaleko placu, wybudowana w 1846 r. wedle projektu D. Uptona, była niegdyś miejscem przyjmowania oficjalnych wizyt i parad okrętów. Nazwę i lokalizację przejęła od wcześniejszej, zwanej tak od hrabiowskiego tytułu kontradmirała Marko Voinovicia (Wojnowicza, zm. 1807 ?.), Chorwata z Dalmacji, najemnika w służbie rosyjskiej od 1770 ?., dowódcy Floty Czarnomorskiej w latach 1786-1790. Autorem posągów z 1846 r. - zachowały się dwa z czterech - jest włoski rzeźbiarz Ferdinando Pellicino. Na plac Nachimowa dojeżdża się trolejbusami #3, 7. Warto przejść się nabrzeżem, szczególnie Nabierieżnoj Korniłowa - gdzie usytuowano atrakcje związane z nadmorskim położeniem Sewastopola. Jest tu oceanarium (Nabierieżnaja Korniłowa 2; ?544203; przedstawienia zazwyczaj o 14.00; 10 hrn) i zaraz za nim bardzo interesujące akwarium (pr. Nachimowa 2; ^523892-wt.-nd 10.00-18.00; 10 hrrl/ fotografowanie 2 hrn, filmowanie 3 hrn) wzniesione w 1897 r. dla realizacji idei „badania mórz południowych", wysuniętej przez znanego podróżnika rosyjskiego Nikołaja Mikłucho-Ma-kłaja. Można tu zobaczyć wiele różnych akwariów z dziesiątkami gatunków zwierząt tropikalnych - niestety opisy są tylko po rosyjsku. Dzielnica na wschodnim brzegu Zatoki Sewastopolskiej nosi nazwę Strony Okrętowej (Korabielnaja storona). Ta rubież miasta od strony lądu była główną sceną walk podczas obu oblężeń Sewastopola. Upamiętnia je kompleks architektoniczny zwany Kurhanem Małachowa (Małachow kurgan, ??????? ??????), pomiędzy ulicami Istomina, Gierojew Siewastopola i 2-oj Bastionnoj. Centralną budowlą kurhanu jest Bastion Korniłowski (Korniłowskij bastion, ???????????? ???????), mieszczący obecnie oddział Muzeum Heroicznej Obrony i Wyzwolenia Sewastopola, upamiętniający wiceadmirała Władimira Korniłowa (1806-1854), jednego z dowódców Floty Czarnomorskiej, poległego właśnie tutaj. Kompleks pomników na Kurhanie Małachowa zaczęto wznosić po zakończeniu wojny krymskiej. Do Kurhanu Małachowa dojeżdża się trolejbusami #1, 3, 7, 9. Inne pozostałości po wojnie krymskiej to ciekawe, choć nieco zniszczone cmentarze wojskowe Sewastopola. Najciekawszy jest Cmentarz Braterski (Bratskoje kładbiszczie, ???????? ????????) - na Siewiernoj Storonie dojazd promem, a dalej autobusami #16, 22 - z interesującą cmentarną cerkwią św. Mikołaja (cerkow' sw. Nikołaja, ??????? ??. ???????), w kształcie stożka, wzniesioną w 1870 ?., wedle projektu A. Awdiejewa. Zachował się takie wspólny cmentarz rosyjsko-francuski na Kurhanie Małachowa oraz cmentarze żydowski, francuski, angielski i włoski Najdłuższy „staż" ze wszystkich narodowości półwyspu mają Grecy, choć pomiędzy mieszkańcami Pantikapajonu i obecnymi greckimi obywatelami Krymu tak naprawdę jest bardzo niewielki związek. Pierwsi Grecy zjawili się u wybrzeży półwyspu jeszcze w epoce brązu. Mityczni Argonauci poszukiwali złotego runa co prawda w Kolchidzie (dzisiejszej Gruzji), ale i przy brzegu Krymu, jak to zauważa w swojej świetnej książce Neal Ascherson (Morze Czarne)-, „pogtębiarki podnoszą z dna wielkie kamienie z dziurami: kotwice statków mykeń-skich". Handlarze epoki mykeńskiej dostarczali starożytnym mieszkańcom Krymu towary luksusowe (przede wszystkim wyroby garncarskie) i broń, zabierali zaś ryby, suszone na słońcu i nacierane solą. Kontakty te nasiliły się wraz z upływem czasu i wzrastającymi potrzebami mieszkańców basenu Morza Egejskiego. Już w VII w. p.n.e. uprawy rolne w samej Grecji nie były w stanie wyżywić wzrastającej społeczności. Grecy jońscy poczęli więc gwałtownie poszukiwać nowych źródeł żywności, znaleźli je pod postacią czarnomorskich ryb - spokrewnionej z makrelą bonito oraz sardeli, zwanych hamsi. Poczęty powstawać kolonie, zajmujące się wyłącznie połowem, wędzeniem, pakowaniem i wysyłaniem ryb do macierzy. Koloniści zjawili się na Krymie w VI w. p.n.e. Dwa główne ośrodki kolonizacji greckiej na półwyspie mają właśnie taką „żywnościową" genezę. Starszy, na Półwyspie Kerczeńskim, zwany od cieśniny Bosforem Kimmeryjskim (Pantikapajon, Teodozja, Mirmekion, Nimfea, Tiritaka, Fana-goria, Hermonassa), utrzymywał się z handlu i przeładunku towarów dostarczanych z basenu Morza Azowskiego, szczególnie z delty Donu - byty to w głównej mierze ryby. Młodsze centrum kolonizacji na zachodzie, Chersonez Taurydzki (Chersonez, Kerkini-tyda, Kalos Limen) było już raczej nastawione na produkcję i wywóz zboża, chociaż łączyły je szlaki handlowe z dostarczającymi ryb, niedalekimi ujściami Dniepru i Bohu. Dalsze losy kolonii greckich na Krymie są szczególnie interesujące. To właśnie tutaj doszło po raz pierwszy do długotrwałego sąsiedztwa dwóch zupełnie odrębnych kultur -greckiej, osiadłej, piśmiennej, przywiązanej do miejsca oraz irańskiej (scytyjskiej, sarmackiej), nieposiadającej pisma, nomadycznej. Spotkanie to zaowocowało powstaniem pojęć „cywilizacji" i „barbarzyństwa". Potem jednak różnice przestały być tak widoczne, Scytowie „cywilizowali się", a Grecy przejmowali elementy kultury swoich koczowniczych sąsiadów. Różnice te zatarły się niemal zupełnie, gdy część Scytów osiadła, aby zająć się dochodową uprawą zboża. W efekcie powstała syntetyczna hellenistyczno-irańska kultura czarnomorska, której głównym centrum stało się Królestwo Bosforu. Po ośmiu wiekach istnienia tego narodowościowego tygla, istniało duże prawdopodobieństwo, iz ten kto uważa się za Greka, jest w istocie potomkiem Sarmaty, Scyta, Meotyjczyka czy Taura. Kolejna fala Greków napłynęła na Krym w czasach bizantyjskich, w dobie ikonokla- zmu. Dzięki tym emigrantom religijnym, w VIII—IX w. półwysep był najbardziej zhelleni-zowany w swojej historii. Powstały wówczas górskie klasztory, będące żywymi centrami zależnego od Konstantynopola miejscowego kościoła aż do XVIII w., rozwinęły się także słynne „skalne miasta". Część ludności tych miast stanowili, obok wspomnianych zwolenników ikonolatrii (kultu obrazów), Grecy wywodzący się od żołnierzy bizantyjskich jednostek wojskowych, pozostałych tutaj po ustąpieniu Cesarstwa z półwyspu. Żyjąc w górskich księstwach Teodoro i Qirq Yer, mieszali się oni z miejscową ludnością - Gotami i Alanami. Jeszcze jedna fala greckich emigrantów przybyła na Krym w czasach schyłku Bizancjum, po upadku Cesarstwa Trapezuntu (1461). Grecy przetrwali epokę tatarską, zajmując się kupiectwem w miastach, bądź prowadząc życie monastyczne. Osadnictwo greckie w czasach chanatu skupiało się przede wszystkim w górskiej części kraju i na Południowym Wybrzeżu, tam też zachował się język. Nigdy nie byli prześladowani, co więcej Tatarzy pozwalali na utrzymywanie kontak- Grecy tów ze światem chrześcijańskim, a nawet na formalną podległość krymskiej cerkwi patriarchatowi w Konstantynopolu. Pierwsza deportacja Greków z półwyspu była dziełem Rosjan w 1778 r. - przesiedlono ich do nowo założonego miasta Mariupola (południowo-wschodnia Ukraina) i 25 wsi w okolicy. W Mariupolu Grecy krymscy stworzyli zamkniętą społeczność, posługującą się własnym dialektem, niezrozumiałym dla innych Greków. Posiadali swoistą autonomię: szkolnictwo z językiem nowogreckim, samorząd, sąd, wyróżniali się narodowymi strojami. Aż do 1859 r. w Mariupolu nie wolno było osiedlać się przedstawicielom innych społeczności. Odrębność tę zniesiono ostatecznie w ostatniej ćwierci XIX w. Bardzo ciekawą grupą Greków krymskich byli Urumowie. Nazwa ta oznacza Greków z Krymu stepowego, którzy przejęli odmianę języka krymsko-tatarskiego (tzw. ru- meka). Stanowili produkt krymskiego tygla kulturowego, ale także zostali zeń wyrwani przez przesiedlenia rosyjskie z końca XVIII w. Trafili na wschodnią Ukrainę (wsie w okolicach Doniecka) i do Gruzji. Część wysiedlonych powróciła później na Krym, napłynęli także uciekinierzy spod władzy Turków. Jeszcze jedną grupą byli osiedlani na Południowym Wybrzeżu Krymu żołnierze należących do armii rosyjskiej greckich oddziałów straży granicznej, od 1797 r. rozmieszczeni na wybrzeżu pomiędzy Sewastopolem a Teodozją. Liczba Greków na Krymie sięgnęła w początkach XX w. ok. 20 tys. Druga deportacja nastąpiła 18 V 1944 r. Wszystkich Greków - pod zarzutem współpracy z okupantem - wysiedlono na Syberię. Odpowiedź na pytanie, dlaczego właściwie Grecy - przecież w dużym stopniu już zrusyfikowani, prawosławni, a na dodatek aż do 1938 r. cieszący się swobodami kulturalnymi - padli ofiarami Stalina, nie jest prosta. Wysuwa się kilka hipotez, wielu zwolenników ma twierdzenie, iż był to akt zemsty za udział oddziałów greckich w interwencji antybolszewickiej w 1919 r. A może po prostu, jak pisze cytowany Ascherson: „ich zbrodnia polegała na tym, że byli kosmopolitami, należeli do świata handlu, plotek, ślubów i pogrzebów, który przekraczał granice radzieckie". Na wygnaniu w Kazachstanie i Uzbekistanie, Grecy tak jak Tatarzy, nie poddali się - w skrytości uczono ojczystego języka, kultywowano obrzędy i pieśni. Dziś Grecy wracają na Krym (ok. 4 tys.), ale zazwyczaj jest to tylko przystanek w oczekiwaniu na wyjazd do oferującej im obywatelstwo Grecji. Ten „powrót do macierzy" i aklimatyzacja np. tatarskojęzycznych Urumów w społeczeństwie, które opuścili przed tysiącami lat, jest jednym z ciekawszych zjawisk historyczno- socjologicznych. Oddajmy raz jeszcze głos Nealowi Aschersonowi: „Przez ojczyznę rozumieją dzisiejszą Grecję. Nawet syjonistyczni Żydzi nie mogą się z nimi równać pod względem fantastyczności tego stwierdzenia jako tezy historycznej. Minęły już trzy tysiące lat, odkąd pierwsi koloniści greccy przeprawili się przez Bosfor i założyli placówki handlowe wokół Morza Czarnego. Większość z nich przyszła z miast jońskich na egejskim wybrzeżu współczesnej Turcji, nie zaś z Peloponezu. Od tej pory ich kultura i język stopniowo się różnicowały w stosunku do języka i kultury półwyspu, który nazywamy „Grecją". Mimo to ich potomkowie zmierzają dzisiaj do Aten czy Salonik, jakby to była najnaturalniejsza rzecz pod słońcem". Materialne pamiątki kultury greckiej na półwyspie to przede wszystkim wspaniałe starożytne ruiny Chersonezu (w Sewastopolu) i Pantikapajonu (w Kerczu). Z kulturą bosforańską wiążą się kurhany m.in. Kurhan Cesarski w Adżimuszkaju. Bizancjum pozostawiło górskie monastyry (Zaśnięcia NMP koto Bakczysaraju) i skalne miasta (Man-9up). Ślady Greków znaleźć można także w nazewnictwie - pochodzenia greckiego są takie nazwy miejscowe jak: Aj-Petri (Agios Petros, św. Piotr), Meganom, Partenit, Plaka i szereg dziś już zapomnianych, do rewolucji używanych obok krymsko-tatarskich - np. wodospad Uczan-su ma drugą nazwę Krimasto Nero. O > -4 o ?o O ?? 103 ? fHHHHHHm ? ?. ? I- < ? 3 ? ?? ? ? ? Flota Czarnomorska, której udział w historii Sewastopola jest tak znaczący, powstała 22 I 1783 ?., w myśl ukazu Katarzyny II. Eskadra liczyła 11 okrętów, stacjonujących wcześniej na Morzu Azowskim, ale szybko dołączały do niej kolejne statki wodowane przez stocznię w Chersoniu. Pierwszym dowódcą był kontradmirał Thomas MacKenzie, poddany brytyjski, który w 1765 r. został najemnikiem w Rosji. Znany jest także inny najemnik, hr. Marko Voinović, Chorwat, dowódca pierwszego liniowca „Chwała Katarzyny", a potem - całej floty. 104 Część miasta na północnym brzegu Zatoki Sewastopolskiej to tzw. Strona Północna (Siewiernaja storona). Nie ma zabytkowego charakteru, choć to właśnie tu stoi znany ze swej długości neoklasycystyczny gmach Instytutu Wojskowo-Morskiego (Wojenno-Mor-skoj institut, ??????-??????? ????????), wznoszony według projektu A. Wiensana aż 49 lat (1911-1960, z przerwami). Fasada ma 393 m długości. Pamiątką najnowszej przeszłości Sewastopola jest, niedostępny dla zwiedzających, podziemny sztab Floty Czarnomorskiej - około 600-me-trowej długości kompleks sal, korytarzy, schodów i podziemnych dróg. Budowę rozpoczęto w 1979 ?., zaniechano w 1992 r. Obecnie są tu magazyny miejscowych firm. Muzeum Floty Czarmomorskiej Wyjątkowe znaczenie wśród muzeów Sewastopola ma Muzeum Floty Czarnomorskiej (Muziej Krasnoznamien-nowo Cziernomorskowo Fłota, ????? ???????????????? ????????????? ?????; Lenina 11, ?522289; śr.-nd. 10.00- 17.00). Otwarto je w 1869 ?., w obecnej budowli mieści się od 1895 r. Ekspozycja ma charakter mi-litarystyczno-kombatancki, ale warto przyjrzeć się dokładniej jednemu z gmachów. To niegdysiejsza garnizonowa cerkiew św. Michała Archanioła z 1845 r. (cerkow' Światowo Ar-chistrastiga Michaiła, ??????? ??????? ????????????? ???????,- Lenina 9). Epitafia i tablice pamiątkowe, umieszczone na frontonie, upamięt- niają jednostki biorące udział w wojnie krymskiej. Muzeum Malarstwa W 1927 r. powstało Muzeum Malarstwa (Chudo-żestwiennyj muziej, ?????????????? ?????; pr. Nachimowa 9, ?520376; śr.-pn. 10.00-17.00). Ekspozycja liczy ponad 4 tys. płócien. Są tu dzieła znanych malarzy europejskich, jak i artystów ukraińskich i rosyjskich (min. Wierieszczagina i Riepina), a także ciekawe zabytki malarstwa krymskiego, z Karaimem Michaelem Fiazazem (ros. Michaił Kazas, 1889-1918) na czele. Kazaza uważa się za najwybitniejszego artystę krymskiego, a jego najwyżej cenione dzieło - Portret ojca (1908 r.) jest właśnie w tej kolekcji. Chersonez Taurydzki W Muzeum Chersonezu Taurydzkie- go (Chiersones Tawriczieskij, ???????? ???????????; Driewniaja; s241 415, 241362; codz. 9.00-17.45; 4 hrn, dzieci 2,50 hrn, fotografowanie 2,50 hrn, filmowanie 5 hrn) można zobaczyć jeden z najwspanialszych zabytków Krymu, umieszczony na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO. Są to rozległe wykopaliska, które odsłoniły starożytne i wczesnośredniowieczne miasto (istniało od 422 r. p.n.e. do 1475 ?.). W czasach starożytnych była to zamożna i wysoko rozwinięta metropolia z siecią wodociągową rozbudowaną przy pomocy rur ceramicznych. Po przyjęciu chrześcijaństwa powstało wiele wspaniałych świątyń. Szczególnie efektowna 105 jest część położona najdalej na północ, nad morzem. Chersonez ma wielkie znaczenie dla wyznawców prawosławia - to jedyne miejsce w Europie Wschodniej, gdzie przebywali święci Cyryl i Metody, i to stąd zaczął się Chrzest Rusi Kijowskiej. Dlatego też rekonstruuje się obecnie sobór św. Włodzimierza (Władimir-skij sobór, ???????????? ?????), wzniesiony w latach 1859-1866 w miejscu dawnej agory. Zwiedzający idą wzdłuż asfaltowej drogi, ze strzałkami i napisami, prowadzącej od bramy nad morze. Wśród ruin można obejrzeć pozostałości łącznie 62 starożytnych budowli miejskich oraz port. Dokładny opis wszystkich obiektów wykraczałby poza ramy przewodnika. Z pewnością warto zwrócić uwagę na kilka z nich, lokalizując je z pomocą sprzedawanego w muzeum planu. W dawnej podmiejskiej świątyni Matki Boskiej (Zagorodnyj chram swiatoj Bogomatieri, ?????????? ???? ??. ??????????) spoczywają szczątki tzw. chersoneskich świętych, m.in. wygnanego tutaj papieża Marcina I (649-654). Przetrwały ślady domu dowódcy (dom komandira, ??? ?????????), wraz z pobliskimi termami (tiermy, ?????), pochodzące z III-IV w. (czynne do IX w.); szczególnie dobrze widoczne są pozostałości frigidarium (frigidarij, ??????????) - pomieszczenia w łaźni rzymskiej służącego do zimnej kąpieli tuż po gorącej. Największą świątynią miasta była wzniesiona na przełomie V i VI w. wielka, trzynawowa tzw. Bazylika Uwarowska (Uwarowskaja bazilika, ?????????? ????????), ? rozmiarach 50 na 22 m. Ciekawostką są zabudowania domu przetwórcy ryb (usad'ba ry-bopromyszliennika, ??????? ?????????????????) z II—IV w, z trzema cysternami. Odkryto także pozostałości domu winiarza (dom winodieła, ??? ????????), z tego samego okresu co dom przetwórcy ryb, i domu farbiarza (dom krasilszczika, ??? ???????????) z III-II w. p.n.e. Uwagę zwracają ?. iny dużego gmachu, zwane umownie mennicą (monietnyj dwór, ???????? ????), wzniesionego ok. I w. p.n.e zniszczonego w następstwie jakiegoś ogromnego pożaru. Prawdziwą perlą Chersonezu jest amfiteatr (anticznij tieatr, ???????? ?????), zbudowany w I połowie III w. p.n.e., jedyny zachowany na północnych wybrzeżach Morza Czarnego - zasiadało w nim do 3,2 tys. widzów. Oprócz tych obiektów można zwiedzić jeszcze liczne bazyliki, domy mieszkalne i mury obronne. Zabytki kryją się nawet pod powierzchnią morza (od strony portu i Zatoki Kwarantanny, ros. Karan-tinnnaja Buchta) - są tam pozostałości murów i bramy morskiej (morski-je worota, ??????? ??????) z przełomu X i XI w. Romantyczna kolumnada na wybrzeżu została ustawiona przez Rosjan w XIX w. Dojazd: trolejbusami #2, 6, 10 do przystanku „Dmitrija Uljanowa", następnie trzeba nieco się cofnąć i ul. Dmitrija Uljanowa pójść do góry, do skweru z pomnikiem św. Włodzimierza, a następnie skręcić w prawo w dół (ul. Driewniaja) i pomiędzy rosyjskimi koszarami dojść do bramy wejściowej. BAŁAKŁAWA Z pobliskich miejscowości warto zwiedzić Bałakławę (?????????), malutką osadę o długiej historii, 10 km na południe od Sewastopola. W czasach starożytnych zwała się Siumbolon limne (Przystań Znaków lub Przeznaczenia), skąd pochodzi genueńska nazwa Czembalo. Współczesna wywodzi się z krymsko-tatarskiego i oznacza dosłownie Rybny Ogródek (chodzi o obfitość ryb w zatoce). Dojazd może wydawać się nieco skomplikowany, ale w rzeczywistości nie jest trudny: na pr. Nachimowa trzeba wsiąść do mai-szrutki #12 lub trolejbusu #12, dojechać do końca, do pętli „5 km", tam należy wysiąść, przejść przez targowi- co i zająć miejsce w bałakławskim utobusie #9 albo marszzutce #9. Znów jechać do końca, by po kilkuna- stu minutach dotrzeć na centralny plac 1 Maja w Bałakławie. Bałakława, dzięki swemu zacisznemu położeniu w ładnej zatoce, osłoniętej przez wysokie brzegi, przywołuje na myśl małe miasteczka Dalmacji czy Istrii. Warto poszukać cerkwi Dwunastu Apostołów (cerkow' Dwie-nadcati apostołów, ??????? ??????-???? ?????????; Rubcowa), datowanej wedle inskrypcji na 1357 ?., ale prawdopodobnie wcześniejszej. Świątynia, niegdyś zapewne ormiańska lub grecka, w XVIII w. została przejęta przez Cerkiew moskiewską. W czasach ZSRR była zamknięta; zwrócono ją i ponownie otwarto w 1991 r. Idąc od pi. 1 Maja ulicą Kirowa (skrajna po lewej) do góry, po 20 minutach drogi przez dzielnicę slumsów dociera się do szerokiej ścieżki prowadzącej do nieźle zachowanych pozostałości genueńskiej twierdzy Czembalo (kriepost' Cziembało, ???????? ???????; Kriepostnaja góra), wybudowanej w latach 1357-1433. Był to zachodni skraj genueńskiego pasa twierdz na Południowym Wybrzeżu Krymu, wzniesiony dla zabezpieczenia interesów Genui przed gockim księstwem Teodoro na północnym wschodzie. W początkach XV w. Teodoro postanowiło zdobyć twierdzę i jesienią 1433 r. wywołało w Czembalo powstanie, po którym wojska ówczesnego władcy księstwa Aleksego wkroczyły do fortecy. Genueńczycy zostali zamordowani lub wygnani. Na wieść o utracie bezcennej strategicznie twierdzy metropolia posłała natychmiast 20 okrętów pod dowództwem Carlo Lomellina, które dopłynęły na Krym w czerwcu 1434 r. Oczywiście Teodoro było przygotowane na taki scenariusz, i okręty genueńskie (które musiały sforsować jeszcze łańcuch przegradzający Zatokę Bałakława) powitała zażarta obrona. Wówczas Lomellino wyjął asa z ręka- wa - użył dział na okrętach. Zaskoczenie było tak ogromne jak zwycięstwo Genueńczyków, bowiem pierwszy raz w dziejach Krymu zastosowano broń palną. Stojąc przed twierdzą, można jeszcze raz nasycić oczy piękną zatoką i przypomnieć sobie poświęcone temu miejscu słowa Odysei Homera: „Znalazły tam wyborną przystań nawy nasze, Skat niebotycznych ściana przystań tę zamyka I tylko wąskim wnijściem okręt się przemyka, Gdzie dwie skały ogromne z dwóch stron w morze wbiegły". (X, 90-93, przekład L. Siemieńskiego]. Czyż to nie wspaniałe, spoglądać na miejsce, które, być może, i On podziwiał? INKERMAN Do Inkermana (????????) na północny wschód od Sewastopola, u ujścia Rzeki Czarnej do Morza Czarnego, dojeżdża każdy autobus kursujący szosą Sewastopol- Symferopol i pociąg do stacji Inkerman I (do Sewastopola 9 dziennie, do Symferopola 7 dziennie). W mieście jest jeden interesujący zabytek - ruiny twierdzy Kalamita (kriepost' Kałamita, ???????? ????????; Monastyrskaja skała), na górze za mostem, przy szosie do Symferopola. Budowę zaczęli Bizantyjczycy w VI w. Potem stał tu także ogromny skalny monastyr (VIII-IX w., przez Tatarów zwany Jaskiniową Twierdzą - tak przekłada się współczesna nazwa). Służył jako główny bastion księstwa Teodoro, umożliwiający handel ze światem poprzez tutejszą przystań. Na początku XV w. najwybitniejszy z władców Teodoro - Aleksy wzniósł nową twierdzę, mającą dać odpór Genueńczykom. Plan nie powiódł się iw 1433 r. napastnicy z Półwyspu Apenińskiego zdobyli i zrujnowali Ka-lamitę. Teodoro odbudowało ją raz jeszcze, ale w 1475 r. wraz z całym krajem trafiła w ręce Turków. Pozostałości bastionu to obecnie muzeum (»241415). W Inkermanie stoi naj- ? ?? ? ?? ?? i/i ?? !° ?? m ?? ? "? ? wyższa latarnia morska w dawnym ZSRR- 186 m. DOLINA BAJDARSKA Dolina Bajdarska, zwana przez Tatarów i Mickiewicza - Bajdary zajmuje lesisty skłon głównego pasma Gór Krymskich. Jest tu kilka interesujących miejsc. Wieś Orlinoje (kr.-tat. Bajdary) to główna miejscowość tej ładnej doliny. Można przenocować w wiosce lub w bazie wypoczynkowej Mys Aja (s6595/533790; V-X; pokoje 2-osobowe; 13-15 $), albo w bardzo drogim pensjonacie Bajdary (a6595/ 534260) oferującym luksusowo wypo- miejsce. Wieś Rodnikowskoje (kr.-tat. Skiela) znana jest z pamiątek archeologicznych - tzw. menhirów skiel- skich (skielskije miengiry, ????????? ???????). Można je znaleźć na placyku koło klubu wiejskiego. Po raz pierwszy opisane w 1910 ?., przez archeologa N. Repnikowa, były znane wcześniej miejscowym Tatarom jako temke-tasz („stojące kamienie"). Szczegółowe badania w 1978 r. pozwoliły stwierdzić, że menhiry są orientowane i wykazują wiele podobieństw do angielskiego Stonehenge. Największy z nich zwie się Wielkim - ma ok 3,5 m wysokości (2,5 m nad ziemią) drugi - Małym. Stanowisko w Skieli nie zostało należycie przebadane: w 1960 r. znaleziono tu trzeci menhir a w 1989 r. - czwarty. Kompleksowe badania dopiero się rozpoczną. Atrakcją natury jest Kanion Rzeki Czarnej (Kanion Cziernorieczienskij, ?????? ??????????????) - najdłuższy na Krymie (16 km). Zaczyna się u podnóża Kyzył-Kaja, jest wąski, trudny do przejścia, miejscami stromy. W jego polowie, na prawej ścianie znajduje się pieczara Szajtan-Koba (??????-????), gdzie znaleziono ślady człowieka pierwotnego. Do doliny wiedzie stara droga przez Przełęcz Bajdarska, oznaczona T2703. Jeśli zjedzie się nią w stronę Jałty, trafi się do słynnej, zawieszonej nad morzem cerkwi Zmartwychwstania Pańskiego w Foros (zob. s. 121). Do doliny dojeżdża autobus linii Sewastopol-Orlinije. O Południowe Wybrzeże Krymu ołudniowe Wybrzeże Krymu (ros. Jużnyj Bierieg Kryma, ????? ????? ????? - często spotykany skrót JuBK - ???), „kopia dawnego raju", jak pisał Majakowski, rozciąga wne atrakcje > Cerkiew ormiańska Surb Ripsime w Jałcie Najwybitniejsze dzieło nowożytnej architektury ormiańskiej na Krymie. • Twierdza genueńska w Sudaku Najcenniejszy zabytek Potudniowego Wybrzeża Krymu. • Paląc carski w Liwadii Miejsce historycznej konferencji jałtańskiej. ? Zamek Jaskółcze Gniazdo w Gasprze Jeden z symboli Krymu, neogotycka budowla zawieszona na skale nad morzem. • Pałac Woroncowa w Ałupce Oryginalna rezydencja inspirowana Alhambrą. • Pałac Aleksandra III w Massandrze Najbardziej wysmakowana z rezydencji carskich, ulubione letnisko przywódców ZSRR. • Gurzuf Najbardziej „klimatyczne" z miasteczek Wielkiej Jałty. • Baszta Aszaga-Kule w Ałuszcie Pamiątka po Bizantyjczykach na Południowym Wybrzeżu Krymu. się na osłoniętym od północy stromą krawędzią Gór Krymskich długim odcinku wybrzeża od przylądka Fiolent koło Sewastopola aż po przylądek Iii niedaleko Teodozji. W tym pasie wy- 1 Polana Bajek w Jałcie Oryginalne muzeum pod gołym niebem, prezentujące setki znanych baśniowych postaci. ? Kolejka linowa na Aj-Petri w Mi-schorze Panorama górskich równin, niezapomniane widoki morza. • Wodospad Dżur-Dżur Imponująca krymska Niagara. ? Rezerwat botaniczny w Nowym Świecie Tak zapewne wyglądałoby wybrzeże raju. MORZE AZOWSm O "? o 1 O ni o *L Gm MORZE CZARNE o S m € < 00 ?? N m [SI- -< 2 109 brzeża wyróżnia się trzy regiony: Wielką Jałtę na zachód od Ajudahu, Wielką Ałusztę - pomiędzy Ajuda-hem a przylądkiem Baszennyj, i na wschodzie - Sudak. Południowe wybrzeże miewało okresy większego znaczenie w dziejach kraju, np. gdy Bizantyjczycy wybudowali tu system nadmorskich twierdz, ale aż do czasów rosyjskich pełniło wyłącznie rolę okna na świat, którym wędrowały na morze towary przywożone z głębi lądu. Rozwój regionu zaczął się dopiero po aneksji rosyjskiej, gdy w 1783 r. carat skonfiskował Tatarom 350 tyś. dziesięcin ziemi. Trafiły w ręce zamożnych Rosjan, dając początek majątkom [dwo-ńanskije imienija). Posiadłości te, dogodnie zlokalizowane na najbardziej żyznych odcinkach wybrzeża, stały się elementem stymulującym rozwój regionu. Majątki pełniły dwojaką rolę -z jednej strony przynosiły niemałe dochody, jak słynny Paradiz (Nowy Świat) księcia Golicyna, z drugiej -szybko stały się ulubionym letniskiem rosyjskich elit, marzących o Lazurowym Wybrzeżu i Riwierze Włoskiej. Na liście właścicieli majątków Południowego Wybrzeża Krymu przed rewolucją figurują nazwiska najważniejszych rodzin Rosji. Romanowowie władali Gasprą, Oreandą, Liwadią, Kiczkine i Charaksem, książęta Goli-cynowie mieli posiadłości w Gasprze i Koreizie, książęta Jusupowowie -w Koreizie, hrabiowie Woroncowowie - w Ałupce, hrabiowie Naryszkinowie (wywodzący się wprost z dawnego Chanatu Krymskiego) - w Mischorze, hrabiowie Paninowie - w Gasprze, Malcowowie - w Simeizie, Pierowscy - w Mellas, Rajewscy - w Tesseli itd. Ściągnięcie na Południowe Wybrzeże Krymu całej śmietanki ówczesnego społeczeństwa rosyjskiego podniosło prestiż regionu i niezwykle go spopularyzowało. Przybywali tu także przedstawiciele niższych sfer, zaludniając tańsze i gorzej położone kurorty. Przemysł turystyczny w regionie zaczął kwitnąć. Sprzyjał także budo. wie dróg - planowano nawet połączę-nie kolejowe Sewastopol-Jałta, ale I wojna światowa zniweczyła te zamiary. Upadek caratu nie zmniejszy} w niczym znaczenia Południowego Wybrzeża Krymu. Część posiadłości znacjonalizowano, przeznaczając je na sanatoria i domy wypoczynkowe ale największe perły, jak pałace w Li-wadii czy Massandrze, przypadły partyjnym bossom. I tak jest do dziś. Mimo istniejących od 12 lat granic wciąż przybywają tu na wypoczynek biznesmeni różnego autoramentu, a także zwykli ludzie z całego dawnego ZSRR, nawet z najdalszych krańców Azji Środkowej czy Zakaukazia. WIELKA JAŁTA Wielka Jałta (Bolszaja Jałta, ??????? ????) jest najbardziej znana i popularna wśród turystów. W jej skład wchodzą od zachodu: Foros, Mellas (Sana-tornoje), Kastropol (Bieriegowoje), Parkowoje, Ponizowka, Kaciweli, Si-meiz, Ałupka, Koreiz, Gaspra, Kurpa-ty, Oreanda, Liwadia, Jałta, Massan-dra i najdalej na wschodzie Gurzuf z Artekiem, oparty o masyw Ajudah. Górną granicę wszystkich miejscowości stanowi zawsze Jużnobiereż-noje szosse (główna arteria regionu - droga krajowa Ml8), dolną - brzeg morski. Osady mieszczą się w pasie pomiędzy nimi i połączone są miejscami dolną drogą, mniej wygodną, ale bliższą wybrzeża. Klimat regionu jałtańskiego różni się zasadniczo od reszty kraju. Położenie za wysokim wałem górskim (1400 m), zasłaniającym całkowicie wybrzeże od północy, powoduje, że jest śródziemnomorski - ciepły i suchy. Średnia temperatura roczna wynosi + 13°C, zaś miesiąca najchłodniejszego (lutego) +4°C. Dzięki temu Południowe Wybrzeże Krymu jest atrakcyjnym miejscem przez niemal cały rok. JAŁTA . 86 tys. mieszkańców • «654 Wspaniałe, amfiteatralne położenie, wyszukana architektura, drogie restauracje, resztki imperialnego blasku, establishment z całego dawnego ZSRR _ wszystko to składa się na najzamoż-niejszy kurort czarnomorskiego wybrzeża. Nazwa miasta Jałta (ukr. i ros. Jałta, ????; kr.-tat. Dżalita, ???????), nad rzeką Uczan-su, pochodzi od greckiego jalos - brzeg. To wielkie centrum rekreacyjno-sanatoryjne: działają tu aż 144 zakłady lecznicze i wypoczynkowe dla 44 tys. osób. Komunikacja Autobus Dworzec autobusowy, kluczowy dla komunikacji w Jałcie, zlokalizowany jest na północy miasta, przy pi. 60-letija SSSR, na końcu ul. Mo-skowskoj. Dojazd trolejbusem #1. Informacja ?342075, 342092. Rezerwacja biletów e325777. Przechowalnia bagażu mieści się w budynku dworca (8.00-20.00). Trzeba pamiętać, że pani prowadząca przechowalnię potrafi nieoczekiwanie opuścić stanowisko pracy i wyjść np. na obiad - dlatego należy na wszelki wypadek wyraźnie określić porę wyjazdu. Połączenia: Bakczysaraj (2 dziennie, 3 godz. 10 min), Chersoń (1 dziennie), Dniepropietrowsk (1 dziennie w dni parz., 12 godz.), Donieck (1 dziennie w dni parz., 15 godz.), Eupatoria (3 dziennie, 3 godz. 40 min), Kercz (1 dziennie, 7 godz.), Kirowohrad (1 dziennie, 13 godz.), Krasnopieriekopsk (1 dziennie, 6 godz.), Krzywy Róg (1 dziennie, 7 godz. 30 min), Mariupol (2 dziennie, 12 godz. 20 min), Mischor (1 dziennie, 40 min), Niżniegorsk (1 dziennie, 4 godz. 30 min), Odessa (1 dziennie, 14 godz. 40 min), Sewastopol (22 dziennie, 2 godz. 10 min), Sokoli-noje (1 dziennie, 4 godz.), Symferopol (57 dziennie, 2 godz. 5 min), Teodozja (1 dziennie, 5 godz.), Winnica (1 dziennie w dni parz., 18 godz.). Do poruszania się po wybrzeżu najdogod- niejsze są marszrutki, których przystanki usytuowane są po drugiej stronie dworca. Kursują do miejscowości wzdłuż dróg Jałta-Foros oraz Jał-ta-Gurzuf: Ałupka (33 dziennie), Foros (28 dziennie), Gurzuf (70 dziennie), Simeiz (40 dziennie), Wodospad Uczan-su (35 dziennie, może nie kursować przy niskiej frekwencji). Trolejbus międzymiastowy Stacja przy Moskowskoj 8 (s327994) sąsiaduje z dworcem autobusowym. Dojazd trolejbusem #1. Linia #52 do Symferopola przez Ałusztę (30 dziennie; 5.30-20.00; 2 godz. 30 min); linia #53 do Ałuszty (23 dziennie; 6.10- 19.30; 1 godz.). Bilety kupuje się jak w autobusach dalekobieżnych (przedsprzedaż s323015), numerowane miejsca itp. Żegluga Do Dworca Morskiego na nabrzeżu (ul. Ruzwielta 5; ^327535, 320094, 323064) dojeżdża trolejbus #1 (przystanek „Centr"). Z Jałty odpływa tylko jeden regularny prom „Omega" do Stambułu (wt.; ceny miejsc w kajutach 165-250 $). W lecie uruchamianych jest wiele połączeń turystycznych i rejsów przybrzeżnych (informacja ?325622), obsługujących przystanie na wybrzeżu (np. Jałta-Foros). Organizowane są też rejsy z Jałty wokół Jaskółczego Gniazda (6-7 hm). Komunikacja miejska Węzłowa stacja dla wszystkich rodzajów komunikacji jest na pi. 60-letija SSSR, na końcu Moskowskoj. Po właściwej Jałcie jeżdżą trolejbusy na trzech liniach, najwygodniejsza jest #1. W samym centrum miasta, w pierwszym zaułku za skrzyżowaniem Kirowa z Nabierieżnoj Lenina, po lewej stronie, patrząc w stronę portu, zlokalizowana jest dolna stacja wyciągu łączącego miasto ze wzgórzem Darsan (10.00-19.00, latem dłużej; 5 hrn). Kolejka ma duże znaczenie turystyczne - na szczycie wzgórza jest punkt widokowy i restauracja. Jałta POŁUDNIOWE WYBRZEŻE KRYMU i JAŁTA ???? ??????? azazaaAAA BMOiNamod Noclegi Hotele Oreanda (Nabierieżnaja Lenina 35/2; «328 286, 390609; oreanda@mail.ylt.crimea. com). Najlepszy hotel w mieście, nad samym morzem, z restauracją, barem, business centrę z dostępem do Internetu. W pokojach TV, lodówka, wanna, telefon. Jedynka 30 $, dwójka 45 $, apartament 2-osobowy 140 $. Latem ceny mogą być wyższe nawet o 50 $. Jałta (Drażynskowo 52; «350150, 353033). Ten przygniatający moloch (16 pięter, 2,5 tys. miejsc!), wzniesiony w 1976 ?., stoi w parku w Massandrze. fest w nim kilka restauracji, kino, yarietes, trzy baseny, korty, fitness club, prywatna plaża. Dwójka poza sezonem/w sezonie 19-28 $/20-30 $, dwójka luks poza sezonem/w sezonie 70-100 $/ 100-140 $. Dojazd mamzrutką #54. Pałas (Czechowa 8j «324380, 325731). Budowla z kolumnami i balkonami od frontu. Tylko dwójki po 250 hrn (w sezonie 300), i luks po 360 i 530 hrn. Bristol-Jużnaja (Ruzwielta 10; «325860; office@hotel-bristol.com.ua). Porządny portowy hotel, dogodnie usytuowany. Jedynka 149-157 hrn, dwójka 222 hrn; w sezonie (VI-IX) ceny wyższe o 100 hrn. Dojazd trolejbusem #1, przystanek „Centr". Krym (Moskowskaja 1/6,- «326001). Hotel w przedrewolucyjnej kamienicy w centrum Jałty. Jedynka 31 hrn, dwójka 100-160 hrn, luks 156 hrn. Dojazd trolejbusem #1, przystanek „Centr". Awangard (Pirogowskaja 2/4; «328777). Hotel o standardzie schroniska, należący do sąsiedniego klubu sportowego. Miejsce w dwójce z umywalką 16 hrn, w pokoju kategorii luks 40 hrn. Dojeżdża się trolejbusem #1 do przystanku „Krasnoarmiejska-ja", potem należy się cofnąć do ul. Pirogow-skoj - przecznicy w prawo naprzeciw stadionu. Schroniska Magnolija (Łomonosowa 25; «395478, 394 852). Wchodzi się od dołu (ul. Łomonosowa) i od góry (Kirowa 11), przez zieloną bramę, i od razu skręca w lewo. Tuibaza o standardzie hotelu: nocleg w pokoju bez wygód 30 hrn, w pokoju kategorii luks 80 hrn. Na miejscu basen dla dzieci, domki kempiUg0 we, stołówka z dobrą kuchnią, sklep, warsztat samochodowy, strzeżony parking. Kasztany (Sadowaja 6; «327675). Spartańska turbaza w dobrym punkcie, pokojp 4-osobowe, prysznice na korytarzu, cena noclegu 15 hrn; za 15 hrn można dokupić wyżywienie. Dojazd trolejbusem #1, pr2y. Stanek „Sadowaja". Kwatery prywatne Oferowane są na dworcu autobusowym (Moskowskaja 8), w cenie 15 hrn za noc. Działa także biuro pośredniczące w wynajmowaniu miejsc (Dzierżynskowo 4-b342679). Kemping W Jałcie jest chyba najsłynniejszy kemping w granicach dawnego ZSRR, tzw. Polana Skazok (Polana Bajek; ?395219, 397439, www.pskaz. crimea.com), ale nie należy się spodziewać, że pozwolą tu rozbić namiot. Zabroniła tego policja, motywując to (jakżeby inaczej) bezpieczeństwem turystów. Obecnie działa tylko fantastycznie zlokalizowany niewielki hotel, przypominający luksusowe schronisko górskie. Jedynka, zależnie od standardu, 50-160 hrn, dwójka 120-240 hrn. Latem udostępniane są także domki w cenie 40 hrn. Dojazd marszrutkami #26, 27, 28, 39, 41, 43 oraz autobusami #8 i 27 do przystanku „Polana Skazok". Tam trzeba się cofnąć i iść kwadrans asfaltową drogą do góry (jeszcze 400 m za muzeum Polana Skazok). Gastronomia Na głównym deptaku miasta - Na-bierieżnoj Lenina, restauracje zajmują niemal wszystkie partery domów. Lokale nie różnią się zbytnio między sobą: te same kuszące bielą obrusy, podobni do siebie, kłaniający się kelnerzy, rosyjskie piosenki i co najważniejsze - dobra kuchnia. Bietyj Lew (Nabierieżnaja Lenina; 12.00-3.00). Budynek podobny do pałacu. Elegancka restauracja wzorowana na lokalach carskiej Rosji. Kawa (1,40 hrn) i piwo (3 50 hrn) są drogie, ale już dania główne w przystępnej cenie - w bogatym menu np. szaszłyk (10 hrn) i godna polecenia baranina z owocami (15 hrn). Kaktus (Ruzwielta 5; «321614). Na piętrze pworca Morskiego. Bardzo dobra restauracja meksykańska, pośród dań firmowych -auesadillas (22 hrn) i cucabuna (24 hrn). Espańola («390631; 11.00-22.00). Na plaży koło hotelu Oreanda, w budowli nawiązującej do okrętu „Hispaniola". Sympatyczne miejsce zwłaszcza przy ładnej pogodzie. W karcie m.in. różne rodzaje blinów (5-19 hrn) i kurczak po kalifornij-sku (30 hrn). Kebab (Puszkinskaja; «327883; 9.00-23.00). Oferuje „wycieczkę historyczną po dziejach kuchni" - m.in. mięso po carsku (19 hrn), kalmar (22,50 hrn), kupaty po abchasku (14,50 hrn). Elegancko, muzyka Bjórk. Edem (Nabierieżnaja Lenina i róg Jekatieri-ninskoj; «323826; 11.00-23.00). Biało--czarne wnętrze, szyby przyciemnione, Elton John w tle. W menu m.in. kawior (28 hrn) i bardzo dobry jesiotr z orzechami (22 hrn). Argo/Zołotoje Runo (Nabierieżnaja Lenina; «328272; od 10.00 do ostatniego klienta). W zadaszeniu jałtańskiego molo. Niewielki iluminowany bar, w kształcie łodzi z uniesionymi wiosłami, oferujący krewetki, kalmary i małże (19 hrn). Bristol (Ruzwielta 10). Znana niegdyś restauracja, obecnie wskrzeszona po generalnym remoncie. Kuchnia dalekowschodnia (m.in. sushi oraz potrawy chińskie). Informator Apteki Informacja «067; Botkinskaja 3 («323352), Gribojedowa 4 («325084), Kirowa 59 («325077, 9.00-20.00), Leningrad- skaja 2 («324384), Moskowskaja 21 («327 810), Ruzwielta 2 («325951, 8.00-19.00, latem 21.00), Swierdłowa 69 («378830). Banki Awal (Moskowskaja 47/2), Interkont-bank (Czechowa 26), Jałtabank (Rudansko-wo 8) Prominwestbank (Wasiljewa 16), Taw-rija-Bank (Wasiliewa 19), Ukraina (Nabierieżnaja Lenina 17), Ukraina (Wiergasowa 1). Biura turystyczne Charaks (Drażynskowo 46; «353166), Interkontakt-Jałta (Zago- rodnaja 7; «326315), Jałtatur (Zarieczna-ja 12/3; «329721), Jałta-Wojaż (Moskow- skaja 1/6, w hotelu; «326019), Judżinija Trewieł (Łomonosowa 13; «317593), Krym- tur (Czechowa 8; «396953). Poczta Główna (pi. Lenina 1; 8.00-20.00), rozmównica (Moskowskaja 9) po lewej stronie skweru. Szpitale Dziecięcy (Łomonosowa 9), Miejski (Siewastopolskoje szosse 2); kliniki: Miedi-cynskij Centr Astra (Gogola 16; «326357), Kirowa 2, Palmiro Toljatti 13; Stomatolog (Czechowa 26; «321626). Taksówki «058, 343333. Targowiska Kijewskaja 24. Teatr Jekatierininskaja 11. Pierwsze osiedle, nazwane Jalita, założyli koloniści greccy, którzy pojawili się w V i IV w. p.n.e. (pamiątką po nich są nienależące do flory Krymu dzikie orzechowce i oliwki). Potem osada dzieliła koleje losów tej części Krymu, trafiając m.in. w ręce bizantyjskie oraz księstwa Teodoro. W 1154 r. arabski geograf al-Idrisi wspomniał o istniejącym w tym miejscu osiedlu Połowców, pod nazwą Dżalita. W XIV w. Jałta należała do Genui, a od 1475 r. do imperium osmańskiego. W 1783 r. znalazła się w granicach Rosji (liczyła wówczas 13 domów). W 1837 r. otrzymała prawa miejskie, wtedy też zbudowano drogę do Symferopola. Już w 1838 r. umieszczono tu siedzibę powiatu, jak podawał ukaz carski - aby zwiększyć liczbę ludności i rozwinąć przemysł. Mimo to, jeszcze w 1843 r. były tylko dwie ulice i 30 domów z 224 mieszkańcami. Od lat 60. XIX w. zaczęła przekształcać się w kurort; w latach 1884-1887 otwarto pierwsze zakłady przyrodolecznicze. Moda na Jałtę była w dużej mierze podyktowana snobizmem na przebywanie w sąsiedztwie rodziny carskiej, wyjeżdżającej na letnisko do Liwadii. W 1898 r. sprowadził się tu Antoni Czechow. Czasy przed rewolucją to prawdziwy boom inwestycyjny - powstała wówczas większość budynków miasta. Od listopada 1920 r. Jałta znalazła się w Rosji Radzieckiej. W nocy z 11 na 12 IX 1927 r. miało miejsce poważne trzęsienie ziemi, w którym ucierpiało aż 70% domów (m.in. Pałac Woron-cowa w Ałupce). W latach 1941-1944 okupowali ją Niemcy. W dniach od 4 do 11 II 1945 r. odbywała się w Liwadii tzw. konferencja jałtańska z udziałem USA, Wielkiej Brytanii i ZSRR. Od 1954 r. miasto jest w granicach Ukrainy. W 1961 r. zostało połączone linią trolejbusową z Ałusz-tą i Symferopolem. Zwiedzanie W mieście zachowało się wiele przedrewolucyjnych budowli, które są dziś zabytkami architektury i jednocześnie miejscami związanymi ze sławnymi gośćmi Jałty. Pochodzą zazwyczaj z okresu po 1900 ?., ? znaleźć je można przy takich ulicach jak Nabierieżnaja, Czechowa (Winogradnaja), Kirowa (Autskaja), Swierdłowa (Pocztowaja), Ruzwielta (Bulwarnaja), Kommunal-naja (Jelizawietinskaja), Litkensa (Jeka-terininskaja), Wojkowa (Gimnaziczie-skaja) czy Puszkinskaja. W nawiasach podano nazwy sprzed rewolucji - można na nie natrafić np. we wspomnieniach o Antonim Czechowie. Jedną z ciekawszych jest ormiańska cerkiew Surb Ripsimc (cerkow' sw. Ripsime, ??????? ??. ???????; Zago-rodnaja 3). Wzniesiona na stromym stoku doliny rzeczki Derekojki, powstała w latach 1884-1916, według projektu G. Ter-Mikiełowa, który wzorował się na słynnej cerkwi w Ecz-miadzynie (Armenia). Autorem wspaniałych fresków wypełniających kopułę jest ormiański malarz Wardges Su-renianc (1860- 1921), pochowany na terenie świątyni. Dziś budowla wewnątrz prezentuje się skromniej niż z zewnątrz, ale trudno się dziwić -odebrano ją Ormianom po ledwie czterech latach użytkowania, umieszczając w środku atelier filmowe, a potem muzeum archeologiczne. Została zwrócona w 1992 ?., ale dziś parafia nie liczy nawet tysiąca osób. Na nabrzeżu (nabierieżnaja, ????. ??????), zaprojektowanym wraz z rn0. lem w latach 1886-1890 przez czoło-wego architekta krymskiego A. Bertieu de la Gardę, można obejrzeć przywracany obecnie do dawnej funkcji hotel Manno (gastinica Marino, ????????? ??????; Nabierieżnaja Lenina 21) gdzie mieszkali m.in. A. Czechow M. Gorki i W Majakowski. Ciekawą budowlą jest pochodzący z 1912 r. niegdysiejszy pałac emira Buchary (dwo-riec emira bucharskowo, ?????? ????? ??????????; Siewastopolskaja 12/43), dziś zajmowany przez rosyjskie sanatorium wojskowe „Jałta". Najlepiej widać go sprzed willi na rogu Wołodar-skowo i Kommunarow. Nad Uczan-su stoi rzymskokatolicki kościół Niepokalanego Poczęcia NMP (kostioł Nieporocznowo Zacza-tija Preswiatoj Bogorodicy, ?????? ??????????? ??????? ????????? ??????????; Puszkinskaja 25), wzniesiony w 1906 r. według projektu N. Krasno-wa, autora pałacu w Liwadii. Zamknięty w 1927 ?., ponownie otwarty w 1993 ?., obecnie służy dominikanom. Jest tu też wspólnota polska, dla której odprawiane są msze w ojczystym języku (sb. i nd. 9.00). Muzeum Historyczno-Literackie W ładnej willi pomiędzy kościołem katolickim a nabrzeżem mieści się Muzeum Historyczno-Literackie (Istoriko-Li-tieraturnyj muziej, ????????-???????????? ?????; Puszkinskaja 5a; s323 065; 9.00-18.00 śr.- nd.; 3 hrn). Ekspozycja pt. Pioszłoje Jałty (Przeszłość Jałty) skupia się na wątkach archeologicznym i historycznym. Muzeum Antoniego Czechowa W dawnej podmiejskiej osadzie Autka urządzono Muzeum Antoniego Czechowa (Muziej Antona Czechowa; Kirowa 112, ^325042; 9.00-17.00; 10 hrn). Dom wzniósł sam Czechow w 1899 r. i osiadł w nim na stale. Tu powstały takie dzieła jak Wiśniowy sad czy Trzy siostry. W 1921 r. otwar- to muzeum, które przyciąga wielbicieli pisarza z całego świata. W niezmienionym stanie pozostawiono jadalnię j sypialnię, będącą zarazem gabinetem Czechowa. Dojazd autobusem #8. polana Bajek Muzeum na wolnym powietrzu Polana Bajek (Polana Skazok; e395303; 9.00-17.00; 5 hrn, dzieci do 12 lat 3 hrn, dzieci do 6 lat bezpł; fotografowanie i filmowanie 1 hrn), 5 km na północ od Jałty, jest jednym z bardziej osobliwych miejsc, jakie można spotkać na Krymie. Już samo dotarcie - po dojechaniu maiszrutka-mi #26, 27, 28, 39, 41, 43 oraz autobusami #8 i 27 do przystanku „Polana Skazok", trzeba jeszcze pójść od górnej szosy wychodzącą nieco z tyłu asfaltową drogą do góry - może lekko skonfundować turystę, z lasu dochodzą bowiem głosy „istot bajkowych i nadnaturalnych". Na miejscu okazuje się, że są one generowane przez aparaturę elektroniczną, by nadać otoczeniu odpowiednią oprawę. Sama Polana to połączenie muzeum, galerii rzeźby i zoo - zgromadzono tu ponad 300 rzeźb, wykonanych w kamieniu i drewnie metodą tzw. floryzmu, tzn. przy wykorzystaniu naturalnych kształtów pni i korzeni, prezentujących postaci z bajek i motywy bajeczne. Odbywają się tu przedstawienia, określane przez obsługę jako teatralizowane. NA ZACHÓD OD JAŁTY Wodospad Uczan-su Dobrym pomysłem na ok. dwugodzinną eskapadę z Jałty jest wycieczka do wodospadu Uczan-su (wodopad Uczan-su, ??????? ????-??), dosłownie „spadająca woda". Niewielka rzeczka, o takiej samej nazwie, spada z wysokości 93 m. Szczególnie atrakcyjnie wygląda to wiosną i jesienią, przy wysokim stanie wód. Po 3 km dochodzi się do górskiego jeziora Ka-ragol (????????). Warto przejść się po lesie, oglądając 40- czy nawet 50-me-trowe sosny. Dojazd do wodospadu ??????? (30 min) zapewniają marszmtki linii #30, oznaczone „Wodopad", wyruszające z dworca autobusowego w Jałcie (35 dziennie, pierwsza 6.24, ostatnia 21.05), oraz autobus #30 (8.05, 9.35, 11.05, 14.10) z tego samego miejsca. Liwadia • 1,9 tys. mieszkańców • e654 Cały region zawdzięcza swą popularność właśnie Liwadii (???????) -osiedlu od zachodu graniczącemu z Jałtą. To tutaj powstała letnia rezydencja carska. Sama osada istniała wcześniej, była grecką wsią o poślednim znaczeniu, co dobrze oddaje tłumaczenie greckiego słowa hwadi -łąka lub pastwisko. Co ciekawe, w czasach rosyjskich została „zhelle-nizowana" ponownie, poprzez osiedlenie greckich żołnierzy z oddziałów gen. Revelioti (koniec XVIII w). Dojazd z Jałty: ze stacji autobusowej trolejbusem #1 do przystanku „Spar-tak", a stamtąd 25 minut maiszzutką #5 do samej Liwadii, po czym idzie się ul. Baturina prosto, by po dwóch minutach dojść do bramy Liwadia znana jest przede wszystkim z pałacu carskiego (carskij dwo-riec, ??????? ??????; «315581, 315 579; 18 hrn), wzniesionego w latach 1910-1911 (proj. N. Krasnow) na miejscu rezydencji należącej w latach 1834-1860 do Leona Potockiego. Po jego śmierci rodzina sprzedała posiadłość żonie cara Aleksandra II. Po re- Jednym z najwybitniejszych krymskich architektów byt Nikołaj Krasnow (1865-1939), mieszkaniec Jałty, absolwent Szkoły Malarstwa w Moskwie. Przez 11 lat, jako miejski architekt Jałty, stworzył ponad 60 projektów budynków. Do najsłynniejszych należą: pałac w Liwadii, pałac Diulber w Koreizie i domek myśliwski księcia Jusupowa w Kokkozach (Sokolinoje). wolucji powstało tu muzeum, potem od 1925 r. działało pierwsze w świecie „sanatorium chłopskie". Obecne muzeum czynne jest od 1974 r. Pierwotnie Krasnow zamierzał wznieść rezydencję w stylu włoskiego renesansu, ale w trakcie prac odstąpiono od ścisłych założeń. Pałac odegrał niesławną rolę we współczesnych dziejach Polski - to tutaj w 1945 r. od- ????? się konferencja jałtańska. W 58 pokojach odnowionego i pomalowanego na śnieżnobiały kolor gmachu g warto zobaczyć m.in. salę posiedzeń > i charakterystyczny okrągły stół, zna-^ ny ze zdjęć uczestników konferencji. ? W pobliskim parku krajobrazowym '?? (45,7 ha) z XIX w., z altanami - Róża-m ną, Carską i Turecką, o 15.30 i 20.00 aa odbywają się koncerty. ?j Przenocować można w bazie wypo- czynkowej Pogranicznik (Siewasto-g polskoje szosse 4; ?? 15452; V-X; O dwójki i trójki po 7-9 $), kilometr od 2 morza. W okolicy wynajmowane są o także kwatery prywatne. ?u o Oreanda • 1 tys. mieszkańców • w654 Kolejna nadmorska osada w łańcuchu ?! miejscowości Południowego Wybrzeża -? Krymu, 7 km na zachód od Jałty, to Oreanda (???????). Dojazd z dworca autobusowego w Jałcie autobusem lub -o marszmtką. Można zrobić sobie także ?5 wycieczkę z Liwadii (6,5 km) - idąc Carską Ścieżką (Carskaja tropa, ??????? ?????), zwaną w czasach ZSRR -Słoneczną (Sołniecznaja tropa). Prowadzi do altany, z której roztacza się wspaniały widok na całą miejscowość. Jak i inne miasteczka wybrzeża, Oreanda (nazwa oznacza „skalista") awansowała z dawnej greckiej wsi do rangi kurortu dzięki budowie pałacu. Tutaj również osiedlono Greków ze służących Katarzynie II oddziałów gen. Revelioti. Sam ich dowódca otrzymał tu majątek ziemski. W 1825 r. dobra odkupili Romanowowie, którzy w latach 1843-1852 wznieśli pałac (proj. 118 A. Stackenschneidera). Gościł w nim m.in. Mark Twain. Niestety, w 1882 r rezydencja spłonęła, a w miejscu jej ??! in postawiono w 1948 r. sanatorium Niżniaja Ońeanda. Miejscami noclegowymi dysponuje Glicynija (?318668; czynny cały rok, dwójki i trójki; 40-45 $ za miejsce), obiekt w rodzaju pensjonatu Usytuowany jest nad morzem, oferuje basen, korty i saunę. W Oreandzie można również zamieszkać na kwaterach prywatnych. Gaspra i Mischor • 14,2 tys. mieszkańców • ?654 Do Gaspry (??????), 15 km na zachód od Jałty, kursuje marszmtką #27 (35 min; 2 hrn) ze stacji autobusowej oraz autobus #27. Miejscowość ma długą historię sięgającą czasów rzymskich. Od I w. p.n.e. do III w. n.e. stała tu rzymska twierdza Charaks. Jako jedno z niewielu na Krymie miejsc (którego centrum mieściło się na przylądku Aj To-dor), kontrolowanych bezpośrednio przez Cesarstwo, jest przedmiotem badań archeologicznych, prowadzonych już od 1849 r. W czasach chanatu Gaspra była małą tatarską wsią, zapewne zamieszkaną przez stataryzo-wanych Greków, o czym świadczy jej nazwa - z gr. „biała". W Gasprze zachwyca ciekawa architektura. Na skalistym przylądku Aj Todor, wznoszącym się ok. 90 m nad morzem, gdzie między I a III w. n.e. był rzymski obóz wojskowy, stoi jeden z symboli Krymu - słynny neogotycki zamek Jaskółcze Gniazdo (Łastocz-kino Gniezdo, ?????????? ??????), kaprys bakijskiego barona naftowego B. Sznejgela, zbudowany przez A. Sherwooda w latach 1911-1912. Podczas trzęsienia ziemi w 1927 r. uległ poważnemu zniszczeniu, odbudowany został dopiero w 1968 r. Także na Aj-Todor zachowała się latarnia morska (majak, ????) z 1835 r, dziś mieszcząca małe muzeum. Pierwsza część tuibazy Kiczkine to należąca niegdyś do dynastii Romano- wów dacza Kiczkine (???? ???????), wzniesiona w 1912 r. wedle projektu ??. Tarasowa, nawiązująca do modnego podówczas stylu mauretańskiego, pojazd maisziutką, dalej idzie się za strzałkami. Z kolei dzisiejsze sanatorium pniepr to inna rezydencja carska -majątek Charaks (imienije Charaks, ?????? ??????; Ałupkinskoje szosse 13). Szczególnie zwraca uwagę park krajobrazowy z połowy XIX w., o powierzchni 17,5 ha. Warto obejrzeć altanę (biesiedka, ???????) z 1882 ?., ustawioną z 12 marmurowych kolumn, przeniesionych ze spalonego pałacu carskiego w Oreandzie. Pierwotnie były one częścią atrium, wzorowanego na jednym z domów w Pompejach. Sanatorium fasnaja Polana to pałac dawnego majątku Gaspra (imienije Gaspra, ?????? ??????). Obecna nazwa wiąże się oczywiście z Lwem Tołstojem, który przybył tu po ciężkiej chorobie we wrześniu 1901 r. i spędził kilka miesięcy, do czerwca 1902 r. Administracyjne granice Gaspry obejmują również osadę Mischor (??????), jeszcze jeden dawny majątek arystokratyczny. Przed nadejściem Rosjan, co najmniej od XIV w. istniała tu grecka wioska - słowo mischoi oznacza „położony pośrodku". Jego ozdobą jest park krajobrazowy (Mischorskij park, ?????????? ????), założony w końcu XVIII w, gdzie na obszarze 21,3 ha rośnie ponad 100 gatunków egzotycznych drzew i krzewów. Na nabrzeżu i w morzu stoją dwie kompozycje rzeźbiarskie Estończyka A. Adam-sona - fontanna Dziewczyna Arzy i lozbójnik Ali-baba, i słynna Rusałka (obie powstały po 1900 r.; Rusałka jest kopią o większych wymiarach niż oryginał, zniszczony przez sztorm w 1980 ?.). W Mischorze jest dolna stacja kolejki linowej na Aj-Petri. Noclegi Kiczkine («247131, 247079). Jedyna w okolicy turbaza (sezonowa: ??-?), na granicy Ga- spry i Liwadii, nad morzem. Dwójki z TV i lodówka także kategorii iuks. Ceny 19- 31 $. Żemcziużyna (Ałupkinskoje szosse 5; n247 376, 248267]. Drogi, luksusowy pensjonat nad morzem. Na miejscu basen i restauracja. Są tu także kwatery prywatne. Aj-Petri Stromo opadający ku wybrzeżom Morza Czarnego masyw Aj-Petri (??-?????), którego pochodząca z greki nazwa upamiętnia św. Piotra, osiąga wysokość 1233 m n.p.m. Od czasu zbudowania kolejki linowej stanowi dużą atrakcję turystyczną. Podróż kolejką jest powolna (pól godziny w jedną stronę), ale przy ładnej pogodzie widoki zapierają dech w piersiach, zwłaszcza w pobliżu szczytu. Do dolnej stacji kolejki w Mischorze dojeżdża się maiszmtką #27 z dworca autobusowego (35 min; 2 hrn) albo autobusem #27. Można tu także przyjść z pałacu w Ałupce - 15 minut drogą od bramy. Na górze warto obejść stację kolejki, by znaleźć się na szerokiej płaszczyźnie, będącej częścią stołowego masywu Jałtynskaja Jajła, gdzie w obozowisku Tatarów oferowane są pamiątki i produkty żywnościowe. W budce na prawo od stacji kusi dobry piow - baranina z ryżem i koprem (7 hrn), manty - odpowiednik piel-mieni (przygotowanie do 40 minut; 7 hrn) i szaszłyki (10 hrn). Na właściwy szczyt nieco po lewej stronie (stoi na nim znak geodezyjny) można pojechać konno; wynajęcie konia kosztuje u Tatarów 60 hrn za godzinę. Dolna stacja Mischor jest na wysokości 86 m, przesiadkowa Sosnowyj Bor na 392 m, górna Aj-Petri na 1153 m. Uwaga: w partii szczytowej temperatura jest dużo niższa niż na dole. Kolejka kursuje co 10 minut; przejazd do góry kosztuje 10 hrn, w obie strony 20 hrn. Koreiz • 8,1 tys. mieszkańców • e654 Następną osadą w pasie Wielkiej Jałty jest niewielki kurort - Koreiz (?????), ?? ca >-g ? S O o CL. "O o T3 -o ?? oddalony od miasta o 16 km. Wedle historyków, miejscowość, której nazwa oznacza „wieś", jest jedną z najstarszych na Południowym Wybrzeżu. Do XIX w. była to tatarska osada z karczmą i meczetem. W 1825 r. sprowadziła się do niej księżna Anna Golicyna i zamieszkała w pierwszym majątku na wybrzeżu krymskim. Potem posiadłość trafiła w ręce książąt Jusupowów, którzy wznieśli w 1900 ?., wedle projektu N. Krasnowa, pałac Jusupowów (Jusupowskij dworiec, ???-??????? ??????,- Parkowyj spusk 21), zachowany do dziś. Budowla służyła w czasach sowieckich pierwszym sekretarzom partii komunistycznej, i jako tajna, nie występuje w ogóle w przewodnikach wydanych przed rozpadem ZSRR. To tutaj mieszkał Stalin podczas konferencji jałtańskiej (na pamiątkę apartamenty zwą się „Stalin" i „Mołotow", ale jest także „Jusupow" - po dawnych właścicielach pałacu). Obecnie mieści się tu luksusowy hotel Jusupowskij Dworiec (ir328011, 323 710; dwójki w cenie 30-85 S). Dziełem Krasnowa jest także dobrze zachowany pałac Diulber (dworiec Diulbier, ?????? ???????; Ałupkinskoje szo-sse 7), również z początku XX w, dziś mieszczący sanatorium. Pensjonaty Otdych (Jużnaja 4; «242321; V-K). 300 m od morza; dwójki 10 $ (V, K| i 22 $ |VI- VIII]. Wołga (Parkowyj spusk 7, «242312, 242 333; VI-IX). 600 m od morza. Pokoje 2-, 4- i 6-osobowe; ceny 38 hrn. Ałupka • 10,5 tys. mieszkańców • tr692 Miasteczko oddalone o 17 km na południowy zachód od Jałty to Ałupka (??????). Najpierw osada Taurów, potem grecka wioska, rozwinęła się w II połowie XIX w. w znane uzdrowisko morskie. Przez wielu uważana jest za najpiękniejsze miejsce na Krymie. Dojazd z Jałty umożliwia maiszrutka #27 (35-40 min; 2 hrn), odjeżdżająca 120 ze stacji autobusowej. Kursuje też au- tobus linii #27 (co godz.), także ze stacji autobusowej, pierwszy o 6.19 ostatni o 19.15. Atrakcją Ałupki jest słynny pajac Alupkiński (Ałupkinskij dworiec ??????????? ??????; ?722951, 722 372; codz. 9.00-17.00; pałac 15 hrn, pałac i park 18 hrn; fotografowanie 10 hrn, filmowanie 25 hrn). Został wybudowany z szarego kamienia w tzw. stylu mauretańskim w 1848 r. dla hr. M. Woroncowa, generała-gu-bernatora Kraju Noworosyjskiego. Zaprojektował go angielski architekt Eduard Blor, który nigdy na Krymie nie był. Podczas pracy opierał się jedynie na dostarczanych rysunkach. Fasada północna prezentuje styl Tudo-rów, południowa - inspirowana była Alhambrą w Grenadzie. Wnętrze wypełnia kolekcja obrazów, rzeźb, mebli, głównie z końca XVIII i I połowy XIX w. Zwiedzanie odbywa się w zorganizowanych grupach i trwa odpowiednio 1 godz. 8 min - pałac, 2 godz. 15 min - pałac i park. Przy rezydencji w I połowie XIX w. urządzono park krajobrazowy (Ałupkinskij park, ??????????? ????) z pawilonami (wstęp tylko za okazaniem biletów). W Ałupce zaprasza jeden hotel -Stańnnyj osobniak (Stary Dworek; Kulakowa 58/62; o540544), 100 m od morza, czynny przez cały rok. Oferuje pokoje kategorii pólluks i luks -ceny miejsc od 8 $ (zimą) do 32 $ (Ms VII-VIII). Simeiz • 4,3 tys. mieszkańców Miejscowość Simeiz (??????), 21 km od Jałty, ma długą historię. Istniała już w czasach Taurów (znaleziska archeologiczne na górze Koszka), znana była także Genueńczykom. Grecka nazwa oznacza „znak". Dojazd mal-szrutkami Jałta-Simeiz i Jałta-Foros, łącznie ponad 50 kursów dziennie; 2 hrn. Dolna część osiedla zabudowana jest przedrewolucyjnymi willami i pensjonatami. W obecnym sanatorium Moskwa w 1885 r. mieszkał Lew Tołstoj, zaś w willi ??? ???? - Sergiusz Rachmaninow (w 1916 ?.). Atrakcją przyrodniczą Simeizu jest «óra Koszka (?????). Nazwa nie oznacza, jak podają niektóre źródła rosyjskie, „kotki", wywodzi się z krymsko--tatarskiego Kosz-Kaja (Podwójna Goja). To samotny, zalesiony grzbiet, sięgający 254 m n.p.m., efektownie opadający ku morzu. Do 1931 r. nad rnorzem wisiała jeszcze druga góra -strzelisty Mnich (Monach), ale podczas niebywale silnego sztormu (fale ponad 10 m), zawaliła się pod naporem wody. Od Simeizu zaczyna się odcinek wybrzeża, na którym nie było wielkich majątków ziemskich i letnisk, a jedynie pojedyncze dacze, zaś przemysł turystyczny pojawił się dopiero w latach 60. XX w. Rozrzucone są tu miejscowości podobne do siebie, zabudowane brzydkimi, betonowymi blokami, z bardzo małymi plażami. Jedyne ich atuty to wspaniałe położenie i uzdrawiający klimat. Najbliżej Simeizu, 23 km od Jałty, jest Kaciweli (????????), miasteczko z zaledwie 600 mieszkańcami. Noclegu można tu szukać w domu twórczości (tworczieskij dom Kaciwieli; Szu-szejkina 10; CT654/727479, 727459; V-IX). Jedynki i dwójki z telewizorem i lodówką; ceny 20-30 $. Następna większa miejscowość to oddalone o 28 km od Jałty Parkowoje (????????), także liczy 600 mieszkańców. Do 1944 r. nazywało się Kuczuk--Koj. Rosyjska nazwa związana jest z założonym tu na początku XX w. parkiem (łandszaftnyj park, ??????????? ????) ozdobionym oryginalnymi rzeźbami A. Matwiejewa (1906-1912). Kilometr dalej leży Kastropol (Kac-???????), który w 2001 r. odzyskał swą historyczną, grecką nazwę (sowiecka i potoczna - Bieriegowoje). Kastropol to „forteczka", od istniejącego tu pomiędzy IX a XIII w. niewielkiego greckiego monastyru. Dumą miejscowości jest skała Ifigenii (????? ????????), ale nie ma ona wiele wspólnego z historią antyczną (wbrew temu, co głoszą miejscowi przewodnicy). Tyle może, że świątynia, w której bohaterka Ifigenii w Taurydzie była kapłanką, stała być może gdzieś w okolicy (ale mówi się też o Partenicie i Fiolencie). Także ruiny nie są starożytne. Warta uwagi jest sama skała, piętrząca się 120-metro-wą ścianą nad morzem. W Kastropolu czynny jest pensjonat Kastropol (VI-VIII). Pokoje - dwójki i trójki - o ile nie zostały sprzedane agencjom turystycznym, kosztują 18-30 $ za noc. Do wszystkich miejscowości z Jałty można dojechać marszmtkq Jałta-Foros (36 dziennie, 50 min; 4 hrn), kursującą z dworca autobusowego do Kastropola. Foros • 2,4 tys. mieszkańców W średniowiecznej grece nazwa Foros (?????) oznacza latarnię morską-Miejscowość miała zadatki na kurort jeszcze przed rewolucją - już w I polowie XIX w. urządzono tu park krajobrazowy (Forosskij park, ????????? ????), ale nigdy nie rozwinęła się w większy ośrodek. Dojazd z Jałty marszrutką (36 dziennie, 50 min; 4 hrn) kursującą z dworca autobusowego. Miejscem, dla którego naprawdę warto tu przybyć, jest cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego z 1892 f-(cerkow' Wosskriesienija, ??????? ????????????), zawieszona nad stromym zboczem górskim, kilkaset metrów nad powierzchnią morza-Świątynia, wzniesiona wedle projektu M. Czagina, to wotum dziękczynne za uratowanie życia cara Aleksandra III podczas katastrofy kolejowej-W 1924 r. została zamknięta, zdjęto krzyże, zamalowano freski, a popa zesłano na Syberię. Potem była tu restauracja, magazyn, wreszcie budowlę pozostawiono na łaskę losu. Odrestaurowano ją pod koniec lat 90-XX w. ze środków kancelarii Prezydenta Ukrainy. Odtąd ponownie pełni funkcje kultowe, jest modnym miej- scem zawierania ślubów. Między miejscowością a cerkwią jest duża różnica wysokości, dlatego zamiast pokonywać 6-kilometrowe serpentyny drogi T2703, lepiej pójść żwirówką, odbiegającą od Jużnobierieżnoje szos-se na zachód od zjazdu do Foros i skrzyżowania. Droga rozpoczyna się za czerwono-zielonym szlabanem. Drugą atrakcją Foros jest Brama Bajdarska (Bajdarskije worota, ???-??????? ??????), 1800 m do góry za cerkwią (trzeba iść drogą), zdobiąca Przełęcz Bajdarska (527 m n.p.m.). To klasycystyczna budowla z 1848 ?., upamiętniająca budowę drogi Sewa-stopol-Jałta. Wspaniały widok na Góry Krymskie, uwiecznione przez Mickiewicza w jednym z sonetów, zasłoniły dziś drzewa; ale panorama morza jest niezrównana. Na zachód od Foros, w dawnym letnisku rodziny Rajewskich w daczy Tesseli (???? ???????), w latach 1933-1936 mieszkał znany pisarz rosyjski Maksym Gorki (1868- 1936); tu powstała jego obszerna, nieukończona powieść Zycie Klima Samgina. W innej samotnej budowli na zachód od Foros, na przylądku Sarycz, dawnej daczy rządowej Zorza (prawitiel-stwiennaja dacza Zaria, ????????????????? ???? ????) podczas puczu sierpniowego w 1991 r. przebywał w areszcie domowym prezydent ZSRR Michaił Gorbaczow. NA WSCHÓD OD JAŁTY Massandra • 6,7 tys. mieszkańców • »654 Sąsiadująca z Jałtą (3 km) Massandra (?????????) niemal zlała się z nią w jeden organizm. Dojazd autobusem #3, trolejbusem #2 albo trolejbusem międzymiastowym. Jest jednym z największych ośrodków uprawy winorośli na Krymie. W magazynach tutejszych winnic spoczywa słynna kolekcja win, oparta na zbiorach księcia Lwa Golicyna - ok. milion butelek różnych roczników; najcenniejsze z nich to jerez de la /roij-tiera z 1775 r. Szczyci się także tym, że w 1899 r. z inicjatywy księżnej Marii Bariatynskoj otwarto tu pierwsze w Europie sanatorium przeciwgruźlicze. W miasteczku jest jeden interesujący zabytek - pałac Aleksandra ? (dworiec Aleksandra Trietjewo, ?????? ?????????? III; ?321728; latern 9.00-16.30, zimą 9.30-15.30, ostatni pn. miesiąca zamkn.; 15 hrn, fotografowanie 10 hrn, filmowanie 25 hrn) w górnej Massandrze. Wyszukana bryła rezydencji, wzniesionej w 1881 r. kojarzy się ze śródziemnomorską Riwierą. W czasach ZSRR służyła jako dacza (oczywiście zamknięta) dla gen-seków KPZR i chyba z tamtych czasów pochodzi obowiązujący tu niezwykły dryl, który zaskakuje każdego turystę - np. za wejście na łąkę przed pałacem płaci się karę w wysokości ceny 20 biletów, a więc prawie 300 hrn. Dojazd autobusem #3 do pętli albo trolejbusem #2 do przystanku „Wierchnij Massandrowskij park", potem idzie się ok. 15-20 minut prawym poboczem górnej szosy w stronę Ałuszty, a dalej na rozstajach trzeba wybrać najbardziej skrajną z dróg prowadzącą w lewo do góry i pójść za strzałkami ścieżką przez lasek. Noclegi oferuje gigantyczny hotel Jałta (Drażynskowo 52,- ?350150, 353033). Do dyspozycji gości jest kilka restauracji, kino, vańetśs, trzy baseny, korty, fitness club i plaża. Miejsce w dwójce poza sezonem/w sezonie 19-28 $/20-30 $, dwójka luks poza sezonem/w sezonie 70-100 $/ 100-140 $. Dojazd maiszmtką #54. Pensjonat Donbass (?272074, 272 000; dwójki z telewizorem i lodówką, basen; ceny 11-15 $), 350 m od morza, jest czynny cały rok. Można także przenocować na kwaterach prywatnych. • 2,2 tys. mieszkańców • tr654 Nikita (??????), 16 km na wschód od Jałty, do 1812 r. była zwyczajną grec- ką wioską Aj-Nikita. Wówczas przybył tu wybitny botanik i entomolog Christian Steven (1781-1863), Niemiec mieszkający w Rosji, członek Akademii Nauk w Petersburgu, założył słynny Nikicki Ogród Botaniczny (Nikitskij Botaniczieskij sad, ????????? ???????????? ???). Jak pisał sam założyciel, cele ogrodu to: „zebranie wedle możności wszystkich bez wyjątku mogących rosnąć w tutejszym klimacie użytecznych bądź tylko ozdobnych roślin, drzew i krzewów; pozyskiwanie nasion roślin, które mogą być uprawiane w innych częściach Rosji; szeroka uprawa tych roślin, które przyniosą dochód i wzbogacenie mieszkańcom Taurydy i innym zdatnym do tego miejscom". Obecnie rośnie tu ponad 15 tys. gatunków na terenie 1 tys. ha. W podzielonym na część górną i dolną parku można obejrzeć kilka przykładów klasycystycznej XIX-wiecznej architektury parkowej: w Parku Górnym (Wierchnij park) -bramę paradną (paradnyj wjezd, ???????? ?????) i rozarium (rozarij, ???????), zaś w Parku Dolnym (Niżnij park) - basen marmurowy (mramor- nyj bassiejn, ????????? ???????), kaskadę wodną (wodianoj kaskad, ??????? ??????), altanę z grotą (biesiedka z grotom, ??????? ? ??????) i Kolumnadę Dolną (Niżniaja kołłonada, ?????? ?????????). Oddzielną część stanowi położony nad samym morzem park nadmorski (primorskij park, ?????????? ????). W skład ogrodu wchodzi rezerwat Przylądek Mar-tjan (Mys Martjan, Muc ???????), z zachowanym pierwotnym lasem śródziemnomorskim. Dojazd do ogrodu trolejbusem #2, trolejbusami międzymiastowymi (przystanek „Nikitskij Botanicznyj sad"), autobusami i maiszmtkami #29 i 34. Noclegi oferuje drogi hotel Fito-centr (^335543, 335617), nad morzem, dysponujący 2-osobowymi pokojami z telewizorem i lodówką, a także apartamentami {luks). Czynny jest przez cały rok, ceny miejsc waha- ją się pomiędzy 145 a 225 hrn. Są tu także kwatery prywatne. Gurzuf •11 tys. mieszkańców • «654 Gurzuf (??????) to przemiłe i pięknie ulokowane miasteczko, 26 km na wschód od Jałty. Najwygodniejszy dojazd zapewnia marszrutka #31 (70 dziennie) kursująca z dworca autobusowego w Jałcie od 6.00 do 23.50 oraz autobus #31 wyruszający z tego samego miejsca. Dzieje Gurzufu zaczynają się w VI w, gdy bizantyjski cesarz Justynian założył tu twierdzę Gorzuwita. Etymologia nazwy nie jest wyjaśniona, niektórzy łączą ją z łacińskim Ursus (niedźwiedź), którym nazywano Aju-dah (słowo to także oznacza niedźwiedzia). Gorzuwita istniała przez długie stulecia, służąc poza Bizantyj- czykami, także Chazarom i Genueńczykom. Jak wszystkie inne bastiony Krymu padła pod ciosami Turków w 1475 r. Osada handlowa przy fortecy zamieniła się w cichą wioskę i tak doczekała końca XIX w., gdy trafił tu Piotr Gubonin (1825-1894), wielki rosyjski przemysłowiec, self-made man, który od prostego chłopa i robotnika na budowie soboru św. Izaaka w Petersburgu doszedł do pozycji głównego koncesjonariusza przy budowie kolei w Rosji (m.in. Ło-zowa-Sewastopol). W 1875 r. kupił majątek Gurzuf i stworzył tu pierwszy w Rosji kompleks sanatoryjno-- wypoczynkowy. Warto wybrać się na wycieczkę nie tylko dla miejscowych zabytków, ale i po to, by nacieszyć się lewantyńską atmosferą w starej, dolnej części miasta. Szczególnie przyjemne są letnie wieczory, które można spędzić w jakiejś restauracyjce na nabrzeżu, gdzie serwuje się takie specjały, jak efach--asz (rodzaj pielmieni w bulionie,-6 hrn), lattnan (tłusta zupa z ziemniakami, ryżem, makaronem i kawałkami mięsa; 7,50 hrn) czy jak zwykle najsmaczniejszy plow (5,50 hrn). Z zabytków na uwagę zasługuje Dom Riehelieu (??? ???????), zwany także Domem Puszkina. Zbudowany został w 1811 r. jako dacza dla ówczesnego generał- gubernatora tau-rydzkiego i późniejszego premiera Francji po restytucji Burbonów, hr. Riehelieu de La Porte. W 1820 r. przebywał w nim Aleksander Puszkin, dlatego urządzono tu muzeum poety D(s363886). Wejście jest od strony nabrzeża przez bramę z napisem Sana-torij Puszkino (codz. 10.00-18.00, 2 kasa 10.00-17.00, zamkn. ostatni > dzień miesiąca; 2,50 hrn). Dużą ^ atrakcję stanowi stojąca na samym ? brzegu morza, we wschodniej części ?jjj starego Gurzufu, dacza Czechowa n (Dacza-muziej A.P. Czechowa, ????-? -????? ?.?. ??????; Czechowa 22; ^ codz. 10.00-18.00; 10 hrn, fotografo-? wanie 3 hrn, filmowanie 6 hrn). ?? Obecnie w odnowionym i pomalowa-O nym na biało budynku mieści się mu- 2 zeum z nijaką ekspozycją Krymski] a wiernisaż. Najatrakcyjniejszy jest ta- 3 ras, skąd można popatrzeć na bijące O o skały fale morskie; tutaj właśnie obmyślał Czechow Trzy siostry. Noclegi proponuje tuibaza Korali (Jałtinskaja 18; ???3900), czynna cały rok; dwójki po 30-60 hrn za miejsce (w zależności od pory roku). Poza tym są tu ośrodki wypoczynkowe (tzw. pensjonaty). Przyjmują gości wedle indywidualnych ustaleń, w miarę wolnych miejsc. Aju-dah (Gajdara 30; «363868; V-IX). Dom wypoczynkowy 15 m od morza. Pokoje kategorii luks. Kort tenisowy. Ceny 35-45 $. Gieotog (Gieołogow 7, ???????, 363542; VI-VII). Ponad kilometr od morza. Pokoje 2-i 3-osobowe. Kort tenisowy, sauna. Cena 15 $. Mołodiożnyj (Nabierieżnaja 7; ?363945, 362690; V-VII). 50 m od morza. Domki 2- i 3-osobowe. Cena 15 S. W miasteczku można też przenocować na kwaterach prywatnych. Artek Pomiędzy Gurzufem a górą Ajudah 124 rozciąga się słynny obóz młodzieżo- wy Artek (dietskij centr Artiek ??????? ????? ?????), założony w 1925 ?., potem rozbudowany do obecnej formy - kompleksu pięciu obozów (Cyprysowy, Lazurowy, Przybrzeżny, Morski, Górski). Na 7-kilo-metrowym pasie wybrzeża, u podnóża Ajudahu, ma powierzchnię 320 ha. „Dietskij łagier" przyjmuje latem 5 tys. dzieci, a zimą - 2,5 tys.; łącznie przewinęło się tu już ponad 500 tys. gości. Do obozu włączono pochodzący z początku XX w. 9-hektarowy park cyprysowy (kiparisnyj park, ?????????? ????). By rozejrzeć się po dziecięcym terytorium, warto wsiąść do autobusu #2 z Gurzufu (co 90 min), jadącego Leningradską. Chcąc przenocować najlepiej poprosić kierowcę, aby zatrzymał się na przystanku „uprawieni]'e łagieria" i w pobliskim budynku recepcji porozumieć się z administratorem (w sb. i nd. może być nieobecny). WIELKA AŁUSZTA Wielka Ałuszta to jakby młodsza i uboższa siostra Wielkiej Jałty. Oczywiście trudno odmówić temu miejscu urody, ale też nie sposób nie zauważyć, że cały rozwój miasta i jego okolic odbywa się jakby przy okazji inwestowania w kurort jałtański. Wielka Ałuszta (??????? ??????) zajmuje centralną część Południowego Wybrzeża Krymu, od masywu Ajudah po przylądek Baszennyj. Dzieli się na dwie wyraźne części. Zachodnia przypomina okolice Jałty, dysponuje rozwiniętą infrastrukturą i bazą turystyczną; w jej skład wchodzą od zachodu: Partenit, Utios (Kuczuk--Łambat), Kiparisnoje, Małyj Majak (Bijuk-Łambat), Czajka, Łazurnoje, Profiessorskij Ugołok (Raboczij Ugo-łok), Ałuszta. Górną granicę tych miejscowości wyznacza zawsze Jużno-bierieżnoje szosse (główna arteria regionu - droga krajowa Ml8), dolną - brzeg morski. Osady w pasie pomiędzy nimi połączone są miejscami dolną drogą, mniej wygodną i bliższą wybrzeża. Na wschód od Ałuszty okolica staje się bardziej dzika i słabo zaludniona. Główną arterią jest tu lokalna szosa P08, miejscami kręta, wąska i o nie najlepszej nawierzchni. Miejscowości są małe i nieliczne - warto wymienić: Sołniecznogorskoje (Kuru--Uzeń), Małorieczienskoje (Kuczuk--Uzeń), Rybaczje (Tuak) i nieco oddalone od morza Priwietnoje (Uskut). Region Ałuszty różni się nieco pod względem klimatu od pozostałych części Południowego Wybrzeża Krymu. Łańcuch górski, w innych miejscach skutecznie zasłaniający wybrzeże przed północnym wiatrem, tutaj rozcina przełęcz Angar- Bogaz, przez którą napływają chłodniejsze masy powietrza. Jest tu przeciętnie o 2-3 stopnie chłodniej niż w Jałcie czy Sudaku. Oczywiście, nie odbiera to Ałuszcie walorów, czyniących ją znakomitym miejscem letniego wypoczynku. AŁUSZTA • 35,9 tys. mieszkańców • e6560 Poniżej przełęczy Angar-Bogaz, u ujścia rzeczki Ułu-Uzeń, leży Ałuszta (ukr., ros., kr.-tat. Ałuszta, ??????), przyjemny, zaciszny kurort o piękniejszej plaży niż w sąsiedniej Jałcie. Uwagę zwracają potężne góry, otaczające miasto od północy - zwłaszcza słynny Czatyrdah (1527 m n.p.m.), po zachodniej stronie drogi Ałuszta-Symfe-ropol; na wschód od niej wznosi się Demerdżi (1239 m n.p.m.). Nazwa miasta pochodzi z greki, ale sens jest trudny do zrozumienia - słówko Ału- ston oznacza dosłownie „nie umyte" lub „nie wykąpane". Komunikacja Autobus Dworzec usytuowany jest przy Simfieropolskoj 1. Dojazd trolejbusem #51, 52, 53. Informacja ?32296. Połączenia: Chersoń (1 dziennie, 10 godz.), Eupatoria (2 dziennie, 3 godz.), Gienieralskoje (1 dziennie, pn.-śr., pt., 1 godz. 20 min), Jałta (9 dziennie, 35 min), Kercz (1 dziennie, 6 godz. 20 min), Ki-rowohrad (1 dziennie, 14 godz. 20 min), Krasnopieriekopsk (1 dziennie, 5 godz.), Krzywy Róg (1 dziennie, 11 godz. 40 min), Mariupol (1 dziennie, 11 godz. 30 min), Niżniegorsk (1 dziennie, 3 godz. 40 min), Odessa (1 dziennie, 13 godz. 50 min), Priwietnoje (1 dziennie, pn., śr., pt.; 2 godz.), Rybaczje (1 dziennie + mar- szrutki (1 godz. 30 min), Sewastopol (4 dziennie, 5 godz.), Sudak (1 dziennie, 3 godz.), Symferopol (13 dziennie, 1 godz. 30 min), Teodozja (2 dziennie, 4 godz. 20 min). Trolejbus międzymiastowy Na Gor'-kowo 4 znajduje się stacja (?31214). Linia #51 do Symferopola (29 dziennie, 1 godz. 30 min; 3 hrn); linia #53 do Jałty (23 dziennie, 1 godz., 6.10-19.30); linia #54 do Zaprudnoje (11 dziennie). Bilety kupuje się jak w autobusach dalekobieżnych (przedsprzedaż, numerowane miejsca itp.). Orientacja Ałuszta ma dosyć prosty plan: ciągnie się od szosy do morza, z osią wzdłuż ul. Gor'kowo. Centrum rozciąga się na wschód od Gor'kowo, wokół płoszczadi Sowietskoj. Najlepszy spacer to przejście Nabierieżnoj w stronę Jałty, do włączonego w granice miasta letniska Profiessorskij Ugołok (w czasach sowieckich i potocznie: Raboczij Ugołok). Można tam także dojechać lokalnym trolejbusem #2. Na poznanie okolicy wystarczy jeden dzień. Noclegi Krymski Zori |Oktiabr'skaja 5; ??????; zori@alushta.ylt.crimea.com]. Jeden z najbardziej luksusowych hoteli, dogodnie usytuowany - blisko morza. Usługi na dobrym, europejskim poziomie. Ceny: jedynka 41-73 $, dwójka 64-151 $, luks 58-99 $, apartamenty 80-120 $. Tawrida (Lenina 22; ?35553; olgatourism® mail.ru). W centrum miasta, blisko morza. Ceny 60 hrn, latem 120 hm. Woschod (Oktiabr'skaja 11, u33328). Trzeba wspinać się na dosyć wysokie wzgórze, ale w nagrodę czekają piękne widoki. Tylko dwójki - 48 hrn (V), 63 hrn (VI), 80 hrn (vn-vm). Turgostinica Czajka (Krasnoarmiejskaja ?. e30586). Duży blok z balkonami. Ceny po2a sezonem: jedynka 25 hrn, dwójka 61 hrn; w sezonie odpowiednio 72 i 100 hrn. Informator Apteki Centralna, Partizanskaja 13; Lenina 53; 60-letija SSSR 8; Glazkrickowo 8. ganki Krym-bank (Lenina 8a), Sbierbank (Komsomolskaja 20), Sbierbank (Władimira Chromych 11), Ukrsocbank (Lenina 44). Biura podróży, agencje turystyczne Biuro putieszestwij i ekskursij (Krasnoarmiej-skaja 11), Krugozor (Lenina 5). Internet Lenina 15. Mapy Knigi (Chromych 27; ?3474?). Poczta Główna, Lenina 15. Pogotowie ???; stacja pogotowia, Partizanskaja 1. Policja n02 Przychodnie, szpital Klinika dziecięca (Partizanskaja 11), Stomatologiczna (Sudakska-ja 18), Szpital (Partizanskaja 13). Straż pożarna «01 Historia Pierwsza pisemna wzmianka o Ałusz-cie pochodzi z VI w, gdy Prokopiusz z Cezarei odnotował istnienie bizantyjskiej fortecy Ałuston, zamykającej drogę na południowe wybrzeże od strony przełęczy Angar-Bogaz. Wokół twierdzy rozwinęła się duża osada, zniszczona przez najazd mongolski w 1239 r. Ok. 1380 r. powstała chroniona przez warownię genueńska faktoria handlowa, która w 1475 r. wraz z całym Krymem wpadła w ręce Turków. Odtąd do czasów aneksji przez Rosję była tu mała wioska z 40 domami. W czasach rosyjskich zaczął się powolny rozwój osady, będącej lokalnym ośrodkiem administracyjnym dla części wybrzeża. W 1825 r. trafił tu Mickiewicz, który upamiętnił to sonetami Aluszta dniem i Aluszta nocą. Szybszy rozwój zaczął się wraz z rozkwitem Jałty - miejscowość znalazła się na szlaku do niej (budowanym w II połowie XIX w.). W 1902 r. uzyskała prawa miejskie. Miała wówczas ironiczną opinię „kurortu dla tych, których nie stać na Jałtę", ale zmieniło się to jeszcze przed rewolucją, gdy popularność zdobyło letnisko Profie-ssorskij Ugołok (Zakątek Profesorski) - popularne miejsce wypoczynku rosyjskiej elity naukowej. W kwietniu 1918 r. uciekł tu z Symferopola bolszewicki „rząd Republiki Taurydy"; ko- muniści zostali aresztowani i rozstrzelani. W listopadzie 1920 r. miasto opanowali bolszewicy; skonfiskowano wówczas wszystkie wille, zamieniając je na sanatoria. W 1959 r. Ałusztę połączono linią trolejbusową z Symferopolem, w 1961 - z Jałtą. Zwiedzanie Najcenniejszą historyczną pamiątką Ałuszty są pozostałości genueńskiej twierdzy Ałuston (kriepost' Ałuston, ???????? ???????; 15 apriela 15). Powstała w miejscu wcześniejszych umocnień bizantyjskich, ale do dziś zachowały się fragmenty rozbudowy z czasów genueńskich (1380-1390). Została zniszczona przez Turków w 1475 r. Obecnie można jedynie zobaczyć efektownie wyglądającą z przodu (z tyłu na wpół zawaloną) kamienną basztę zwaną Aszaga-Kule (Baszta Dolna) oraz ldlkudziesięciometrowej długości odcinek muru, obudowany szczelnie ogródkami i domkami. Uszkodzenia baszty są dziełem trzęsienia ziemi w nocy z 11 na 12 IX 1927 r. Ciekawostką architektoniczna jest cerkiew Wszystkich Krymskich Świętych (??????? ???? ???????? ??????; Władimira Chromych 16) z 1842 ?., wzniesiona według oryginalnego projektu, wyraźnie inspirowanego zachodnioeuropejskim neogotykiem. Warto przejść się nabrzeżem do letniska zwanego Profiessorskij Ugołok (w czasach ZSRR - Raboczij Ugołok). Jest tam wiele atrakcyjnie położonych zabytkowych willi z początku XX w.; najładniejsze wchodzą w skład sanatorium Raboczij Ugołok: Anna, Linde-na, Manna - wszystkie przy Nabie-rieżnoj 6. Muzeum Historyczno-Krajoznawcze Ponad 8 tys. eksponatów liczy kolekcja Muzeum Historyczno-Krajoznaw- czego (Istoriko-krajewiedczieskij mu-ziej, ????????-????????????? ?????; Lenina 8; ?30270; nd.-pn., śr.-pt. 10.00-17.00). Zgromadzono w nim zabytki archeologiczne (min. numi- zmaty), etnograficzne (m.in. tatarskie i ormiańskie stroje ludowe) oraz pamiątki z dziejów miasta. Muzeum Przyrody Rezerwatu Krymskiego Zbiór blisko 800 eksponatów, poświęconych głównie zwierzętom i roślinom górskiej części kraju mieści Muzeum Przyrody Rezerwatu Krymskiego (Muziej prirody Krymskowo Dzapowiednika, ????? ??????? ????????? ???????????; Partizanskaja 42; e35033; wt.-nd. 9.00-18.00). Uwa-2 gę zwraca diorama Wyspy Łabędzie > (Lebiażyje ostrowa), ukazująca przy-S rodę włączonego do rezerwatu nie-? wielkiego archipelagu czarnomorskie-?m go, rozciągającego się w pobliżu Raz-n dolnoje (północno-zachodni Krym). ? W muzeum jest także zagroda z jele-F niami, muflonami i różnymi gatun- * kami ptaków (m.in. orłami). ? O Muzeum Siergiejewa-Censkowo 2 W dzielnicy Profiessorskij Ugołok, a w willi należącej niegdyś do pisarza 2 (przez niego zaprojektowanej) mieści O się Muzeum Siergiejewa-Censkowo (Muziej Siergiejewa-Censkowo, ????? ????????-????????; Siergiejewa-Censkowo 5; ?30664; Wt.-Sb. 9.00- 17.00). Siergiej Siergiejew-Censkij (1875-1958) sprowadził się do Ałusz- 0 ty w 1905 r. Zajmował się głównie prozą, a jego najważniejsze dzieła to cykle Pńeobrażenrje Rossii (łącznie 15 O części) oraz Siewastopolskaja stiada. Został pochowany na terenie swojej posiadłości. Dojazd trolejbusem #2 do przystanku „Muziej Sergiejewa--Censkowo". Muzeum Bekietowa W dzielnicy Profiessorskij Ugołok, również w zaprojektowanej przez patrona willi mieści się także Muzeum Aleksieja Bekietowa (Muziej Bekietowa, ????? ????????; Komsomolskaja 4; ??35043; wt.-sb. 9.00-17.00). Aleksiej Biekie-tow (1862-1941), znany na Krymie architekt, piastował stanowisko profe-128 sora Akademii Sztuk w Petersburgu i Instytutu Budownictwa w Charkowie. Jego najbardziej znaną realizacją jest teatr w Symferopolu. Zwraca uwagę także sama willa-muzeurn wzniesiona w 1896 r. w stylu mauretańskim. Dojazd maiszrutką relacji Ałuszta-Łazurnoje bądź trolejbusem #2 (pętla na ul. Komsomolskoj). Muzeum Szmielowa W pobliżu dwóch poprzednich usytuowane jest Muzeum Iwana Szmielowa (Muziej Szmielowa, ????? ???????; Komsomolskaja 4; ?30570; wt.-sb. 9.00-17.00). Iwan Szmielow (1873-1950) to jeden z czołowych rosyjskich pisarzy emigracyjnych, wydał m.in. Słońce martwych (Paryż 1926), wstrząsający autobiograficzny opis rewolucji rosyjskiej (nietłumaczony na polski). Dojazd maiszrutką relacji Ałuszta-Łazurnoje bądź trolejbusem #2 (pętla na Komsomolskoj). OKOLICE AŁUSZTY Partenit • 8,6 tys. mieszkańców • n6560 Głównym miastem zachodniej części Wielkiej Ałuszty jest Partenit (?????-???), 18 km na zachód od Ałuszty, u wschodniego podnóża Ajudahu. Łatwo tam dotrzeć trolejbusem międzymiastowym linii #53 z Ałuszty (0,51 hrn) lub Jałty, także marszrutką, a latem statkiem z Ałuszty. Partenit to niegdysiejsza grecka wioska (nazwa oznacza „dziewicze"), w której ponoć stała świątynia Artemidy, dokąd trafiła mityczna Ifigenia. W ??-???? w. na tych terenach był bizantyjski port, o którym jednak niewiele wiadomo. Podczas prac archeologicznych znaleziono w nim pozostałości zdobionej mozaikami bazyliki. Dziś miejscowość znana jest z delfinarium (dielfinarij, ???????????), do którego w sezonie organizowane są wycieczki statkiem z Ałuszty (n33723; 30 hrn). To także miejsce, z którego wychodzi się na masyw Ajudah (??-???), przecinają- cy Południowe Wybrzeże Krymu. Ma-syw, którego nazwę we wszystkich historycznych językach kraju można przełożyć jako Niedźwiedź, ma 3 km długości i 572 m wysokości. Podejście zabiera 3 godz. Noclegi w dwójkach po 70-120 hrn za miejsce (w zależności od pory roku) oferuje dom wypoczynkowy Ajwazow-skoje (s45524, 45711; V-IX). Do dyspozycji gości są korty, sauna, pokój masaży. Można również przenocować na kwaterach prywatnych. Wokół przylądka Ptaka 12 km na zachód od Ałuszty Małyj Majak (????? ????; kr.-tat. Kuczuk--Łambat), Utios (????; kr.-tat. Kara-san), Puszkino (???????) i kilka pomniejszych miejscowości zlało się w rozrzucone na dosyć dużej przestrzeni letnisko wokół malowniczego przylądka Płaka. Uwagę zwracają rumowiska skalne (tzw. chaos Kuczuk--Łambat) oraz olbrzymie winnice w dolinie pomiędzy Utiosem i Parteni-tem. Dojeżdża tu trolejbus międzymiastowy linii #53 z Ałuszty (0,51 hrn) do przystanków „Puszkino", „Kiparisnoje" lub „Małyj Majak". Już w XIX w. miejsce, które przyciągało pierwszych turystów (m.in. był tu Mickiewicz i Puszkin), zwano buduarem południowego wybrzeża. W osadzie Utios wart zobaczenia jest pałac Karasan (dworiec Karasan, ?????? ???????), wzniesiony dla rodziny Rajewskich w stylu mauretańskim w 1887 r. Rajewscy to jedna z czołowych rodzin arystokratycznych carskiej Rosji; spośród jej wielu znanych członków warto wspomnieć Nikołaja Rajewskowo (1771-1829) tzw. Starszego, uczestnika bitwy pod Borodino, o którym z uznaniem wypowiadał się sam Napoleon. Obecnie rezydencję przekształcono w sanatorium Karasan, ale planuje się otworzenie w niej muzeum poświęconego rosyjskiej arystokracji, której Południowe Wybrzeże Krymu zawdzięcza swoją popularność i sławę. Inną pamiątką po tamtych czasach jest pałac Utios (dworiec Utios, ?????? ????) z 1907 ?., wzniesiony dla książąt Gagarinów, obecnie mieszący sanatorium Utios. W Małym Majaku noclegi oferuje całoroczny hotel Santa Barbara (s64387, 64415; dwójki i trójki 15-50 $ - w zależności od wielkości pokoju i pory roku), a w Puszkino pensjonat Oriol {-B64-217, 64284; VI-VIII, dwójki 50 hrn). Czatyrdah Rozsławiony przez Mickiewicza Czatyrdah (?????-???, Góra-Namiot), wznoszący się na północ od Ałuszty, to rzeczywiście duży masyw (wierzchołek Eklizi-Burun ma 1524 m n.p.m.). Najwygodniejsze dojście prowadzi z przełęczy Angar-Bogaz (przystanek trolejbusu międzymiastowego „Angarskije Worota"). Trzeba pójść w stronę turbazy, potem drogą do stacji meteorologicznej, a następnie ścieżką. W górnych partiach znajdują się piramidki, ułożone z przenoszonych przez turystów kamieni: należy kierować się tym tropem. Drugie podejście prowadzi ze wsi Izobilnoje (kr.-tat. Korbek; autobus z Ałuszty do przystanku „Zapowiednik"); trzeba pójść drogą rozpoczynającą się w północno-wschodniej części wsi, wzdłuż rzeczki Ułu-Uzeń - to podejście mniej strome, ale i dłuższe (12 km). Z Cza- tyrdahu przy dobrej pogodzie widać Bakczysaraj i Symferopol. Najlepiej wybrać się tu w okresie V-X. Demerdżi Do podnóża Demerdżi (????????; 1239 m n.p.m.) w wiosce Łuczistoje można dojechać bezpośrednio autobusem z Ałuszty (8 km), trolejbusem międzymiastowym albo autobusem relacji Ałuszta-Symferopol do przystanku „Łuczistoje", skąd do wioski prowadzi droga. Za wsią należy pójść przez most na rzeczce Demerdżi i skręcić w lewo (na północ) na ścieżkę wiodącą do ruin twierdzy Funa (ukriepljenije Funa, ?????????? ????) z XIII-XIV w., wyznaczającej wschodnią rubież księstwa Teodoro. Wzdłuż szlaku ciągną się formy skalne o niezwykłych kształtach i rumowiska powstające na skutek osuwania się kamieni (zwane potocznie Doliną Przywidzeń - Dolina priwidienij, ?????? ??????????). Nazwa Demer-dżi, czyli „kowal", związana jest z legendą o czynnej tu niegdyś kuźni, ?? Z góry widać Ałusztę i morze. Sołniecznogorskoje ^ i Małoriecziensk p • ?6560 °? Pierwszą dużą osadą na wschód od ? Ałuszty jest Sołniecznogorskoje (???-?M ????????????; kr.-tat. Kuru-Uzeń), n zwane potocznie Sołnyszko. Wywodzi ? się od istniejącej w średniowieczu t greckiej wioski Kseropotamos. W cza-* sach tatarskich nazywana Kuru-?? -Uzeń, pod koniec XIX w. rozwinęła O się w małe letnisko, gdzie wypoczy-2 wał m.in. jeden z najwybitniejszych a pisarzy ukraińskich Mychajło Kociu-2 bynśkyj (1864-1913). Sołniecznogor-O skoje zrośnięte jest z położonym na wschód Malorieczienskiem (????-???????; kr.-tat. Kuczuk-Uzeń; inna forma nazwy Małorieczienskoje). W zachodniej części drugiej miejscowości jest ładna plaża, miejscami sze-0 roka na 30 m. Dojazd autobusami z Ałuszty do Sudaku, Rybaczje, Mor-skoje i Gienieralskoje. W okolicy jest kilka ośrodków wypoczynkowych (tzw. pensjonatów), przyjmujących gości według indywidualnych ustaleń, w miarę wolnych miejsc. Baszkirija («73761, V-X). W Sołniecznogorskoje. 100 m od morza. Pokoje od jedynek do czwórek. Cena 8 S. Rasswiet («73789; V-X). W Sołniecznogorskoje. 30 m od morza. Pokoje 2- i 3-osobo-we. Cena 6 S. Jubilejnyj («73700, 73334, V-X). W Mało-riecziensku. 100-200 m od morza. Pokoje 2- i 3-osobowe. Cena 8 $. Moskowskij (Parkowaja 24; «73568, 73725; 130 V-X]. W Maloriecziensku. 150 m od morza. Pokoje 2-osobowe oraz kategorii luks. Sauna. Cena 20 $. MPZ-1 (Winogradnaja 1; «73711; V-X] W Maloriecziensku, 100 m od morza. Cena 6 $. Gienieralskoje O 7 km na północ od Sołniecznogorskoje oddalona jest podgórska miejscowość Gienieralskoje (????????????-kr.-tat. Ułu-Uzeń) - piękna wieś otoczona winnicami, sadami i plantacjami tytoniu. Widać z niej góry Karabi Jajła (na północnym wschodzie) i De-merdżi (na północnym zachodzie), a pomiędzy nimi - Tyrke. Dojeżdża tu autobus lokalny z Ałuszty. Jedną z miejscowych atrakcji przyrodniczych jest wodospad Dżur-Dżur (????-????; dosłownie kr.-tat. Szemrzący), na północ od Gienieralskowo na rzece Ułu-Uzeń Wschodni. Ze wsi prowadzi do niego 2-kilometrowa leśna droga (zaczyna się za mostkiem). Nie jest wysoki (15 m), ale dzięki obfitości przepływającej wody ma sławę największego na Krymie. Wstęp pod wodospad Dżur-Dżur jest płatny (3 hrn), w pobliżu można także rozbić namiot (18 hrn). Rybaczje • «6560 Najmodniejszą miejscowością „dzikiej", wschodniej części Wielkiej Ałuszty jest Rybaczje (???????; kr.-tat. Tuak), 29 km na zachód od Ałuszty. W czasach ZSRR było to ulubione miejsce tzw. dikańej - turystów, którzy „ośmielali się" wybierać miejsca wypoczynku bez skierowań zakładów pracy. Z tamtych czasów pochodzą zdjęcia ukazujące plażę w Rybaczje, pełniącą rolę zarazem parkingu, jak i pola namiotowego. Dziś samochody zepchnięto na tzw. awtokiemping {przy wjeździe od strony Ałuszty), a sama miejscowość zmieniła się w mały kurort o uporządkowanym nabrzeżu, z kawiarenkami, szaszły-karnią, a nawet klubem nocnym Gołka (z tyłu stacji autobusowej). Amato- rzy wycieczek górskich mogą wejść doliną Andus (na północ od miejscowości) na odległą o 10 km na północ Karabi-Jajłę, z imponującymi pejzażami krasowymi. To właśnie na Kara-bi-Jajle znajduje się najgłębsza jaskinia Krymu - Sołdatskaja (ponad 500 m). Rybaczje to najdalszy punkt, do którego kursują maiszrutki z dworca autobusowego w Ałuszcie. Jest tu kilka ośrodków wypoczynkowych (tzw. pensjonatów), przyjmujących gości według indywidualnych ustaleń, w miarę wolnych miejsc. Gornyj (Nowosiolow 5; «73754; czynny cały rok). 300 m od morza. Dwójki i trójki z TV i lodówką. Ceny 27-35 hrn. Ikar («73575; V-IX). 300 m od morza. Dwójki i trójki, także kategorii luks. Korty tenisowe. Ceny 27 hrn (V, IX) i 45 hrn (VI-VIII). Kułon («33218; czynny cały rok). Nad morzem. Dwójki 36-44 hrn. Rybaczje («73546, 73790; IV-X). 150 m od morza. Dwójki i trójki, także kategorii luks; sauna. Cena 8 $. Trojanda (Nowosiolow 1; «73592; IV-X). Dwójki i trójki w cenie 8 $. Wołna (Nowosiolow 22; «73571; czynny cały rok). 300 m od morza. Dwójki i trójki z TV i lodówka. Ceny 27-35 hrn. To najpiękniejsza krajobrazowo i zarazem najdziksza część Południowego Wybrzeża Krymu. Pod wieloma względami - pejzażu, klimatu, ciszy, nastroju - miejsce to zasługuje na nazwę, którą nadał mu książę Lew Goli-cyn - Paradiz (Raj). Wybrzeże Sudaku zajmuje wschodnią część Południowego Wybrzeża Krymu, rozpościerając się od przylądka Baszennyj po Słoneczną Dolinę. Jedynym ośrodkiem miejskim jest Sudak, połączony drogami z Symferopolem (106 km, skręt z drogi Ml7 we wsi Gruszewka), Ałusztą (80 km) i Teodozją (57 km). Miejscem o zupełnie wyjątkowej urodzie jest Nowy Świat (Nowyj Swiet). Pod względem klimatu Sudakowi bliżej do Jałty niż Ałuszty. Wyróżnia się przede wszystkim dużą ilością dni słonecznych (aż o 300 godzin więcej niż w Jałcie) i zarazem najmniejszą w całym kraju dni pochmurnych. To idealne warunki do wykorzystania kolektorów słonecznych, których przybywa tutaj z roku na rok. Opady są niskie (318 mm rocznie). Temperatura powietrza dochodzi latem do +38°C, ale upał łagodzi bryza, która wieje regularnie około południa. Sezon kąpielowy w Zatoce Sudackiej jest najdłuższy na całym Krymie - zaczyna się z początkiem czerwca i trwa aż do 15 września. Płytkość wód sprzyja nagrzewaniu się morza, bywają dni, kiedy temperatura wody sięga +29°C. SUDAK • 18,8 tys. mieszkańców • e6566 Pierwsze wrażenie może być nieco rozczarowujące: rzędy wielkopłytowych bloków wzdłuż asfaltowych ulic, także nabrzeże trudno nazwać czarującym. Jednak warto tu przyjechać, bo i główna atrakcja miasta - twierdza genueńska, i okolica (Nowy Świat) nie mają sobie równych na całym Krymie. Sudak (ukr., ros., kr.-tat. Sudak, ?????), mimo że brzmi tak jak rosyjskie słowo „sandacz", w rzeczywistości pochodzi z języka Alanów i jest przeszczepioną środkowoazjatycką nazwą miejscową Sogd. Dworzec autobusowy usytuowany jest przy Ałusztinskoj 1 (czasami zjeżdżają też na przystanek przy Ma-jakowskowo). Dojście z centrum ulicą Lenina w kierunku wschodnim do końca i potem w prawo szeroko wydeptaną drogą wiodącą przez pole na tył dworca. Informacja •o,21506. Połączenia: Symferopol (8 dziennie na Centralny Dworzec Autobusowy, 3 godz.; 10 hrn) oraz 10-11 marszru-tek na dworzec kolejowy (2 godz. 30 min; 9 hrn), Ałuszta (2 dziennie, > ?? id ca >- ? ? ? ?. ?? ?? 132 ? godz.; 9 hrn), Sewastopol (1 dziennie, 5 godz. 45 min; 15 hrn), Sowiec-koje (2 dziennie, 2 godz. 30 min), Szczołkino (1 dziennie od VI, 1 godz. 40 min; 11 hrn), Teodozja (3 dziennie, 2 godz.; 6 hrn). Orientacja Główną arterią miasta jest ul. Lenina wiodąca od stacji autobusowej do twierdzy. Odbiega od niej Kurortnaja alleja -deptak obudowany sezonowymi kawiarenkami. Dużą część miasteczka stanowią ogromne pensjonaty, będące w istocie kompleksami kilkudziesięciu budynków hotelowych. Szczególnie duży jest 18-hektarowy Sudak, zajmujący niemal połowę części miasta bliższej wybrzeża. Komunikację utrzymują maiszrutki kursujące z dworca autobusowego do Ujutnoje (stąd do twierdzy) i Nowego Światu. Jest tu tak pięknie, że na pobyt warto poświęcić dwa dni. Noclegi Gorizont (Szosse Turistow 8, «21179, 22179; commerc@krymtur.kiyavia.com). Potężna budowla na zboczu, pięknie położona, blisko twierdzy, ale daleko od dworca autobusowego. Wszystkie udogodnienia poza ciepłą wodą. Ceny jedynek 70 hrn, dwójek 126 hrn, luks 140 hrn. Suroż (Lenina 75; «21137, 21136). Przeciętny. Fasada prezentuje się efektowniej niż wnętrze; widok z okien to zdumiewająca kompozycja: morze, góry, bloki mieszkalne, na pierwszym planie slumsy i hałaśliwy kurnik. Jedyny hotel w Sudaku na kieszeń zwykłego turysty. Nawet w najtańszych pokojach umywalki i telewizory. Ceny jedynek od 29 hrn, dwójek od 41 hrn. Kwatery prywatne można wynająć od ich właścicieli, oczekujących na dworcu autobusowym. Jednak by wybrać atrakcyjne miejsce, najlepiej udać się na ulicę Morskaja u podnóża twierdzy - tu niemal we wszystkich domach są pokoje do wynajęcia. Większość lokali ma charakter sezonowy. Prawie wszystkie skupione są przy Kurortnoj allei - deptaku łączącym ul. Lenina z nabrzeżem. Warto wstąpić do tatarskiej restauracji f0r. tecija, wśród budynków kompleksy pensjonatów Sudak (wejście z nabrzeża; 10.00-22.00), z niziutkimi stoła-mi, przy których siedzi się po turecku na poduszkach. W menu wybór kuchni tatarskiej - manty, czebureki, płow. Danie główne kosztuje ok. 10 hrn pełny obiad - 15 hrn. Informator Apteka Lenina 36 («21252). Banki Krym-Bank (Lenina 44), Krymkredit (Lenina 85a), Tawrija (Oktiabr'skaja 36) Ukraina (Lenina 71). Biura podróży, agencje turystyczne Arzy (Ajwazowskowo 4; «22439), Biuro putiesze-stwij i ekskursij (Lenina 79a; «21486), Lie-na (Ałusztinskaja 31a; «22708), Liudeor (Marszała Biriuzowa 2/31; «22055), Mon-tażnik (Firejnaja góra 10; «21413), Wienbo-nis (Siernyj pierieułok 5/28; «21580). Mapy Knigi (Lenina 70; «21181). Poczta Lenina 82. Przychodnia Stomatolog (Lenina 79; «23224). Historia Okolica była zasiedlona już w starożytności, archeologowie znaleźli tutaj materialne ślady Taurów - najstarszych mieszkańców Krymu. Dzięki greckiemu zapiskowi, zachowanemu w jednym z tureckich archiwów, znana jest data przesiedlenia się Alanów, a zatem i założenia miasta - 212 r. Port, który powstał wraz z osadą, był największą przystanią należącą do tego plemienia. W czasach Alanów rozpoczęto także uprawę winorośli, szczepy sprowadzono z południowej Europy przez Bosfor. Niebawem Sudak opanowali Bizantyj-czycy, a w połowie VII w. Chazarowie. W czasach chazarskich rozwinął się w duży ośrodek polityczny i handlowy - rezydował tu tudun (zarządca), a liczba ludności szybko rosła, dzięki emigracji Greków uciekających z Bizancjum w czasach ikonoklazmu. Zamożny port stał się łakomym kąskiem dla najeźdźców z Rusi Kijowskiej, którzy podbili go na początku ostatniej dekady X w. Słowiański Suroż był jednym z największych ośrodków handlowych Słowiańszczyzny- tutejsi kupcy, zwani na Rusi „gośćmi z Suroża", pośredniczyli w handlu na szlaku morskim Ruś-Europa Zachodnia, działały też faktorie Wenecji i Pizy. Epoka największego rozkwitu to przełom XII i XIII w, kiedy panowali tu Połowcy. Jak świadczy arabski historyk tamtej epoki Ibn-al-Asir, było to „miasto Kipczaków (Połowców), skąd otrzymują oni swe towary, do którego przybywają statki z ubraniami, tu sprzedawanymi, a w którym kupuje się dziewczęta i niewolników". 27 I 1223 r. zdobyli je Mongołowie - to znamienna data rozpoczynająca długi ciąg ich podbojów, przez następne dekady pustoszących całą wschodnią Europę. Po raz kolejny zniszczyli je w 1299 r. W XIV w. działała tu wenecka faktoria handlowa, w 1365 r. zajęta przez Genueńczyków. Po wzniesieniu umocnień Sudak stanowił twierdzę w łańcuchu nadmorskich fortec, ciągnącym się od Czembalo (Bałakławy) do Czerkio (Kerczu). Zdobyty przez Turków w 1475 r. - jako ostatni bastion Genui na Krymie - przez następne stulecia stracił znaczenie, choć nie przeminęła sława tutejszych win. Od 1783 r. znajduje się w granicach Rosji. W XIX w. był centrum uprawy winorośli i lokalnym portem, liczył ledwie ok. 300 mieszkańców. W 1804 r. akademik Pietr Pałłas (1741-1811) założył tu pierwszą w Rosji szkołę winiarską. Rozwój kurortu rozpoczął się dopiero na początku XX w., wraz z budową dróg do Teodozji, Symferopola i Ałuszty. Od listopada 1920 r. był w rękach Sowietów; w czasach ZSRR został rozbudowany i stał się głównym ośrodkiem wschodniego odcinka Południowego Wybrzeża Krymu. Prawa miejskie uzyskał w 1982 r. Zwiedzanie Twierdza genueńska Zabytki Sudaku można znaleźć poza współczesnym osiedlem, na zachodnich krańcach miasteczka. Oczywiście najważniejsza jest słynna, jakby zawieszona nad morzem, twierdza genueńska (krie-post', ????????; VI-X codz. 9.00-21.00, XI-V codz. 9.00-18.00; 4 hrn, obcokrajowcy 10 hrn). Nietrudno do niej trafić - trzeba po prostu iść cały czas ulicą Lenina (szosą) do przysiółka Ujutnoje; jest tam przystanek z pętlą maiszmtek. Dojazd marszrut- kami z tablicą „Ujutnoje" bądź „No-wyj Swiet". Do twierdzy wchodzi się za pętlą. To najlepiej zachowany poza samą Genuą zabytek czasów rozkwitu i ekspansji średniowiecznej Republiki Genueńskiej. Wzniesiona w latach 1381-ok. 1430 zajęła 29,5 ha. Otoczono je ze wszystkich stron murami o długości 1 km, wysokości 6-8 m i grubości 2 m. Niektóre baszty sięgały 15 m. Wewnątrz mieściła się duża osada; o zachodzie słońca cienie na pofałdowanej powierzchni wnętrza układają się w zarysy dawnych kwartałów i ulic. Fortecę stanowiącą ostatni punkt obrony Genui na Krymie zdobyli Turcy latem 1475 r. Około tysiąca obrońców, dowodzonych przez konsula Cristoforo di Negro, postanowiło bronić się w świątyni twierdzy, ale Turcy wywołali pożar, w którym zginęli wszyscy Genueńczycy; ten ostatni, tragiczny epizod władzy Genui na Krymie uważano za legendę, ale badania archeologiczne w 1928 r. potwierdziły jej prawdziwość. Zachowały się dwa ciągi murów obronnych z 14 basztami. Najwygodniej obejrzeć je, skręcając za bramą w lewo i idąc kamienną ścieżką wzdłuż muru do góry. Wejście prowadzi przez bramę główną (gławnyje worota, ??????? ??????); tablica in- skrypcyjna (jak wszystkie w twierdzy napisana w średniowiecznej łacinie) głosi: „W 1389 roku, dziewiątego dnia czerwca, w czasie rządów świetnego i potężnego męża, pana Batisto di Zo-ali, najdostojniejszego konsula Sug-dei. Bogu niech będą dzięki!" (tablice na kolejnych wieżach miały identyczną treść, zmieniali się tylko fundatorzy i daty). Za bramą wznosi się podwójna strażnica, oba jej człony mają oddzielne nazwy od swych fundatorów - zachodni to baszta Iacopo Tor-sello (basznia Jakobo Torsielło, ????? ????? ????????), datowana na 1382 lub 1385 ?.; wschodni - baszta Berna-bo di Franco di Pagano (basznia Bier- Dnabo di Franko di Pagano, ????? ??????? ?? ?????? ?? ??????) z 1414 ?. Idąc wzdłuż muru na wschód, trafia Ej się na pojedyncze, pierwsza z nich to > baszta Pasąuale Giudiche (basznia ? Paskwale Dżudiczie, ????? ???????? ? ???????), z dobrze zachowaną płytą ?n inskrypcyjną z 1392 r. Po drugiej stro-n nie ścieżki na uwagę zasługują trzy ? obiekty: cysterna (cysterna, ????????), F niegdyś posiadająca sklepienie; ob-* szerne i głębokie pomieszczenia pod-? ziemne (polupodwalnyje pomiesz-q czienija, ?????????????? ?????????) 2 o nieznanym przeznaczeniu (może O zbiorniki wody bądź prochownie) i ru-2 iny koszar (ostatki kazarm, ??????? ? ??????) pułku Kiriłłowskiego, zbudowanych po 1783 r. z rozkazu księcia Potiomkina. Inną pamiątką po rosyj-(o skich żołnierzach są ustawione w pobliżu dwie armaty. Kolejna baszta w murze - Okrągła (Kragłaja basznia, ??????? ?????), jedyna o takim kształcie; istnieje hipoteza, że jest starsza niż twierdza, prawdopodobnie bizantyjska. Podczas wykopalisk odkryto tu ślady osady starożytnych Taurów. Kolejne wieże wznieśli już Genueńczycy: basztę Lucini de Flisco Lavani (basznia Łukini de Flisko Ławani, ????? ?????? ?? ?????? ??????), z tablicą inskrypcyjną z 1409 ?., basztę Corrado Cicalo (basznia Korrado Czikało, ????? ??????? ??????) z 1404 r. i najdalej wysuniętą na wschód - basztę Bezimienną (basznia Biezymiannaja, ????? ??????????) - fundator i data budowy są nieznane. Łącznie z ośmiu wież tej części murów zachowało się sześć, po dwóch pozostały jedynie 134 fundamenty. Za pomieszczeniem służbowym widać ogrodzony dół który służył jako zbiornik na wodę (bassiejn dla wody, ??????? ??? ????) niegdyś zasłonięty kopułą. Ścieżka dochodzi do meczetu (miecziet', ??????), dawniej z minaretem, wcześniejszego niż sama twierdza, będącego pamiątką krótkotrwałej podległości Sudaku Turkom z Ikonium (ok. 1220 ?.). W czasach genueńskich był tu kościół (płyta inskrypcyjną nad mihrabem - wnęką zorientowaną w stronę Mekki). Po 1475 r. znowu otwarto meczet. Potem religie zmieniały się w zależności od władców -była tu cerkiew ormiańska, prawosławna, a nawet... kościół luterański, służący sprowadzonym przez Rosjan niemieckim kolonistom. Za meczetem zaczyna się najefektowniejsza część trasy, ze wspaniałymi panoramami morza. W najwyższym punkcie murów od wewnątrz wznosił się zamek konsula (konsul- skij zamok, ?????????? ?????). Był to cały kompleks budowli, budzący do dziś najżywsze zainteresowanie historyków Sudaku. Najlepiej wyjść przez furtkę z twierdzy; taras widokowy dawał w średniowieczu podporę opuszczanym pomostom i schodom. Podejście po prawej stronie prowadzi na Kyz-Kule. By do niej dotrzeć, trzeba iść do samej góry wzdłuż murów do końca, potem dalej prosto po skałach, następnie przejść nad liną i dalej do końca muru, skąd znów po skałach na wierzchołek, w kierunku widocznego znaku triangulacyjnego. Po drodze mija się (w murze blisko furtki) basztę św. Jerzego (Gieorgijewskaja basznia, ???????????? ?????), zwaną tak od umieszczonego tu niegdyś wyobrażenia jeźdźca na koniu. W czasach genueńskich prawdopodobnie zwano ją „basztą proroka Eliasza". Dalej ścieżka prowadzi obok baszty Bezimiennej (basznia Biezymiannaja, ????? ??????????) - nieznany jest fundator i data budowy. Na samym szczycie Kyz-Kule (Skała Dziewicza) wznosi się strażnica twier- ssandra - maszkarony pałacowe Sudak - twierdza genueńska Atupka - patac Woroncowa dzy genueńskiej, XV-wieczna baszta Dziewicza (Diewicza basznia, ??????? ?????). Wejście tutaj stanowi kulminacyjny punkt wycieczki do twierdzy. Nazwa krymsko- tatarska pochodzi od kaplicy Najświętszej Marii Panny, której zdobione freskami mury można było podziwiać jeszcze w XIX w.; potem osunęły się do morza. Z samej wieży zostały ledwie resztki, ale widok, nawet na pełnym wspaniałych krajobrazów południowym wybrzeżu Krymu, nie ma sobie równych. Najpiękniej jest w południe, gdy słońce odbija się od lśniącej tafli morza. Baszta Dziewicza jest scenerią jednej z najsłynniejszych krymskich legend, głoszącej, że w czasach panowania w Bosforze i Chersonezie władcy Pontu Mitrydatesa VI Eupatora (przełom II i I w. p.n.e.) jego słynny dowódca Diofantos zakochał się w sławnej piękności, córce Archonta Sugdei. Dziewczyna jednak wolała prostego pasterza. Rozwścieczony ojciec kazał schwytać kochanka z niższych sfer i wrzucić do studni. Dziewczyna wydobyła go stamtąd i ukryła w swojej komnacie. Archont, udając wzruszonego potęgą miłości, darował życie pasterzowi, a nawet wysłał go do Miletu. Jak się niebawem okazało, był to podstęp, nieszczęsnego chłopca wyrzucono za burtę zaraz po wypłynięciu z portu. Na to córka Archonta wezwała Diofantosa na Kyz-Kule i z dramatycznym okrzykiem: „Nie wiecie, czym jest miłość, a ja pokażę wam!" -na jego oczach rzuciła się ze skały do morza. Legenda nie ma żadnego umocowania w historii, Sudak założono bowiem 300 lat po czasach Mitrydatesa i Diofantosa, ale - jak głoszą niektórzy uczeni - jest przerobioną wersją opowieści związanej z ekspansją genueńską. Odpowiednik Diofantosa, dowódca wojskowy imieniem Girkas po dostaniu kosza przeszedł na stronę Genueńczyków, przez co umożliwił im podbój Sudaku. Wybierając trasę na Kyz-Kule, wiodącą wprost z dołu (miejscami bardzo stromo, trzeba trzymać się liny), przechodzi się obok tzw. świątyni na konsolach (chram na konsolach, ???? ?? ????????), bizantyjskiej budowli z X w. Nazwa pochodzi od oryginalnego rozwiązania architektury absydy. Miejsce jest przedmiotem badań archeologicznych. Sprzed cerkwi roztacza się piękna panorama pasma górskiego Suguł Oba. Na zachód od Baszty Dziewiczej umocnienia są gorzej zachowane. Na dole, najbliżej morza, stała Baszta Narożna (Ugłowaja basznia, ??????? ?????), prawdopodobnie także starsza niż twierdza, niegdyś strzegąca portu poniżej. Z miejsca po niej widać Basztę Portową (zob. niżej). Kolejne wieże powyżej Narożnej to jeszcze jedna baszta Bezimienna (basznia Biezy-miannaja, ????? ??????????); dalej baszta Guarco Rumbaldo (basznia Gwarko Rumbaldo, ????? ?????? ?????????) - data budowy nieznana,-baszta Giovanni Marione (basznia Dżiowanni Marione, ????? ???????? ???????) z 1388 r. i ostatnia, najbliższa od wschodu Bramy Głównej -Baszta Zburzona (basznia Razru-szennaja, ????? ???????????), której ani nazwy, ani daty budowy nie ustalono. Ruiny w pobliżu strażnicy Gio- vanni Marione to drugie w twierdzy pozostałości koszar (ostatki kazarm, ??????? ??????) pułku Kiriłłowskiego z końca XVIII w. Po wyjściu z fortecy warto jeszcze przejść się w stronę Nowego Światu. Po chwili dochodzi się do cerkwi ormiańskiej (armianskaja cerkow', ????????? ???????; Gienuezskaja Krie-post' 13) z 1887 ?., a następnie do wiszącego ponad drogą pieszego wiaduktu. Przed nim należy skręcić w prawo na betonową drogę prowadzącą wzdłuż ogrodzenia nad morze, z powrotem w stronę twierdzy, do kolejnej świątyni, pierwotnie bizantyjskiej, potem ormiańskiej cerkwi Dwunastu Apostołów (cerkow' Dwienadcati Apostołów, ??????? ?????????? ?????????) z ?-??? w. i świetnie zachowanej Baszty Portowej (Portowaja basznia, ???????? ?????). Zwie się ją także basztą Frederico Astagvera (basznia Friederiko Astagwiera, ????? ?????-???? ?????????), a w dokumentach genueńskich - Zamkiem Świętego Krzyża. Była niegdyś połączona z Basztą Narożną w murze twierdzy kamiennym pomostem na wysokości I piętra. Przystań, której strzegły obie wieże, przez stulecia decydowała o znaczeniu Sudaku, a w XII i XIII w. była jednym z głównych portów Rusi. OKOLICE SUDAKU Nowy Świat • o6566 Odległy o 7 km od twierdzy genueńskiej Nowy Świat (Nowyj Swiet, ????? ????) jest kolejnym celem w okolicy Sudaku, szczególnie wartym zwiedzenia. Jedyny dojazd do miejsca, gdzie powstaje Sowieckoje Igri-stoje, to marszrutka z Sudaku, kursująca co 30 minut (zazwyczaj do 18.00, w sezonie dłużej; 1,50 hrn), zatrzymująca się na pętli Ujutnoje (przy twierdzy). Niezwykła jest już sama droga, wąska, na wysokiej półce ponad stromym brzegiem morskim. Nowy Świat, dawną posiadłość Para-diz, założył w 1878 r. słynny oryginał i skandalista książę Lew Golicyn. To najcieplejsze miejsce Krymu, przez cały rok panuje tu łagodny klimat (różnica jest odczuwalna nawet w porównaniu z Sudakiem). Niestety, pla- ża jest bardzo wąska (5 m), nad nią betonowe nabrzeże; piasek drobny przypominający glinę. Wynagradza tó panorama zatoki. Centrum zajmują oryginalne budynki założonych przez księcia zakładów winiarskich (winzawod, ?????-???) z końca XIX w., przypominające architekturą średniowieczne zamki. W jednym z nich mieści się muzeum historii produkcji szampana (muziej istoriji zawoda szampańskich win, ????? ??????? ?????? ?????????? ???). Warto zejść na nabrzeże, skręcić w prawo (na zachód) i pójść aż do jego końca, by dotrzeć do „rezerwatu botanicznego" (botaniczieskij zakaznik, ???????????? ????????; codz. 9.00-18.00, w sezonie bywa otwarty dłużej; 3 hrn), najładniejszego naturalnego parku krajobrazowego na całym Krymie. Idąc ułożoną podobno jeszcze w starożytności ścieżką po wysokim zboczu nad morzem, dochodzi się do jaskim, zwanej Grotą Golicyna (Grot Golicyna, ???? ????????); konstrukcja tu wzniesiona służyła niegdyś do przechowywania win. Z góry widać Zatoki: Zieloną, Niebieską i Błękitną. Warto zejść na odnogę głównego szlaku, ku widocznemu na zboczu od strony Zatoki Błękitnej kamiennemu ogrodzeniu. Tam, pod półwyspem, którego grzbietem prowadzi droga, rozciąga się kamienna jaskinia, tworząca 77-me-trowy tunel, przebijający skały na wylot (uwaga na nietoperze!), i wychodzi na Zatokę Niebieską. Książę Golicyn poiożyt wielkie zasługi dla uprawy winorośli na Krymie. Podczas długiego pobytu we Francji oryginalny arystokrata doszedł do wniosku, że rosyjski zwyczaj picia wódki należy zastąpić konsumpcją... szampana. Po powrocie do Rosji kupił winnice na Krymie i zaczął idee wcielać w życie. Co ciekawe, działalność Golicyna nie miała charakteru komercyjnego - szampany z Nowego Światu sprzedawano na targowiskach w Moskwie po zaniżonych cenach. Książę był także wielkim kolekcjonerem win - zgromadził aż 32 tys. butelek rozmaitych gatunków, niektóre jeszcze z XVIII w. (kolekcja przetrwała do dziś, nie można jej oglądać; mieści się w piwnicach winnicy w Massan-drze). Pod koniec życia Golicyn popadł w alkoholizm i zbankrutował. Jest tu kilka ośrodków wypoczynkowych (tzw. pensjonatów), przyjmujących gości według indywidualnych ustaleń, w miarę wolnych miejsc. Nowyj Swiet („33456; VI- VIII). Baza wypoczynkowa. Domki z telewizorem i lodówką, niedaleko od morza. Cena 11$. Nowyj Swiet (Sudakskaja 7; „33354; VI-VIII). 100 m od morza. Pensjonat z dwójkami za 14 $. • ?6566 Miejscowością znaną ze wspaniałego klimatu jest Morskoje (???????, kx-tat. Kapsichor), 15 km na zachód od Sudaku. W 1910 r. w Moskwie powstała nawet „kolonia Kapsichor" -grupa osób (m.in. słynny śpiewak Fiodor Szaliapin), które chciały założyć tutaj kurort. Atutem niezorganizowa-nego do dziś letniska miała być plaża, w samym Kapsichorze dosyć wąska, ale na zachód od niego rozszerzająca się aż do 50 m. Pomiędzy Morskoje a Rybaczje szosa mija przylądek Ba-szennyj (Agira) z ruinami średniowiecznej baszty Czoban-Kule (basznia Czoban-Kule, ????? ?????-????). Budowla ta nie jest dostatecznie zba- dana, zazwyczaj przypisuje się ją genueńskim feudałom z rodziny Guasco. Od strony Ałuszty jeżdżą tu autobusy do Teodozji i Sudaku,- od Sudaku - autobusy do Sewastopola i Ałuszty. Łącznie przejeżdżają tędy 4 autobusy dziennie (Teodozja 10.30, Sudak 11.15, Sewastopol 16.25, Ałuszta 18.35), choć w sezonie mogą być uruchomione dodatkowe połączenia. jest tu kilka ośrodków wypoczynkowych (tzw. pensjonatów). Ałmaz (Łazumyj bierieg 4; „28243, 28266; VI-X). 40 m od morza. Pokoje od jedynek do trójek, z TV i lodówką, także kategorii luks. ???? 9-10 $, w luksie- 10-13 $ (w zależności od miesiąca, najdrożej w VIII}. Nowolipieckij Mietałłurg (Czechowa 25; „28274, 28346; VI-VIII). 1,5 km od morza. Pokoje od jedynek do czwórek, z TV i lodówką. Cena 11$. Sotniecznyj Kamień (Łazurnyj bierieg 1; „28205, 23134; VI-IX|. 100 m od morza. Dwójki z TV i lodówką, także apartamenty i kategorii luks. Drogo - cena miejsca to równowartość 54 $. Zienit (Puszkina 1; „28279, 28244, VI-IX). 200 m od morza. Dwójki i trójki. Ceny w zależności od pory roku 47 hrn (VI, IX), 55 hrn (VII i VIII). U ?o O ? z o m -< co ? IM m ISJ- m ? < ? ? ? ? ? ?. ? 137 © Region Teodozji tsl O a o o LU 138 eodozja na południowym wschodzie Krymu to jeden z najciekawszych regionów kraju. Wybór atrakcji jest bogaty. Główne miasto szczyci się tak zabytkami średniowiecza (twierdza genueńska, dzielnica ormiańska), jak i nowożytnymi (Galeria Ajwazowskiego). Można także zwiedzić najdalej wysuniętą na wschód część Południowego Wybrzeża Krymu, ze słynnym letniskiem artystów Kok-tebelem i nadzwyczajnym rezerwatem na górze Karadah. W pierwszej stolicy chanatu - Starym Krymie, blisko Teodozji - zachowały się jedyny czynny w kraju ormiański monastyr i najcenniejsze poza Bakczysarajem zabytki architektury krymsko-tatarskiej. Obok Bakczysaraju, Sewastopola i Jałty, Teodozję zaliczyć można do miejsc najbardziej godnych zwiedzenia na półwyspie. Północną część miasta przecina główna droga tranzytowa kraju - Ml7 z Symferopola (116 km) do Kerczu (98 km). W Teodozji krzyżuje się ona z drogą M25 (czyli międzynarodową E97), która pozwala na wyjazd do pozostałych części Ukrainy. Komunikację w południowej, nadmorskiej części umożliwia znana z pięknych widoków P08, wiodąca przez Sudak (56 km) do Ałuszty (136 km). Teodozja ma także połączenie kolejowe, poprzez boczną trasę do Władysławowki łączy się z linią Dżankoj-Kercz. Poza sezonem kursują tylko lokalne pociągi, ale la tern jeżdżą też międzynarodowe. ' Cerkiew Surb Sarkis w Teodozji Zabytek średniowiecznej architektury ormiańskiej na Krymie. 1 Twierdza genueńska w Teodozji Umocnienia są pamiątką po politycz-no- gospodarczej potędze średniowiecznej Kaffy. ' Galeria Ajwazowskiego w Teodozji Muzeum najsłynniejszego maryni-sty w dziejach światowego malarstwa. ' Meczet Uzbeka w Starym Krymie To tutaj zaczęty się dzieje islamu na Krymie. ? Klasztor ormiański Surb Chacz Jedyny czynny monastyr na półwyspie odzyskuje rangę duchowej metropolii tutejszych Ormian. • Rezerwat Karadah Wygasły wulkan: zachwycające formy skalne i przepiękne widoki. MORZE AZOWSKIE ''".'.. -' ° © ! 0 SI O ? Hi o ©To, ' MC RZE CZARNE TEODOZJA • 80,9 tys. mieszkańców • e6562 Stolica regionu Teodozja (ukr. Feodo-sija, ????????; ros. Fieodosija, ????????; kr.-tat. Kefe, ????) jest ważnym portem u nasady Półwyspu Ker-czeńskiego. Wyciszona, a zdaniem wielu najprzyjemniejsza na Krymie miejscowość to wymarzona oaza dla poszukujących odosobnienia i spokoju. Zainteresuje też z pewnością miłośników architektury ormiańskiej, genueńskich twierdz nad Morzem Czarnym oraz wielbicieli lotniarstwa i paralotniarstwa (jest tu jedno z dwóch na świecie muzeów tego sportu). Teodozja to jedyne miasto na półwyspie, które do dziś zachowało antyczną nazwę, oznaczającą „od bogów dana". KOMUNIKACJA Pociąg Dworzec kolejowy (Gor'kowo 1; s005) usytuowany jest w samym środku miasta; kasa czynna całą dobę. Przechowalnia bagażu mieści się na końcu stacji, trzeba iść wzdłuż peronu, w stronę portu. Połączenia: Kirow-skoje (2 dziennie, 1 godz. 10 min), Wadim (1 dziennie, 6 godz.; przesiadka na Chersoń, odległy z Wadima o 2 godz. 40 min), Władysławowka (7 dziennie, 50 min). Odjazdy i przyjazdy pociągów na stacji w Teodozji są zsynchronizowane z węzłem Władysławowka, gdzie są przesiadki na następujące połączenia: Chersoń (1 dziennie, 8 godz.), Dżankoj (6 dziennie, 1 godz. 40 min), Kercz (4 dziennie, 2 godz. 30 min), Kirow-skoje (2 dziennie, 10 min), Symferopol (1 dziennie, 4 godz), Wadim (2 dziennie, 5 godz.). Z powrotem z Władysławowki do Teodozji - 7 kursów dziennie. W sezonie uruchamiane są pociągi sypialne do Charkowa, Dniepropietrowska, Kijowa, Ługańska i Moskwy. Autobus Na dworzec autobusowy (ul. Engiel-sa 28; b71052, 73400), dość daleko od centrum, dojeżdżają autobusy #2 i 4. Połączenia: Ałuszta (1 dziennie, pn., pt.-nd., 5 godz. 30 min), Chersoń (1 dziennie, 9 godz.), Dżankoj (1 dziennie, 4 godz.), Eupatoria (2 dziennie, 4 godz.), Jałta (3 dziennie, 5 godz.), Kercz (13 dziennie, 2 godz. 20 min), Kirowskoje (2 dziennie, 50 min), Koktebel (2 dziennie, sezonowy; 25 min), Mikołajów (1 dziennie, 11 godz.), Sewastopol (4 dziennie, 5 godz. 10 min), Stary Krym (30 dziennie, 40 min), Sudak (5 dziennie, 2 godz.), Symferopol (16 dziennie, 2 godz. 25 min), Szczołkino (5 dziennie, 1 godz. 30 min). Marsziutki i autobusy podmiejskie odjeżdżają też z przystanku przy ul. Nazukina 13, są m.in. połączenia do Koktebela (2 hrn), Szczebietowki i Biostancji (pod Karadahem) - po 3,50 hrn. Żegluga Z przystani na nabrzeżu, na tyłach stacji kolejowej, odpływa w sezonie statek wycieczkowy, kursujący do Su-daku bądź opływający Karadah. Informacja -?? 93345. Komunikacja miejska Autobusy i marsziutki jeżdżące z miejskiej pętli przy ul. Nazukina 13 łączą miasto także z terenami podmiejskimi i Sudakiem. Do dworca autobusowego z centrum można się dostać linią #2 (0,60 hrn). ORIENTACJA Z hotelu i stacji kolejowej wszędzie jest blisko. Zycie miasta koncentruje się na prospekcie Lenina, który w teo-dozyjskiej wersji jest przyjemnym nadmorskim bulwarem. Część kuror-towa rozciąga się wokół skrzyżowania prospektu Lenina i Galeriejnoj. Do starszej dzielnicy trzeba pójść od stacji na południe - skromna na począt- ku ul. Gor'kowo zmienia się w główny bulwar, wiodący do twierdzy. Na piaszczystą, ale zasypaną żwirem plażę jest wygodne zejście. Warto wybrać się na północ od centrum na dwie bardziej znane - tzw. Ajwazowkę, w okolicy stacji kolejowej Ajwazowskaja, i słynną Złotą Plażę (Załotoj Plaż) na północnych rubieżach miasta. NOCLEGI Astorija (Lenina 9; ?32316, 32325]. Jedynka 26-68 hrn, dwójka 38-86 hm, luks 84- 100 hrn. Nie należy spodziewać się luksusów, ale atutem jest doskonała lokalizacja. U siestry (Galeriejnaja 8; ?30235). Tylko trzy pokoje. Dwójka 180 hrn (90 hrn/oso-ba), pólluks 240 hrn, luks 340 hm; śniadanie dodatkowo 20 hrn. Fieodosija Hotel uparcie nanoszony na ukraińskie mapy turystyczne, równie konsekwentnie pozostaje od wielu lat nieczynny. GASTRONOMIA Grinwicz (Galeriejnaja 7; część barowa: 14.00-24.00, część restauracyjna: 10.00- 20.00). W stylu McDonalda-, najlepsza jest pizza (od 4,20 hrn). Odissiej (Lenina 9; ?32352; od 12.00 do ostatniego klienta). Styl „schyłkowosowiec-ki". W karcie sztuki mięsa (2,47 hrn), kotlety, zrazy i wódki. Ogródki letnie i kawiarenki zgrupowane są w dwóch miejscach - na Lenina w okolicy hotelu Astońja oraz na rogu Lenina i Gienierała Gorbacziowa. INFORMATOR Apteki Dzierżynskowo 3, Fied'ko 64 (?72764), Krymsfaja 13 (?76674), Lib-kniechta 18, Rewolucyonnaja 2 (?32232). Banki Objedinionnyj kommierczieskij (8-go Marta 3), Tawrija (Witi Korobkowa 9). Biura podróży, agencje turystyczne Sodru-żestwo (Wojkowa 8), Sputnik (Wojkowa 3). Filharmonia Wojkowa 77. Internet Internet-Kłub (Galeriejnaja 10; ka-fa.crimea.ua; 5,40 hrn/godz.) Mapy Knigi (Nazukina 1; ?30454). Paralotniarstwo (Kujbyszewa 12/1; ?32028), Wiery Muchinej (Fied'ko 33). Poczta Galeriejnaja 9 (8.00-20.00, sb. 8.00-19.00, nd. 8.00-18.00). Polikliniki, szpitale Poliklinika miejska (Gienierała Gorbacziowa 4), Stomatolog (Diesantnikow 5), Szpital centralny (Kora-bielnaja 33), Szpital dziecięcy (Grina 25). Taksówki «054, 41430; główny postój -Nazukina 13. Targowisko Bazarnaja 1. Teatr Paradoks (W Korobkowa 13). HISTORIA Wiek miasta stanowi przedmiot dumy mieszkańców. Często podkreśla się fakt, że w Europie podobnie długim rodowodem pochwalić się mogą tylko ośrodki starożytnej Grecji czy Rzymu. Teodozja powstała jako kolonia grecka, założona w latach 60. VI w. p.n.e. przez osadników z Miletu. Szybko osiągnęła dobrobyt, bogacąc się na handlu zbożem, skórami, rybami i solą; prowadziła odrębną politykę gospodarczą, biła własne monety. Stało się to niebawem powodem konfliktu z Pantikapajonem (Kerczem), którego wojska zdobyły miasto w 380 r. p.n.e. Odtąd było ono głównym ośrodkiem zachodniej części Królestwa Bosforań-skiego. Ok. 60 r. p.n.e. zostało podbite przez Rzym. Wczesne średniowiecze to okres słabo zbadany: zapewne zniszczyli je Hunowie, być może należało potem do Alanów. Od IX w. nazwę Teodozja zmieniono na Kafa lub Kaffa. W 1266 r. Genueńczycy uzyskali od Złotej Ordy przywilej na założenie faktorii handlowej, która rychło stała się największym ośrodkiem handlu na średniowiecznym Krymie. Rozpoczął się okres gwałtownego rozwoju miasta (stolicy kolonii genueńskich na półwyspie), bronionego przez wciąż rozbudowywaną twierdzę. Gdy na stepach Eurazji panował spokój i przebiegały tędy szlaki handlowe, stało się ośrodkiem handlu na skalę światową - towary z Europy wymieniano Ormianie !?! N ? ? ? ? I- Z ? ? ?? ? ? Pierwsze wzmianki o kontaktach Armenii z Krymem pochodzą z czasów panowania w Armenii Tigranesa Wielkiego (I w. p.n.e.). Z pewnością trafiła wówczas na Krym jakaś grupa Ormian, Tigranes byt bowiem sojusznikiem Mitrydatesa VI Eupatora. Na początku VIII w. ormiański książę Wardanes, opanowawszy Chersonez, podjął walkę z imperatorem Bizancjum Justynianem II i w efekcie zastąpił go na tronie (panował 711-713). Inny Ormianin z Krymu, Kalokires (X w.) uczestniczył w nawiązaniu stosunków dyplomatycznych pomiędzy Bizancjum a Rusią Kijowską. Wielka fala Ormian napłynęła w XI w., uciekając przed inwazją Turków-Seldżuków. Następna migracja, w XIII—XIV w., związana z podbojami mongolskimi, umocniła liczną tu społeczność, utrzymującą się przede wszystkim z handlu. Potem dołączyli do niej jeszcze Ormianie uciekający ze słabnącej Złotej Ordy, m.in. mieszkańcy jej stolicy, Saraju. Od XII do XVIII w. na Krymie, zwanym przez Genueńczyków Armenia Maritima (Armenia Morska), znajdowała się „duchowa stolica" Ormian - w klasztorze Surb Chacz przechowywano narodową relikwię- Pyrg Chaczkar (Kamień Zbawiciela). Wielkim ośrodkiem ormiańskim była Kaffa (Teodozja), w której stanowili ponad 60% mieszkańców, mieszkali też w Surchacie (Starym Krymie), Sugdei (Sudaku) i Karasubazar (Bietogor-sku). Wedle szacunków P Aczariana liczebność Ormian w czasach chanatu mogła sięgać 300 tys. W 1778 r. Rosjanie zmusili chanat do wysiedlenia ludności chrześcijańskiej. W tej grupie znalazła się większość Ormian, którzy trafili nad Don. Założyli tam miasto Nor--Nachidżewan (Rostów nad Donem). Na półwyspie pozostała mniejszość. Tradycyjnym regionem, gdzie można było ich spotkać, pozostała Teodozja i otaczające ją miasteczka (szczególnie Stary Krym), a także miasto Ormiański Bazar (dziś Armiansk) na Pereko-pie. Wybitne postaci XIX w. to bracia Ajwazowscy (Gajwazian): uczony orientalista Gawrit (1812-1879) i słynny malarz Iwan (1817- 1900). Obok nich warto wymienić malarzy Manuka Magdesiana (1857-1908) i Wardgesa Surenianca (1860-1921) oraz kompozytorów Ch. Kara-Murzę i Aleksandra Spendiarowa. Przed wybuchem rewolucji liczba Ormian na Krymie oscylowała w granicach 12 tys. Padli ofiarą deportacji w maju 1944 r. Wywieziono ich na Ural. Powrócili w latach 60. XX w., a ostatnimi czasy społeczność ta zaczęła rosnąć wraz z napływem emigrantów z Azerbejdżanu. Od 1989 r. działa narodowa organizacja Ormian Krymu Łujs, a od 1990 r. ukazuje się czasopismo „Gołub Masisa". Liczebność przekroczyła już zapewne 5 tys. Szkoły ormiańskie czynne są w Symferopolu, Jałcie i Sewastopolu. Działa kilka świątyń (Teodozja, Symferopol, Eu-patoria, Sewastopol, Kercz, Jałta), a także jeden klasztor - odnowiony w 2002 r. Surb Chacz (Święty Krzyż) koło Starego Krymu. Spacer po starej Teodozji daje wyjątkową szansę zapoznania się z jedną z najstarszych i najciekawszych kultur południowo-wschodniej Europy. Korzenie Ormian są niezwykle archaiczne, wywodzi się ich od istniejącego w głębokiej starożytności państwa Urartu. Chrześcijaństwo rozpowszechniło się w Armenii już w I w. - nauczać mieli tutaj apostołowie Tadeusz, Bartłomiej, Szymon i Juda. Wielką postacią był św. Grzegorz Oświeciciel, który w początkach IV w. zorganizował kościół narodowy. Armenia jako pierwsza na świecie, w 301 ?., uznała chrześcijaństwo za religię państwową. Dziś wyznawców tego kościoła, rozrzuconych po całym świecie jest około 1,6 min. Patriarchaty istnieją w Eczmiadzynie (Armenia), Antalii (Liban), Jerozolimie i Stambule. W licznych ormiańskich świątyniach można obejrzeć charakterystyczną architekturę, będącą niejako „znakiem rozpoznawczym" tej kultury. Świątynie są podobne do siebie, niemal jednorodne. Ściany budowli wznoszono zawsze z rdzenia na zaprawie, który 142 Ormianie obkładano po obu stronach licówką z ciosanego kamienia. Podobne są plany świątyń - apsyda skierowana na wschód, kopuła, mocne filary, łuki poprzeczne bez funkcji nośnych, brak portyków bocznych i incydentalne występowanie bądź w ogóle brak świetlików. Jak wskazują badacze, te swoistości (poza kopułą) nie pochodzą z żadnej ze znanych kultur śródziemnomorskich, dlatego zazwyczaj architekturę ormiańską łączy się z architekturą starożytnego Urartu. W swojej bardzo długiej historii architektura ormiańska miała rozmaite stadia i okresy, jednakże wyraźnym przełomem była twórczość architekta końca X w., Trdata z Ani. Jego najsłynniejsze realizacje - katedra w Ani w formie trójnawowego kościoła kopułowego oraz kościół na planie krzyża z kopułą (kościół św. Grzegorza w Ani) - stanowią rodzaj „wzorca metrycznego" dla twórców działających w diasporze. Budowle inspirowane w mniejszym czy większym stopniu świątyniami Trdata można znaleźć od Krymu aż po Lwów (Katedra Ormiańska jest wzorowana na katedrze w Ani). Łącznie na Krymie zachowało się 51 cerkwi i 13 monastyrów, z najważniejszymi zabytkami w Starym Krymie (klasztor Surb Chacz, 1338), Teodozji (cerkiew Surb Sarkis, 1348) i Jałcie (cerkiew Surb Ripsime, 1902-1906). Swoista jest także ormiańska architektura świecka: typową, parterową zabudowę dzielnic szczególnie dobrze widać właśnie w Teodozji. Świątynie ormiańskie to także miejsce ekspozycji oryginalnej ormiańskiej rzeźby. Sztuka tego rodzaju uprawiana jest przez Ormian tylko w ramach architektury bądź w tzw. chaczkarach - pionowych stelach nagrobnych, ściśle pokrywających ściany ormiańskich świątyń. Ozdoby rzeźbiarskie to przedstawienia figuralne (szczególnie frontalne portrety świętych) lub ornamenty z centralnie położonym krzyżem. Świątynie to także malarstwo: w czasach tatarskich wybitne freski tworzyli Akop Krimeci (XIV/XV w.) i Chaczatur Kacaefi (XVII w.), a w czasach nowszych - współtwórca jałtańskiej Surb Ripsime - Wardges Surenianc (1860-1921). Wielką wartością jest literatura ormiańska. Naród ten posiada własny alfabet, wynaleziony w V w. Już pomiędzy 407 a 450 ?., w czasie tzw. złotego wieku literatury ormiańskiej, zostały przetłumaczone Biblia, liturgia i najważniejsze pisma Ojców Kościoła. Dato to początek żywemu do dziś piśmiennictwu, powstającemu także w licznych diasporach ormiańskich na całym świecie. Do najwybitniejszych twórców na Krymie należą poeci epoki chanatu - Grigor Kacaefi (XV w.), Simon Kacaefi (XVII w.), Chaspik (XVII w.). Ormianie dbają o znajomość własnego języka, przedkładając go nad języki, którymi porozumiewają się z otoczeniem. Kolejny element tradycji ormiańskiej to kalendarz. Pod względem schematu nie odbiega on od innych kalendarzy chrześcijańskich, ale ma pewne oryginalne cechy. Najważniejszym dniem roku jest Wielkanoc, będąca świętem ruchomym, ale wyznaczanym zawsze pomiędzy 22 III a 25 IV. Zwraca uwagę duża ilość dni postnych, szczególnie dziesięciotygodniowy okres przed Świętami Wielkanocnymi, gdy obowiązuje ściśle przestrzegany siedmiotygodniowy Wielki Post, poprzedzony trzema tygodniami przygotowań. Pozostała część roku dzieli się na okresy: od Wielkanocy do Zesłania Ducha Świętego, od Zesłania Ducha Świętego do Przemienienia Pańskiego i jeszcze pięć kolejnych. W tradycji ormiańskiej ważna jest również kuchnia. Reprezentują ją spotykane czasem na targowiskach i ulicach specjały typu chaczapuri (pierożki z mięsem lub serem) czy pachlawa (wypieki ze słodką masą z orzechami). Tradycja pozwoliła Ormianom zachować tożsamość nawet podczas życia w wielowiekowej diasporze. Teodozja-Kaffa byta miejscem wydarzeń, które odmieniły losy Europy. W 1347 r. wojska Złotej Ordy próbowały podbić faktorie genueńskie na Krymie, ale nie mogły zdobyć stolicy Genueńczyków - Kaffy. W końcu, chcąc odnieść zwycięstwo za wszelką cenę, chan Dżanibek nakazał przerzucić przez mury twierdzy głowy zmarłych na dżumę, którą Mongołowie przywieźli ze sobą z gtębi Azji (byt to notabene jeden z pierwszych ataków bakteriologicznych w dziejach ludzkości). Obrońcy załamali się, wsiedli na statki i popłynęli do ojczyzny, zabierając zarazki śmiertelnej choroby. Epidemia, która ogarnęła większą część kontynentu, trwała cztery lata (1347-1351), a pochłonęła aż 75 min ofiar. Śmiertelność sięgała 99,99% zachorowań. tu na przedmioty przywożone z Chin; miasto stanowiło jeden z krańców Jedwabnego Szlaku. Srebrne monety bite w Kaffie - aspiy, uznawano na całym północnym wybrzeżu Morza Czarnego. Kupcy oferowali zboże, klejnoty, rudy metali, sól, sierść, ryby, ale towarem numer jeden byli niewolnicy. Bogaty port przyciągał osadników z wielu stron świata - to właśnie w czasach genueńskich przybyli tu Ormianie (stanowiący większość ludności), Grecy, Żydzi, Karaimi, Bułgarzy i Słowianie. Pośród 70 tys. mieszkańców liczba Włochów z Genui nie przekraczała tysiąca. Dynamiczny rozwój zakończył upadek Konstantynopola w 1453 r. -przerwano wówczas szlaki handlowe łączące Krym z Europą Zachodnią. Nadszarpniętą pozycję starano się ratować, płacąc od 1454 r. Turkom daninę, ale taktyka ta przynosiła rezultaty tylko przez 20 lat. Wreszcie, po tygodniowym oblężeniu, 6 VI 1475 r. miasto zdobyli Turcy. Nie zamierzali niszczyć przynoszącego wielkie dochody portu. Wręcz przeciwnie, zadbali o ponowny rozwój handlu i rozbudowę. Miasto liczyło niemal 90 tys. mieszkańców. ??? -targ niewolników, był punktem docelowym dla wziętych w jasyr; stąd trafiali do krajów Orientu, a głównie do Egiptu. Ich liczba sięgała tu 30 tys. W czasach osmańskich Kaffa była trzykrotnie większa niż w pierwszych latach XX w. Na początku XVII w. w porcie odprawiano jednocześnie aż 150 statków. Miasto zwano nawet „małym Stambułem" (Kuczuk- Stambuł). Od XV w. stało się obiektem ataków kozackich. Szczególnie dotkliwa była wyprawa Zaporożców atamana Sirko w 1675 r. Odbili oni wówczas 7 tys. wziętych w jasyr i popędzili 13 tys. Tatarów na Ukrainę. W 1783 r. zaanektowane wraz z całym półwyspem przez Rosję znów otrzymało nazwę Teodozja. Od 1787 r. pełniło rolę stolicy namiestnictwa, a potem przez kilka lat guberni tau-rydzkiej. Także Rosjanie zdawali sobie sprawę z dochodowości portu i nadali mu w 1798 r. prawo tzw. porto franco, bezcłowego wwozu i wywozu towarów. Kolejny okres prosperity Teodozja przeżywała po przeniesieniu tu w 1899 r. portu handlowego z Sewastopola i zbudowaniu linii kolejowej. Nawiązano wówczas kontakty handlowe, dzięki którym dostarczano zboże z Charkowa, Połtawy i Czerni- howa, transportowane dalej na zachód. W 1905 r. cumował tu słynny zbuntowany pancernik „Potiomkin". Od 1920 r. była pod władzą Sowietów, a od 1954 r. stanowi część Ukrainy. ZWIEDZANIE Kurort Część śródmiejska Teodozji rozwinęła się w XIX i XX w. wzdłuż linii kolejowej łączącej port z wnętrzem kraju. Osie dzielnicy stanowią biegnąca wy- brzeżem ul. Lenina i równoległa do niej ul. Marksa w głębi lądu. Spacer ulicą Lenina wzdłuż torów kolejowych pozwala zobaczyć modny do dziś kurort. Wznoszą się tu przedrewolucyjne wille, po rewolucji przejęte przez państwo. By je obejrzeć, warto wejść na otwarte (5.00-22.00) tereny sanatoriów Wolna i Woschod. Wiele rezydencji prezentuje wysoki kunszt architektoniczny. Szczególnie ciekawa jest dacza Josifa Stamboli (???? ?????? ????????,- Lenina 23) z początku XX w., dom miejscowego fabrykanta tabaki, dzisiejszy „korpus sypialny nr ? sanatorium Woschod". Warto przy okazji wspiąć się na któreś ze schodów i popatrzeć na panoramę twierdzy genueńskiej. Zabytkiem z czasów przedrewolucyjnych jest sobór Kazańskiej Ikony Matki Boskiej (Sobór Kazanskoj Ikony Bożiej Matieri, ????? ????????? ????? ?????? ??????; Marksa 52), zbudowany w 1907 r. w miejscu dawnej daczy Kafa hr. Heidena. W 1919 r. został ograbiony i zamknięty. Ponownie otwarto go w 1943 r. Dzielnica ormiańska Podążając ulicą Gor'kowo na południe, dociera się do starej dzielnicy i śladu obecności Genueńczyków w Teodozji -baszty Konstantyna (basznia Konstan-tina, ????? ???????????; Gor'kowo) wzniesionej w latach 1382-1448. W pobliskim parku stoi Fontanna Aj-wazowskiego (Fontan Ajwazowskowo, ?????? ????????????), zaprojektowana i ufundowana przez malarza w 1888 r. Idąc dalej ulicą Gor'kowo, następnie skręcając w prawo w ul. Diesantnikow, dochodzi się do Krasnoarmiejskiej, gdzie zachowała się jakoby bizantyjska cerkiew Ofiarowania Najświętszej Marii Panny (Wwiedienskaja cerkow', ?????????? ???????; Krasnoarmiejska-ja 11)- nic w jej wnętrzu nie wskazuje jednak, by, jak podają lokalne źródła, pochodziła z VIII w.; obecny wygląd jest efektem XIX-wiecznej przebudowy. Warto również zwrócić uwagę na pobli- ski zabytkowy dom mieszkalny (żyłoj dom, ????? ???; Krasnoarmiejska-ja 19) z XIX w. Krasnoarmiejskaja dochodzi do Ti-miriaziewa, głównej ulicy w dzielnicy ormiańskiej, przy której wznosi się jeden z najwspanialszych zabytków miasta - XTV-wieczna ormiańska cerkiew Surb Sarkis (św. Sergiusza; cerkow' Surb Sarkis, ??????? ???? ??????; Timiriaziewa 1). Niestety, wnętrze jest zamknięte z powodu remontu. To jedyna duża budowla w okolicy, jaka przetrwała hitlerowskie bombardowania. Obok niej widać ogromny grobowiec Iwana Ajwazowskiego, który należał do tej właśnie ormiańskiej parafii. Warto podejść 100 m do góry, by zobaczyć za murem kolejną ormiańską cerkiew Archaniołów Michała i Gabriela (cerkow' Archangiełow Michaiła i Gawriiła, ??????? ?????????? ??????? ? ????????; Timiriaziewa 11) z 1403 ?., zamkniętą do czasu zakończenia remontu Surb Sarkis (czeka w kolejce do renowacji). Można wejść przez płot na zarośnięty trawą dziedziniec. Świątynia, choć opuszczona i otwarta, jest w dobrym stanie: pod ścianami poustawiano epitafia, zachowała się posadzka. Uwagę zwraca piękna bryła budowli z wysoką kopułą i lekkimi słupami. W głębi dzielnicy stoi trzecia ormiańska cerkiew - św. Jerzego (cerkow' światowo Gieorgija, ??????? ??. ???????; Nachimowa 32)zl385r. Z zewnątrz dobrze zachowana, z odnowioną wieżyczką, w środku jest zaśmiecona i zaniedbana. Inne zabytki tej okolicy to baszta Giovanni da Scaffa (basznia Dżio-wanni da Skaffa, ????? ????????? ?? ??????; Krupskoj 22) z 1342 ?., bezimienna XIV- wieczna baszta genueńska z fosą (gienuezskaja basznia i row, ?????????? ????? ? ???; róg ul. Ajwazowskowo, Nowo-Karantinnnoj i Siejsmiczieskowo pier.) oraz fontanna ormiańska (armianskij fontan, ????????? ??????; róg Morskiej i Ajwazowskowo) z 1586 r. Pamiątką po Turkach jest meczet Mufti Dżami (?????? ?????-?????,-Lenina 6) z 1623 ?., jedyny zachowany z 70 niegdyś istniejących. Przetrwał dzięki przekształceniu go w czasach rosyjskich w ormiańską cerkiew Zaśnięcia NMP. Obecnie został odnowiony przez miejscowych muzułmanów, ale jest zamknięty dla zwiedzających (modlitwa pt. 12.00). Twierdza genueńska Wspaniałym zabytkiem Teodozji są mury twierdzy genueńskiej (gienuez-skaja kriepost', ?????????? ????????) z XIV-XV w, zachowane wraz z basztami na końcu ulicy Gor'kowo (róg Starokarantinnoj). Fortecę zbudowano na wzgórzu, gdzie w V w. p.n.e. było centrum starożytnego miasta. W murach, patrząc od końca ulicy Gor'kowo, są kolejno: brama (worota, ??????) z XIV w., baszta Klemensa VI (basznia Klimienta, ????? ????????) z 1348 ?., baszta Crisco (basznia Kri-sko, ????? ??????) z XIV w. i nad samym morzem baszta Dokowa (Doko-waja basznia, ??????? ?????), także z XIV w. Po przejściu przez bramę, podążając Starokarantinnoj wzdłuż mura twierdzy, po kilkudziesięciu metrach wychodzi się na górę umocnień. Na tyłach fortecy, idąc wzdłuż zewnętrznej strony murów, pomiędzy nimi a slumsem zwanym eufemistycznie Raboczij Gorodok, zachował się kolejny kompleks ormiańskich cerkwi i kaplic. XIV-wieczna cerldew św. Jana Chrzciciela (cerkow' sw. Io-anna Priedtieczi, ??????? ??. ?????? ????????; Portowaja) emanuje atmosferą sprzed wieków. W środku warto obejrzeć przepiękny portal wokół carskich wrót, a na zewnątrz kamienną, niewielką studnię ze świętym źródłem. Świątynia zamykana jest o 17.30. Godne uwagi są również dwie ormiańskie kaplice (czasownia, ???????) - jedna po lewej stronie, przy ogrodzeniu rosyjskiej bazy wojskowej, druga po prawej, przy schodach. Łatwo sobie wyobrazić, jak mogła wyglą- dać historyczna Kaffa, gdy pomiędzy cerkwiami stały rzędy drewnianych, nietrwałych budynków. Muzea Galeria Ajwazowskiego Jedynym na świecie muzeum poświęconym wyłącznie malarskim wyobrażeniom morza jest Galeria Ajwazowskiego (Galeriej a Ajwazowskowo, ??????? ????????????; Galeriejnaja 2; ?30279; pn.-wt, czw.-nd. 10.00-17.00, wt. 10.00- 14.00; 3 hrn, fotografowanie 5 hrn, filmowanie 10 hrn) z liczącą 400 dzieł ekspozycją najsłynniejszego marynisty w dziejach malarstwa. Założył ją sam patron w 1880 ?., ? w 1900 r. została przejęta przez miasto. W tym budynku malarz mieszkał i pracował w latach 1848-1900, bywali tu Antoni Czechow i nasz rodak Henryk Wieniawski. Największą atrakcją jest wielkie płótno z 1898 r. Wśród fal (283 na 425 cm), co ciekawe, namalowane ledwie w 10 dni. Po śmierci artysty zaczęto dokupować inne prace marynistyczne - w ten sposób znalazły się tu m.in. obrazy Maksymiliana Wołoszyna (zob. ramka s. 151). Muzeum Krajoznawcze Najstarsze na Krymie jest wywodzące się od założonego 25V 1811 r. przez miejscowego burmistrza Siemiona Broniewskowo (1763-1830) Teodozyjskiego Muzeum Starożytności - Muzeum Krajoznawcze (Krajewiedczieskij muziej, ????????????? ?????; Lenina 11; ?34355, 30277; śr.-pn. 10.00-16.30; 2 hrn, obcokrajowcy 1 $); wejście od tyłu. Ta jedna z niewielu „kolekcji starożytności", jakie przetrwały do naszych czasów, rozwój zawdzięcza carowi Mikołajowi I, który podarował swoje eksponaty numizmatyczne. Były to zaledwie dwie monety, jednak władzom miasta wypadało dbać o ekspozycję zaszczyconą przez najwyższy majestat; niebawem też pojawili się kolejni dobroczyńcy - znaczne zasługi położył w latach 70. XIX w. Iwan Ajwazowski. Obecnie to dwupiętrowa ekspozycja, prezentująca zabytki archeologiczne i faunę morską na parterze, na pierwszym piętrze zaś - historię II wojny światowej i ciekawą, nową wystawę przedmiotów codziennego użytku Karaimów Kaiaimskaja słoboda. Muzeum Lotniarstwa i Paralotniarstwa Założone w 1970 r. przez W. Szczerbakowa Muzeum Lotniarstwa i Paralotniarstwa (Muziej Diel-tapłanierizma i Parapłanierizma, ????? ???????????????? ? ????????????-??; Kujbyszewa 12/1; ?32028, 76470; VI-VIII pn.-pt. 9.00-16.00, IX-V po telefonicznej rezerwacji; 1 hrn) prezentuje oba sporty, upamiętniając jednocześnie ich rosyjskich krzewicieli. To jeden z dwóch obiektów tego typu na świecie, drugi znajduje się w Harris Hill w stanie Nowy Jork. Miłość mieszkańców Teodozji do tych dyscyplin nie jest przypadkowa - w okolicy pobliskiego Koktebelu rozciąga się górskie plateau Uzun-Syrt (Długi Grzbiet, w czasach sowieckich - Góra Klemientjewa), 7- kilometrowa płaszczyzna, z idealnymi wiatrami wznoszącymi, odkryta dla lotniarstwa już w 1916 r. przez pioniera rosyjskiego lotnictwa i zarazem wnuka Ajwazowskiego Konstantina Arceułowa (1891-1980). Do muzeum trudno trafić, trzeba znaleźć drzwi pomiędzy antykwariatem Oazis kolekcyoniera a bramą (tabliczka wisi w oknie). Muzeum Aleksandra Grina Aleksander Grin (1880-1932) jest dosyć popularnym rosyjskim pisarzem, lubianym za swą oryginalną fantastyczno-liryczną twórczość. W Teodozji mieszkał w latach 1924-1930, zanim nie przeniósł się do Starego Krymu (tam jest drugie muzeum). Tutaj powstały takie dzieła jak: Złoty łańcuch, Biegnąca po falach, fessie i Morgiana oraz Droga donikąd. Grin był z pochodzenia Polakiem i naprawdę nazywał się Gry-niewski. Muzeum Aleksandra Grina (Muziej Grina, ????? ?????; Galeriej- naja 10; 9.00-16.00; 1 hrn) urządzono w jego domu. Muzeum Wiery Muchinej Wiera Muchina (1889-1953), zwana firmową artystką Stalina, była rzeźbiarką, czołową przedstawicielką socrealizmu, pięciokrotnie nagradzaną Nagrodą Państwową ZSRR i innymi zaszczytami. Zainteresowanie jej twórczością nie przeminęło do dziś - jest obiektem studiów także w zachodnich akademiach sztuki (m.in. w Berlinie). Najsłynniejsza jej praca to Robotnik i kołchoźnica (1937), znana doskonale dzięki umieszczeniu jej w czołówce rosyjskiej wytwórni filmowej Mos-film. By dokładniej poznać tę artystkę, warto wstąpić do Muzeum Wiery Muchinej (Muziej Wiery Muchinoj, ????? ???? ???????; Fied'ko 33; 10.00-16.00; 0,60 hrn). STARY KRYM • 11 tys. mieszkańców • ??6555 Będąc w Teodozji, warto się wybrać do odległego o kilkadziesiąt minut jazdy autobusem Starego Krymu (ukr. Sta-ryj Krym, ?????? ????; ros. Staryj Krym, ?????? ????; kr.-tat. Eski-Ky-rym, ????-??????), w średniowieczu zwanego Sołchat. Dominują tu Tatarzy (zob. też ramka s. 80-81) i ich język. Kobiety noszą chusty i charakterystyczne spódnice. Rolę mniejszości pełnią Ormianie, Słowian jest mało. Mimo niewielkiej liczby mieszkańców, miasteczko, z racji zabudowy pojedynczymi domami w ogrodach, jest rozległe, dlatego na zwiedzanie warto zarezerwować cały dzień. Jedynym sposobem dotarcia tutaj jest autobus. Dworzec jest przy drodze przelotowej (ul. Czapajewa), na rogu ul. Swobody. Połączenia: Dżankoj (1 dziennie, 3 godz. 30 min), Eupato-ria (2 dziennie, 5 godz.), Jałta (2 dziennie, 4 godz. 30 min), Kercz (7 dziennie, 2 godz. 45 min), Kirów- Historia Miasto to stary ośrodek, na początku prawdopodobnie scytyjski, już w VI-VII w. znany z handlu i rzemiosła. Największe znaczenie miał w pierwszych latach XIV w, kiedy był siedzibą „jurty" (okręgu) Złotej Ordy, z której potem wyodrębnił się Chanat Krymski. Po powstaniu chanatu został na pół wieku stolicą kraju. Tatarski Eski-Kyrym, dosłownie Stara Twierdza, przekształcił się w nową nazwę całego półwyspu. W XIV w. Sołchat stanowił największy na świecie ośrodek Karaimów - to stąd książę Witold w 1397 r. sprowadził 383 rodziny do Trok. Potem miasto stopniowo podupadało, tracąc znaczenie polityczne po przeniesieniu stolicy do Bakczysa-raju, a później przegrywając konkurencję handlową z Karasubazarem (Bieło-gorskiem). Po aneksji rosyjskiej, straciło prawa miejskie (1783- 1803). E Tradycja tatarska do dziś pozwala bezbłędnie odróżnić Tatarów Krymskich od przedstawicieli innych nacji. W mniejszych miejscowościach - szczególnie w Starym Krymie -można spotkać strój tradycyjny. Mężczyźni noszą długie biate koszule, spodnie i buty z cholewami, na to nakładają długi chałat. Obowiązkowym elementem jest nakrycie głowy - czapeczka przypominająca nieco żydowską kipę bądź tzw. krymka - czapka z baraniego futra. Włosy są krótko strzyżone lub całkowicie golone. Niektórzy młodzi mężczyźni noszą, zapewne zwyczajem bliskowschodnim, charakterystycznie przycięte brody. Niegdyś każdy mężczyzna powinien był mieć woreczek na tytoń; dziś obyczaj ten zanika. Tradycyjny strój kobiecy jest rzadziej spotykany, i to wyłącznie wśród osób starszych. Składają się nań: krótka kamizelka i obfite szarawary (lub długa suknia). Głowę niekiedy przybierano toczkiem. Uwagę zwracają fantastyczne hafty. Stroje te można znaleźć w kolekcjach muzeów w Symferopolu i Starym Krymie, a na żywo - najlepiej w Starym Krymie, Bakczysaraju, a także podczas świąt. Wśród obyczajów tatarskich charakterystyczna jest równa pozycja kobiety, przy jednoczesnym ścisłym rozdziale czynności na męskie i kobiece. Osobliwością było wielożeństwo, praktykowane oficjał- ; nie do czasów rewolucji. Dziś zapewne dominuje monogamia, ale wiadomo też, że w Azji Środkowej, w której Tatarzy spędzili ostatnie półwiecze, czy Tatarstanie nieoficjalne wielożeństwo jest praktykowane. Kalendarz tatarski należy do arabsko-perskiej tradycji kalendarzowej, opartej na roku księżycowym. Najważniejszym świętem jest Na-uroz (Nowy Rok, marzec); obchodzi się także Kydyrlez (maj, początek sezonu rolnicze- | go i hodowlanego) oraz szczególnie uroczyście Derwizę (dożynki, wrzesień). Cykl świąteczny uzupełniają święta muzułmańskie (Kurban Bajram, Dzień Narodzin Mahometa i inne) oraz Bor Coqraq - przejęte od Słowian święto rodzinne, na którym pojawia się nawet tatarski... Dziadek Mróz. skoje (6-7 dziennie, 50 min), Sewastopol (4 dziennie, 4 godz. 45 min), Sudak (1 dziennie, 2 godz. 40 min), Symferopol (15 dziennie, 2 godz.), Szczołkino (2-3 dziennie, 2 godz. 20 min), Teodozja (14 dziennie, 35 min). Przy odrobinie szczęścia można także złapać przy ul. Lenina w Starym Krymie lokalny autobus do Teodozji, kursują one jednak bez ustalonego porządku. Nocleg można znaleźć na kwaterach u właścicieli muzeum kultury Tata-^ rów Krymskich (Kalinina 29; s22096; O 10-20 hrn). Na posiłek zaprasza re-O stauracja Gornyj (Lenina; 11.00-? 22.00), bardzo ciemna i duszna z nie-*~ wielkim wyborem dań [czebureki, bie-J* lasze itp.), a kiosk przy ul. Swobody — (naprzeciwko muzeum) oferuje bar-? dzo dobre wypieki. 148 &a ?????? _______ Inicjator budowy meczetu w Starym Krymie Zahir Sejf-ad-Din as-Salihi Bej Barsa, zwany niekiedy Bajbarsem, jest postacią legendarną. Opowiada o nim wielki cykl arabskich opowieści sirat, spisany w 60 tomach. W legendach Bajbars gromi krzyżowców i Mongołów, jest wzorowym wyznawcą islamu, rycerzem bez skazy, posługuje się też magią. Opowieść o Bajbarsie to jeden z największych zabytków średniowiecznej literatury arabskiej. Jej popularność była tak wielka, że jeszcze w początkach XX w. można było usłyszeć recytacje Bajbarsa w kawiarniach Bliskiego Wschodu. Wówczas na krótki czas przemianowano go na Lewkopol. W XIX i XX w. był ośrodkiem o znaczeniu lokalnym, nie-potrafiącym odzyskać dawnej pozycji. Dziś nie jest nawet siedzibą gminy (rejonu) i podlega pozbawionej historii, stepowej osadzie Kirowskoje. Zwiedzanie Meczet Uzbeka Szczególną uwagę warto poświęcić dwóm miejscom. Pierwsze to grupa zabytkowych budowli u zbiegu ulic Ługowoj, Krasnoarmiej-skoj i Chałturina. Zrujnowany meczet Mamluk Bej Barsa (mieczet' Mamłuk Bej Barsa, ?????? ?????? ??? ?????; Krasnoarmiejskaja 61) z 1288 ?. miał fundamentalne znaczenie w dziejach Tatarów Krymskich. W 1277 r. Zahir Sejf-ad-Din as-Salihi Bej Barsa, mamelucki sułtan Egiptu z dynastii Bahri, ale pochodzący z Połowców (czyli północno- zachodnich sąsiadów Tatarów), rozpoczął wśród rodaków akcję misyjną nawracania na islam. Cieszył się wielkim autorytetem, on to bowiem powstrzymał podbój Bliskiego Wschodu przez Mongołów. Meczet budowano aż 10 lat, wypełniając wnętrze marmurami i porfirami; jego wspaniałość miała olśnić wątpiących. To pierwszy tatarski meczet na Krymie. Wzniesiony na planie prostokąta (20 x 15 m), nie zachował się do dziś w całości. Minaret zawalił się na przełomie XVIII i XIX w, pozostała tylko ściana z portalem oraz ściany boczne do wysokości 5-6 m. Dzieło islamizacyjne Egipcjanina kontynuował chan Złotej Ordy Uz- bek, gorliwy neofita, który nową religię przyjął już po wstąpieniu na tron w 1312 r. Jemu miasto zawdzięcza dominujący nad okolicą strzelisty meczet Uzbeka (miecziet' Uzbieka, ?????? ??????; Ługowaja 1) z 1314 r. Obiekt jest słabo zbadany, przypuszcza się, że być może datowany portal został użyty ponownie w późniejszej budowli. Dziś świątynię otwiera się tylko w piątki. Do wnętrza nie wolno wchodzić, można jedynie zajrzeć przez uchylone drzwi (tylko mężczyźni). W środku zwraca uwagę znakomite rozplanowanie przestrzeni (położenie mihmbu - wnęki), widoczne są ślady wspaniałych zdobień. Z tyłu stoją niezabezpieczone i grożące zawaleniem ruiny szkoły religijnej -medresy (miedriesse, ????????; Ługowaja 1) z 1338 r. Ten zespól budynków to chyba najbardziej orientalny zakątek Krymu. Surb Chacz Drugie miejsce o równie wielkim znaczeniu to ormiański klasztor Świętego Krzyża - Surb Chacz (???? ???; bezpł., zwiedzanie tylko z przewodnikiem mieszkającym w budynku obok klasztoru), w niezwykle pięknej okolicy, 4 km od miasta. Dla Ormian ma ogromną wartość - jako miejsce, gdzie przez długi czas przechowywano narodową relikwię, i jako jedyny działający ormiański klasztor na Krymie. O jego randze może świadczyć fakt, że starsza nazwa miasta -Sołchat, pochodzi od klasztoru. Surb Chacz założono w 1338 ?., by pomieścić Święty Krzyż - kamień-relikwię, 30 m O O O o N l/l ? —* 3 149 zwany też Pyrg Chaczkar (Kamień Zbawiciela). Pierwotnie od V w. znajdował się w katedrze w Ani, ale w XII w. został wywieziony na Krym w obawie przed najeźdźcami. Był w klasztorze do 1778 ?., kiedy to wraz z deportowanymi przez Rosjan z Krymu Ormianami trafił do cerkwi Surb Karapet w Rostowie nad Donem, gdzie jest przechowywany do dziś. Sam klasztor działał do 1924 r. W 1992 r. zwrócony Ormianom, obecnie znów przyjmuje nowicjuszy. Od 2003 r. będzie to jedyny czynny ormiański monastyr na Krymie. W budowli, w znacznym stopniu zrujnowanej (ma być odbudowana), można oglądać refektarz (trapieznaja, ?????????) z potężnymi piwnicami, korpus klasztorny i świątynię monastyru - niewielką, kamienną cerkiew Surb Nszan (cerkow' Surb Nszan, ??????? ???? ????) z zachowanymi fragmentami fresków w przedsionku (XV w.) i XIV-wiecznym Barankiem Bożym w kopule. Warto zwrócić uwagę na średniowieczny system źródeł. Na górze jest zbiornik, z którego woda płynie ceramicznymi rurami do „źródełek" - każdemu z ujęć przypisywana jest właściwość wzmacniania jakiejś cechy: rozsądku, siły, mądrości itp. Do Surb Chacz dochodzi się główną ul. Lenina na zachód, potem skręca się w prostopadle biegnącą Pionierską i nią aż do końca idzie się w stronę gór. Tam droga skręca w prawo, przecina potok i przechodzi w polną ścieżkę, po czym zmienia się w leśny, wyłożony betonowymi płytami trakt. Napotykane po drodze oplecione wstążkami drzewa to ormiańskie znaki pątnicze. Marsz w jedną stronę od najbliższych zabudowań zajmuje 30 minut, 45 minut od szosy. Muzeum Literacko-Artystyczne Kilka ciekawych wystaw tematycznych prezentuje Muzeum Literacko-Artystyczne (Litieraturno-chudożestwien-nyj muziej, ???????????-?????????????? ?????; Swobody 17; s21244; 9.00-16.00; 2 hrn). Są tu: „Literacko--malarska Kimmeria" (min. Ajwazow-ski, Wołoszyn, siostry Cwietajewe); „Średniowieczny Sołchat"; „Historia miasta - druga połowa XIX i XX w."; „Współcześni miejscowi malarze". Muzeum Kultury Tatarów Krymskich Niewielkie, założone przez tatarskiego działacza Nuri Jakubowa Muzeum Kultury Tatarów Krymskich (Muziej Krymskotatarskoj kultury, ????? ???????????????? ????????; Kalini-na 29; ?2209?; 3 hrn) przedstawia typowy dom tatarski (m.in. z pokojem panieńskim), a także unikatowe stare książki. Muzeum Aleksandra Grina W domu, w którym zmarł pisarz, urządzono Muzeum Aleksandra Grina (Muziej Grina, ????? ?????; Libkniechta 52; ?21244; 9.00-16.00; 1 hrn). Można w nim obejrzeć wystawę poświęconą twórczości Grina. Artysta spoczywa na miejscowym prawosławnym cmentarzu. WOKÓŁ KOKTEBELA Koktebel (?????????) to nadmorski region krajobrazowy na południowy zachód od Teodozji, najdalej na wschód wysunięta część Południowego Wybrzeża Krymu. Nazwa, właściwie Kok-tele-el (???-????-???), oznacza Kraj Błękitnych Szczytów. Najwygodniejszy sposób zwiedzania regionu to przejazd marszrutką na trasie Teodozja-Szczebietowka (kr.-tat. Otuzy)- Kurortnoje (kr.-tat. Otu-zy). Jadąc samochodem, do Szczebietowki nie ma problemów, potem droga jest bardzo wąska (miejscami ograniczona widoczność). Koktebel • 2,9 tys. mieszkańców • «6562 Otoczony przez winnice Koktebel (ukr., kr.-tat. Koktebel, ?????????; ros. Kohtiebiel), główny ośrodek regionu o tej samej nazwie, 20 km od Teodozji; ???? mm ??? Maksymilian Wołoszyn (1877-1932) byt rosyjskim malarzem i poetą, który na stałe osiadł w Koktebelu. Jego wczesna twórczość pozostawała pod wpływem francuskiego symbolizmu, potem przeszedł na pozycje akmeistyczne. Rewolucję w Rosji uważał za akt krwawego terroru, ale zarazem „oczyszczenie". Czymś niespotykanym w historii sztuki jest „seria koktebelska" akwarel Wołoszyna - pracując dzień w dzień przez 25 lat, malarz stworzył tysiące obrazów poświęconych tej jednej miejscowości. Większość dzieł jest w zbiorach Galerii Ajwazowskiego w Teodozji i Muzeum Wołoszyna w Koktebelu. leży na drodze do Sudaku. Dojazd mai-szmtką z Teodozji (kierunek Biostan-cyja), z placu przy Nazukina. Autobusy odjeżdżają stąd do: Ałuszty (1 dziennie), Sudaku (2 dziennie), Symferopola (1 dziennie), Szczebietowki (3 dziennie) i Teodozji (4 dziennie). Tak jak Szczołkino na półwyspie Kercz ma opinię miejsca dla „luzaków", tak Koktebel cieszy się sławą oazy zacisznego luksusu. Jest ulubionym letniskiem pisarzy, aktorów i malarzy. Trudno się temu dziwić, to rzeczywiście doskonałe miejsce na wakacje, zwłaszcza biorąc pod uwagę bliskość Teodozji, Starego Krymu, Ka-radahu i Sudaku. Koktebel to jedno z kilku miejsc na Krymie, o jakich mówi się „potencjalny kurort". Na szczęście przemysł turystyczny jeszcze wszystkim nie zawładnął. Do kamienistej plaży prowadzi wygodne zejście; można podziwiać fantastyczną panoramę obu stron zatoki. Pierwszym, który dostrzegł walory tego miejsca, był znany w Rosji okulista prof. Jungę, który na początku XX w. zamierzał stworzyć tutaj dochodowy kurort. Niestety, inwestorowi pieniędzy starczyło tylko na zakup ziemi. Zawiedziony, podzielił majątek na parcele, które sprzedano pod dacze. W ten sposób sprowadził się tu w 1893 r. rosyjski poeta Maksymilian Wołoszyn (1877-1932). Warto zwiedzić Muzeum Maksymiliana Wołoszyna (9.00-18.00; 4 hrn). Aby tu trafić, trzeba na wysokości domu przy Lenina 118 (koło poczty) przejść przez bramę z napisem „Koktebel", a przed drugą bramą z napisem „Dom Twor-cziestwa Pisatielej" skręcić w lewo, koło luksusowej willi (Lenina 112), następnie przejść przez park na nabrzeże, po czym skręcić w lewo. Muzeum mieści się w ładnym domu na brzegu zatoki, z którego roztacza się wspaniała panorama. Na ekspozycję składają się pamiątki po pisarzu, jest także jego pracownia i pokoje. Co roku w maju odbywają się Międzynarodowe Czytania Wołoszyna. Entuzjastyczne opowieści Wołoszyna skłoniły do przyjazdu wielu jego znajomych, m.in. Maksyma Gorkiego, Aleksego Tołstoja i Michaiła Bułhakowa. Tak narodziła się sława „kurortu artystów". Drugą grupą, która upodobała sobie tę miejscowość, są miłośnicy szybownictwa. Ci zmierzają na 7-ki-lometrowy Uzun-Syrt (Długi Grzbiet), zwany też Górą Klemientjewa (gdzie wieją idealne wiatry wznoszące), odkryty dla lotniarstwa w 1916 r. przez pioniera rosyjskiego lotnictwa Kon- stantina Arceułowa (1891-1980). Podobno wpadł na to, obserwując lot czapki porwanej przez wiatr. Na szybowcach latali tu najsłynniejsi rosyjscy i ukraińscy konstruktorzy samolotów -Siergiej Iliuszyn, Oleg Antonów i Aleksandr Jakowlew. W latach 1944-1992 Koktebel nazywał się Płanierskoje. Noclegi i gastronomia Elf (Lenina 100; ?36403, 36280; www.aziz--ce.narod.ru, www.koktebel.com.ua). Za stacją autobusową. Hotel oferuje dwójki bez wygód, ale toalety i prysznice są na dobrym poziomie. Cena 3 $. O o o o IM O 7? O- 7\ O m O" ? 151 Gatuboj Zaliw (Lenina 120; «36235, 36331; koktebel@feo.sf.ukrtel.net). Olbrzymi pensjonat z pokojami za 28 hm (1 IX-1 VI] i 40 hrn (1-15 VI); 15 VI-31 VIII nie przyjmuje turystów indywidualnych. Primorje (Lenina 124; «36291). Thrbaza: hotel oraz sezonowe domki. Trzeba wykupić wyżywienie. Ceny dwójek i trójek 65-96 hrn. Miejsce w domku 40-46 hrn. Bogdan (Nabierieżnaja; «36584, 36058) W menu restauracji dominuje wieprzowina, ale jest też dobra cielęcina ze śliwkami, a także sandacze i ryba po grecku. Obiad kosztuje 20-30 hrn; śniadania do 12.00. Latem na nabrzeżu czynnych jest wiele atrakcyjnych restauracyjek i knajpek. Główną atrakcją Kraju Niebieskich Szczytów jest Czarna Góra - wulkan Karadah (???????, 576 m n.p.m.), właściwie dwa wygasłe wulkany, tworzące masyw pomiędzy dolinami Kok-tebel i Otuzy. Jeden to Choba-Tepe (????-????; 440 m n.p.m.) na brzegu morza,^ drugi, oddzielny i wyższy -Góra Święta (Swiataja Góra, ?????? ????; 577 m n.p.m.). Objęto je ochroną jako rezerwat. Można się tam dostać maiszmtką (autobusy nie kursują!) z Teodozji (kierunek Biostancyja; 45 min; 3,50 hrn) z placu przy Nazu-kina, która przejeżdża przez długą wieś Niżnije Otuzy do samej bramy. W budynku na prawo od wejścia uwagę zwraca akwarium (9.00-17.30; 4 hrn) z czarnomorskimi ryba- mi, krabami, meduzami, a także amazońskimi piraniami. Duży gmach poniżej, na brzegu morza, to delfina-rium (20 hrn). W sezonie przedstawienia odbywają się od 11.00 co 3-4 godziny, w zależności od frekwencji. Poza sezonem najlepiej umówić się na 11.00, w porze karmienia zwierząt. Warto jeszcze zejść nad zatokę - plaża jest maleńka, ale widoki nie mają sobie równych. Na przystani można wynająć łódź z wioślarzem (łódź 50 hrn, jeśli osób jest więcej niż 5-10 hrn/osoba). Płynie się wokół podnóży Karadahu (45 min), m.in. przez bramę skalną, tzw. Złote Wrota. Największą atrakcją jest wejście na sam wulkan, objęty ochroną jako ścisły rezerwat. Zapisy przyjmowane są w bibliotece («38331, 38527; 9 hrn), budynku obok popiersia prof. Wia-ziemskowo. Czterogodzinna wycieczka to marsz z długimi postojami, w czasie których przewodnik zaznajamia turystów z różnymi tematami związanymi z Karadahem. Poza atrakcją przyrodniczą to dużej klasy zabytek - odkryto tu aż 115 stanowisk archeologicznych. Nawet nie mając ochoty na wycieczkę w góry, warto wdrapać się na miejsce widokowe z tyłu kawiarni, by podziwiać wspaniałą panoramę. Patrząc od prawej (od strony morza), kolejne szczyty to: najbliższy, efektowny Kara-Agacz; najwyższa, masywna Góra Święta; samotny stożek Surju-kaja („za kominem") i całkiem po lewej - Leger. © Eupatoria i płw. Tarchankut % egion obejmuje najdalej na zachód wysuniętą część kraju - rejony Eupatorii, Saki, Czierno-morska i Razdolnoje na półwyspie Tarchankut, nad czarnomorskimi zatokami Kerkinityda i Kalamita. To jedna z najciekawszych części Krymu, dopiero czekająca na odkrycie przez turystów. W krajobrazie dominuje stepowy płaskowyż, osiągający 176 m n.p.m. Brzegi są wysokie i strome, tworzą miejscami malownicze formy skalne, jak Atłesz, Dżanguł czy Ko-stieł (wszystkie w okolicach osady Olieniewka, 23 km na południe od Cziernomorska). Dostęp do morza możliwy jest tylko przez obniżenia w charakterystycznych dla regionu zatokach z płytkimi limanami. Największa z nich to przypominający fiord - zalew Donuzław, przez kilkaset lat słone jezioro, obecnie znów połączone z morzem. Warto tu przybyć choćby dla najlepszych na całym Krymie piaszczystych plaż. Klimat łączy elementy śródziemnomorskie, swoiste dla Południowego Wybrzeża Krymu, ze zjawiskami charakterystycznymi dla stepów. Tarchankut to bardzo słoneczny obszar -od kwietnia do września z 30 dni 27 jest bezchmurnych. Wieją tu bryzy, w dzień znad morza w stronę lądu, nocą - w kierunku przeciwnym. W lecie upał sięga +35°C. Zimy są surowe - w głębi półwyspu temperatura spada niekiedy do -25°C, opady są bardzo • Meczet Piątkowy w Eupatorii Jedyne na Krymie dzieto najwybitniejszego architekta świata islamu - Sinana. • Kenesy w Eupatorii Domy modlitwy Karaimów, oryginalnej grupy religijnej wywodzącej się z judaizmu, dziś zamienione w muzea. • Plaże w Eupatorii i Cziernomor-sku Szerokie, piaszczyste, najlepsze na Krymie. WORZE AZOWSKtE O © J* O 0 3 Co o—1 . MORZE CZARNE niskie - średnia roczna nie przekracza 350 mm, właściwie nie ma wód powierzchniowych, a rzeczki mają charakter wyłącznie sezonowy. Bardzo oryginalna jest etymologia nazwy Tarchankut. Dosłownie znaczy „wolny od podatków", a pochodzi prawdopodobnie od przywilejów, jakie uzyskali od chanów miejscowi muzułmańscy duchowni. Sieć dróg jest uboga. Jedyna droga krajowa P07 biegnie z Symferopola przez Saki do Eupatorii. Linii kolejowych jest również niewiele. Dalej w głąb Tarchankutu wiodą tylko drogi lokalne, w najlepszym wypadku dwupasmowe. EUPATORIA • 113,5 tys. mieszkańców • ??6569 Eupatoria (ukr. Jewpatorija, ?????????; ros. Jewpatorija, ?????????,- kr.--tat. Gózleve) nad Morzem Czarnym leży na północny zachód od Symferopola. Pełna przedziwnego uroku sprawia wrażenie, jakby czas się w niej zatrzymał. Jeden z bywalców miasta, słynny poeta Włodzimierz Majakowski napisał: „Bardzo mi żal tych, którzy w Eupatorii nie bywali". Jakimś cudem przetrwała tu wielo-kulturowość, niegdyś powszechna na wschodzie Europy, obecnie tak rzadka. Po dziś dzień w Eupatorii spotkać można Ormian, Tatarów, Greków, a na pierwszy plan wybija się unikatowa kultura karaimska. Zdumiewającym reliktem są też eupatoryjskie linie tramwajowe: stare niemieckie wagony jeżdżą wyłącznie pojedynczym torem, trzeba więc liczyć się z wieloma przesiadkami i mijankami, zanim dotrze się na drugi koniec miasta. Pseu- dohistoryczna, oficjalna od 1784 r. nazwa zaczerpnięta została z greki i oznacza „dobrze urodzona", ale pochodzi od przydomku władcy Pontu Mitrydatesa VI Eupatora, który poza tym, że to jego oddziały dowodzone przez Diofantosa dokonały aneksji miasta na przełomie II i I w. p.n.e., nie miał z nią nic wspólnego. Prawdziwe starożytne miano brzmi Kerki-nityda, zaś nowożytne - Gózleve (u Słowian „Kozłów" - tej formy używał Mickiewicz). KOMUNIKACJA Pociąg Do stacji Eupatoria-Kurort na północy, przy Priwokzałnoj pł., dojeżdża się tramwajem #3. Przechowalnia bagażu mieści się w budynku obok dworca. Rezerwacja biletów ?055, 51411. Połączenia: Dżankoj (1 dziennie, 3 godz. 20 min), Symferopol (10 dziennie, 1 godz. 50 min). W sezonie kursują także pociągi do Dniepropietrowska, Mińska i Moskwy. Dworzec autobusowy (Intiernacyonal-naja 124, s33224, 33125), po lewej stronie stacji kolejowej, ma spore znaczenie. Połączenia: Armiansk (1-2 dziennie, 2 godz. 45 min), Bakczysaraj (2 dziennie, 2 godz. 25 min), Czierno-morsk (18 dziennie, 1 godz. 45 min), Dżankoj (1 dziennie, 4 godz. 30 min), Jałta (2 dziennie, 4 godz.), Kercz (1 dziennie, 6 godz. 45 min), Krasnopie-riekopsk (1 dziennie, 3 godz. 20 min), Mikołajów (1 dziennie, 9 godz.), Mir-nyj (9 dziennie, 40 min), Mischor (1 dziennie, 4 godz. 50 min), Niżnie-gorsk (1 dziennie, 3 godz. 40 min), Nowo- Oziernyj (13 dziennie, 50 min), Razdolnoje (8 dziennie, 1 godz. 50 min), Saki (35 dziennie, 30 min), Sewastopol-Siewiernaja (19 dziennie, 2 godz.), Symferopol (51 dziennie, 1 godz. 50 min), Teodozja (2 dziennie, 3 godz. 45 min). Komunikacja miejska opiera się na tramwajach, kursujących w godzinach 6.00-23.00. Bilet kosztuje 0,30 hrn. Na początku trudno się połapać w przebiegu linii i w przystankach, tym ł-ScO^-miDr-COOł •a O ?? ?o r* s > n > z 155 < X u ?? < ?- ? CL ?? ? < Ol ?? 'Z ? ?. bardziej że drzwi otwierają się z obu stron. Bardzo pomocny plan zawieszono na tablicy przy pętli koło dworca. Aby przejechać z dworca do centrum, trzeba najpierw wsiąść do #3 i pojechać nim do pł. Tieatralnoj, tam przesiąść się na czekający tramwaj #1, który dalej jedzie ulicą Riewolucyi. Stosunkowo niewielkie miasto rozplanowano wokół kilku osi. Centralny punkt to Tieatralnaja płoszczad'. Nowe dzielnice rozciągają się na zachód od niej, na południe jest kurort, historyczne Gózleve - na północ od ul. Riewolucyi - głównej alei miasta, na wschód od placu. Na zwiedzanie wystarczy jeden dzień. Informacja miejska: ?30224. "LFfil ???? W Eupatorii można przenocować w hotelu Apogiej (ul. Frunze 28/41; H61488, 33562). W zwykłym bloku kryją się niezłe pokoje w przystępnych cenach - luks (dwójka z TV, lodówką, prysznicem i toaletą) kosztuje 40 hrn, skromniejszy 21 hrn. Od dworca dojeżdża tu tramwaj #3. Drugi - Jewpatorija vel Turisticzie-skaja (pr. Pobiedy 1/64, dojście pr. Lenina; ?51548, 51418) oferuje pokoje od jedynek do trójek (45-100 hrn, poza sezonem taniej). W sezonie otwierane są jeszcze hotele: Jużnaja (Kirowa 50; s30407, 36004), Krym (Rie- wolucyi 46,- pokoje od 2- do 4-os.; 15-20 hrn), Ukraina (pr. Lenina 42/19; ?30290; 20-50 hrn|. Na posiłek zaprasza.]ą restauracje: Riwiera (Frunze 1), Tichij (pr. Lenina 48/4), Ukraina (pr. Lenina 40/19), Zolotoj pljaż (Urickowo 5). INFORMATOR Apteki 9 Maja 86, Intiernacyonalnaja 71, In-tiemacyonalnaja 124, Lenina 54, Niekrasowa 55, Riewolucyi 61, Sowietskij pier. 44. Banki Grant (Kirowa 86), Krym-bank (Die-myszewa 112), Krymkriedit (Gagarina 12/1), Priwatbank (Frunze 28/41), Ukraina (Pobiedy 36), Ukrsocbank (Karaimskaja 15). Biura turystyczne Donator (13-go Noja-bria 83/90; 7?62295), Jewpatorija-Intar (pier. Łukicziowa 3; o31432), Tewpatorijakurort (Gor'kowo 16; ?30234), Jug-92 (Timiriazie-wa 27a; «55609), Krym (Czapajewa 2; ?51488), Krymtur (pr. Pobiedy 47; ?54555), Kurortnyje Usługi (Intiernacyonalnaja 99; ?60227), Legienda (Połupano- wa 54a; e60703), Liga (Intiernacyonalnaja 115; ?58535), Otdych (Uljanowa la; =61745), Soż (Kirowa 29; n61510), Sputnik (Diemyszewa 111; ?62719), Transturist (Lenina 54; ?61073). Mapy Knigi (Riewolucyi 57; ?30583). Poczta Bratjew Busłajewych 3/5. Szpitale, kliniki Pogotowie ratunkowe (Niekrasowa 39), Szpital Miejski (pr. Pobiedy 22), Dziecięcy (Niekrasowa 85), Punkt natychmiastowej pomocy (Kirowa 33), Centrum Stomatologiczne (Sanatornaja 36). Taksówki »33567. Targowisko Dmitrija Uljanowa 11. 156 Eupatoria jest nie lada gratką dla mitośników starodawnych środków transportu. Zachowała się w niej jedyna na Krymie sieć tramwajowa (w Sewastopolu i Symferopolu rozebrano je po II wojnie światowej), na dodatek niezwykle archaiczna - 85% tras jest jednotorowych, a trzy z czterech linii nie mają pętli na końcach. Równie egzotycznie przedstawia się tabor. Te zadziwiające, pozabijane deskami konstrukcje, stojące przed dworcem, to przerobione niemieckie tramwaje „Gotha" z lat 50. XX w., kursujące z prędkością 10 km/godz. Jedyną „nowoczesną" linią jest #1, ale warto wybrać się na przejażdżkę linią #4, kursującą wzdłuż plaży. Kanały przeglądowe ulokowanej na wybrzeżu zajezdni zalewane są od czasu do czasu... falami sztormu. Teatry Im. Puszkina (Teatralnaja pi. 1), Lalek Marionietki (Muziejnyj pier. 4), Dziecięcy Zołotoj kluczik (Szkolnaja). HISTORIA Grecka kolonia Kerkinityda, powiązana z Chersonezem Taurydzkim, powstała w VI-V w. p.n.e. Eksportowała zboże, bydło, ryby, sól i niewolników, głównie na greckie wyspy Chios i Fa-sos oraz do Aten. W II w. p.n.e. podbili ją Scytowie, ale niebawem w czasach Mitrydatesa VI Eupatora została przyłączona do państwa bosforańskie-go. Potem miasto dzieliło koleje losu całego półwyspu: przynależność do Rzymu (I-III w), zniszczenie przez Gotów, najazdy Hunów i Połowców. Od IV do XV w. istniała tu jedynie osada, zamieszkiwana przez kolejnych zdobywców półwyspu. Ponownie rozkwitła pod rządami Turków (od 1475 ?.), którzy założyli twierdzę Gózleve. Podobnie jak wszystkie przeżywające rozkwit w epoce tureckiej ośrodki Krymu, nie należała do chanatu, tylko do dóbr koronnych sułtana. Była drugim po Kaffie (Teodozji) miastem na półwyspie i wielkim ośrodkiem handlu niewolnikami, rekrutowanymi spośród wziętych w jasyr (w „najlepszych" latach 50-60 tys. osób rocznie). W 1736 ?., podczas niszczycielskiego najazdu armii feldmarszałka Minicha, Rosjanie splądrowali ją i zrabowali wszystkie wartościowe przedmioty, włącznie z miedzianymi naczyniami kuchennymi. W 1771 r. zaatakowali ponownie -tym razem zniszczyli pas murów, niegdyś szczelnie otaczający Eupatorię. Po podboju Krymu przez Rosję w 1783 r. ustanowiono tu powiat. W 1825 r. do miasta trafił przebywający na zesłaniu Mickiewicz; pamiątką po tej wizycie jest słynny sonet Widok ze stepów Kozłowa. W połowie XIX w. przybyli Karaimi z Czufut-Ka-le. Podczas wojny krymskiej Eupatoria została zdobyta przez aliantów w 1854 r. i zamieniona w ufortyfiko- waną bazę wojsk walczących z Rosjanami. 5 II 1855 r. armia carska poniosła tu dotkliwą klęskę, która zaważyła na rezultacie wojny krymskiej a także, wedle niektórych, doprowadziła do śmierci cara Mikołaja I. Przez cały wiek XIX i pierwsze dekady XX trwał rozwój miasta, będącego głównym ośrodkiem północno- zachodniego Krymu. Rozbudowano port i kurort, wybudowano linię tramwajową (1913 r.) i połączenie kolejowe (1915 ?.). W rękach bolszewików znalazło się dopiero 13 XI 1920 r. W czasach sowieckich Eupatoria zaczęła się przekształcać w wielki ośrodek sanatoryjny dla dzieci, z powodu lokalnych solin, szczególnie jeziora Mojnaki. Okupacja hitlerowska (1941-1944) przyniosła miastu duże straty, szczególnie jej ostatnia faza z zaciętymi walkami o port; hitlerowcy zamierzali wysadzić w powietrze najważniejsze budynki centrum, m.in. teatr. Po wyzwoleniu podjęto odbudowę, wznosząc zarazem w części wypoczynkowej wiele nowych, socrealistycznych sanatoriów. W 1954 r. Eupatoria znalazła się w granicach Ukrainy. Warto zobaczyć dwie dzielnice Eupatorii: historyczny Gózleve (na północ od ul. Riewolucyi) i Kurort (Duwa-nowskaja i równoległe ulice, biegnące ku Nabierieżnoj Gor'kowo). Zwiedzanie części historycznej najlepiej zacząć od meczetu Chanskiego - Piątkowego (Chan-Dżami lub Dżu-ma-Dżami; miecziet' Chan-Dżami, ?????? ???-?????; Riewolucyi 36), górującego nad skwerem zwanym płoszczad' Primorskaja. Wzniesiono go według projektu wielkiego tureckiego architekta Hodży Sinana w 1552 ?., by uczcić koronację Dew-let-Gireja I. Wzorowany jest na kon-stantynopolskiej Hagii Sophii. Dla celów kultowych ponownie otwarto go w 1990 r. W 1898 r. na pamiątkę oswobodzenia miasta podczas wojny krymskiej wybudowano niedaleko sobór św. Mikołaja Cudotwórcy (sobór Swiatitiela- Czudotworca Nikołaja, ????? ?????????-?????????? ???????; Tuczina 2). Dojeżdża tu tramwaj #1, wysiada się na przystanku „Sad im. Karajewa". Z tego miejsca warto udać się w głąb Starego Miasta, najlepiej ulicą Krasnoarmiejską, którą przegradza budynek XVI-wiecznej łaźni tureckiej (turieckaja bania, ???????? ????; ???-snoarmiejskaja 20). Skręcając z Kra- snoarmiejskiej w jedną z przecznic - Z < x u CC < I- s a. cc O a. ? ? 158 Jedną z grup, których niezwykłość dodaje tak wiele uroku kulturze Krymu są Karaimi (Karailar). Obecnie ich liczba na świecie nie przekracza 5 tys. Poza Krymem mieszkają na Litwie (w 1397 r. 383 rodziny ze Starego Krymu sprowadził książę Witold; do dziś mieszka tu ok. 160 osób, jest ulica Karaimska w Trokach i dwie czynne kenesy - domy modlitwy w Trokach i Wilnie), Ukrainie (Łuck, Halicz), w Polsce, Rosji (Kaukaz, Moskwa, Petersburg), Francji i USA. Wspólnotom poza Krymem grozi asymilacja. Są jeszcze grupy również zwane „Karaimami" w Izraelu, Turcji i Egipcie. Uważa się je jednak za sekty judaistyczne i nie łączy z Karaimami wywodzącymi się z Krymu. Nazwa pochodzi od starożytnego hebrajskiego słowa qśrai'm, oznaczającego „czytających" (Torę). Etnicznie tureccy (w szerokim tego słowa znaczeniu), uformowali odrębny naród poprzez wykształcenie swoistej kultury, której podstawą jest ich religia -karaimizm. Powstał w VIII w. w Mezopotamii, na gruncie judaizmu; był to ruch o charakterze reformatorskim, można powiedzieć - protestanckim. Jego twórca Anan ben Dawid głosił zasadę zwaną w Europie sola scriptura - czerpania z samego Pisma (w tym wypadku Tory) i zarazem odrzucenia jakichkolwiek komentarzy (Talmudu). Wymierzony przeciwko tzw. judaizmowi rabinicznemu ruch rozlał się daleko poza granice wspólnot żydowskich, szczególnie na północ - do Chazarii, gdzie zyskał wielką popularność na dworze kagana. Karaimski misjonarz Icchak Sangari odniósł tam w 731 r. wielki sukces dzięki tzw. dyspucie chazarskiej - wyzwanie przyjął sam kagan Bulan (VIII w.). Dysputę opisał w słynnej Księdze Chazarów (Kitab al-Chazari) największy żydowski poeta średniowiecza Jehuda Halevi (1075-1141). Pierwsze pewne doniesienia o karaimizmie na Krymie pochodzą z XIII w., kiedy to działał ośrodek tej religii w Sołchacie (Starym Krymie). Konwersje na karaimizm szerzyły się wśród Chazarów, Alanów, Połowców (Kumanów) i Kipczaków-wszyscy oni zlali się ostatecznie we wspólnotę określaną od religii - karailar. Uległa ona potem dodatkowemu wzmocnieniu poprzez napływ Karaimów z Bizancjum i Bliskiego Wschodu (XIV-XVI w.). Przez wieki współżycia z Tatarami Karaimi ulegli częściowej asymilacji (język, zajęcia), ale zachowali autonomię w Czufut Kale (hist. Qirq Yer; nazwa tatarska Czufut-Kale znaczy dosłownie „Żydowska Twierdza"). Zajmowali się przede wszystkim uprawą tytoniu i ogórków (głównego składnika kuchni karaimskiej; ogórki z Trok byty słynne jeszcze w czasach II RP). Wiele rodzin uzyskało bardzo wysoki status społeczny, otrzymywało przywileje podatkowe i prawo wolnego dostępu do chana. Najwyżej zaszła rodzina Celebi- Sinani, sprawująca tradycyjne zwierzchnictwo nad społecznością karaimską; jej wybitnym przedstawicielem był Abraham ben Josia Jeruszalmi (ok. 1655-po 1734), z Czufut-Kale, który ogłosił dzieło zawierające karaimską koncepcję czytania Tory (Emunah Omen, 1712 ?.). Należał do niej także najznamienitszy świecki przywódca Karaimów Beniamin Samuel Aga (zm. 1824 ?.). W tej epoce wykształcił się odrębny, bliski krymsko-tatarskiemu, język karaimski; osoby wykształcone (duchowni) posługiwały się również hebrajskim. W latach 1734-1741 i 1804-1806 w Czufut-Kale działała hebrajska drukarnia. Kres tradycyjnej odrębności położyli Rosjanie, przesiedlając Karaimów do miast, gdzie zetknęli się z wpływami innych grup ludności. W okresie 1800-1830 wielu Karaimów ul. Wodorazborną, dochodzi się do 2 hm), czyli domy modlitwy, za lewy- ul. Karaimskiej, przy której wciąż mi wrotami zabytkowej podwójnej bra- mieszkają Karaimi. Uwagę zwraca my na Karaimskoj 68. Na XIX-wieczny m.in. typowy dom karaimski (dom kompleks składają się Wielka i Mała karaimskij, ??? ??????????; Karaim- Kenesa oraz budynki towarzyszące, skaja 53) z XVIII w. Najciekawsze są Naprzeciw bramy jest dawna bibliote- kenesy (od 11.00 do zmroku; ^33035; ka Karaj-Bitikligi (?????????? ?????- wyjechało do nowo wznoszonych ośrodków na południowej Ukrainie i Przedkaukaziu. W 1827 r. zwolniono ich z obowiązku służby wojskowej, w 1835 r. oddzielono pod względem prawnym od Żydów, a w 1837 r. uzyskali samorząd religijny, z prawem powoływania zwierzchnika (chachama), rezydującego w Eupatorii. W drugiej połowie XIX w. i początkach XX w. mieli największe znaczenie i liczebność. W 1839 r. szkoccy misjonarze Bonar i McCheyne notowali: „Karaimi są bardziej szanowani od Żydów, uważani za ludzi inteligentnych, z charakterem, o czystych obyczajach. Są faworyzowani przez rząd". Na ten okres przypada także działalność najwybitniejszych reprezentantów tego narodu (swojsko brzmiące nazwiska dowodzą, że większość z nich to reemigranci z Litwy i Wołynia). Byli to Abraham ben Josef Salomon Łucki (1792-1855), od 1835 r. chacham Eupatorii; Nachman ben Salomon Babowicz (1799-1882) z „dynastii" Ba-bowiczów - liderów społeczności karaimskiej na Krymie w XIX w., patron Firkowicza; Abraham Firkowicz (1787-1874), kolejny emigrant z Łucka, wybitny historyk, bibliofil i działacz polityczny, który uzyskał od władz carskich zniesienie wobec Karaimów restrykcji dotyczących Żydów; Symcha ben Salomon Babowicz (1790-1855), pierwszy chacham Krymu (zwierzchnik religijny), wybrany w 1840 ?., po wywalczeniu autonomii religijnej i oddzielenia od judaizmu rabinicznego; Eliahu Kazaz (ros. Ilia Kazas; 1833-1912) z Ormiańskiego Bazaru (Armianska), poeta i działacz szkolny, dyrektor karaimskiej szkoły duchownej Khazanim w Eupatorii; Sabbataj Eliahu Mangubi (1836-1906), od 1876 r. w Kairze, zorganizował wspólnotę egipską; Samuel ben Mo-sze Pampulow (1843-1912), w latach 1864-1879 burmistrz Eupatorii, potem chacham Krymu (1879- 1906); Michael Kazaz (ros. Michaił Kazas, 1889-1918) z Sewastopola, wybitny malarz i grafik. Najwyżej zaszedł Salomon Krym (1867-1936, zob. też s. 17), wielki posiadacz ziemski, założyciel Uniwersytetu Taurydzkiego w Sewastopolu i premier drugiego rządu Krymu (XI 1918-IV 1919). Epoka sowiecka oznaczała z początku próbę przekształcenia Karaimów ze wspólnoty etnokonfesyjnej w zwyczajny, świecki naród. W 1924 r. w ramach tzw. korieniza- cji (indoktrynacji komunistycznej poprzez rozwój macierzystej kultury) odbyt się nawet Kongres Karaimów Krymu. Nie powstrzymało to jednak zagrożeń dla tej mikroskopijnej kultury, zwłaszcza że od czasów Stalina korienizację zastąpiła intensywna rusyfikacja. W ramach represji w 1930 r. uwięziono w Symferopolu ostatniego chachama Krymu Tobiaha Symchę Lewi Babowicza (1879-1956). W 1934 r. został wydalony z kraju i resztę życia spędził na emigracji w Egipcie. W czasie II wojny światowej Niemcy nie represjonowali Karaimów. Największą karierę spośród tej społeczności w epoce ZSRR zrobił Władimir Kołpakczi (1899-1961), generał Armii Czerwonej i Bohater Związku Radzieckiego. Dziś jest ich ok. 800, co stanowi 0,04% ludności półwyspu. 91% Karaimów krymskich mieszka w miastach: 250 - w Symferopolu, 90 - w Eupatorii, 70 - w Teodozji, 60 - w Sewastopolu, 50 - w Bakczysaraju, 30 - w Jałcie. Język karaimski jest jeszcze używany, ale wypiera go rosyjski. Nie istnieje nowe piśmiennictwo, choć np. w mniejszej grupie w Trokach wydano modlitewnik. ? ??????? Oglądając meczet Piątkowy w Eupatorii warto pamiętać, że jest on dziełem jednego z najwybitniejszych architektów nie tylko islamu, ale całego świata. Hodża tnimar Sinan (1489-1588), z pochodzenia Grek spod Kayseri, byt człowiekiem wielkiej wiedzy i miał wiele talentów - zajmował się architekturą, matematyką, inżynierią, astronomią. Przydomek mimar oznacza „budowniczy". Krytycy zarzucają Sinanowi, że nie stworzył odrębnego stylu, pozostając pod wpływem architektury bizantyjskiej i syryjskiej. Ale jego spuścizna robi ogromne wrażenie: aż 300 zrealizowanych budowli - 131 meczetów, 35 medres, 19 mauzoleów, 5 akweduktów, 17 karawanserajów, 31 pałaców, 35 łaźni... Najsłynniejsze dzieła Sinana to meczety Szach-Zade i Suleymaniye w Stambule oraz meczet Selimiye w Adrianopolu. Z < x u BE < I- 3 -u CL CC O 160 ?????????; Karaimskaja 57) również z XIX w. Mała restauracyjka (12.00-22.00) za prawymi wrotami serwuje smaczne dania kuchni karaimskiej -czii-czit (podobny do czebureków) za 3 hrn, kieftę za 5 hrn i rewelacyjny, choć już nie karaimski, płow za 3 hrn. Do tego można zamówić kawę po grecku (1 hrn) i zachwycać się niezwykłą urodą karaimskich kelnerek. Wracając na Krasnoarmiejską i idąc nią dalej na północ do Intiernacyonal-noj, przechodzi się z dzielnicy karaimskiej do kwartałów zamieszkiwanych przez Ormian i ludność muzułmańską. Tych pierwszych można spotkać głównie w okolicach cerkwi Surb Ni-kopos (armianskaja cerkow', ????????? ???????; Intiernacyonalnaja 44) z 1885 ?., niskiego budynku na terenie należącym do Domu Inwalidów (trzeba pytać stróża). Dalej ul. Intiernacyonalnaja prowadzi do rozległego rynku, zwanego ul. Karajewa, którym, kierując się w lewo, dochodzi się do ul. Ta-tarskoj. Głównym zabytkiem są tu pozostałości tekę derwiszów (tekije dier-wiszej, ????? ????????; Tatarskaja 54). Derwisze byli mistykami skupionymi w bractwach („zakonach"), wokół mistrza duchowego [szajch]. Tekę to rodzaj klasztoru - zabudowania można oglądać przy Tatarskoj 54, Karajewa 16 i Pietriczienko 54. Budynki wznoszone od XIV do XVIII w. obecnie zostały zamienione na domy mieszkalne. W jednym z nich działał, służący tekę, XVII- -wieczny meczet Szukułaj-efendi (?????? ???????-??????). Warta dłuższego spaceru jest dzielnica kurortowa. Jej główna ulica to Duwanowskaja, w ostatnich latach poddana gruntownemu remontowi. Właściwie niemal wszystkie domy przy niej to zabytkowe wille i rezydencje z przełomu XIX i XX w. W willi Gielełowicza (dom Gieleło-wicza, ??? ??????????,- Duwanowskaja 11) z 1910 r. mieści się obecnie Muzeum Krajoznawcze. Zwiedzanie można zakończyć spacerem po Na-bierieżnoj Gor'kowo. Muzeum Krajoznawcze W założonym w 1921 r. Muzeum Krajoznawczym (Krajewiedczieskij mu-ziej, ????????????? ?????; Duwanowskaja 11; ?02681; nd.-Wt. ? CZW.-pt. 10.00-17.00; 3 hrn) zgromadzono ok. 80 tys. eksponatów. W obszernej ekspozycji przedstawiono lokalną faunę i florę, Morze Czarne, lecznicze właściwości tutejszych jezior, a także historię miasta i pamiątki po wojnie krymskiej. Bogate są zbiory archeologiczne - warto zajrzeć do szklanej piramidy przed muzeum, z wykopaliskami ze starożytnej Kerkinitydy. SAKI • 31,9 tys. mieszkańców • ?6563 Saki (ukr. Saky, ????; ros. Saki, ????; kr.-tat. Saki) leżą u nasady półwyspu Tarchankut, 20 km na wschód od Eupatorii, przy drodze krajowej P07 i linii kolejowej Ostriakowo-Eupatoria. O znaczeniu miasta decyduje olbrzymie słone jezioro Sasyk (czyli Błotne, 7 tys. ha), nad którym powstał kurort balneologiczny. Historia miasta nie jest długa. Do XIX w. była tu tatarska wieś, której cierpiący na reumatyzm mieszkańcy okładali się miejscowym błotem. Zbierano także osadzającą się sól i sprzedawano kupcom z Kijowa i Czernihowa. Z czasem, gdy leczenie „u wód" stało się powszechniej stosowane, miejscem zainteresowali się lekarze. W 1827 r. powstał na tym terenie pierwszy w Rosji kurort balneologiczny - zniszczony w czasie wojny krymskiej. Po jej zakończeniu odbudowano niewielką osadę (wedle spisu z 1897 r. było tylko 200 stałych mieszkańców), do której sprowadzono kolonistów ukraińskich z Połtawy, a potem także rodziny greckie. Większe inwestycje przyniosły dopiero czasy po rewolucji - jeszcze w 1917 r. powstała fabryka bromu, zaś w czasach ZSRR - 9 sanatoriów i domów wypoczynkowych. Komunikacja W Sakach dworzec kolejowy (s24241) usytuowany jest przy ul. Wokzalnoj 1. Połączenia: Dżankoj, Eupatoria (11 dziennie), Symferopol. W sezonie zatrzymują się tu także pociągi z Eupatorii do Dniepropietrowska, Mińska i Moskwy. Dworzec autobusowy (s26380) mieści się przy ul. Simfieropolskoj 5. Połączenia: Bakczysaraj, Dżankoj, Eupatoria (84 dziennie), Jałta, Kercz, Mi-schor, Niżniegorsk, Sewastopol-Sie-wiernaja (19 dziennie), Symferopol (51 dziennie), Teodozja. Informator Apteki Kurortnaja 4 |?25140), Sowietska- ja 17(n27340|. Bank Interkontbank (Sowietskaja 2). Biuro turystyczne Krymtur, Lenina 12 (n22574). Hotele Ujut |Morskaja 9a; ?25421; V-K). Dwójki z łazienkami w cenie 6-10 S. Pń- bńeżnyj (Morskaja 8; ?24464). Szpitale Szpital, Kurortnoj 4 (?23606, 27345]. CZIERNOMORSKOJE • 12,7 tys. mieszkańców • a6558 Najdalej na zachód wysuniętym miastem Krymu jest Cziernomorsk nazywany też Cziernomorskoje (ukr. Czornomorśke, ????????????; ros. Cziernomorsk, ?????????? lub Cziernomorskoje, ????????????; kr.-tat. Ak-Meczet). Usytuowane na zachodnim krańcu półwyspu Tarchankut, blisko przylądka Karamrun, i oddalone o 72 km na zachód od Eupatorii (dojazd drogą TO 108) jest niewielkim portem nad zatoką Ak- Meczet, znaną od starożytności jako znakomita przystań. Pierwsze wrażenie jak zwykle w postsowieckich miasteczkach jest nie najlepsze (panorama 8-piętro-wych bloków), ale w centrum jest o wiele ładniej. W przyszłości będzie tu zapewne znany kurort i duże centrum turystyczne. Oficjalna nazwa miasta - Cziernomorskoje często jest skracana do formy Cziernomorsk. Praktyka ta jest tak powszechna, że nazwa potoczna występuje np. w rozkładach jazdy autobusów czy oficjalnie podawanych adresach. Miasteczko ma bardzo długą historię - zostało założone w IV w. p.n.e. przez Greków z Chersonezu Tau-rydzkiego. W starożytności nosiło nazwę Kalos Limen - Przepiękna Przystań. Było miejscem skupu zboża dla Chersonezu, a także, co ciekawe, znanym ośrodkiem uprawy winorośli. Wówczas cały pas wybrzeża pomiędzy Chersonezem i Kalos Limen był zamieszkany, w pobliżu dzisiejszego Cziernomorska świadczą o tym dobrze zachowane ruiny aż 13 starożytnych miast i osad - m.in. w Oleniewce i Władimirowce. Na przełomie II i I w. p.n.e. cały region został przyłączony do państwa Bos- for. W I w. n.e. Kalos Limen zajęli Scytowie, ale po zaledwie stu latach opuścili miasto, zapewne pod naporem Sarmatów. Potem miejsce to, cenione jako przystań morska na szlaku wokół zachodniego Krymu, przechodziło z rąk do rąk. Istnieje m.in. hipoteza, że to tu była opisywana przez średniowiecznych autorów słowiańska osada Rossafar (VIII-X w.?). W czasach chanatu przypadło jednemu z najważniejszych tatarskich rodów - Mansur i rozwinęło się ponownie, tym razem pod taką samą nazwą jak Symferopol, czyli Ak-Me-czet (Biały Meczet). W 1944 r. zmieniono ją na obecną. Miejscowy dworzec autobusowy (ul. Agafonowa 96; ?92162), na końcu ul. Kirowa obsługuje połączenia do: Eupatorii (14-15 dziennie), Jałty, Sewastopola (sb. i nd.) i Symferopola. Z dworca autobusowego do centrum Cziernomorska idzie się ulicą Kirowa w dół, a następnie koło pomnika Lenina w lewo (tam, gdzie zakaz wjazdu). Wychodzi się na ładną zatokę Ak-Meczet, o przejrzystej wodzie i wysokich brzegach. Wielkim atutem miasteczka jest plaża, pomiędzy ulicami 60 let Oktiabria i Parko-waja (na prawo od „Lenina"), najlepsza na całym Krymie, podobna do bałtyckich, bardzo szeroka, piaszczysta, z doskonałymi zejściami do wody. Apteka Bolnicznyj pier. 3 («92096). Bank Ukraina, Kirowa 43, Prominwestbank, Szczorsa 4. Biuro turystyczne Biuro putieszestwij i eks-kursij, Pocztowaja 3 («91056). Hotel Gawań (Parkowaja 3; «92976). Elegancki hotel, najtańsze pokoje 25 hm (w sezonie 75 hrn), dwójka - 56 hrn (86 hrn), lux -90hrn|110hrn). Poczta Kirowa 18. Restauracja U Ajdara (na końcu ul. Kirowa}. Tatarski lokal z orientalną muzyką. MIEŻWODNOJE • s6558 Kurort Mieżwodnoje (?????????; kr.-tat. Jaryłgacz) leży 15 km na północ od Cziernomorska, nad największą zatoką półwyspu Tarchankut - Jaryłgacz. Miejscowość powstała dopiero w 1878 r. Znana jest z uroczego krajobrazu (leży pomiędzy zatoką a limanem) i piaszczystych plaż. Jest tu kilka ośrodków wypoczynkowych (tzw. pensjonatów) przyjmujących gości według indywidualnych ustaleń, w miarę wolnych miejsc. Bietocerkow'czanka (Oktiabr'skowo 62; «98249; VI-VII). 200 m od morza. Dwójki w cenie 35 hrn. Edelweis (Pogranicznaja 19; «98313; VI-VIII). 150 m od morza. Domki 2- osobo-we za 35 hrn. Gołubaja Laguna (Sowietskaja 12; «98103, 91432; V-LX). 50 m od morza. Dwójki z telewizorem i lodówką. Bar. Cena 44 hrn (V, IX} i 50 hrn (VI- VIII). Kalita (Sowietskaja 24; «98411, VI-VIII). 150 m od morza. Domki 2- i 4- osobowe. Cena 30 hrn. Kijanka (Lenina lla; «98112; W-IX). 60 m od morza. Domki 2- i 4-osobowe, do dyspozycji gości sauna. Cena 25 hrn. Mieżwodnoje (Sowietskaja 2; «98208, 98209; VI-IX). 30 m od morza. Domki 2-osobowe. Cena 37 hrn. Trubnik |Sowietskaja; «21404, 21203; V-IX). 200 m od morza. Trójki i czwórki z TV i lodówką. Na miejscu kort tenisowy. Cena 20-30 hrn. RAZDOLNOJE • 8,3 tys. mieszkańców • s 6553 Stolicą rolniczo-stepowego rejonu u nasady półwyspu Tarchankut jest Razdolnoje (ukr. Rozdolne, ?????????; ros. Razdolnoje, ??????????; kr.-tat. Asz-Szejch), 26 km od drogi krajowej M24 (zjazd w miejscowości Wo-roncowka). Oddalone jest zaledwie o kilka kilometrów od morza. Do miejscowości można dojechać tylko autobusem z Dżankoja, Eupatorii i Symferopola. Razdolnoje powstało dopiero w latach 60. XIX w., kiedy zaczęto tu wypasać pędzone z południa kraju owce. Aż do 1966 r. było pozbawioną znaczenia wsią. Rozwój przyniosła dopiero budowa sieci kanałów irygacyjnych, napełnionych wodą z Dniepru. Zwiedzając Krym, w Razdolnoje można uzupełnić zapasy, skorzystać z róż- norakich usług, a także obejrzeć oddalony o 10 km na północ (droga do wsi Portowoje) rezerwat Wyspy Łabędzie (zapowiednik Liebiażji Ostrowa, ?????????? ??????? ???????) - wielką (8 tys. ha) ostoję ptactwa, miejsce zimowania łabędzi. Apteka (Lenina 11, «91153). Bank Ukraina (Lenina 40a|. Restauracja Biefyj Liebied' (pr. 30-letija Po-biedy, «91254). >-? ? Krym stepowy s 164 tępy krymskie, o ile w ogóle są opisywane, nie zajmują wiele miejsca w przewodnikach. Jest to o tyle zasadne, że region przez tysiąclecia pełnił właściwie tylko dwie funkcje - pastwiska w czasie pokoju i pola bitwy w czasach wojen. Brak wody i jakiejkolwiek osłony naturalnej czyniły step nieodpowiednim dla stałego osadnictwa, dlatego, poza kilkoma wyjątkami, nie ma tu miasteczek starszych niż 200-letnie. Kolonizacja zaczęła się na większą skalę dopiero w czasach rosyjskich, dzięki budowie linii kolejowych i kanałów irygacyjnych, w szczególności Kanału Północnokrymskiego. Opisując Krym, nie sposób jednakże pominąć region zajmujący 80% terytorium kraju. Dlatego, pomimo ich niewielkiej atrakcyjności, zamieszczono tu opis najważniejszych ośrodków (stolic rejonów). Mogą się znaleźć na trasie jako miejsca zaopatrzenia, przesiadek czy po prostu przystanki w drodze na południe. Pasy gęstszego zaludnienia na stepie wyznaczają dwa czynniki: transport kolejowy i dostępność wody. Dlatego najważniejszym miastem jest zaopatrywany przez Kanał Pół-nocnokrymski węzeł kolejowy Dżan-koj. Wzdłuż tego samego kanału i linii kolejowej leżą kolejne ośrodki -Armiansk, Krasnoperekopsk, Niżnie-gorsk, Sowietskij, Kirowskoje. Do Krymu stepowego zalicza się także dwa rejony w centrum kraju - Pier-womajskoje i Krasnogwardiejskoje. Wzdłuż linii kolejowych biegną główne drogi samochodowe, którymi wjeżdża się na Krym - M25 (międzynarodowa E97) przez przesmyk Pere-kop oraz M26 (międzynarodowa E105) przez półwysep Czongar. 1 Wał Perekopski w pobliżu Ar-mianska Starożytne i średniowieczne umocnienia oddzielające Krym od reszty kontynentu, z ruinami tureckiej twierdzy Or-Kapu. 1 Kanał Pólnocnokrymski Najdłuższy kanat Europy, biegnący wzdłuż azow-skiego wybrzeża Krymu. • Azowsko-Siwaszski Park Narodowy Nieporównywalny z niczym krajobraz ogromnego słonego zalewu na Morzu Azowskim; ostoja ptactwa w północnej części Siwasza. O O HI o o -°-J o ©Jo ? HZE CZARNE DZANKOJ • 48,5 tys. mieszkańców • ?6564 Główne miasto stepów to Dżankoj (ukr., ros., kr.-tat. Dżankoj, ???????), wielki węzeł kolejowy w północnej części kraju, 92 km od Symferopola i tylko kilkanaście kilometrów od Zalewu Siwasz. Właśnie tędy odbywa się tranzyt towarów między Ukrainą i Rosją, jadących z Dżankoja do portu i przeprawy promowej w Kerczu. Krymsko-tatarska nazwa oznacza „miła wieś" (zdaniem miejscowych Tatarów) lub „żywa wieś" (według źródeł). Rosjanie już od lat 20. XX w. zapowiadali jej zmianę na Stiepnoje, ale nigdy do tego nie doszło. Zanim nadeszła epoka kolei, Dżankoj był punktem etapowym dla przewoźników zboża. Co ciekawe, choć zapewne istniał już w czasach chanatu, pierwsza wzmianka na piśmie pochodzi dopiero z połowy XIX w. (!). W 1865 r. było tu 20 domów i 114 mieszkańców. Rozwój zaczął się dopiero od czasu, kiedy wybudowano linię Ługowa- Sewastopol (1874 ?.). Węzłem kolejowym stał się po poprowadzeniu trasy do Teodozji i Kerczu (1899 ?.). Powstały wówczas parowozownia, wagonownie, warsztaty, a także pracujące na rzecz kolei fabryczki - odlewnicza i budowy maszyn. Jeszcze przed rewolucją otwarto w mieście największy na Krymie młyn. Po wybudowaniu Kanału Północnokrymskiego część mieszkańców znalazła zatrudnienie na stacjach pomp obsługujących sieć irygacyjną. Wielki dworzec kolejowy przy ul. bCrymskoj to najważniejsza stacja na Krymie. Na I peronie są kasy podmiejskie, a przechowalnia bagażu przy wyjściu do miasta, po lewej stronie. Informacja o\34456. Połączenia międzynarodowe: Jekaterynburg (1 dziennie), Mińsk (2 dziennie), Moskwa (7 dziennie), Petersburg (1 dziennie), Połock (1 dziennie); dalekobieżne: Charków (1 dziennie, 8 godz. 15 min), Chersoń (1 dziennie, 5 godz. 30 min), Chmielnicki (1 dziennie, 22 godz.), Dniepropie- trowsk (1 dziennie, 7 godz. 15 min), Donieck (1 dziennie, 9 godz.), Eupa-toria (4 dziennie, 2 godz.; wszystkie sezonowe), Jasynowata (1 dziennie, 10 godz. 30 min), Kercz (4 dziennie, 5 godz. 30 min), Kijów (7 dziennie, 17 godz. 20 min), Kowel (1 dziennie, 25 godz. 30 min), Krzemieńczug (1 dziennie, 14 godz. 50 min), Krzywy Róg (1 dziennie, 9 godz.), Lwów (1 dziennie, 25 godz.), Ługańsk (1 dziennie, 16 godz.), Odessa (1 dziennie, 11 godz. 30 min), Sewastopol (5 dziennie, 3 godz. 20 min), Sumy (1 dziennie, 14 godz.), Symferopol (15 dziennie, 1 godz. 45 min); lokalne: Kercz (1 dziennie, 5 godz.), Melitopol (1 dziennie, 3 godz. 30 min), Nowoołeksijiwka (5 dziennie, 1 godz. 30 min), Symferopol ? -< 2 m ?o O ? < o N-OJ 13 Jest to najdłuższy kanat nie tylko Krymu czy Ukrainy, ale i całej Europy. Ma 402,6 km długości, do 150 m szerokości, 7 m głębokości. Zaczyna się w Tawrijśku nad Dnieprem, kończy w miejscowości Zielienyj Jar, 35 km na zachód od Kerczu. Nie stanowi drogi żeglugowej, służy wyłącznie nawadnianiu pól - woda, czerpana z Dniepru, spływa nim do mniejszych kanałów i rowów o łącznej długości 6 tys. km. Został zbudowany w czasach breżniewowskich, ale według koncepcji dyrektora ogrodu botanicznego w Nikicie Christiana Stevena (1781-1846); swoją koncepcję uratowania Krymu przed skutkami suszy poprzez dostarczenie wód z Dniepru przedstawił Steven na dworze petersburskim już w 1846 ?., ale otrzyma! odmowę. 165 (8 dziennie, 2 godz. 30 min], Teodozja (1 dziennie, 4 godz. 10 min), Wadim (1 dziennie, 2 godz. 20 min). Dworzec autobusowy (Krym-skoj 26; s30559) zlokalizowany jest obok kolejowego. Połączenia: Azow-skoje (2 dziennie), Chersoń (2 dziennie, 6 godz. 5 min), Dniepropietrowsk (1 dziennie, 8 godz. 30 min), Donieck (1 dziennie, 8 godz. 45 min), Jałta (3 dziennie, 4 godz. 30 min), Kercz (1 dziennie, 5 godz.), Krasnopierie-kopsk (2 dziennie, 1 godz. 30 min), Mariupol (1 dziennie, 8 godz.), Mikołajów (2 dziennie, 7 godz. 10 min), Odessa (1 dziennie, 10 godz. 30 min), Pierwomajskoje (1 dziennie, 2 godz. 30 min), Razdolnoje (3 dziennie, 1 godz. 10 min), Saki (1 dziennie, 5 godz.), Sewastopol (1 dziennie, 7 godz. 10 min), Sowietskoje (2 dziennie), Symferopol (4 dziennie, 2 godz.). UnentćlCJcł Obecnie Dżankoj jest kolonią kolejową, gdzie ???-wieczne, ceglane do-my-baraki przeplatają się z typowymi dla Krymu parterowymi, długimi domostwami o bielonych ścianach. W nowszej części wznoszą się sowieckie bloki. Miasto jest nieciekawe turystycznie, poza paroma ładnymi willami z przełomu XIX i XX w. (róg Marksa i R. Luksiemburg) oraz przedrewolucyjną szkołą i sądem (R. Luksiemburg 10/11) nie ma tu nic do oglądania. Od stacji do „centrum" idzie się ulicą Krymską do Lenina (na północ), dalej Lenina do R. Luksiemburg, skręca się w lewo i wychodzi się na plac centralny, na którym Wódz Rewolucji wskazuje z pomnika pocztę (róg R. Luksiemburg i Kalinina). Informator Apteki Centralna rejonowa (Lenina 23; «31531), Kalinina 13 (całodobowa), Wo- stocznaja 8 («32309). Banki Grant (Krymskaja 37), Interkontbank (Krymskaja 55/2), Prominwestbank (Ok- tiabr'skaja 82). Hotel Tawrija («30014) Na placu, naprzeciwko dworca kolejowego. Pokoje z TV i łazienką - jedynka kosztuje 43 hrn, dwójka 84 hrn. Dosyć głośno (nocą słychać zapowiedzi z dworcowych megafonów) i drogo biorąc pod uwagę standard. Internet R. Luksiemburg róg Kalinina (na prawo od poczty). Kantor Krymskaja 45 (korzystne kursy). Poczta R. Luksiemburg róg Kalinina. Restauracja Pielmiennaja (R. Luksiemburg). Dość prowincjonalny lokal, ale bardzo tani {czebureki 3 hrn). Lepiej stołować się na dworcu. KRASNOPEREKOPSK • 31,8 tys. mieszkańców • «6565 Najmłodszym (obok Szczołkina) miastem Krymu jest Krasnoperekopsk (ukr. Krasnoperekopsk, ??????????-??????; ros. Krasnopieriekopsk, Kpac-???????????), na przesmyku Perekop, 56 km na północny zachód od Dżan-koja. Założony w 1932 ?., prawa miejskie uzyskał w 1966 r. Rozwój miasta, które pozbawiło historyczny Ormiański Bazar (Armiansk) pierwszeństwa na przesmyku Perekop, wiąże się z budową zakładów chemicznych (produkcja bromu), czerpiących surowiec z pobliskiego jeziora Staroje. Komunikacja W Krasnopieriekopsku stacja kolejowa mieści się przy Tawriczieskoj 2 («23571). Połączenia międzynarodowe: Połock (1 dziennie), dalekobieżne: Chersoń (1 dziennie, 3 godz. 40 min), Chmielnicki (1 dziennie, 20 godz. 15 min), Eupatoria (1 dziennie, sezonowy, 4 godz. 40 min), Kercz (1 dziennie, 7 godz. 30 min), Kijów (2 dziennie, 13 godz. 30 min), Odessa (1 dziennie, 10 godz.), Sewastopol (1 dziennie, 6 godz.), Symferopol (3 dziennie, 4 godz. 30 min); lokalne: Teodozja (1 dziennie, 5 godz. 20 min), Wadim (1 dziennie, 40 min). Dworzec autobusowy (Tawriczie-skaja 1; «21393) usytuowany jest obok kolejowego. Połączenia: Ar- miansk, Dżankoj, Kachowka, Mikołajów, Odessa, Sewastopol, Skadowsk, Sudak, Symferopol. informator Apteki Centralna (Zacharowa 8; «21338), Dziecięca (Diesiatyj Mikrorajon 18; «26276), Wośmoj Mikrorajon 8 («21826). Banki Krymbank (Miendelejewa 25), Objedi- nionnyj (Miendelejewa 5), Prominwestbank (Sportiwnaja 12), Ukraina (Miendelejewa 10). Biuro turystyczne Biuro putieszestwij i eks- kursij (Kalinina 11; «25408). Hotel Fantazija (Miendelejewa 5; «21703). Poczta Siewiernaja 1. Restauracje Pieriekop (Tolbuchina; «21591), Roksoiana (Promyszlennaja 1; «21784). Szpitale, kliniki Poliklinika rejonowa (Pro- jektnaja3; «21311, 26807). ARMIANSK • 25,3 tys. mieszkańców • «6565 Najdalej na północ wysuniętym miastem Krymu jest Armiansk (ukr. Armiansk, ????????; ros. Armiansk, ???????; kr.-tat. Eni-Bazar) na przesmyku Perekop, 20 km od Krasnope-rekopska i 76 km od Dżankoja. Dawny Ormiański Bazar to jedyne na stepach miasto o historii sięgającej czasów chanatu. Jego powstanie wiąże się ze szlakiem, którym odbywał się cały lądowy handel Krymu, oraz z umocnieniami - twierdzą Perekop i Wałem Perekopskim, kilka kilometrów na północ. Okres największego znaczenia przypada na XVIII w., kiedy było najważniejszym ośrodkiem kupców ormiańskich i greckich. W czasach rosyjskich znajdowała się tu siedziba powiatu. Podczas wojny domowej w 1920 r. przesmyk Perekop stał się główną areną walk, decydujących o zwycięstwie bolszewików w europejskiej części Rosji. Zacięta bitwa, z użyciem artylerii, spowodowała dosłownie zmiecenie Ormiańskiego Bazaru z powierzchni ziemi. Na jego zgliszczach wybudowano od podstaw miasto, nazwane Armiansk (od 1921 ?.). Komunikacja Lokalny dworzec kolejowy («33530) usytuowany jest przy Żeleznodoroż-noj la. Połączenia międzynarodowe: Połock (1 dziennie); dalekobieżne: Chersoń (1 dziennie, 3 godz. 10 min), Chmielnicki (1 dziennie, 19 godz. 45 min), Eupatoria (1 dziennie, sezonowy; 5 godz. 10 min), Kercz (1 dziennie, 8 godz.), Kijów (2 dziennie, 13 godz.), Odessa (1 dziennie, 9 godz. 30 min), Sewastopol (1 dziennie, 6 godz. 30 min), Symferopol (3 dziennie, 5 godz.); lokalne: Teodozja (1 dziennie, 5 godz. 50 min), Wadim (1 dziennie, 10 min). Autobusy odjeżdżają z dworca autobusowego przy Stadionnoj 1 («33105). Połączenia: Kachowka, Mikołajów, Krasnoperekopsk, Odessa, Sewastopol, Skadowsk, Symferopol. Informator Apteki Iwaniszczewa 17 («33233), Wtoroj Mikrorajon 16 («32658). Bank Prominwestbank (Wtoroj Mikrorajon 3). Poczta Simfieropolskaja 7. Zwiedzanie Kilka zabytków skupionych jest na północ od granic miasta. Wał Perekop-ski (Pieriekopskij wał, ??????????? ???) - 8,5 km długości, 15 m szerokości u podstawy - przecina przesmyk w najwęższej części. Wzdłuż niego ciągnie się rów obronny (row, ???), szeroki na 20 m, głęboki na 10 m. Łącznie wysokość wału od dna rowu do szczytu sięga 18-20 m. Co ciekawe, rów napełniano wodą i przepływały nim „na skróty" łodzie z Morza Czarnego na Azowskie. Nie wiadomo, kiedy powstały obwarowania. Rozmaite źródła wymieniają różnych budowniczych -od Kimmeryjczyków, którzy mieliby je wznieść na przełomie VIII i VII w. p.n.e., po Scytów. Wał Perekopski umacniali wszyscy kolejni władcy półwyspu, traktując go jako rubież obronną oddzielającą Krym od stepów. Szczególnie dużo prac fortyfikacyjnych prowadzili od XVI w. Turcy, z czasem 30 -< 3 -o O € -< ? oj' 167 coraz bardziej zagrożeni najazdami kozackimi. Przez Perekop przechodził słynny handlowy Szlak Czumacki (Czumaćkyj Szlach), którym corocznie 20 tys. wozów dostarczało na półwysep luksusowe towary, a zabierało na Ukrainę sól. Tędy też przeszły tysiące ludzi pędzonych w jasyr. Na brzegu Siwasza zachowały się ruiny twierdzy Or-Kapu (kriepost' Or--Kapu, ???????? ??-????), zwanej bramą Krymu. Dojeżdża się do nich przez most na Kanale Północnokrymskim i kilometr za nim skręca na drogę do zakładów przeróbki tytanu. XVI-wiecz-na Or-Kapu służyła jako siedziba or-be-ka, urzędnika chanatu, sprawującego nadzór nad ordami koczującymi poza granicami półwyspu. Było to miejsce o nadzwyczajnym znaczeniu strate- gicznym - kto władał Or-Kapu, ten mógł plądrować Krym lub Ukrainę -w zależności od kierunku ekspansji. Świadomość tego mieli wszyscy aktorzy ówczesnej sceny politycznej - chanowie, utrzymujący tu wielką załogę wojskową, a także Zaporożcy i Rosjanie, co jakiś czas próbujący zdobyć twierdzę. Właśnie upadek Or-Kapu w 1771 r. zdecydował o późniejszej aneksji Krymu. Zdobywca twierdzy książę Dołgorukow umyślnie całkowicie ją zniszczył, otwierając w ten sposób drogę do podboju półwyspu. PIERWOMAJSKOJE • 8,7 tys, mieszkańców • «6552 Centrum rolniczego rejonu - Pierwo-majskoje (ukr. Perwomajśke, ?????- Lider tatarskiego ruchu niepodległościowego na Krymie urodzi! się na stepach, ale poza północnymi granicami dzisiejszej autonomii. Numan Celebicihan (1885- 1918), pierwszy prezydent Krymu, pochodził z Buyuk Sonak na półwyspie Czongar. Ukończył najlepszą krymską medresę Gulumbey, potem studiował w Stambule. Podczas studiów założył Stowarzyszenie Młodych Pisarzy Tatarskich. W 1910 r. wraz ze swoim przyjacielem Habibullahem Temircanem opublikował pierwsze zbiory poetyckie w języku tatarskim: ??????????? Duasi (Modlitwa jaskółek), Altin Yarik (Złote światło) i Siirler Cunku (Wybór wierszy). Od literatury szybko przeszedł do polityki - utworzył tatarską organizację patriotyczną Vatan (Ojczyzna), która stała się oparciem dla niepodległościowej Milli Firka. Po powrocie do kraju został wybrany do parlamentu Tatarów Kurułtaju, jako przedstawiciel regionu Or (Perekopu). Zdobył wielkie uznanie z racji swojego wieku i wykształcenia - młodsi widzieli w nim pierwszego polityka tatarskiego w europejskim znaczeniu tego słowa, starszyzna - uczonego muftiego. Posłuch zapewniało mu także znakomite pochodzenie - rodzina Celebi (co ciekawe pochodzenia karaimskiego) była jedną z najważniejszych w dawnym chanacie. Simon Celebi (XVI w.) był architektem, wydał też w Wenecji pierwszą drukowaną książkę karaimską. Po zwycięstwie bolszewików i zerwaniu z Rosją, zwołany w Bakczysaraju Kurułtaj 26 XI 1917 r. wybrał Numana Celebicihana na pierwszego prezydenta Krymu. Jednak po kilku tygodniach sprawa niepodległości upadła, a Celebicihan został schwytany i rozstrzelany 23 II 1918 r. przez marynarzy Floty Czarnomorskiej. Ciało wrzucono do Morza Czarnego. Dziś mufti Celebicihan jest bohaterem narodowym i ulubionym poetą Tatarów - jego najbardziej znane utwory to Bastirik (Więzienie), Haygidi... (Dla...), Yolcu Garip (Ubogi wędrowiec) i Tilkiden Selam (Pozdrowienia od lisa). Jest także autorem hymnu narodowego Ant Etkemen (Przysięgam), zatwierdzonego przez Kurułtaj w 1917 roku. Zupełnie wyjątkowe miejsce w twórczości Celebicihana zajmuje wiersz Savlikman Kai Tatarlik! (Żegnaj Tatarszczyznol), napisany na stacji kolejowej w Symferopolu, gdy poeta wyjeżdżał na front I wojny światowej. ???????; ros. Pierwomajskoje, ????????????) przy trasie M24, 85 km na północ od Symferopola i 28 km na południe od Krasnoperekopska, to przygnębiająca, zakurzona miejscowość, zabudowana jednopiętrowymi, częściowo zrujnowanymi domami i zwykłymi wiejskimi chałupami. Wyróżnia się jedynie wielkością i bardzo liczną społecznością tatarską. Ma znaczenie jako jeden z ważniejszych węzłów autobusowych w części stepowej, jest tu także wiele punktów usługowych. Lokalny dworzec autobusowy (Chmieł-nickowo 20; ?92854) utrzymuje połączenia z miastami: Armiansk (5 dziennie), Dżankoj (2 dziennie, 2 godz.), Eu-patoria (2 dziennie, 2 godz. 30 min), Jałta (1 dziennie), Kachowka (1 dziennie), Krasnopieriekopsk (8 dziennie), Mikołajów (1 dziennie), Odessa (1 dziennie), Razdolnoje (1 dziennie), Saki (1 dziennie), Sewastopol (2 dziennie), Skadowsk (1 dziennie), Sudak (1 dziennie), Symferopol (13 dziennie, 2 godz.). Informator Apteka Chmieinickowo 5a [«91962). Bank Ukraina (Lenina 61). Poczta Chmieinickowo 11, Lenina 86. Restauracja Kństatt (Sowietskaja; ?92158). KRASNOGWARDIEJSKOJE • 12 tys. mieszkańców • tr6556 Kolejne nijakie sowieckie miasteczko, Krasnogwardiejskoje (ukr. Kra-snohwardij śke, ?????????????????; ros. Krasnogwardiejskoje, ?????????????????), 65 km na północ od Symferopola i 27 km na południe od Dżankoj a, wyrosło na stepie dzięki doprowadzeniu wód Dniepru odnogą Kanału Północnokrymskiego - Kanałem Krasnogwardiejskim. Jego jedynym walorem jest lokalizacja na przecięciu dwóch ważnych dróg -krajowej M26 (E105) ? ??? 10 z magistralną linią kolejową. Komunikacja Lokalna stacja kolejowa (Wokzal-noj 7,- ?94254) nazywa się Urożajna-ja (?????????). Połączenia międzynarodowe: Jekaterynburg (1 dziennie), Mińsk (1 dziennie), Moskwa (1 dziennie), Połock (1 dziennie); dalekobieżne: Charków (1 dziennie, 9 godz.), Chmielnicki (1 dziennie, 23 godz.), Dniepropietrowsk (8 godz.), Jasyno-wata (1 dziennie, 11 godz.), Kercz (1 dziennie, 6 godz. 15 min), Kijów (2 dziennie, 15 godz. 30 min), Krze-mienczuk (1 dziennie, 13 godz. 30 min), Krzywy Róg (1 dziennie, 8 godz. 30 min), Ługańsk (1 dziennie, 12 godz.), Odessa (1 dziennie, 12 godz. 20 min), Sumy (1 dziennie, 12 godz. 30 min), Symferopol (15 dziennie, 1 godz. 10 min); lokalne: Dżankoj (9 dziennie, 45 min), Eu-patoria (1 dziennie, 2 godz. 45 min), Symferopol (10 dziennie, 1 godz. 20 min). Dworzec autobusowy (s95187) usytuowany jest przy Tielmana 8. Połączenia: Azowskoje, Dniepropietrowsk, Donieck, Jałta, Mariupol, Symferopol. Informator Apteki Tielmana 11 (?95209), Sowiet- skoj 13 (w95429). Bank Ukraina (Tielmana 20). Restauracja Tawńda (Tielmana 28). NIŻNIEGORSK • 10,7 tys. mieszkańców • »6550 Na równinie u ujścia Bijuk-Karasu do Sałgiru leży Niżniegorsk (ukr. Nyż- niohirśkyj, ??????????????; ros. Niżniegorsk, ?????????? lub Niżniegor-skij, ????????????; kr.-tat. Sejtler) -raczej duża wieś niż miasto, ocieniana przez nieliczne drzewa. Stanowi ważny węzeł komunikacyjny, w którym zbiegają się droga krajowa M25 Teodo-zja-Dżankoj (międzynarodowa E97), T0110 (do Krasnogwardiejskoje), T0112 (do Biełogorska) oraz linia kolejowa Dżankoj- Władysławowka- ? ?. s >- ?? Kercz. Oficjalna nazwa miasteczka brzmi „Niżniegorskij posiołok gorod-skowo tipa", ale wszędzie jest skracana do formy Niżniegorsk (również w rozkładach jazdy autobusów czy oficjalnie podawanych adresach). Dzięki dogodnemu położeniu u zbiegu Sałgiru i Bijuk-Karasu Sej-tler istniał już w czasach tatarskich, stanowiąc jeden z większych ośrodków sadownictwa. Sady były tak ogromne, że ich właściciele musieli najmować sezonowych robotników z Ukrainy. Także w czasach carskich osada kojarzyła się z wielką produkcją owoców, które sprzedawano w całym imperium. Jeszcze większe sady rozciągały się u ujścia Sałgiru (20 km na północny wschód), we wsiach Je-mieljanowka i Izobilnoje. Cała ta tradycyjna gospodarka runęła wraz z wywiezieniem Tatarów, ale do dziś rejon Niżniegorska znany jest z produkcji owoców. Lokalna stacja kolejowa nazywa się Niżniegorskaja. Połączenia międzynarodowe: Moskwa (1 dziennie); dalekobieżne: Kercz (4 dziennie, 4 godz.), Chersoń (1 dziennie, 7 godz.), Symferopol (1 dziennie, 4 godz.); lokalne: Dżankoj (1 dziennie, 50 min), Kercz (1 dziennie, 4 godz.), Teodozja (1 dziennie, 3 godz. 30 min), Wadim (1 dziennie, 3 godz. 45 min). Z dworca autobusowego (Pobie-dy 6; ?21133) autobusy kursują do: Biełogorska, Chersonia, Dżankoja, Kerczu, Krasnogwardiejskoje, Mikołajowa, Symferopola, Teodozji. Apteka Pobiedy 36 |«21731). Banki Nacionalnyj Bank Ukrajiny (Pobiedy 87a), Ukraina (Pobiedy 87). Hotel Kolos (Szkolnaja 6; ?21294) Poczta Pobiedy 95/1. Szpital Poliklinika rejonowa (Szkolnaja 34; e21754, 21347). SOWIETSKIJ • 11,4 tys. mieszkańców • w6551 Następna miejscowość nad Kanałem Północnokrymskim i kolejny lokalny ośrodek usługowy to Sowietskij (ukr. Sowietśkyj, ??????????; ros. Sowietskij, ?????????; kr.-tat. łezki), przy drodze krajowej M25 i linii kolejowej o Siwasz (?????) to ogromny zalew (2400-2700 km2 - w zależności od pory roku), utworzony przez wody Morza Azowskiego, przy północno-wschodnim wybrzeżu Krymu. Woda jest płytka (przeciętnie 1 m), bardzo stona i nieprzejrzysta, latem wysycha, pozostawiając zaspy z soli przypominające do złudzenia śnieg. Brzegi są niskie, płaskie, jeśli chodzi o roślinność i zwierzęta - niemal martwe. Jedynymi mieszkańcami są ptaki, dla ochrony których urządzono w północnej części zalewu (poza granicami Krymu) Azowsko-Siwaszski Park Narodowy (Azowo-Sywaszśkyj nacionalnyj park, ?????--?????????? ???????????? ????). Zalew od otwartego morza oddziela 11 5-kiiometro-wa mierzeja Arabatskaja Striełka (kosa Arabatskaja Strietka, ???? ?????????? ???????). Od południa połączona jest ze stałym lądem, ma od 270 m do 8 km szerokości. W okolicy Gieniczeska (w obwodzie chersońskim) rozwija się na niej strefa rekreacyjna. Na Krymie turystykę w tym regionie uniemożliwia brak dróg dojazdowych. Aby podziwiać oryginalny krajobraz Siwasza, nieporównywalny z niczym w Europie, warto przejechać się lokalnym pociągiem Dżankoj-Nowooteksijiwka. Można także wypatrywać ogromnej, słonej pustyni z okien pociągu, wjeżdżając lub wyjeżdżając z Krymu -o ile nie wybrało się bocznej trasy na Wadim i Chersoń. 170 Dżankoj-Kercz. Dawniej była to tatarska wioska, z której w maju 1944 r. wysiedlono mieszkańców i zmieniono jej nazwę. Obecnie jest stolicą rejonu i głównym centrum prac irygacyjnych na Krymie. Komunikacja Lokalna stacja kolejowa (tr98638) nazywa się Krasnoflotskaja (??????????????). Połączenia międzynarodowe: Moskwa (1 dziennie); dalekobieżne: Kercz (4 dziennie, 3 godz. 40 min), Chersoń (1 dziennie, 7 godz. 20 min), Symferopol (1 dziennie, 4 godz. 20 min), lokalne: Dżankoj (1 dziennie, 1 godz. 10 min), Kercz (1 dziennie, 3 godz. 40 min), Teodozja (1 dziennie, 3 godz. 10 min), Wadim (1 dziennie, 4 godz.). Z dworca autobusowego (Matroso-wa 15; ?91205) kursują autobusy do: Chersonia, Dżankoja, Kerczu, Mikołajowa, Symferopola, Teodozji. Od VI do IX jeździ także marszrutka do Sudaku przez Stary Krym. Apteka Matrosowa 3 (w91102). Bank Ukraina (Pierwomajskaja 46). Biuro turystyczne Biuro putieszestwij i eks- kursij (Pierwomajskaja 21; ?91445). Hotel Alta (Matrosowa 4; ?91070) KIROWSKOJE • 8,6 tys. mieszkańców • ??555 Ostatnie z miasteczek, Kirowskoje (ukr. Kirowśke, ?????????; ros. Kirowskoje, ?????????), usytuowane jest przy Kanale Północnokrymskim i linii kolejowej Dżankoj-Kercz, zaledwie 16 km na północ od Starego Krymu i 29 km od Teodozji. Komunikacja Lokalna stacja kolejowa nazywa się Kirowskaja. Połączenia międzynarodowe: Moskwa (1 dziennie); dalekobieżne: Kercz (4 dziennie, 2 godz. 50 min), Chersoń (1 dziennie, 8 godz. 30 min), Symferopol (1 dziennie, 5 godz. 10 min), lokalne: Dżankoj (1 dziennie, 50 min), Kercz (1 dziennie, 2 godz. 50 min), Teodozja (1 dziennie, 2 godz. 20 min), Wadim (1 dziennie, 4 godz. 55 min). Z lokalnego dworca autobusowego (ul. Frunze; ??31255) najlepiej dojechać do Teodozji, skąd wyjeżdża znacznie więcej autobusów. Informator Apteka Centralna rejonowa, Frunze 14 1*31515). Bank Ukraina, Dzierżynskowo 1. Poczta R. Luksiemburg 19. Półwysep Kerczeński ? IM w SC a. ? > g •O o. 172 egion obejmuje najdalej na wschód wysuniętą część Krymu -wyraźnie odcięty od reszty kraju półwysep, długi na 90 km, szeroki na ponad 50 km. Półwysep Kerczeński o powierzchni 2,83 tys. km2 od północy oblewa Morze Azowskie, a od południa - Morze Czarne. Jak nietrudno zauważyć, jest słabo zaludniony, osady są tylko tam, gdzie woda i szlaki transportowe. Krajobraz jest niejednorodny - na południowym zachodzie pofałdowany, na wschodzie równinny. Przeciętna wysokość terenu nie przekracza 80 m n.p.m. W ogóle nie ma stałych rzek, i gdyby nie wody Kanału Północno-krymskiego, gospodarka rolna w regionie nie byłaby możliwa. Brak wody powoduje wyludnianie się południowej jego części. Dziś opuszczone osady, zamieszkałe były jeszcze w czasach ZSRR. Opady są bardzo małe - 270 mm rocznie. W przyszłości prawdopodobnie wkroczy tu wielki przemysł - wiadomo już, że pod pół-wyspem są wielkie złoża rudy żelaza (1,7 min ton), a w chwili obecnej prowadzone są przez Amerykanów na zlecenie rządu ukraińskiego poszukiwania złóż ropy naftowej. Półwysep przecinają dwie drogi komunikacyjne: na północy linia kolejowa Władysławowka-Kercz i w części • Cerkiew św. Jana Chrzciciela w Kerczu Najświetniejszy zabytek architektury bizantyjskiej na Krymie, o wartości ogólnoeuropejskiej. • Góra Mitrydatesa w Kerczu Arena [ wielkich wydarzeń historii starożytnej i stolica wielowiekowego państwa dominującego w basenie czarnomorskim. • Kurhan Cesarski w Adżymuszkaju Arcydzieło architektury sepulkralnej zapewniające jedno z najdziwniejszych przeżyć duchowych na Krymie. • Przylądek Kazantyp Piękna, oryginalna, niezapomniana przyroda. WRZE AZOWSKIE o O ni 0 -??J o ST© -; MC RZECZARNE centralnej droga krajowa Ml7 Teodo-zja-Kercz. Po regionie najlepiej podróżować koleją ze względu na wspaniałe widokowo trasy - w niektórych miejscach (na odcinku Zielonyj Jar-Prie-snowodnaja) otwiera się widok na zatokę Kazantyp na Morzu Azowskim. KERCZ • 167,4 tys. mieszkańców • &6561 Kercz (ukr. Kercz, ?????; ros. Kiercz, ?????; kr.-tat. Gerc) jest odległy od innych zakątków Krymu, ale warto tu przyjechać dla wspaniałych kurhanów, ruin starożytnego Pantikapajo-nu i widoku na drugą stronę Cieśniny Kerczeńskiej, ze wzgórzami Przed-kaukazia. Miasto jest obecnie jedynym portem Krymu o międzynarodowym znaczeniu. Przewozi się tędy m.in. paliwa z Rosji i artykuły luksusowe z Turcji (rocznie ok. 4 min ton towarów). KOMUNIKACJA Pociąg Na stacji kolejowej przy Priwokzalnoj pł. 3 nie ma przechowalni bagażu, są tylko skrytki. Informacja ?20029. Przedsprzedaż biletów: Gajdara 9, b29071. Dojazd autobusami #6, 24, 26, 35. Połączenia międzynarodowe: Moskwa (1 dziennie w dni nieparz.); dalekobieżne: Chersoń (1 dziennie, 11 godz.), Dniepropietrowsk (1 dziennie, tylko w sezonie), Kijów (1 dziennie, tylko w sezonie); lokalne: Dżan- koj (2 dziennie, 5 godz. 30 min), Port Krym (4 dziennie, 1 godz.), Symferopol (1 dziennie, 9 godz.). Autobus Do dworca przy Teriemienko 30 dojeżdżają autobusy #1, 6. Wszystkie jadące na zachód kierują się do Teodozji. Informacja ?53572. Połączenia: Chersoń (1 dziennie, 11 godz. 20 min), Dżankoj (1 dziennie, ? godz. 40 min), Jałta (1 dziennie, 7 godz. 20 min), Krasnodar (1 dziennie), Lenino (1 dziennie, 1 godz. 20 min), Sewastopol (1 dziennie, 7 godz. 30 min), Sudak (1 dziennie, 4 godz. 20 min), Symferopol (7 dziennie, 5 godz.), Szczołkino (1 dziennie, 1 godz. 50 min). Komunikacja miejska W mieście jest kilka linii autobusowych, bilet na wszystkie kosztuje 0,50 hrn. Linia #6 łączy dworce kolejowy z autobusowym, linie #5, 6, 19, 27, 28 dojeżdżają do podnóża Góry Mitrydatesa i cerkwi Św. Jana Chrzciciela. #4 kursuje do Adżymuszkaju i kurhanu Cesarskiego, #1, 18, 36 do Enikale, #5 (a potem #15) do Eltige-nu, #1 jedzie z dworca autobusowego do przejścia granicznego z Rosją w Porcie Krym. ORIENTACJA Kercz to najdłuższe miasto Krymu, wybrzeże ma tu aż 35 km, dlatego najlepiej poruszać się marszrutkami i autobusami. W jego obręb oprócz ścisłego śródmieścia (ulice Lenina i Gor'kowo) wchodzą od zachodu: Port Krym (odległy zaledwie o 5 km od przeciwległego brzegu cieśniny), Enikale, Kapkany, Adżymuszkaj, No-wyj Karantin oraz od południa: For-sztadt, Kamysz-Burun (Arszyncewo), Nimfea i Eltigen. Różnorodność nazw dobrze oddaje wielonarodowy charakter miasta, zwłaszcza że niektóre kwartały mają jeszcze potoczne określenia, takie jak Ukrainka, Finka, a nawet Abisynka. Na zwiedzanie, biorąc pod uwagę liczbę zabytków i oddalenie od reszty kraju, trzeba przeznaczyć przynajmniej 2-3 dni. ilWLLUI Hoteli nie ma tak wiele, jakby wynikało z ukraińskich planów miasta, ale w porównaniu z południem Krymu nie są drogie. (? •Z ? N U CC 174 Kierc' (Kirowa 11; ?21204). Przy jednej z głównych ulic. Nieco zadziwiające różnice cen: jedynka bez wygód 34 hrn, z wygodami - 180 hrn; podobnie dwójka - odpowiednio 60 i 240 hrn. Łazurnaja (Marszała Jeremienko 9a). Niedaleko centrum i w pobliżu dworca autobusowego. Wejście obok stadionu, zasłonięte drzewami. Ceny: jedynka 40 hrn, dwójka 50 hrn - ale jeśli jest dosyć wolnych pokoi, jedna osoba może poprosić o miejsce w dwójce, wówczas za pokój z łazienką zapłaci 25 hrn. GASTRONOMIA Czerkio (Lenina 43; «21239; 10.00-24.00). Dobry i tani lokal serwujący potrawy kuchni włoskiej: pizza z pieca (5 rodzajów) i la-sagne. Ceny ok. 10 hrn. Przy ulicach Lenina i Nabierieżnoj w sezonie dodatkowo otwierane są knajpki. INFORMATOR Apteki Centralna (Lenina 43; ?21271|, Gor'kowo 12 |?19647), Ordżonikidze 37/10 (?33017), R. Luksiemburg 7 (w43142), Smorżewskowo 2/161 (n41435), Uljano-wych 37? (?21271), Wojkowa 26a (a42007). Banki Priwatbank (Marata 9), Prominwest-bank (Karla Marksa 36), Ukrsocbank (Kirowa 9/27). Biura podróży, agencje turystyczne Centr--Serwis (Dimitrowa 4; ?22468), Krymtui (Marata 3a; e22265), Segment (Miroszni-ka 16; al 1907), Sputnik (Kirowa 11/2; n20285). Internet Matrica (Lenina 26; 10 hrn/godz.). Mapy Znanije (Lenina 15; ?21326). Poczta Główna (Kirowa 1; 8.00-20.00), rozmównica (Lenina 23; 7.00-22.00). Pogotowie ???; Stacja pogotowia (Marksa 26). Policja ?02 Przychodnie, szpitale Poliklinika (Marksa 38), Szpital nr 1 (Żeni Dudnik 1), Szpital dziecięcy (Czkałowa 25), Stomatolog (Pirogowa 2a). Straż pożarna ?01 Teatr Dramatyczny im. Puszkina (Lenina 46). HISTORIA Starożytne dzieje Kerczu to jedna z fascynujących kart historii. Założony w VI w. przez greckich kolonistów z Miletu pod nazwą Pantikapajon, korzystnie położony nad Bosforem Tau-rydzkim (dzisiejszą Cieśniną Kerczeń-ską), szybko zdobył pozycję głównej greckiej bazy przeładunku zboża, kupowanego tutaj w wielkich ilościach przez Ateny. Ok. 530 r. p.n.e. zaznaczył swoją odrębność gospodarczą, bijąc pierwszą krymską monetę - srebrny tetrabol, z głową lwa na awersie i kwadratem na rewersie. Kolonia rychło przekształciła się w samodzielną metropolię, w II w. p.n.e. rozpoczęła ekspansję. Powstało Królestwo Bosfo- rańskie, które wchłonęło m.in. Fana-gorię (na drugim brzegu cieśniny) oraz Chersonez Taurydzki, wielki starożytny port obok dzisiejszego Sewastopola. Niezwykłym zjawiskiem była asymilacja do promieniującej z Pantika-pajonu cywilizacji greckiej; okoliczne ludy - Sarmaci, Scytowie ulegały hel-lenizacji, dodając zarazem do kultury Greków rodzime tradycje. Efektem tego była harmonijna synteza, nowa jakość, której pamiątką jest najwspanialsza artystyczna biżuteria świata starożytnego. Bosforowi przyszło niebawem zmierzyć się z ekspansją rzymską. Miejscowa dynastia Sparto-kidów zwróciła się o pomoc do króla Pontu Mitrydatesa VI Eupatora. Poległ on w walce z Rzymianami na tu- Ciekawostką Półwyspu Kerczeńskiego jest Dżau-Tepe (????-????; 119 m n.p.m.), wulkan błotny wznoszący się 60 m nad otaczającą równiną, obok wsi Wułkanowka, 12 km od drogi M17 (zjazd na południe we wsi Leninskoje). Tatarskie nazwy Wroga Góra i Wyciekający Szczyt potwierdzają sejsmiczną aktywność wzgórza - jego obecna forma ukształtowała się dopiero w XVIII w., a ostatnie przejawy aktywności (obłoki pary, dymu, pękanie skorupy) wykazał wiatach 1914, 1925, 1927, 1942. tejszym akropolu, który nazwano jego imieniem (nazwa przetrwała do dziś). Zniszczone przez Hunów w 370 ?., miasto ostatecznie przestało istnieć w V w. Jednak już sto lat później powstała bizantyjska twierdza Bosfor, wokół której znów rozwinęła się osada. W VII w. zdobyli ją Chazarowie - pojawiła się wówczas dzisiejsza nazwa. W X w. podbili ją Słowianie, których panowanie trwało aż 200 lat -jako Korczew była jednym z głównych ośrodków ruskiego Księstwa Tmutara- kańskiego (niektórzy historycy jednak podważają w ogóle istnienie „okresu słowiańskiego" w dziejach Kerczu). Epoka ta to szybki rozwój miasta -głównego portu na szlaku Ruś i Kau-kaz-Zachód. W 1318 r. zajęte przez Genueńczyków i nazwane Czerkio podlegało głównej kolonii genueńskiej w Kaffie. W 1475 r. przypadło Turkom i na całe 300 lat weszło w skład ich lenna - Chanatu Krymskiego. Te trzy wieki to okres upadku. Wtedy Kercz przegrał konkurencję z Małym Stambułem, czyli Teodozją. Zajęty przez Rosjan 21 VII 1774 ?., nigdy już nie powrócił w granice chanatu. Okupanci zmusili Turków układem w Kuczuk-Kainardżi do uznania ich obecności w Kerczu i Enikale, a 25 II1779 r. dokonali oficjalnej anek-sji obu miejscowości. Katarzyna II ?? -Z LU N U ?? Ul 1? >? 3 osiedliła tu grupę Greków, dowodzonych przez hr. A. Orłowa. Panowanie rosyjskie przyniosło odmianę losów, zaczął się szybki rozwój, inwestycje, napływ ludności. Nie zahamowało tych zjawisk nawet zdobycie i złupie-nie miasta przez Anglików w czasie wojny krymskiej (1855 ?.), natomiast gwałtownie zyskały one na sile wraz z otwarciem linii kolejowej Dżan-koj-Kercz (1900 ?.). Od 1920 r. weszło w skład Sowietów; pierwsze lata władzy radzieckiej to klęska głodu, liczba ludności ledwie sięgała połowy stanu sprzed rewolucji. W latach 30. XX w. Stalin postanowił uczynić z miasta jeden z ośrodków hutnictwa. W czasie II wojny światowej przechodziło z rąk do rąk; Armia Czerwona dwukrotnie wysadzała tu desanty, wsławione heroiczną, lecz przegraną walką. Od 1954 r. Kercz znajduje się w granicach Ukrainy i od tego czasu wciąż jest rozbudowywany jako port. Tutejsze stocznie specjalizują się w trawlerach atlantyckich, ale budowane są także większe jednostki: supertankowce (od 1974 ?.), a nawet atomowy lodołamacz- konte-nerowiec „Siewmorput"' (1986 ?.). W dosyć efektownym centrum Ker-czu, prócz budownictwa socrealistycz- nego, znaleźć można sporo przedrewolucyjnych domów. Głównym placem jest płoszczad' Lenina, rolę reprezentacyjnej ulicy pełni Kirowa, a deptaka ul. Lenina. Stara zabudowa zachowała się głównie przy ul. Teatralnej i wokół Góry Mitrydatesa. Jednym z najwspanialszych arcydzieł architektury nie tylko Krymu, ale i całej Ukrainy, porównywalnym tylko z ruskimi zabytkami Kijowa jest cerkiew św. Jana Chrzciciela (cerkow' Ioanna Priedtieczi, ??????? ?????? ????????; pier. Dimitrowa 2). Przedmiotem sporów jest pochodzenie świątyni - większość uczonych twierdzi, że to bizantyjska budowla z VIII w, inni, szczególnie Rosjanie, utrzymują, że jest późniejszą pamiątką słowiańskiej architektury Księstwa Tmutarakań-skiego, podobną pod względem stylu np. do soboru Zbawiciela w Czerniho-wie. Szczególnie piękne jest wnętrze -najstarsza część wspiera się na antycznych kolumnach. Warto także zajrzeć do pobliskiego klasycystycznego kościoła Zaśnięcia NMP (kostioł Nieporocznowo Zacza-tija Prieswiatoj Bogorodicy, ?????? ??????????? ??????? ????????? ??????????; Teatralnaja róg pi. Lenina). Świątynia powstała w połowie XIX w. ? Tmutarakań to jeden z najbardziej niezwykłych epizodów w dziejach przyszłych Ukraińców, swą dziwnie brzmiącą nazwę zawdzięczający słowiańskiej przeróbce jakiejś tureckiej nazwy miejscowej. Owo państwo-kolonia (zob. w rozdziale Informacje o kraju na s. 8) zawładnęło brzegami Cieśniny Kerczeńskiej, podbiło dużą część Przedkaukazia, po czym rozpłynęło się bez śladu pod koniec XI w. Co ciekawe, dzieje tego organizmu zupełnie znikły ze świadomości Ukraińców czy Rosjan na kilkaset lat. Wiedziano o Tmu-tarakaniu z latopisów czy Stówa o pułku Igora, ale nie potrafiono umiejscowić mitycznego księstwa. Dopiero pod koniec XVIII w., podczas budowy rosyjskiej stanicy Tamań na wschodnim brzegu Cieśniny Kerczeńskiej, zakładając próg, wykopano kamień ze zrozumiałym dla Kozaków napisem, dotyczącym odległości pomiędzy Tmutarakaniem a Korczewem (ruska wersja chazarskiej nazwy Bosforu - Krc). Kamień byt datowany na 6576 ?., czyli 1068 r. wedle kalendarza gregoriańskiego. Od tej chwili zaczęły się badania nad Tmutarakaniem. 176 dla katolików zatrudnionych przy rozbudowie i funkcjonowaniu portu. W czasach ZSRR była zamknięta, od 1991 r. służy ponownie miejscowej wspólnocie katolickiej, głównie Polakom (ok. 350). Dojazd autobusami #5, 6, 19, 27, 28. Góra Mitrydatesa Druga z wielkich atrakcji Kerczu to Góra Mitrydatesa (Góra Mitridat, ???? ????????), potężne wzgórze z ruinami starożytnego Pantikapajo-nu. Wejście na nie prowadzi przez dwuczęściowe monumentalne schody, zwane Wielkimi Schodami Mitrydatesa (Bolszaja Mitridatskaja liestnica, ??????? ???????????? ????????), wzniesione w latach 1833-1840, wedle projektu Włocha Ales-sandra Digbiego. Część dolna liczy 125 stopni, górna - 191. Wokół wierzchołka wznoszą się ruiny Pan- tikapajonu. Tu właśnie rozegrały się wypadki, które na stulecia przesądziły o prymacie Rzymu w tej części świata. Osaczono największego wroga Imperium, władcę Pontu Mitrydatesa VI Eupatora (132-63 r. p.n.e.). Przydomek wodza - „dobrze urodzony" - jest całkowicie uzasadniony, jako że był on potomkiem wielkich wojowników świata antycznego -Aleksandra Macedońskiego i perskiego Dariusza. Imponował współczesnym wykształceniem, znajomością języków, ogromną siłą fizyczną i energią. Został zdradzony wskutek spisku kierowanego przez jego syna Farnakosa (na wieść o tym postanowił zażyć truciznę, ale jak się okazało, był podtruwany już wcześniej i jego organizm się uodpornił). W końcu został przebity mieczem przez sługę. Cyceron nazwał Mitrydatesa „największym wodzem, z którym Rzym toczył wojnę", a Mozart jedną ze swych pierwszych oper poświęcił Mitńdate, Re di Ponto. Z góry roztacza się fantastyczny widok na miasto i zatokę. Dojazd autobusami #5, 6, 19, 27, 28. Kurhany i wykopaliska Będąc w Kerczu, nie można pominąć kurhanów. To jedyne miejsce na Krymie i jedno z niewielu w Europie gdzie zostały one zbadane przez archeologów, zabezpieczone i otwarte dla zwiedzających. Kurhan Cesarski Najwspanialszy ze wszystkich jest kurhan Cesarski (Car-skij kurgan, ??????? ??????; Adżi-muszkaj; codz. 9.00-17.00; 1,50 hrn, obcokrajowcy 10 hrn), wzniesiony w IV w. p.n.e. W dosyć niepozornym (17 m wysokości) kopcu mieści się pusta dzisiaj komora grobowa (4x4 m), jednak największe wrażenie robi przejście przez 36-metrowy dromos (korytarz), zaskakujący swą pierwotną, wywodzącą się z początków ludzkiej cywilizacji architekturą. Kurhan zbudowano dla któregoś z władców Bosforu. Przez znawców uważany jest za arcydzieło tego rodzaju architektury. Neal Ascherson tak opisał kurhan w książce Morze Czarne: „Naszym oczom ukazał się jeden z architektonicznych cudów świata. Głęboki tunel w kształcie litery V wyłożony kamie-niarką, prowadzi do centrum wzgórza. Na końcu tego zwężającego się przejścia jest portal ciemności, wrota do podziemnego świata (...). Trudno oprzeć się skojarzeniu z wejściem do łona Matki Bogini. Celowa sztuczka z perspektywą, osiągnięta metodą stopniowego zmniejszania wymiarów kamieni na ścianach tunelu, sprawia, że odległość od portalu wydaje się mniejsza niż jest w rzeczywistości, toteż człowiek po każdym kroku ma wrażenie, że zaraz zderzy się z ciemnością na końcu (...). Kiedy spojrzeć [z komnaty grobowej] w głąb tunelu, widać, że układ konstrukcji nie jest przypadkowy. W oddali połyskuje w słońcu Góra Mitrydatesa, akropol Królestwa Bosfo-rańskiego, każdego dnia o świcie ukazywana martwym oczom przez wschodzące słońce". Ascherson łączy kurhan Cesarski z królem Bosforu Leuko (389-349 r. p.n.e.). Kurhan to mogiła ziemna w kształcie nasypu, kryjąca wewnątrz jeden lub więcej grobów całopalnych lub szkieletowych, znana od neolitu aż po czasy niemal nowożytne (kurhany kozackie na Ukrainie, tzw. mohyfy). Kurhany w Kerczu należą do wyjątkowo zaawansowanych form - nasyp ma kamienną konstrukcję wewnętrzną, a zamiast prostego grobu jest komora grobowa z sarkofagami (niezachowanymi), do której idzie się korytarzem, nazywanym dromos. Charakterystyczny jest jego kształt, szczególnie sklepienie z poziomych płyt, im wyżej, tym bardziej przysuniętych ku sobie (tzw. sklepienie pozorne). W takiej konstrukcji ciężar ziemi przeciwdziała spadaniu i przewracaniu się poszczególnych płyt. W niektórych ujęciach etnologicznych, szczególnie amerykańskich, kształt wejścia do kurhanu, korytarz i komora uważane są za odwzorowanie żeńskich narządów płciowych. O przetrwaniu kurhanów do dziś zdecydował fakt, że przez stulecia uważano je za twory natury. 1 ' '? N U CC l/l >- OJ 178 Na nieszczęście ten znakomity zabytek usytuowany jest na dalekiej peryferii Adżymuszkaj. Dojazd, jak do kamieniołomów (autobusem lub mar-szrutką #4; opis poniżej), skąd trzeba się cofnąć. Najlepiej jednak przyjechać z miasta taksówką (8 hrn). Wejście prowadzi przez budynek z zieloną bramą. Kurhan Melek-Czesmeński Za dworcem autobusowym stoi kurhan Melek-Czesmeński (Mielek-Czesmien-skij kurgan, ?????-?????????? ??????; Marszała Jeriemienko 30; codz. 9.00-17.00; 1 hrn) z IV w. p.n.e. Odkryty przez A. Łucenko w 1858 ?., ma 8 m wysokości, 9-metrowy dromos i komorę grobową o rozmiarach 3,7 na 3,6 m; w chwili odkrycia była nie-zniszczona, choć splądrowana przez starożytnych złodziei. Znaleziono tu jeden grób - małego dziecka, a miejsce dla głowy rodziny pozostało wolne. Dojazd autobusami #1, 6. Wzniesiona w I połowie I w. n.e. świątynia Demeter (Sklep Diemietry, ????? ???????; oryginał - Lejtnanta Buwina 15; kopia - Wielkie Schody Mitrydatesa; codz. 9.00-17.00; 1 hrn) jest jedynym zabytkiem sztuki bosfo-rańskiej w tak dobrym stanie (oryginał zachowany w 30% jest niedostęp- ny dla turystów). To, co można oglądać w pomieszczeniu Wielkich Schodów Mitrydatesa, jest połączeniem rekonstrukcji i kopii. I choć to tylko niewielka salka, ozdobiona motywami roślinnymi i malowidłami ptaków, warto tu zajrzeć dla portretu Demeter - ładnej kobiety o ciekawie ułożonych, kasztanowych włosach, bogini ziarna, zasiewów i ziemi uprawnej, dziedzin, od których zależał dobrobyt starożytnego Pantikapajonu. Na świecie zachowały się inne wyobrażenia tej bogini - najsłynniejszymi są relief eleuzyński ze szkoły Fidiasza (muzeum w Eleuzis) oraz marmurowy posąg z Knidos (w British Museum). Dojazd #5, 6, 19, 27, 28 (do kopii). Muzeum Historyczno-Archeologiczne Drugie pod względem wieku muzeum kraju Historyczno-Archeologiczne (Istoriko-archieołogiczieskij muziej, ????????-??????????????? ?????; Swier- dłowa 22; H20475; wt.-nd. 9.00-17.00) powstało w 1826 r. jako Muzeum Starożytności. Na trzon kolekcji złożyły się przedmioty znalezione w rozkopanych kurhanach. Co ciekawe, ???-wieczni muzealnicy stosowali dosyć osobliwe kryteria - przedmioty ze złota i metali szlachetnych wędrowały do kolekcji Ermitażu w Petersburgu, w Kerczu pozostawały przedmioty „bezwartościowe". Obecnie jest tu 130 tys. eksponatów, przede wszystkim wykopalisk, z jednym z największych na świecie zbiorów stel nagrobnych. Ekspozycja Galerii Obrazów (Kartin-naja galerieja, ????????? ???????; Tie- atralnaja 33; ?22086) zdominowana jest przez jednego artystę - Nikołaja Buta (1928- 1989), sowieckiego malarza batalistycznego, uwieczniającego na swoich płótnach m.in. Męstwo partyzantów Adżymuszkaju, Bitwę o Dniepr, Obronę Stalingradu, Bitwę pod Kurskiem itp. Kamieniołom Adżymuszkaj Muzeum-pornnik kamieniołom Adżymuszkaj (Adżymuszkajskije kamieno-łomni, ?????????????? ???????????; wt.-nd. 9.00-18.00; zwiedzanie tylko w zorganizowanych grapach; 4 hrn, obcokrajowcy 10 hrn) zlokalizowane jest blisko kurhanu Cesarskiego (dojazd autobusem #4). Otwarte w 1982 ?., upamiętnia obronę okrążonych tutaj 15 tys. sowieckich żołnierzy, którzy ukryli się w wydrążonych w skałach korytarzach i sztolniach. Otoczeni nie chcieli się poddać, mimo że pozbawieni byli światła słonecznego, żywności i wody. Aby złamać ich opór, hitlerowcy uciekali się do najróżniejszych metod, łącznie z wtłaczaniem do korytarzy gazu bojowego. Mimo to, obrona trwała od maja do końca października 1942 r. Kiedy w końcu Niemcy zdobyli kamieniołom, była w nim jedynie garstka skrajnie wyczerpanych ludzi. Recepcja muzeum mieści się w budynku obok pętli autobusowej. Powstanie na tych terenach tureckiej twierdzy Enikale (???????, czyli Nowa Twierdza) uczeni łączą ze zmianą sytuacji geopolitycznej w basenie Morza Azowskiego na przełomie XVII i XVIII w. W 1695 r. kozacy na usługach cara Piotra I zdobyli Saad-ul-Is-lam (Bastion Islamu) w Azowie - jedną z trzech (obok Izmaiłu i Oczako-wa) głównych tureckich twierdz w regionie czarnomorskim. Sytuacja wymagała natychmiastowej reakcji Turków, szczególnie że wróg przystąpił już do budowy floty wojennej. W rekordowo krótkim czasie (1699-1703) wzniesiono nową fortecę - Enikale. Pośpiech był tak wielki, że zapomniano o doprowadzeniu odpowiedniej ilości wody, co w 1771 r. zmusiło obrońców do poddania jej bez walki. Po wysiedleniu do Taganrogu Greków - ludności z osady wewnątrz twierdzy - po 1785 r. została całkowicie opuszczona. Zachowały się długie fragmenty potężnych murów. Z góry roztacza się wspaniały widok na Port Krym, Cieśninę Kerczeńską oraz rosyjskie półwyspy Czuszka (na północy) i Ta- < m m ?o m ?? o ?? i/i 7Ś Most przez cieśnin Każdemu, kto zobaczy Cieśninę Kerczeńską, nasuwa się myśl o moście, skracającym drogę z Europy na Kaukaz. Co ciekawe, taki most już istniał. Zbudowano go błyskawicznie i z niespotykanym rozmachem pomiędzy lutym a listopadem 1944 ?., korzystając aż z 238 statków. Składał się ze 11 5 pontonów 27-metrowej długości. Jego budowa wynikała z potrzeby dostarczania jak najkrótszą drogą paliw z Kaukazu oddziałom Armii Radzieckiej posuwającym się wzdłuż czarnomorskiego wybrzeża. Po zakończeniu wojny rozebrano go, a 30 lat później uruchomiono (tylko na kilka lat) prom kolejowy Port Kaukaz-Port Krym. Jego miejsce zajął zwykły prom, który kursuje do dziś. Prawdopodobnie w przyszłości, kiedy Ukraina i Rosja zaczną budowę autostrad, w Cieśninie Kerczeńskiej powstanie most (być może wiszący). 179 mań (na południu). Wzgórza widoczne na horyzoncie nad Tamaniem to już przedgórza Kaukazu. Idąc wzdłuż murów, dochodzi się do ogromnej bramy. Z Kerczu dojeżdża tu autobus #1 (0,50 hrn) i maisziutki #36, 60 (0,75 hrn) do przystanku „Strojgoro- dok" (napis na żółtej tablicy). Najlepiej ulicą Mieżdunarodną (biegnącą w stronę morza, z białymi krawężnikami) przejść do bramy koszar, przed nią skręcić w prawo, na drogę z kocich łbów, która zbiega do osady Eni-kale i dochodzi do drogi asfaltowej. Stamtąd idzie się na wschód, wzdłuż brzegu i toru, aż do przejazdu kolejowego. Twierdza stoi powyżej - trzeba jeszcze tylko przejść 100 kroków lewą stroną toru do ścieżki wiodącej w lewo do góry. LENINO • 9,3 tys. mieszkańców • ??557 Lenino (ukr. Lenine, ??????; ros. Lenino, ??????; kr.-tat. Kyzył-Kyi), 59 km na zachód od Kerczu, stanowi administracyjne centrum całego półwyspu (z wyjątkiem miasta Kercz). Można tu dojechać koleją lub drogą krajową M17 (E97) - zjazd w miejscowości Korolowo. To dobre miejsce na zrobienie zakupów, przenocowanie lub przesiadkę podczas podróży na półwysep Kazantyp. Poza tym nie ma nic do zwiedzania. Historia miasteczka nie jest długa. Rozwój osady rozpoczął się w listopadzie 1899 ?., wraz z otwarciem stacji na linii kolejowej Dżankoj-Kercz, odnogi magistrali Charków-Sewastopol. Aby dojść do centrum, należy wyjść ze stacji i iść cały czas prosto (a nie równoległą do torów ul. Engelsa). Za szeregiem budek zaczyna się prospiekt Lenina, wiodący do ul. Puszkina. Plan osady to świetna ilustracja tego, jak sowieccy planiści lat 50. XX w. wyobrażali sobie stolicę rejonu - odpowiednika gminy w dawnym ZSRR: prospekt to oś stacja kolejowa- siedzi-ba partii, przy prospekcie sklepy, u je- go wylotu na siedzibę partii - pomnik Lenina, a wokół budowle użyteczności publicznej - teatr i kino (dziś podupadłe). Komunikacja Lokalna stacja kolejowa (ul. Engelsa; sól474) nazywa się Siem Kołodieziej (???? ?????????, Siedem Studni). Połączenia: Chersoń (1 dziennie, 9 godz. 30 min), Dżankoj (3 dziennie, 4 godz.), Kercz (4 dziennie, 1 godz. 30 min), Symferopol (1 dziennie, 6 godz.). Sprzed stacji odjeżdżają autobusy (kasa o60406): Chersoń (1 dziennie, 10 godz.; 32 hrn), Dżankoj (1 dziennie; 18 hrn), Kercz (6 dziennie, 1 godz. 20 min; 6 hrn), Kirowo (5 dziennie), Mysowoje (4 dziennie), Piesocznoje (2 dziennie), Sudak (1 dziennie, 3 godz.; 11 hrn), Symferopol (4 dziennie, 3 godz. 50 min; 15 hrn), Szczołki-no (12 dziennie, 30 min; 2 hrn), Teodozja (1-2 dziennie, 1 godz.; 4 hrn), Winogradnoje (3 dziennie). Informator Apteka Puszkina 48 (?60059). Banki Krymbank (Puszkina 36), Ukraina (Puszkina 42). Hotel Wostok (Puszkina 28; «50888; ok. 15 hrn). Poczta Puszkina 40 (pn.-pt. 8.00-19.00, sb. 8.00-17.00, nd. 8.00-12.00). Restauracja Pńmorje (róg Lenina i Puszkina; ?61562; 11.00-24.00; pełny obiad ok. 4 hrn). PÓŁWYSEP KAZANTYP Szczotki no • 13,7 tys. mieszkańców • a6557 Niewielkie Szczołkino (ukr. Szczołki-ne, ???????; ros. Szczołkino, ???-????) to miasto nad Morzem Azow-skim, 22 km na północ od Lenino. Od południa otoczone jest słonym zalewem Aktasz. Historia powstania i upadku Szczoł-kina wiąże się z największym w dziejach Krymu protestem społecznym. Władze sowieckie zaplanowały wybu- dowanie tutaj ogromnej elektrowni atomowej. W tym celu w latach 80. XX w. założono od podstaw zupełnie nowe miasto, nazwane od jednego z czołowych atomistów rosyjskich, twórcy sowieckiej bomby wodorowej Konstantina Szczołkina (1911-1968). Budowa wzbudzała od początku olbrzymie protesty, których kulminacją była zbiorowa głodówka krymskich obrońców środowiska. Wobec sprzeciwu odstąpiono od budowy elektrowni, mimo że inwestycja pochłonęła już miliard dolarów. W mieście pozbawionym racji bytu pozostał personel niedoszłej elektrowni niemogący wrócić do swoich dawnych ojczyzn po upadku ZSRR. Szczołkino jest masowo opuszczane - w ostatniej dekadzie wyjechało ponad 10% mieszkańców. W 1995 r. w opustoszałym reaktorze po raz pierwszy zorganizowano wielki festiwal muzyki techno, który rozsławił miasto nie tylko w dawnych republikach ZSRR, ale i wśród miłośników tej muzyki na Zachodzie. Oficjalnie zwany Kazantip, przyciąga oryginałów z całej wschodniej Europy. W rosyjskich pismach młodzieżowych reklamowany jest jako „impreza roku w dekoracjach za miliard dolarów". Szczołkino stało się w ostatnich latach również ośrodkiem tzw. funboardingu - czyli pływania na desce bez żagla. Jak na tak popularne miejsce, prezentuje się dość osobliwie: na płaskim brzegu morza wznoszą się dziewięcio-piętrowe bloki oddzielone od plaży szosą. Część wypoczynkowa - choć to może nieco przesadzone określenie wobec braku infrastruktury - zaczyna się na północy miejscowości i rozciąga na wieś Mysowoje. Atuty turystyczne Szczołkina to doskonałe plaże oraz bliskość niezwykłego przylądka Kazantyp. Aby dotrzeć do słynnej dyskoteki, najlepiej jakimkolwiek autobusem odjeżdżającym ze Szczołkina (z wyjątkiem tych do Mysowoje) dojechać do przystanku „Strojbaza". Stąd już po wschodniej stronie drogi widać kilka potężnych dźwigów i ogromny betonowy budynek reaktora. Dojechać można tu tylko autobusem przez Lenino. Dworzec autobusowy (5.00- 17.30) usytuowany jest przy wjeździe do miejscowości. Połączenia: Kercz (2 dziennie, 1 godz. 40 min), Lenino (11 dziennie) oraz maiszrutki (40 min; 2,50 hrn), Mysowoje (2 dziennie, 10 min), Symferopol (3-4 dziennie, 4 godz.), Teodozja (3-4 dziennie, 2 godz.). W kasie sprzedawane są także bilety na niektóre kursy dalekobieżne z Symferopola czy Kerczu. Noclegi oferuje Krymskoje Pńa-zowje (^55599, 55520), w trzypiętrowym, długim bloku nad morzem, przy drodze Szczołkino-Mysowoje, 25 min Najdalej wysuniętym na wschód morzem Atlantyku jest Morze Azowskie. Ani ono samo, ani miasta na jego wybrzeżach nie zapisały się w dziejach świata, a przecież żeglowano po nim już w starożytności - Grecy zwali je Majotis limne (od Meotów - autochtonów), a Rzymianie - Maeotis lacus. Stynęio z obfitości ryb, po którą przybywały statki przez Bosfor Kimmeryjski (Cieśninę Kerczeńską). Trudno w to uwierzyć wobec dzisiejszego zaniku ichtiofauny spowodowanego sowiecką industrializacją. Przecinał je szlak handlowy, wiodący dalej w górę Donu (Tanaisu). Tu także schodzono ze statków na ląd, by powędrować w głąb Azji którymś ze szlaków handlowych. Obecna turecka nazwa pochodzi od twierdzy na wybrzeżu. Morze Azowskie jest małe (39 tys. km2) i bardzo płytkie (8-15 m). W tych warunkach powstaje ogromne zasolenie, co nietrudno sprawdzić podczas kąpieli. od Szczołkino główną drogą, jedynka 10 $, jedynka luks 12 $, dwójka 20 $. Przylądek Kazantyp Mały półwysep oblany wodami Morza Azowskiego, kilka kilometrów na północ od Szczołkina to przylądek Kazantyp (mys Kazantip, ??? ????????). Nazwa po krymsko- tatarsku oznacza „dno kotła". Dzika, pierwotna przyroda dająca pojęcie o tym, jak wyglądała Tauryda przed zasiedleniem, najlepsze, jakie tylko można sobie wyobrazić, widoki Morza Azowskiego i najbardziej imponujące, wysokie na kilkadziesiąt metrów skały nadbrzeżne, wszystko to zachęca do zwiedzenia przylądka. Z brzegów ciekawszy jest zachodni, od strony Zatoki Przylądkowej (Mysowaja buchta, ??????? ?????), najwyższy punkt półwyspu jest nad Zatoką Tatarską (Tatarskaja buchta, ????????? ?????) - teren wznosi się tu do 106 m n.p.m. Mimo że Kazantyp objęto ochroną, w dolinach widać obecność człowieka - wieże wiertnicze ustawione przez amery- kańskie koncerny naftowe wynajęte przez ukraiński rząd. Ciekawe, jak będzie w przyszłości wyglądać ochrona przylądka, jeśli rzeczywiście odkryte zostaną złoża dorównujące (wedle oczekiwań) tym nad Morzem Kaspijskim. Półwysep to ścisły rezerwat, ale nie należy do końca wierzyć tablicom ostrzegawczym - zakazy nie są egzekwowane, o ile nie rozbija się namiotów, nie pali ognisk i nie zbiera roślin. Punktem wyjścia na półwysep jest wieś Mysowoje odległa o 10 minut jazdy od Szczołkina (35 min piechotą). Z centralnego placu (przyjeżdżają tu 4 marszrutki dziennie z Lenino) należy przejść obok „żółtego" pomnika poległych w II wojnie światowej, po czym iść cały czas asfaltową drogą, omijając port, i obok „zamku" skręcić w prawo. Droga dochodzi do tablic z zakazami. Przy drugiej (tej ze szczegółami) trzeba pójść w lewo, a potem na wszystkich kolejnych rozstajach wybierać odnogi biegnące w prawo. Dojście z centrum wsi do skał zajmuje 30-45 minut. Bibliografia Książki Ascherson N., Morze Czarne, Zysk i S-ka, Poznań 2002. Assfalg )., Kruger ?., Słownik chrześcijaństwa wschodniego, Książnica, Katowice 1998. Bałachonow W, Fieodosija. Istoriko-kraje-wiedczieskij oczierk, Krym, Simfieropol 1970. Bazylow L., Histońa Rosji, PWN, Warszawa 1985. Bragina ?., Wasiliewa N, Putieszestwije po dwońanskim imienjam Jużnowo Bieńega Kryma, Tawrija, Simfieropol 2001. Davies N, Boże igrzysko, Znak, Kraków 2002. Davies N., Europa, Znak, Kraków 1998. Duninów D., Sosnowskij S., Simfieropol. Sprawocznik-putiewoditiel, Tawrija, Simfieropol 1980. Encyklopedija Ukrajinoznawstwa, t. I-III, Naukowe Towarystwo im. Szewczenka, Miun-chen-Nju-Jork 1949 (reprint Kyjiw 1995). Fadiejewa ?., Tajny gornowo Kryma, Biznes-Tnform, Simfieropol 2001. Fadiejewa ?., Sokołowa M., Bachczisaraj i okrestnosti. Putiewoditiel, Biznes- Inform, Simfieropol 2000. Garmasz P, Krym. Putiewoditiel, Tawrija/Wo-jaż, Simfieropol 1998. Garmasz P, Siewastopol. Oczierk-putiewodi-tiel, Krym, Simfieropol 1968. Gieżyński T, Tramwaje w Eupatorii, [w:] „Świat Kolei" 10/2001. Homer, Odyseja, tłum. L. Siemieński, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wrocław 1953. Hula W, Zinkiewycz O., Ukrajina. Putiwnyk, Smołoskyp, Kyjiw 1995. Iwczenko A., Mista Ukrajiny. Dowidnyk, Kar-tohrafija, Kyjiw 1999. Iwczenko A., Misteczka Ukrajiny. Dowidnyk, Kartohrafija, Kyjiw 2000. Jena W, Szantyr S., Twierdochlebow I., Jużnyj bieńeg Kryma, Biznes-Inform, Simfieropol 1996. Jermak ?., Jewpatońja. Istoriko-krajewiedcze-skij oczierk, Krymizdat, Simfieropol 1958. Karaylarin Uyi, http://www.turkiye.net/so-ta/karaim.html. Kopaliński W, Słownik mitów i tradycji kultury, ?? Warszawa 1987. Korostajewa P, Owczinnnikowa G., Tarchan-kut. Kratkij gieograficzieskij i istończieskij oczierk, Jewpatorija 2000. Kozłów E., Prusaków A., Krym: Kniga riekoro-dow, Sonat, Simfieropol 1999. Krykun ]., Pamjatnyky krymśkotatarśkoji architektury, Tawrida, Simferopol 2001. Krym. Raspisanije dwiżenija wsiech widów transportu..., [UMC, Simfieropol 2002]. Krym - Crimea. Żołtyje stranicy - Yellow pa-ges, Josef Keller Verlag, Simfieropol 1997. Kulenkowa O., Governance in the Multi-Eth-nic Community oj the Autonomous Repubhc of Crimea, http://www.nispa.sk/news/kulen-kova.rtf. Kurorty Kryma. Cienowoje prilożenije katalogu, Polipress, Simfieropol 2002. Makarów M., Gurzuf. Oczierk-putiewoditiel, Krymizdat, Simfieropol 1961. Maryański A., Geografia ekonomiczna Związku Radzieckiego, PWE, Warszawa 1987. Mała Encyklopedia Kultury Antycznej, PWN, Warszawa 1966. Mała Encyklopedia Muzyki, PWN, Warszawa 1981. Mała Encyklopedia PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995. Memetow A., Krymskije Tatary, Anajurt, Sim-fieropol 1993. Mubeyyin Batu Altan, Numan Celebicihan (1885-1918). First President of the Independent Crimean Republic, http://www.euro-net.ru/users/sota/krimtatar.html. Muzeji Ukrajiny. Dowidnyk, Zadruga, Kyjiw 1999. Narody Rossii, Bolszaja Rossijskaja Encykło-piedija, Moskwa 1994. Pavić M., Słownik chazarski. Powieść-leksy-kon w stu tysiącach słów, tCHu, Warszawa 1993. Petrosian M., Sargsian ?., Surb Chacz, Amelia, Simfieropol 1998. Polak za granicą, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Warszawa 2002. Polkanow A., Polkanow I., Polkanowa A., Su-dak. Puńewoditiel, Biznes-Inform, Simfieropol 2001. Ponomariow L., Sńedniewiekowaja Kiercz, Demetra, Kiercz 1999. Raspisanije dwiżenija prigorodnych pojezdow po pńdnieprowskoj żeleznoj dorogie, Prid-nieprowskaja Magistral, Dniepropietrowsk 2001. The Red Book of the Peoples of the Russian Empire, http://www.eki.ee/books/redbook. Rusanow I., Rusanow K, Krym. Goryimońe, Biznes-Inform/Krymkniga, Simfieropol 2001. Sieciowy Rozkład Jazdy Pociągów 15 XII 2002-13 XII 2003, PKP Przewozy Regionalne, Warszawa 2002. Słownik Geografii ZSRR, Wiedza Powszechna, Warszawa 1974. Sosnowski) S. {red.), Krym - Crimea. Puńewoditiel - guidebook, Tawrija, Simfieropol 1982. Thoraval Y., Słownik cywilizacji muzułmańskiej, Książnica, Katowice 2002. Wienikiejew ]., Siewastopolskije marszruty. Putiewoditiel, Tawrija, Symfieropol 1988. Yurter F. K, Justice for ałl, http://www.iccn-mea.org/birlik.html. Zastawnyj E, Nasełennia Ukrajiny, Proswita, Lwiw 1993. Mapy Atłas awtoszlachiw Ukrajiny, Mapa, Kyjiw 2002. Jużnyj bieńeg Kryma, Kijewskaja Wojenno--Kartograficzieskaja Fabrika, Kijew 2001. Krym. Atłas awtomobilnych dorog, Kartohrafi-ja, Kijew 2001. Mista Ukrajiny: Ałuszta, Kartohrafija, Kyjiw 1998. Mista Ukrajiny: Fieodosija, Kartohrafija, Kyjiw 2001. Mista Ukrajiny: fewpatońja, Kartohrafija, Kyjiw 2001. Mista Ukrajiny: Kiercz, Kartohrafija, Kyjiw 1999. Po gornomu Krymu, Kijewskaja Wojenno-Kar-tograficzieskaja Fabrika, Kijew 2000. Płan-schiema: Simfieropol, Kijewskaja Wojenno-Kartograf iczieskaj a Fabrika, Kijew 2001. Ukrajina. Turystyczna karta, Kartohrafija, Kyjiw 2001. Indeks A Aj-Petri, masyw 119 Ajudak, masyw 128 Ajwazowski, I. 33 Ak-Kaja, Biała Skata 74 Ałma-Tamak 91 Ałupka 120 Ałuszta 125 Armiansk 167 Artek, obóz młodzieżowy 124 Azowskie, morze 181 ? Bajdarska, dolina 108 Bakczysaraj 76 Baszta Sokola 83 Chan-Saraj 79 Cmentarz Chanów 78 Eski-jurt 84 Harem 83 Łaźnia Żółtej Piękności 79 Muzeum Jeleny Nagajewskoj i Aleksandra Romma 85 Pałac Chanów 78 Sałaczik 85 Stare Miasto 84 Starosielje 85 Stary Bakczysaraj 84 Wielki Meczet Chański 78 Bałakława 106 Biełogorsk 72 Bogatoje 74 Celebicihan, N. 17, 168 Czatyrdah, masyw 129 Cziernomorskoje 161 Czufut-Kale 86 D Demerdżi, góra 129 Dżankoj 165 Dżau-Tepe, wulkan 175 E Eski-Kermen 88 Eupatoria 154 Dom karaimski 159 Kenesy 159 Muzeum Krajoznawcze 160 Piątkowy, meczet 157 Sobór św. Mikołaja Cudotwórcy 158 Eupatoria, region 153 Farnakes 5 Firkowicz, A. 87 Foros 121 Gaspra 118 Gienieralskoje 130 Golicyn, ks., L. 136 Gorczakow, M. 97 Grin, A. 147 Gurzuf 123 Inkerman 107 J Jałta 111 Darsan 111 Muzeum Antoniego Czechowa 116 Muzeum Historycznoliterackie 116 Polana Bajek 117 Juliusz Cezar 5 ? Kaciweli 121 Kaczi-Kalion 88 Kanion Rzeki Czarnej 108 Karadah, wulkan 152 Kastropol 121 Katarzyna II 15 Kazantyp, półwysep 180 Kazantyp, przylądek 182 Kercz 173 Cerkiew św. Jana Chrzciciela 176 Enikale, twierdza 179 Galeria Obrazów 179 Kamieniołom Adżymuszkaj 179 Kościół Zaśnięcia NMP 176 Kurhan Cesarski 177 Kurhan Melek-Czesmeński 178 Mitrydatesa, góra 177 Muzeum Historyczno--Archeologiczne 178 Świątynia Demeter 178 Kerczeński, półwysep 172 Kirowskoje 171 Kokkozy, dolina 89 Koktebel 150 Koreiz 119 Krasnogwardiejskoje 169 Krasnoperekopsk 166 Krym stepowy, region 164 Krym, S. 17, 159 Kyz-Kermen 87 Kyzył-Koba, jaskinie 72 Lenino 180 Liwadia 117 Małoriecziensk 130 Mangup 89 Marmurowa, jaskinia 71 Massandra 122 Mengli-Girej 11 Mienszykow, ks., A. 96 Mieżwodnoje 162 Mischor 118 Mitrydates 4 Monastyr Uspienski 85 Morskoje 137 Muchina, W. 147 Mysowoje 182 N Nachimow, P. 96 Naucznyj 90 Nikita 122 Nikołaj ewka 71 Niżniegorsk 169 Nowy Świat 136 Oreanda 118 Orlinoje 108 P Palmerston, H. 97 Parkowoje 121 Partenit 128 Pelissier, JJ. 97 Pierwomajskoje 168 Piesczanoje 91 Pionierskoje 69 Płaka, przylądek 129 Południowe Wybrzeże Krymu 109 Potiomkin ks., G. 14 Północnokrymski Kanał 165 R Razdolnoje 162 Rodnikowskoje 108 Rybaczje 130 Saint-Arnaud, J. 96 Sald 160 Sewastopol 93 Chersonez Taurydzki 104 Muzeum Floty Czarmomorskiej 104 Muzeum Malarstwa 104 Simeiz 120 Sinan, H. 160 Siwasz, zalew 170 Sołniecznogorskoje 130 Sowietskij 170 Stary Krym 147 Sudak 131 Twierdza genueńska 133 Sudak, region 131 Symferopol 60 Akmescit 69 Kebir-Dżami, meczet 68 Krymskie Muzeum Krajoznawcze 70 Krymskie Muzeum Malarstwa 71 Neapol Scytyjski 70 Salgirka, park 69 Sobór św.św. Piotra i Pawła 69 Szapszał, S. 90 Szczołkino 180 Tarchankut, półwysep 153 Teodozja 139 Dzielnica ormiańska 145 Galeria Ajwazowskiego 146 Kurort 144 Muzeum Aleksandra Grina 147 Muzeum Krajoznawcze 146 Muzeum Lotniarstwa i Paralotniarstwa 147 Muzeum Wiery Muchinej 147 Twierdza genueńska 146 Teodozja, region 138 Tepe-Kermen 87 Todtleben, E. 97 Topolewka 74 Uczan-su, wodospad 117 Ucziebnoje 74 Wielka Ałuszta, region 124 Wielka Jałta, region 110 Wielki Kanion Krymu 89 Wołoszyn, M. 151 Praktyczny przewodnik Ameryka Południowa (cz. 1 i 2) • Amsterdam • Anglia • Australia Austria • Belgia • Berlin • Bliski Wschód • Bułgaria • Chiny Chorwacja • Cypr • Czechy • Dania • Egipt • Finlandia Francja (cz. południowa i cz. północna) • Grecja • Grecja półwysep Grecja wyspy • Hiszpania (cz. wschodnia i cz. zachodnia) • Holandia Indie Północne i Nepal • Irlandia • Izrael • Kanada • Kenia i Tanzania Krym • Litwa, Łotwa, Estonia oraz obwód kaliningradzki Londyn i Anglia cz. południowa • Majorka i Minorka • Maroko • Meksyk Moskwa • Niemcy • Norwegia • Paryż • Portugalia • RPA • Rumunia Słowacja • Słowenia • Sydney • Szkocja • Szwajcaria Szwecja • Tajlandia Tunezja • Turcja • Ukraina • USA (cz. wschodnia i cz. zachodnia) Węgry • Wiedeń • Włochy (cz. południowa, cz. północna i cz. środkowa) Wyspy Kanaryjskie Dla zmotoryzowanych Alpy • Chorwacja • Francja cz. południowa • Grecja Skandynawia cz. południowa • Włochy (cz. południowa i cz. północna) Dookoła świata Barcelona • Cypr • Egipt • Nowy Jork • Paryż • Praga • Rzym • Szkocja Dookoła Polski Polska w jednym tomie Beskidy - Wyspowy, Sądecki i Niski • Beskidy - Śląski, Mały, Żywiecki i Makowski • Bieszczady • Gdańsk oraz Gdynia i Sopot Gorce • oraz Pieniny i Spisz • Góry Świętokrzyskie oraz Sandomierz Jura Krakowsko-Częstochowska • Kraina Wielkich Jezior Kraków • Pojezierze Drawskie i Bytowskie • Pojezierze Suwalskie i Puszcza Augustowska • Pomorze Wschodnie oraz Bornholm Poznań • Sudety • Tatry Polskie i Słowackie • Warszawa • Wrocław Wybrzeże, część zachodnia oraz Bornholm • Zakopane oraz Podhale Przewodniki na weekend Polska na weekend • Europa na weekend • Słowacja na weekend Polskie parki narodowe na weekend • Beskidy na weekend Małopolska na weekend • Mazowsze na weekend Mazury na weekend • Pomorze cz. wschodnia na weekend Pomorze cz. zachodnia na weekend • Sudety na weekend Śląsk na weekend • Wielkopolska na weekend Książki ilustrowane Ciąża • Cuda natury • Dziecko Korona Himalajów • Korona Ziemi Marco Polo - legendarna wyprawa • Miejsca święte Moje wyprawy • Odkrywanie świata • Z nurtem Amazonki Ilustrowana księga świata (13 tomów) Seria dla aktywnych Polska dla aktywnych Kajaki od A do Z • Przewodniki kajakowe (10 rzek) Przewodnik rowerowy po Polsce • Przewodniki rowerowe (5 regionów) Przewodnik dla wędkarzy • Tanie podróżowanie po Europie Wędrówki po tematach Dwa dni we dwoje • Internet • Polski Internet • Przewodnik pielgrzyma Przewodnik piwosza • Piwny przewodnik po Polsce Śladami Żydów polskich (także w wersji angielskiej) Zakopane - przewodnik historyczny Informatory Pascala Pascal 2003. Hotele i restauracje w Polsce Tanie noclegi. Polska 2003 Noclegi w Polsce 2003. Wybrzeże i pojezierza Pascal 2003. Agroturystyka i kempingi w Polsce Narty i snowboard w Polsce Marco Polo (przewodniki kieszonkowe) Barcelona • Berlin. Poczdam • Budapeszt • Bułgaria Bruksela • Costa Brava. Barcelona • Cypr • Czechy • Dania Grecja - Półwysep • Holandia • Istria • Kopenhaga • Kraje nadbałtyckie - Estonia, Łotwa, Litwa • Kreta • Kuba Lazurowe Wybrzeże • Londyn • Majorka • Norwegia • Paryż Portugalia • Półwysep Chalcydycki • Praga • Riwiera Turecka Rodos • Rzym • Sardynia • Słowacja • Sycylia Tunezja • Węgry • Wiedeń • Włochy - Wybrzeże adriatyckie Wybrzeże dalmatyńskie • Wyspy greckie Kartografia Atlas świata • Kieszonkowy atlas świata • Mały atlas świata Nowy atlas świata • Wielki atlas świata • Wielki ilustrowany atlas świata Mapy samochodowe i plany miast 189 IMPREZY OBJAZDOWE TREKKINGI TRAMPINGI .^""? KRYM •"Odkrywamy tajemnice Półwyspu Krymskiego" •"Krymska przygoda -trzy tysiąclecia w dwa tygodnie" •"Wczasy w Jakie i Sudaku" WSCHODNIE • Lwów - miasto wspomnień -4dni • Lwów i galicyjskie miasteczka -4dni • Lwów i ziemie drohobyckie -6dni • Szlakiem Jana III Sobieskiego -6dni • Szlakiem bohaterów Trylogi -7dni • Poznajemy Kresy Wschodnie -72 dni • Śladami oręża polskiego Sdni • Rzut oka na Kresy Sdni • Szlakami Wołynia -7dni • Lwów, Pokucie i galicyjskie miasteczka Sdni • Lwów oraz zamki i miasteczka Podola -9dni • Wędrówki po Czarnohorze i Gorganach • Litwa i Biabruś -Śladami Mickiewicza Sdni • Śladami Mickiewicza i Orzeszkowej Sdni • Wilno, Troki, Kowno, Pożajście -4dni • Litwa - Kraina mitów i legend Sdni • Litwa - Znana i nieznana -7dni • Wyprawa na Żmudź i Inflanty Sdni ? ? \T^ ????? TURYSTYCZNE "TOP" tel/fax (032) 24-1-4S-69, 771-15-OS, 771-15-06 zie gdzie L 1 7 \X\ MARCO®POLO h UKRAINA cz. pin, i środk,, Białoruś UKRAJINA-CEI-CISXSI'GOS GUS-SNG-SNS-SNŚ-WNP 1:750000 mapy, plany miast,