ZOFIA S�KOWSKA Rewalidacja dzieci niedowidz�cych w nauczaniu pocz�tkowym Wydanie pierwsze Warszawa 1985 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Projekt ok�adki: Maria Turbaczetaska-Mika v' Fotografie: Ryszard Kreyser j-j Redaktor: Joanna G�azek - Redaktor techniczny: Zofia Chy�a i Korektorzy: Jolanta �wiek, Janina Slominska ISBN 83-02-02657-3 Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1985 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1985 Wydanie pierwsze. Nak�ad 1810+190 egz. Arkuszy wydawniczych 9,92; arkuszy drukarskich 9 Papier druk. sat. kl. V, 65 g 61 x 86 cm. Oddano do sk�adania w styczniu 1985 r. Podpisano do druku w lipcu 1985 r. Druk uko�czono w lipcu 1985 r. Zak�ady Graficzne im. M. Kasprzaka w Poznaniu Zam�wienie nr 70715/84. MO i W "18" Cena 100,- SPIS TRE�CI Wst�p ................................ 5 1. Uwarunkowania procesu rewalidacji uczni�w niedowidz�cych ....... 5 2. Nauczanie dzieci niedowidz�cych w szkolnictwie polskim ......... 10 Rozdzia� I .......v....................... POZIOM DYSFUNKCJI WZROKU W ASPEKCIE PEDAGOGICZNYM 16 1. Stopie� inwalidztwa wzroku a mo�liwo�ci rewalidacji pedagogicznej. . . 18 2. Formy kszta�cenia niedowidz�cych................... 27 Rozdzia� II � PEDAGOGICZNE PROBLEMY REWALIDACJI UCZNI�W NIEDOWIDZ�CYCH ........................ 32 1. Poziom og�lnej inteligencji dziecka a niepowodzenia w nauce ....... 33 2. Przystosowanie emocjonalno-spo�eczne a jego wp�yw na nauk� szkoln� ... 36 3. Trudno�ci w uczeniu si� dziecka niedowidz�cego ............ 38 Rozdzia� III SYSTEMY KSZTA�CENIA UCZNI�W NIEDOWIDZ�CYCH ..... 44 1. Kszta�cenie niedowidz�cych w Polsce ................. 44 2. Tendencje integracyjne w kszta�ceniu specjalnym niedowidz�cych ..... 46 Rozdzia� IV ANALIZA WYNIK�W I TRUDNO�CI W UCZENIU SI� DZIECI NIEDOWIDZ�CYCH Z KLAS II, III i IV ............... 52 1. Metody bada� w�asnych ....................... 52 2. Analiza wynik�w bada� pedagogicznych ................ 55 3. Wywiad z wychowawc� klasy ..................... 73 4. Analiza dokumentacji szkolnej badanych ................ 74 5. Analiza poziomu rozwoju umys�owego badanych. ............ 77 6. Analiza zaburze� funkcji analizatora wzrokowego ............ 78 7. Analiza niepowodze� w nauce a zaburzenie procesu lateralizacji ...... 82 8. Analiza poziomu dojrza�o�ci spo�ecznej badanej grupy ...... I. ... 83 Rozdzia� V REALIZACJA PROGRAMU PRZEDMIOTU "REWALIDACJA INDYWIDUALNA" W NAUCZANIU POCZ�TKOWYM DZIECI NIEDOWIDZ�CYCH ........................ 88 1. Metody realizacji programu przedmiotu "rewalidacja indywidualna" .... 89 2. Przyk�ady �wicze� stosowanych w czasie rewalidacji indywidualnej w klasach I, II i III ........................... 91 3. Podstawowe grupy �wicze� rewalidacyjnych. ......."....... 98 4. Przyk�ad zestawu �wicze� rewalidacyjnych ............... 107 Rozdzia� VI ANALIZA WYNIK�W REWALIDACJI INDYWIDUALNEJ UCZNI�W NIEDOWIDZ�CYCH (Gra�yna Walczak) ............... 124 1. Problematyka i hipotezy bada� .................... 124 2. Teren i metody bada� ........................ 126 3. Przebieg bada� ........................... 127 4. Wyniki bada� pocz�tkowych i ko�cowych zmiennych zale�nych ...... 130 5. Analiza wynik�w bada� pocz�tkowych i ko�cowych uzyskanych w grupie eksperymentalnej i kontrolnej ..................... 131 6. Wnioski z bada� .......................... 133 Zako�czenie ............................. 139 Bibliografia .............................. 142 Spis tabel .............................. 144 WST�P Przy orzekaniu niedowidzenia dla cel�w pedagogicznych przyjmuje si� nast�puj�ce kryteria: a) stopie� korzystania ze wzroku jako g��wnego kana�u uczenia si�, b) mo�liwo�� zastosowania w praktyce wynik�w specjalnego kszta�cenia, c) wskazania specjalist�w lekarzy, pedagog�w i psycholog�w dotycz�ce indywidualnych przypadk�w. Z punktu widzenia ochrony wzroku - kt�ra jest celem kszta�cenia specjalnego niedowidz�cych - mo�na wyodr�bni� dwie grupy uczni�w, a mianowicie: 1) tych, u kt�rych ostro�� wzroku zosta�a ustalona i stan nie ulega pogorszeniu; 2) (tych, u kt�rych wyst�puje pogarszanie si� stanu wzroku, co mo�e doprowadzi� do ca�kowitej jego utraty. Ka�da z tych grup wymaga specyficznego traktowania. Pieiwsza - profilaktycznego, druga - terapeutycznego i profilaktycznego. Istniej� r�wnie� specyficzne wskazania metodyczne, wynikaj�ce z 'mo�liwo�ci i ogranicze� oraz z zada� ochrony wzroku uczni�w. Zadania te i metody post�powania pedagogicznego r�ni� si� tak�e w zale�no�ci od rodzaju wady albo uszkodzenia czy choroby oczu uczni�w niedowidz�cych. 1. UWARUNKOWANIA PROCESU REWALIDACJI UCZNI�W NIEDOWIDZ�CYCH Czynnikiem, kt�ry w znacznym stopniu wp�ywa na wynjki kszta�cenia uczni�w niedowidz�cych, jest poziom ich percepcji wzrokowej. Nie jest to jednak czynnik decyduj�cy, gdy� r�wnorz�dne jemu s� uzdolnienia intelektualne, motywacja do nauki oraz warunki wychowawczo-�ro- dowiskowe. Je�eli dzieci niedowidz�ce s� normalne pod wzgl�dem poziomu rozwoju umys�owego, to przy zastosowaniu w�a�ciwych metod pedagogicznych i oprzyrz�dowania optycznego mog� realizowa� pe�ny program szkolny. Hipotez� t� potwierdzi�y wsp�czesne badania por�wnawcze uczni�w niedowidz�cych i widz�cych przeprowadzone m.in. w Anglii, Stanach Zjednoczonych, ZSRR i w Polsce. Na ich podstawie stwierdzono, �e dzieci niedowidz�ce nie wykazuj� statystycznie istotnych r�nic w por�wnaniu z dzie�mi widz�cymi w testach sprawno�ci werbalnej, pami�ci cyfr, rozumienia arytmetycznego oraz �e niedowidzenie nie wywiera istotnego wp�ywu na wyniki nauczania (J. A. Ku�agin, 1967; B. D. Bateman, 1973; Z. S�kowska, 1978). Nie trzeba specjalnie uzasadnia�, �e utrzymanie si� dziecka niedowidz�cego na poziomie r�wnym z widz�cymi r�wie�nikami wymaga specjalnych zabieg�w dydaktycz-no-wychowawczych oraz pomocy optycznych. Uszkodzenie funkcji wzroku powoduje bowiem wiele utrudnie� dla dziecka, zar�wno w procesie poznawczym, jak i w funkcjonowaniu psychospo�ecznym. Celem zapewnienia uczniom niedowidz�cym w�a�ciwych warunk�w rozwoju i uczenia si� utworzono dla nich w PRL cztery szko�y specjalne. Uczy si� w nich oko�o 800 uczni�w. Stanowi to tylko niewielk� cz�� m�odzie�y szkolnej obarczonej wadami wzroku. W wi�kszo�ci przypadk�w ucz�szcza ona do szk� masowych, zar�wno podstawowych, jak �rednich og�lnokszta�c�cych czy zawodowych. Je�eli uczniowie wykazuj� si� dobrym zdrowiem, wysok� norm� inteligencji og�lnej i sprawno�ci psychomotorycznej oraz maj� dobre warunki rodzinne, to osi�gaj� zadowalaj�ce wyniki w systemie integracyjnego kszta�cenia. Je�eli jednak nie s� oni otoczeni opiek� okulistyczn�, a ich nauczyciele nie posiadaj� kompetenq'i specjalistycznych, to ucz� si� w warunkach tzw. "pedagogiki ograniczenia", tzn. zani�ania wobec nich wymaga� dydaktycznych. Ich pobyt w szkole masowej stanowi r�wnie� stresor powoduj�cy stan zagro�enia i poczucie inno�ci. Problematyka pedagogiczna dotycz�ca dzieci niedowidz�cych posiada' tylko nieliczne opracowania. W naukowej literaturze polskiej, o dzieciach niedowidz�cych, czytamy w pracach M. Grzegorzew-skiej (1964), Z. Galewskiej (1958), O. Lipkowskiego (1974) i Z. S�-kowskiej (1978). W literaturze radzieckiej problemy niedowidz�cych poruszane s� w pracach A. J. Z�towa (1968), A. Ku�agina, G. Morozo-wa (1967). Niestety, wyniki tych bada� nie s� dostatecznie udost�pnione �polskim tyflopedagogom. Pogl�dy tyflolog�w z kraj�w zachodnich preferuj� kszta�cenie niedowidz�cych w integracji z uczniami widz�cymi (M. Haring, R. Schiefel-Busch, 1981). Kryteria niedowidzenia s� tam jednak rozumiane w znacznie szerszym zakresie, ani�eli np. w Polsce, i mog� by� kontrowersyjne. W aspekcie pedagogicznym niedowidzenie rozumiane jest jako stan, kt�ry ogranicza ilo�� i rodzaj informacji wzrokowej docieraj�cej do m�zgu. Chodzi tu g��wnie o upo�ledzenie widzenia centralnego, kt�re decyduje o mo�liwo�ci czytania, pisania i o precyzji spostrzegania. Zadaniem pedagogiki specjalnej jest wypracowanie sposob�w maksymalnego zwi�kszenia funkcji upo�ledzonego analizatora wzrokowego oraz usprawnienie dynamizm�w kompensacyjnych, kt�re bogac� procesy poznawcze niedowidz�cych. ��czy si� z tym doskonalenie metodyki nauczania poszczeg�lnych przedmiot�w, tak aby uczniowie niedowidz�cy mogli w pe�ni realizowa� program nauczania i wychowania. Mimo prawid�owego zastosowania �rodk�w optycznych, u�atwiaj�cych niedowidz�cym uczenie si�, oraz wyposa�enia szko�y w odpowiednie �rodki dydaktyczne i aparatur�, uczniowie niedowidz�cy maj� znacznie ograniczone mo�liwo�ci korzystania z ksi��ek i pos�ugiwania si� pismem. Dlatego w szkole dla niedowidz�cych warunkiem prawid�owej realizacji procesu nauczania jest w�a�ciwa jego organizacja. Polega ona na ograniczeniu liczebno�ci klas (6-12 uczni�w) oraz prowadzeniu indywidualnych zaj�� rewaliduj�cych, obejmuj�cych �wiczenia kompensacyjne, korekcyjne, orientacyjne, usprawniaj�ce i wyr�wnawcze. Wi�kszo�� dzieci niedowidz�cych uczy si� w szko�ach, przy kt�rych istniej� internaty. Prowadz� one wspornic prac� nad rewalidacj� dziecka niedowidz�cego. Warunek dobrych jej wynik�w, wymagaj�cy szczeg�lnego podkre�lenia, stanowi integralna jedno�� procesu nauczania i wychowania, zgodna i uzupe�niaj�ca si� wsp�praca pracownik�w szko�y i internatu. Rewalidacja dzieci z wadami wzroku by�aby nieosi�galna bez wysoko kwalifikowanych, pe�nych inwencji i tw�rczej pracowito�ci nauczycieli oraz wychowawc�w. Oni to uzupe�niaj� braki w pomocach naukowych, wykonuj�c na przyk�ad indywidualne kartoniki z tekstami, zadaniami matematycznymi, wzorami czy regu�ami fizycznymi b�d� chemicznymi, �wiczeniami gramatycznymi. Oni r�wnie� pobudzaj� aktywno�� uczni�w, rozwijaj� ich zainteresowania i uzdolnienia, udzielaj� pomocy, prowadz� terapi� wychowawcz� niezb�dn� w pracy zak�adu leczniczo-wychowaw-czego, jakim jest szko�a dla niedowidz�cych. Specjalistyczne kwalifikacje nauczycieli pracuj�cych w zak�adach chowawczych dla niedowidz�cych s� podstawowym warunkiem realizacji programu kszta�cenia uczni�w. Pracownik pedagogiczny, kt�ry takich kwalifikacji nie posiada, mo�e, mimo najlepszej woli, pope�nia� b��dy metodyczne i stawia� wymagania szkodliwe dla zdrowia dzieci niedowidz�cych albo nie uwzgl�dniaj�ce zada� i warunk�w ich kompleksowej rewalidacji. Warunki dydaktyczne, od kt�rych uzale�niony jest przebieg i wyniki kszta�cenia uczni�w niedowidz�cych, stanowi przestrzeganie zasad nauczania, a szczeg�lnie: - indywidualizacji, - jedno�ci nauczania z wychowaniem, - zaspokajania potrzeb fizycznych i psychicznych wychowanka, - terapeutyczno�ci w procesie wychowania i nauczania, - aktywizacji uczni�w, - pogl�dowo�ci w nauczaniu, . - stopniowania trudno�ci, - ��czenia teorii z praktyk�, - usprawniania dynamizm�w kompensacyjnych wychowanka, - defrustracji poprzez pobudzanie pozytywnych mechanizm�w obronnych i przystosowawczych. Podstawowym elementem dydaktycznych uwarunkowa� procesu kszta�cenia uczni�w niedowidz�cych jest przystosowanie programu nauczania do zwolnionego tempa pracy uczni�w. W szko�ach dla niedowidz�cych realizuje si� program szk� masowych, jednak�e zachodzi konieczno�� uwzgl�dnienia zmian w tre�ci niekt�rych przedmiot�w, takich jak: wychowanie techniczne, wychowanie plastyczne, wychowanie fizyczne, gdy� s� one �ci�le uzale�nione od specyfiki wzroku uczni�w. Ponadto konieczne s� modyfikacje program�w w kierunku wi�kszej korelacji i syntezy niekt�rych przedmiot�w. Specyfika uczni�w i potrzeby ich rewalidacji wymagaj� te� wprowadzenia do program�w nauczania rewalidacji indywidualnej, maszynopisania, �wicze� kompensacyjno- -usprawniaj�cych oraz orientacyjnych, a tak�e uwzgl�dnienia w nich - w razie indywidualnych potrzeb uczni�w - nauki czytania i pisania alfabetem Braille'a oraz zaj�� reedukacyjnych, wyr�wnawczych'czy logopedycznych. Wyniki procesu nauczania zale�� od wsp�dzia�ania uczni�w i nauczycieli oraz od warunk�w, w jakich ten proces przebiega. Konieczne jest 8 wi�c uwzgl�dnianie problem�w psychologicznych i pedagogicznych przy przewidywaniu wynik�w i stosowaniu metody oraz stawianiu wymaga� uczniom niedowidz�cym. Nale�y zdawa� sobie spraw� z tego, �e populacja tych uczni�w jest bardzo zr�nicowana nie tylko pod wzgl�dem okulistycznym, ale tak�e psychologicznym. Zazwyczaj do szk� specjalnych dla niedowidz�cych trafiaj� dzieci w wysokim stopniu niedowidz�ce b�d� z niewielkim albo �rednim niedowidzeniem i r�wnoczesnym dodatkowym globalnym albo fragmentarycznym obni�eniem sprawno�ci psychofizycznej. Wi�kszo�� dzieci i m�odzie�y niedowidz�cej - bez dodatkowych deficyt�w, zaburze� b�d� upo�ledze� - kszta�ci si� w szko�ach masowych i osi�ga dobre, a nawet bardzo dobre wyniki. Populacja uczni�w szk� dla niedowidz�cych to w znacznej mierze dzieci wymagaj�ce, poza ochron� wzroku, �wicze� usprawniaj�cych i wielostronnej rewalidacji. Cz�� z nich to dzieci op�nione w rozwoju umys�owym wskutek zaniedba� wychowawczych i luk w wiadomo�ciach wyniesionych ze szko�y masowej, w kt�rej nie dawa�y sobie rady, bo nie by�y otoczone opiek� lekarsk� i pedagogiczn�. Cz�� za� to dzieci z tzw. doln� norm� poziomu inteligencji. Elementami tego globalnego obni�enia po-/iomu rozwoju umys�owego - wyra�onego najcz�ciej niskim ilorazem inteligencji (68-84) - s� deficyty w zakresie spostrzegania, analizy i syntezy wzrokowej, zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej, zaburzenia lateralizacji, zaburzenia wnioskowania logicznego, zaburzenia uwagi i pami�ci oraz og�lne os�abienie sprawno�ci proces�w nerwowych, np. w postaci nadpobudliwo�ci. Wi�kszo�� wymienionych przyczyn obni�enia sprawno�ci umys�owej uczni�w udaje si� usun�� dzi�ki rewalidacyjnej pracy zak�ad�w wychowawczych dla dzieci niedowidz�cych. Warunkiem jest, oczywi�cie, umiej�tna praca personelu pedagogicznego i w�a�ciwa organizacja procesu dydaktycznego w tych zak�adach. Uczniowie niedowidz�cy upo�ledzeni umys�owo w stopniu lekkim (LI. 52-67) winni by� kierowani do szko�y specjalnej dla takiej m�odzie�y przeznaczonej. Istotnym warunkiem pomy�lnego przebiegu procesu rewalidacji dzieci niedowidz�cych jest wczesne ich kierowanie do odpowiednich szk�. Najlepsze wyniki osi�ga si� wtedy, kiedy uczniowie od pierwszej klasy znajduj� si� w zak�adzie leczniczo-wychowawczym dla dzieci niedowidz�cych. Unika si� w�wczas nawarstwienia luk w wiadomo�ciach, tworz�cych si� podczas nieskutecznej nauki w szkole masowej, oraz zapobiega powstaniu stan�w frustracji, rodz�cych zaburzenia zachowania si� w kontaktach spo�ecznych. Warunkiem pe�nej 'rewalidacji uczni�w niedowidz�cych jest ich integracja ze spo�ecze�stwem. Konieczne jest wi�c integrowanie uczni�w niedowidz�cych z widz�cymi poprzez wsp�lne zabawy, ko�a zainteresowa�, obozy wakacyjne, prace spo�eczno-u�yteczne, harcerstwo. Wszel-' kie formy integracji spe�niaj� funkcj� spo�eczno-wychowawcz� w stosunku do uczni�w niedowidz�cych oraz zmniejszaj� ich poczucie upo�ledzenia. Rewalidaqa uczni�w niedowidz�cych przebiega w warunkach, jakie stwarza im o�rodek szkolno-wychowawczy. Wp�yw na ten proces wywiera budynek zak�adu, jego urz�dzenie oraz o�wietlenie. Zagadnienia te szczeg�owo opisa�a Maria Grzegorzewska (3). Problem'sztucznego o�wietlenia w szko�ach dla niedowidz�cych zosta� opracowany w Naukowo--Badawczym Instytucie Defektologii Akademii Nauk Pedagogicznych ZSRR przez W. L Bieleck� (2). Wskaz�wki p�yn�ce z rozwa�enia tych podstawowych dla pracy w szko�ach dla niedowidz�cych zagadnie� powinny by� uwzgl�dniane w ka�dym zak�adzie tego typu, gdy� obok opieki okulistycznej stanowi� warunki konieczne i niezb�dne, bez kt�rych spe�nienia zak�ady leczniczo-wychowawcze dla niedowidz�cych nie mia�yby racji bytu. 2. NAUCZANIE DZIECI NIEDOWIDZ�CYCH W SZKOLNICTWIE POLSKIM Ka�de dziecko, niezale�nie od tego, czy jest upo�ledzone fizycznie, umys�owo, czy te� niedostosowane spo�ecznie, ma takie same potrzeby psychiczne jak pe�nosprawne.' Potrzeba mu mi�o�ci i poczucia bezpiecze�stwa, bod�c�w uczuciowych i umys�owych, respektowania jego niezale�no�ci, uznania przez innych, mo�liwo�ci zachowania szacunku dla siebie samego. Ka�de dziecko chce czu� si� komu� potrzebne, po�yteczne dla innych, pragnie ciep�a i serdeczno�ci. Ka�de powinno przej�� stopniowo wszystkie etapy rozwoju fizycznego i uczuciowego oraz otrzyma� odpowiednie wykszta�cenie. Upo�ledzenie hamuje wprawdzie w pewnym stopniu rozw�j dziecka i mo�e ograniczy� jego mo�liwo�ci, ale nie czyni go zasadniczo odmiennym od jego zdrowych r�wie�nik�w. Dlatego naczelnym d��eniem zar�wno opieki lekarskiej i spo�ecznej, jak te� pedagogicznej powinno by� zwr�cenie dzieciom tego wszystkiego, co zosta�o im w �yciu zabrane, a wi�c zar�wno rado�ci �ycia, jak i tworzenia, mo�no�ci wsp�ycia ze- 10 spo�owego oraz korzystania z d�br, kt�re s� dost�pne innym dzieciom. Opieka nad dzie�mi specjalnej troski jest oceniana w �wietle bezpo�rednich potrzeb dziecka, jego stopnia przystosowania oraz zadowolenia, liikie b�dzie mog�o osi�gn�� �yj�c mi�dzy lud�mi o normalnym stopniu rozwoju. Celem, jaki stawiaj� sobie szko�y (klasy) dla niedowidz�cych, jest realizacja takiego samego programu, jaki obowi�zuje dzieci normalne, lak aby dzieci niedowidz�ce mog�y uko�czy� szko�� podstawow� i, je�li nia� ich wzroku na to pozwoli, kontynuowa� nauk� w szkole �redniej lub /awodowej. Jedynie metody pracy musz� by� specjalne i dostosowane do niniejszych mo�liwo�ci wzrokowych uczni�w. Kilkuletnia praktyka i obserwacje warszawskiej szko�y dla niedowidz�cych wykaza�y, �e przy realizacji normalnego programu w okresie siedmiu lat nie tylko nauczyciel, ale i ucze� napotyka Wiele trudno�ci. U dziecka niedowidz�cego, bowiem, opr�cz s�abego wzroku wyst�puj� jego konsekwencje, a mianowicie: wolniejsze spostrzeganie, wolniejsze poznawanie wszelkich zjawisk i znacznie wolniejsza praca. Stanowi�y one, obok troski o wzrok, pow�d szeregu dyskusji na zebraniach rad pedagogicznych od pocz�tku istnienia szko�y. Ich wynikiem by�a zmiana Mruktury organizacyjnej szko�y, kt�ra zosta�a we wrze�niu 1956 r. przekszta�cona w 8-letni� szko�� podstawow�. Program klas od I do IV nie uleg� zmianie i jest realizowany zgodnie z programem szko�y masowej, natomiast program klas V-VII roz�o�ono na cztery lata nauczania. Metody pracy dydaktyczno-wychowawczej stosuje si� takie same jak w szkole masowej, ze szczeg�lnym uwzgl�dnieniem indywidualnej pracy / ka�dym uczniem. Konieczno�� indywidualizowania wyst�puje tu w spos�b szczeg�lny nie tylko ze wzgl�du na bardzo zr�nicowane mo�liwo�ci wzrokowe dzieci, r�ny stopie� ich zdolno�ci intelektualnych, stan zdrowia i sprawno�ci og�lnej, ale tak�e z uwagi na r�ne ich cechy charakterologiczne, kt�re s� spowodowane poczuciem ograniczenia sprawno�ci. Podkre�laj� to zgodnie liczni autorzy, jak: M. Grzegorzewska, S. Delt-liil, L. Frydrychowska, kt�rzy w swych pracach omawiaj� zagadnienia /.wi�zane ze szkolnictwem i rewalidacj� dzieci niedowidz�cych. W nauczaniu pierwszych klas szk� specjalnych wykorzystywane s� metody o�rodk�w pracy. W szko�ach dla dzieci niedowidz�cych nie maj� one pe�nego zastosowania. Powinna w nich - zdaniem M. Grzegorzew-Nkiej - obowi�zywa� przede wszystkim ustna metoda opracowania materia�u lekcji. W szko�ach tych nale�y tak�e zwraca� szczeg�ln� uwag� na / 11 cz�sto zmienia� rodzaj zaj�� i przerywa� czytanie rai pisanie przy najmniejszych oznakach zm�czenia. Jako og�ln� zasadi trzeba przyj�� t�, �e �wiczenia wymagaj�ce u�ycia wzroku nie powinn trwa� d�u�ej ni� 10 do 15 minut. W przerwach nauczyciel przeprowadza �wiczenia pami�ciowo-s�uchowe. Ze wzgl�du na to, i� w klasie s� zwykle dzieci o niejednakowych scho rzeniach oczu i r�nym stanie widzenia, nauczyciel musi dobrze znad ka�de z nich, aby zgodnie ze wskaz�wkami lekarza strzec ich wzroku. Powinien wiedzie�, jak� dziecko ma ostro�� wzroku, czy w oku nie ma czynnego procesu chorobowego, wywo�uj�cego post�puj�c� utrat� wzro ku, czy w wychowaniu fizycznym i pracach r�cznych powinien unika� sytuacji wymagaj�cych wi�kszego wysi�ku, powoduj�cych wstrz�sy i prze krwienie ga�ki ocznej. Nauczyciel wychowawca powinien r�wnie� na wi�za� kontakt z domem dziecka, zapozna� rodzic�w z higien� oczu, u�wiadomi� o przyczynie choroby oraz przekaza� im polecenie lekarza w celu zapoznania ich z warunkami profilaktyki. ' Dzieciom z wadami wzroku nale�y dostarczy� pomocy specjalnie dla nich dostosowanych. W wielu krajach, jak podaje S. Delthil, stosowane s� specjalne podr�czniki. Maj� one czarne litery o wielko�ci 5 mm i prostym, jednoelementowym kroju czcionek, wyra�nie kontrastuj�ce z bia�ym t�em. Operuj� wierszem kr�tkim, nie zmuszaj�cym do nadmiernych; ��ruch�w g�ow�. Tak drukowane podr�czniki dla niedowidz�cych funkcjonuj� ju� we wszystkich krajach socjalistycznych, z wyj�tkiem Polski. Dzieci we wszystkich klasach powinny pisa� litery wysoko�ci 10 mm i bez cieniowania. Powinny mie� pi�ra mi�kko pisz�ce lub d�ugopisy, je�li o��wek - to te� tylko mi�kki i daj�cy lini� wyra�nie kontrastuj�c� z barw� papieru. Dotychczas trwa dyskusja nad stosowaniem czystych b�d� liniowanych zeszyt�w. W niekt�rych krajach poleca si� w klasach najni�szych zeszyty z liniami wyra�nymi i szeroko rozstawionymi, a po dw�ch latach bez Unii. W innych krajach u�ywa si� tylko zeszyt�w bez linii, kt�re na-'uczyciel w razie potrzeby sam wyra�nie liniuje dzieciom bardzo krzywo pisz�cym. Wed�ug M. Grzegorzewskiej najs�uszniejsze jest stanowisko polecaj�ce zeszyty nieliniowane - wbrew zreszt� opinii dzieci, kt�re wol� zeszyty liniowane, gdy� to im u�atwia r�wne pisanie. Uwa�anie, jednak przy doci�ganiu do linii m�czy wzrok. Dobrym sposobem jest pisanie du�ymi literami na czarnym lub ciemnozielonym matowym pulpicie, podniesionym pod odpowiednim k�tem, ��taw� lub bia�� kred�. 12 W ten spos�b mo�na np. przerabia� zadania arytmetyczne, wymagaj�ce opisywania dzia�a�. W celu oszcz�dzenia wzroku od II klasy wprowadza si� nauk� pisani .1 na maszynie tzw. metod� mnemotechniczn� 10-palcow�. Maszyny do pisania maj� zastosowanie w tych przedmiotach, w kt�rych chodzi o no-iiwanie pod dyktando lub pisanie z pami�ci. Dla niekt�rych dzieci pi�mie na maszynie b�dzie przygotowaniem do zawodu. We wszystkich kl.isach u�ywa si� cz�sto epidiaskopu do wy�wietlania obraz�w, a nawet 11" nauki czytania. W nauczaniu geografii stosuje si� du�e mapy konturo-��-, zawieraj�ce jak najmniej szczeg��w. Dziecko trzyma strza�ki z na-<vumi kontynent�w, g�r, rzek, miast i ko�cem strza�ki wskazuje miejsce, H/.ie nale�y dan� nazw� geograficzn� umie�ci�. Podobna metoda stoso-� ma jest w nauczaniu botaniki i historii. Nauczanie dzieci z wadami wzroku mimo specjalnych pomocy by�oby niemo�liwe bez pracowito�ci i tw�rczo�ci nauczycieli, kt�rzy uzupe�niaj� liiaki w pomocach naukowych, wykonuj�c indywidualne kartoniki z tek-M.tini (zadaniami rachunkowymi, wzorami czy regu�ami fizycznymi b�d� i licmicznymi, �wiczeniami gramatycznymi itp.) pisane du�ymi literami. Usytuowanie budynku szkolnego i rozmieszczenie klas powinno zapewni� dzieciom jak najlepsze warunki widzenia. Orientacja budynku powinna opiera� si� na dwu podstawowych za�o�eniach - dawaniu ma- ' bimum o�wietlenia przy minimum b�ysku. Wielko�� okien jest dotychczas kwesti� sporn�. W krajach zachodnich ustalono, �e powinny one najmowa� co najmniej 1/5 powierzchni pod�ogi, w Polsce 1/4 tej powierz-(hni, a w ZSRR 1/3. W nowoczesnym budownictwie szkolnym ca�a jed-nii �ciana bywa zazwyczaj oszklona. Aby otrzyma� maksymaln� ilo�� iwiat�a, oszklenie zaczyna si� jeden metr od pod�ogi i si�ga sufitu. O�wietlenie jednostronne z lewej strony uczni�w jest najlepszym rozwi�zaniem, ale nawet w pomieszczeniu dobrze o�wietlonym intensywno�� �wiat�a zmienia si� w miar� oddalenia od okna, a tak�e dzieci zas�a*-niaj� sobie cz�� �wiat�a swymi sylwetkami. Dlatego te� dobrze jest utworzy� dodatkowe �r�d�o �wiat�a przez wybudowanie okien w �cianie przeciwleg�ej, wychodz�cej na o�wietlony korytarz. W niekt�rych kra-|Hch (Dania) ujednolica si� o�wietlenie klasy, stosuj�c je obustronnie lub u�ywaj�c okien sufitowych. Okna powinny by� zaopatrzone w przezroczyste zas�ony lekko prze-�uwalne, umo�liwiaj�ce kierowanie o�wietleniem klasy, poniewa� nat�-tenie �wiat�a na pulpicie zmienia si� w zale�no�ci od miejsca �awki 13 szkolnej. Przy sztucznym o�wietleniu nale�y prowadzi� lekcje ty� ustnie. Gdyby jednak zaj�cia musia�y trwa� i po zmierzchu, to nale�j d��y� do tego, aby urz�dzenie o�wietleniowe zapewnia�o dobre widzeniej) W tym celu �wiat�o w ca�ej klasie powinno by� utrzymane na poziomie g�rnej granicy zakresu przewidzianego dla klas szkolnych w normie Polskiego Komitetu Normalizacyjnego, oznaczonej PN/E-02030, czylil 200 l x 143. Nat�enie za� �wiat�a na pulpitach i tablicy powinno by�j znacznie silniejsze. Zagadnienie elektrycznego o�wietlenia klas szkolnych dla dzieci niedowidz�cych jest skomplikowane, chodzi bowiem nie tylko o r�wnomierne i do�� silne o�wietlenie pola wzrokowej pracy ucznia, ale i o zapewnienie mu jak najwi�kszej wygody widzenia przy usuni�ciu z poi: widzenia nadmiernie jaskrawych powierzchni �wiec�cych, jakimi s� �le dobrane lub niew�a�ciwie umieszczone oprawy o�wietleniowe. Najlepsze wyniki mo�na osi�gn�� przy u�yciu �wiat�a jarzeniowego umieszczonego na wysoko�ci 3 m od pod�ogi na �cianach bocznych i dodatkowo nadj tablicami. W niekt�rych krajach osi�gni�to dobre rezultaty przez kryte o�wietlenie ca�ych sufit�w. Jest ono doskona�e z punktu widzenia higieny wzroku, lecz niezwykle kosztowne. Lampy fluoryzuj�ce maj� t� warto��j i wy�szo�� nad �ar�wkami, �e ich jaskrawo�� jest znacznie mniejsza, �jednak�e ze wzgl�du na mo�liwo�� pewnego szkodliwego oddzia�ywania! rur fluoryzuj�cych z bliska, na pulpitach uczni�w nale�y instalowa�f lampy z �ar�wkami 60 W. W klasach dla dzieci niedowidz�cych nale�y unika� wszelkich p�aszczyzn b�yszcz�cych w polu widzenia. Tablice czy pulpity powinny by�-| nie lakierowane, lecz pokryte matowym linoleum (ciemnozielone lul czarne) albo malowane matowo. Stoliki powinny by� specjalnej konstruk-l cji, jednoosobowe, z pulpitem, kt�ry mo�na nachyla� pod r�nymi k�-| tami. Powinny by� lekkie, �atwo przesuwalne (na k�kach z odpowiednim urz�dzeniem hamuj�cym ruch k�ek), tak aby dziecko mog�o bez| zbytniego wysi�ku zmieni� miejsce w klasie zale�nie od o�wietlenia. Rozmieszczenie dzieci w klasie powinno by� uzale�nione od stanu| widzenia i o�wietlenia: uczniowie najgorzej widz�cy powinni siedzie� w najlepiej o�wietlonych miejscach. Nale�y jednak pami�ta� o dzie-| ciach, kt�re lepiej widz� w p�cieniu (jak np. dzieci ze �wiat�owstr�tem, niekt�re po operacjach za�my). Szko�a dla dzieci niedowidz�cych jest instytucj� leczniczo-wy cho-J wawcz�, kt�rej praca prowadzona jest w my�l za�o�e� pedagogiki spe~| 14 cjalnej. Nauczyciel tego typu szko�y nie mo�e rozpocz�� swej pracy bez uzyskania od lekarza okulisty uwag i wskaz�wek dotycz�cych wzroku ka�dego dziecka. Jego obowi�zkiem jest utrzymywanie sta�ego kontaktu z lekarzem szkolnym oraz z rodzicami i opiek� domow�. Nauczyciel musi pami�ta�, znaj�c i rozumiej�c znaczenie cel�w rewalidacyjnych szko�y, �e jego bardzo wa�nym obowi�zkiem jest czujna troska nie tylko o wyniki nauczania, lecz tak�e o popraw� lub zachowanie resztek wzroku uczni�w. Bardzo wa�nym zagadnieniem s� losy dzieci niedowidz�cych po uko�czeniu szko�y podstawowej. Jest to jeszcze stale problem otwar�y, kt�remu po�wi�ca si� wiele uwagi. Nie zdo�ano jednak dotychczas ustali� ani u nas, ani za granic� wytycznych, ktpre by pozwoli�y na rozwi�zanie tego problemu. Do niedawna panowa� pogl�d, �e nie nale�y kierowa� niedowidz�cych do zawod�w zarezerwowanych dla niewidomych ani te� do zawod�w dla widz�cych, aby nie obci��a� ich s�abego wzroku. Obecnie, wobec pogl�du, �e nie ma zawod�w dla niewidomych, bo prawie wszystkie s� dla nich zasadniczo dost�pne, tak�e niedowidz�cy maj� rozleg�e mo�liwo�ci pracy zawodowej. Autorzy francuscy i ameryka�scy podaj� zestawienia zawod�w przez nich uprawianych. Jeszcze bardziej ni� w szkole powszechnej decyduj� tutaj o powodzeniu: psychika danego dziecka, jego zdolno�ci, ambicja, �rodowisko, pomoc �yczliwego oto* czenia, domownik�w. Zadaniem lekarza jest - po dok�adnym przepro-* wadzeniu badania wzroku - ustalenie przeciwwskaza�, czyli odrzucenie zawod�w szkodliwych. Tak wi�c przy wysokiej kr�tkowzroczno�ci, zw�aszcza powik�anej, podobnie jak u os�b operowanych z powodu za�my, przeciwwskazane s� zawody wymagaj�ce wysi�ku fizycznego. Natomiast kr�tkowzroczni, podobnie jak jednooczni, mog� z powodzeniem pracowa� umys�owo lub jako rzemie�lnicy. �lepota zmierzchowa jest przeciwwskazaniem do pracy w p�mroku. Nale�y pami�ta� o tym, �e dziecko niedowidz�ce jest dzieckiem widz�cym wprawdzie, czym r�ni si� zasadniczo od dziecka niewidomego, przyczyn� jednak jego niedowidzenia jest cz�sto przewlek�y proces chorobowy, wymagaj�cy opieki lekarskiej, niezb�dnej do utrzymania stanu wzroku i tym z kolei pod wzgl�dem fizycznym r�ni si� ono od dziecka zdrowego, normalnie widz�cego. Rozdzia� I POZIOM DYSFUNKCJI WZROKU W ASPEKCIE PEDAGOGICZNYM Definicja inwalidztwa wzroku W literaturze tyflologicznej wyst�puje du�a rozbie�no�� w zakresie okre�lania stopnia uszkodzenia wzroku. Najdok�adniej sprecyzowane jest poj�cie �lepoty. Obejmuje ono stan wzroku od braku poczucia �wiat�a do 3/60; (Snellen: liczenie palc�w z odleg�o�ci 3 m na ciemnym tle). Cz�owiek z uszkodzeniem wzroku mieszcz�cym si� w granicach ostro�ci od 1/20 do 3/10 (0,05 do 0,3) jest r�nie okre�lany przez tyflolog�w w r�nych krajach. Na przyk�ad jako: s�abowidz�cy, prawie niewidz�cy, praktycznie niewidz�cy, szcz�tkowo widz�cy, gospodarczo niewidomy, funkcjonalnie niewidomy, pedagogicznie niewidomy, niewidomy z widzeniem komunikacyjnym (Herbst, 1965). W NRD funkcjonuje poj�cie: praktycznie niewidomy. Uznaje si� za takiego - cz�owieka, kt�rego ostro�� wzroku mie�ci si� w granicach od 1/20 do 1/30. Diagnoza niedowidzenia opiera si� tam na ocenie okuli-styczno-pedagogicznej funkcjonalnej sprawno�ci wzroku. W Holandii socjalnie niewidomym nazywa si� tego, kt�re nie mo�e bez specjalnych pomocy optycznych bra� udzia�u w �yciu zawodowym. W RFN funkcjonuje poj�cie �lepoty szkolnej oraz zawodowej. Stopie� uszkodzenia wzroku nie jest tam �ci�le okre�lony, ale przewa�a pogl�d, �e dzieci z ostro�ci� wzroku poni�ej 1/20 lub 1/25 powinny kszta�ci� si� w szko�ach dla niewidomych. Przy ostro�ci wzroku do 1/10 rozstrzyga si� indywidualnie, czy nale�y stosowa� metody rewalidacji dla niewidomych, czy raczej dla s�abowidz�cych. Na og� specjali�ci s� zdania, �e rehabilitacja os�b z powa�nym uszkodzeniem wzroku metodami stosowanymi przy kszta�ceniu niedo- 16 widz�cych jest mniej prawid�owa, ni� prowadzona metodami w�a�ciwymi dla niewidomych, z zastosowaniem �rodk�w optycznych. Pogl�d ten ilustruje poni�szy schemat wg. G. Herbsta (1965). Klasyfikacja inwalid�w wzroku ze wzgl�du na potrzeby rehabilitacyjne INWALIDZI WZROKU 1 f i NIEWIDOMI USZKODZENIE WZROKU 1 Y WZROKU J . * ---- * ---- � / �LEPOTA POCZUCIE NIEDOWIDZENIE / .MEDYCZNA �WIAT�A WYSOKIEGO / STOPNIA ' " /, v. y / DZIA� REHABILITACJI OCIEMNIA�YCH / r ' S�ABOWIDZACY WAD V DZIA� REHABILITACJI S�ABOWIDZ�CYCH ' Wed�ug Mi�dzynarodowego Rejestru Chor�b, zalecaj�cego stosowanie tablic Snellena do mierzenia ostro�ci widzenia, wyr�nia si� pi�� kategorii inwalidztwa wzroku (tabela 1). Pierwsze dwie kategorie s� obj�te ��cznie terminem "s�abe widzenie". Kategorie: trzeci�, czwart� i pi�t� - stanowi� niewidomj. Wydaje si�, �e kategoria trzecia - z ostro�ci� wzroku 1/20 do 1/50 - to w�a�nie szcz�tkowo widz�cy, kt�rzy mog� orientowa� si� w przestrzeni za pomoc� wzroku widz�c kontury du�ych przedmiot�w i niekt�re kolory oraz ruch, ale wzrok mimo to nie mo�e by� dla nich podstawowym kana�em informacyjnym. Niekt�rzy autorzy nazywaj� szcz�tkowo widz�cych: spo�ecznie (b�d� zawodowo) niewidomymi. R�nice w terminologii dotycz�cej stopni uszkodze� wzroku mog� wynika� z przyczyn lingwistycznych. Cz�sto t�umaczenie termin�w z j�zyk�w obcych bywa zbyt "dos�owne", nie oddaj�ce tre�ci poj�cia zgodnie z duchem danego j�zyka. 2 Rewalidacja dzieci 17 Tabela 1. Kategorie zaburze� widzenia wed�ug Mi�dzynarodowego Rejestru Chor� Kategoria1 Ostro�� wzroku2 przy mo�liwie najlepszej korekcji maksymalna, tzn. mniejsza ni� ... minimalna, tzn. r�wna lub wi�ksza ni� ... 4� � �-� L 1 1 6/18 20/70 3/10 (0,3) 6/60 20/200 1/10 (0,1) 2 6/60 20/200 " 1/10 (0,1) 3/60 (liczy palce z odl. 3 m) 20/400 1/20 (0,50) s HO 3 3/60 (liczy palce z odl. 3 m) 20/400 1/20 (0,05) 1/60 5/300 (20/1200) 1/50 (0,02) 4 1/60 (liczy palce z odl. 1 m) 5/300 (20/1200) 1/50 (0,02) poczucie �wiat�a 5 brak poczucia �wiat�a 1 pacjent z polem widzenia zawieraj�cym si� mi�dzy 5-10� wok� punktu fiksacji powinien by� umieszczony w kategorii 3', pacjent do 5� - w kategorii 4, nawet je�li centralna, ostro�� widzenia nie jest za* burzona; * stopie� ostro�ci wzroku wyra�ony jest w kat. 1-4 trzema sposobami: pierwsze liczby w kolumnach - wg 6-metrowej skali Snellena (oraz, gdzie jest to mo�liwe, zdolno�� Uczenia palc�w z danej odleg�o�ci); drugie - zgodnie ze skal� 20-stopniow�; trzecie - w u�amkach dziesi�tnych. D���c do ujednolicenia terminologii, proponuje si� po�o�y� g��wny nacisk na ustalenie i ujednolicenie kryteri�w praktycznych kwalifikuj�cych inwalid� wzroku do odpowiedniej formy rehabilitacji. 1. STOPIE� INWALIDZTWA WZROKU A MO�LIWO�CI REWALIDACJI PEDAGOGICZNEJ W�r�d dzieci z uszkodzeniami wzroku wyr�nia si� w Polsce dwie podstawowe grupy: niewidomych i niedowidz�cych. Granic� mi�dzy tymi grupami stanowi ostro�� wzroku (w lepszym oku, przy zastosowaniu szkie� korekcyjnych 0,05) lub ograniczenie pola widzenia Jo 20�. Jest to respektowane w polskim szkolnictwie przy kwalifikacji dzieci do szk� dla niewidomych i niedowidz�cych. Jednak nale�y zaznaczy�, �e w ten spos�b wydzielona grupa niewidomych jest grup� niejednolit�. 18 S� w niej dzieci ca�kowicie niewidome i takie, kt�re posiadaj� resztki widzenia. Ze wzgl�du na jako�ciowe r�nice w poznawaniu �wiata przez dzieci z dysfunkcj� wzroku nale�a�oby wyr�ni� w aspekcie pedagogicznym trzy grupy, a mianowicie: - niewidomych, - szcz�tkowo widz�cych, - niedowidz�cych lub s�abowidz�cych. Do grupy niewidomych zalicza, si� dzieci, kt�re nie widz� nic. Wed�ug W. Melanowskiego (1951) "cechuje je niemo�no�� korzystania z wra�e� wzrokowych". Jest to grupa najbardziej jednolita, kt�ra brak bod�c�w wzrokowych kompensuje poprzez dynamiczne uk�ady strukturalne, g��wnie s�uch i dotyk oraz procesy korowe. Do tej grupy zaliczy� mo�na dzieci z poczuciem �wiat�a, tj. takie, kt�re mog� odr�ni� �wiat�o od ciemno�ci, ale nie s� w stanie rozr�nia� barw, zarys�w przedmiot�w, ruchu lub przestrzeni. Maj�c bowiem tylko poczucie �wiat�a nie mo�na m�wi� o widzeniu �wiata; "widzenie" to przedstawia dla niewidomych tylko subiektywn�, psychologiczn� warto�� (S�kowska, 1965). Dzieci szcz�tkowo widz�ce spostrzegaj� przedmioty, a w�a�ciwie zarysy ich kszta�t�w, oraz ruch; mog� mie� tak�e mo�liwo�ci zr�nicowania barw oraz wzrokowej orientacji przestrzennej. Je�eli chodzi o ostro�� i pole widzenia, mieszcz� si� one w granicach mi�dzynarodowej definicji �lepoty, tj. ostro�� wzroku od 0,05 i pole widzenia zaw�one do 20�. W klasyfikacji tej grupy istniej� pewne rozbie�no�ci u r�nych autor�w. Szczeg�owy wykres ilustruj�cy te rozbie�no�ci zamieszcza w swej pracy Jan Dziedzic (1969). W grupie tej braki w widzeniu s� tak du�e, �e w poznawaniu otoczenia dominuje dotyk i inne zmys�y uzupe�niane tylko wra�eniami wzrokowymi. Istniej� tu pewne mo�liwo�ci wykorzystania wra�e� wzrokowych do poruszania si�: jest to tzw. widzenie komunikacyjne (B�U-man, 1963). Omawiana grupa jest zr�nicowana pod wzgl�dem mo�liwo�ci widzenia. Wielu autor�w wyodr�bnia w niej szczeg�owe podgrupy. W. Me-lanowski (1951) wyr�nia �lepot� praktyczn� - do 1/60, kiedy to "wzrok nie umo�liwia cz�owiekowi ani pracy, ani nawet swobodnego poruszania si�", oraz �lepot� spo�eczn� - do 2,5/60, kiedy wzrok "nie wystarcza do swobodnego spe�niania wi�kszo�ci prac wymagaj�cych udzia�u wzroku". 19 A. �itwak (1973) rozr�nia trzy grupy dzieci szcz�tkowo widz�cych, pod wzgl�dem mo�liwo�ci percepcyjnych. Pierwsza grupa - do 0,01 w��cznie, druga od 0,02 do 0,03 i trzecia - 0,04 i wi�cej. Poprawno�� tego podzia�u uzasadnia on szybko�ci� tworzenia si� spostrze�e�. Podczas bada� stwierdzi� w drugiej grupie �redni� szybko�� spostrzegania w sekundzie ponad 10 razy wy�sz� ni� w pierwszej oraz prawie 10 razy ni�sz� ni� w trzeciej grupie. A. Kap�an (1979), na podstawie bardzo dok�adnych bada� dotycz�cych widzenia szcz�tkowego, szczeg�lnie widzenia barwnego, wyr�nia trzy jego formy: I - Ostro�� widzenia centralnego 0,04 i mniej, nieco,zw�one pole widzenia, r�nicowanie trzech barw, charakteryzuj�ce si� niskimi wska�nikami komponent�w widzenia barwnego; II - ostro�� widzenia centralnego 0,04 i mniej, zw�one pole widzenia lub istnienie w nim ograniczonych ubytk�w peryferyjnych (steo-tonia), kt�re wi��� si� z ograniczon� patologi� widzenia barwnego z dys-proporcjonalnie niskimi wska�nikami komponent�w widzenia barwnego. III - ostro�� widzenia 0,04 i wi�cej, ra��ce koncentryczne zw�enie pola widzenia lub centralny ubytek pola widzenia, liczne ubytki organiczne w polu widzenia oraz rozprzestrzeniona patologia widzenia barwnego z dysproporcjonalnie niskimi wska�nikami komponent�w widzenia barwnego. W pierwszej wymienionej przez autork� grupie dzieci - najcz�ciej z wrodzon�, nie operowan� katarakt� - dobrze orientuj� si� w otoczeniu, pomimo niskiej ostro�ci wzroku, natomiast w dw�ch pozosta�ych - mo�liwo�ci orientacji w otoczeniu s� zdecydowanie mniejsze. Okre�laj�ce widzenie szcz�tkowe, przy istniej�cych ubytkach w polu widzenia, nale�y tak�e bra� pod uwag� to, czy zosta�o zachowane dolne pole wi-* dzenia. Utrata dolnego pola widzenia jest bowiem bardziej szkodliwa dla spostrzegania przeszk�d (Carroll, 1961). Podkre�la si� tak�e cechy charakterystyczne dla szcz�tkowego widzenia, tj. nier�wnomierno�� zaburze� r�nych funkcji wzrokowych i ich parametr�w (labilno��, chwiejno�� poszczeg�lnych komponent�w) i procesu widzenia w ca�o�ci powoduj�cych tendencj� do szybkiego powstawania zm�czenia (Kap�an, 1979). Do grupy dzieci niedowidz�cych zalicza si� te, u kt�rych ostro�� wzroku mie�ci si� w przedziale od 0,06 do 0,25 normalnej ostro�ci, czyli ponad 1/20 do 5/20, co oznacza, �e z odleg�o�ci 1-5 m mog� one odr�- 20 nia� czarne znaki wysoko�ci 3 cm, kt�re osoby z normaln� ostro�ci� wzroku rozpoznaj� z odleg�o�ci 20 m (Majewski, 1973). Dolna granica niedowidzenia (s�abego widzenia) jest r�wnie� dyskusyjna (Dziedzic, 1969; Majewski, 1973). Niekt�rzy autorzy zaw�aj� j� do 0,2; cz�sto te� przyjmowana jest granica 0,3. Widzenie dzieci niedowidz�cych jest ju� na tyle sprawne, �e przy poznawaniu �wiata dominuje wzrok: pos�ugiwanie si� dotykiem i innymi zmys�ami w poznawaniu przedmiot�w ma na celu uzupe�nienie, upewnienie, rozszerzenie spostrze�e�. Dzieci te, przy zastosowaniu pomocy optycznych, mog� si� pos�ugiwa� do�� sprawnie drukiem zwyk�ym. M. Bauman (1963) m�wi o dw�ch grupach os�b, odpowiadaj�cych grupie niedowidz�cych, pos�uguj�cych si� pismem zwyk�ym. Osobom zaliczonym do pierwszej grupy widzenie pozwala na czytanie druku przynajmniej przez kr�tkie okresy czasu i przy u�yciu pomocy optycznych (ostro�� do 0,1), za� osobom z grupy drugiej widzenie umo�liwia regularne, i bez specjalnych trudno�ci, korzystanie z materia��w drukowanych i pisanych pismem zwyk�ym (ostro�� od'O,l do 0,25). W. Melanowski (1951) podkre�la, �e dopiero ostro�� wzroku 0,1 pozwala na najprostsz� prac� wzrokow� i samodzielne bezpieczne poruszanie si�. Inni autorzy tak�e wyr�niaj� w grupie okre�lonej tu mianem "niedowidz�cych" zazwyczaj dwie grupy. A. Kap�an (1968) wyr�nia dwie podgrupy: 0,05-0,08 i 0,09-0,2 ostro�ci wzroku; Ukrain-skaja, na podstawie wspomnianych bada� szybko�ci spostrzegania, wyr�nia w�r�d niedowidz�cych dwie grupy: od 0,1 do 0,2 i wy�ej (Lit-wak, 1973). Komisje lekarskie w Polsce okre�laj�ce stopie� inwalidztwa zazwyczaj przyjmuj� granice od 0,06-0,08 dla II grupy inwalid�w wzroku i 0,09-0,3 dla III grupy inwalid�w (Majewski, 1973). Grupa ta jest bardzo zr�nicowana pod wzgl�dem ostro�ci widzenia. Dzieci niedowidz�ce wykazuj� braki w polu widzenia i nie rozr�niaj� barw; bywaj� w tej grupie dzieci jednooczne itp. St�d tyle trudno�ci napotykanych w okre�leniu mo�liwo�ci wzrokowych dzieci niedowidz�cych i w zapewnieniu im odpowiednich warunk�w i metod pracy w szkole. A. Kap�an (1968) podkre�la, �e w diagnozowaniu dzieci kierowanych do szk� specjalnych nale�y "stosowa� subtelne r�nicowanie, z uwzgl�dnieniem wielu czynnik�w wyra�aj�cych stan, dynamik� i rokowanie ostatecznego stanu czynno�ci widzenia, etiologi�, przebieg podstawowego i towarzysz�cego cierpienia narz�du wzroku". .** ' . 21 Aktualnie terminologia pedagogiczna rozr�nia dwie grupy dzieci: - niewidome, kt�re na skutek braku wzroku pos�uguj� si� pismem punktowym Braille'a; - niedowidz�ce, kt�re mog� pos�ugiwa� si� s�owem drukowanym (Bateman, 1973); z punktu widzenia j�zykowego i psychologicznego lepiej by�oby nazwa� je s�abowidz�cymi. Podzia� ten uwzgl�dnia czytanie jako jedn� z podstawowych umiej�tno�ci zdobywanych przez dziecko w szkole. Niemniej nie mo�na pomin�� faktu, �e mo�liwo�ci korzystania ze wzroku przez dzieci uwa�ane'za niewidome s� bardziej zr�nicowane i nale�y to wykorzysta� w pracy pedagogicznej. Dlatego te� uzasadnione jest wyodr�bnianie w szko�ach dzieci szcz�tkowo widz�cych i uwzgl�dnienie ich specyfiki W kszta�ceniu specjalnym. Wiod�ce powinny tu by� techniki brajlowskie, ale opr�cz nich szcz�tkowo widz�cy mog� - i powinni - wykorzystywa� posiadan� zdolno�� widzenia -w poznawaniu �wiata i w spo�ecznym porozumiewaniu si�: czytaniu i pisaniu pismem zwyk�ym. Przegl�d bada� nad dzie�mi niedowidz�cymi Badania prowadzone przez psycholog�w i pedagog�w zmierzaj� w dw�ch zasadniczych kierunkach: 1) okre�lenia psychospo�ecznych w�a�ciwo�ci niedowidz�cych, tj. ustalenia poziomu inteligencji (tabela 2) oraz ich mo�liwo�ci przystosowania emocjonalnego i spo�ecznego (tabela 3); 2) analizy skuteczno�ci stosowanych metod i form kszta�cenia dzieci niedowidz�cych (tabela 4 i 5). Przegl�d wynik�w bada� nad rozwojem umys�owym niedowidz�cych dzieci wykazuje, �e mimo ograniczenia w odbiorze bod�c�w wzrokowych, dzieci te osi�gaj� w testach inteligencji wyniki mieszcz�ce si� w normie. Mimo braku istotnych r�nic mi�dzy poziomem inteligencji og�lnej dzieci widz�cych i niedowidz�cych, te drugie osi�gaj� jednak znacznie ni�sze wyniki w skalach bezs�ownych, co jest uwarunkowane niesprawno�ci� wzroku. Wskazuje to r�wnie� na mniejsz� sprawno�� wykonawcz� niedowidz�cych, co pokrywa�oby si� z twierdzeniem, �e uszkodzenie wzroku jest utrudnieniem "technicznym" i nie obni�a sprawno�ci intelektualnej. Wysokie wyniki osi�gane przez niedowidz�cych w skali s�ownej �wiadcz� w�a�nie o prawid�owej sprawno�ci funkcji intelektualnych oraz o sku- 22 Tabela 2. Badania poziomu inteligencji dzieci niedowidz�cych Badaj�cy i badani Wyniki i wnioski Myers (1930); dzieci niedowidz�ce Pintner (1942); testy Bine-taj'602 dzieci niedowidz�cych w wieku 10-12 lat Livingston (1958); test Bi-neta, badania por�wnawcze dzieci niedowidz�cych i widz�cych Mueller (1962) Bateman (1963); test Bine-ta. 131 dzieci niedowidz�cych z kl. I-V szk�l zwyk�ych S�kowska (1978); test Wechslera, 30 uczni�w z kl. VII szko�y specjalnej S�kowska (1980); skala Wechslera, profil inteligencji werbalnej uczni�w klas I-III szko�y dla niedowidz�cych S�kowska (1980); skala Wechslera, badania por�wnawcze poziomu inteligencji dzieci niedowidz�cych i widz�cych w wieku 10-16 lat 60% badanych mia�o 1.1. poni�ej 90, a tylko 9% powy�ej 109. 41% badanych mia�o 1.1. poni�ej 90, 17% powy�ej 109; �redni 1.1. - 95. Fotograficzne powi�kszenie pomocy stosowanych w te�cie Bineta nie podwy�szy�o uzyskiwanych wynik�w. Nie stwierdzono istotnych r�ni�. Dzieci niedowidz�ce uzyskiwa�y ni�sze' wyniki w zadaniach wymagaj�cych koordynacji wzroko-ruchowej oraz nieco lepsze wyniki w zadaniach wymagaj�cych pami�ci s�uchowej (z wyj�tkiem powtarzania liczb). Powi�kszenie pomocy stosowanych w tek�cie nie zmieni�o 1.1. Powi�kszenie ilustracji z Obrazkowego Testu S�ownikowego Peabody nie poprawi�o wynik�w uzyskanych przez dzieci niedowidz�ce. �redni 1.1. - 100. Badan� grup� podzielono wg stopnia uszkodzenia wzroku: w grupie z lekkim niedowidzeniem 1.1. wynosi� 95, ze �rednim niedowidzeniem - 101, z powa�nym niedowidzeniem - 106. R�nice te s� istotne i "by� mo�e odzwierciedlaj� wp�yw czynnika selekcji tzn., �e dziecko ze znacznym uszkodzeniem wzroku musi dysponowa� inteligencj� nieco wy�sz� od przeci�tnej, aby mog�o da� sobie rad� w szkole zwyk�ej". �redni 1.1.; skala pe�na - 113, skala bezs�owna - 104, skala s�owna - 115. Wysokie wyniki uzyskano w podtestach: rozumienie, s�ownik, labirynty. Niskie wyniki uzyskano w podtestach: powtarzanie cyfr, porz�dkowanie obrazk�w, symbole figur i cyfr. Wynik przeci�tny wynosi dla poszczeg�lnych test�w 10,1 pkt.; �redni 1.1. wynosi 99,8. Ni�sze wyniki osi�ga�y dzieci w te�cie powtarzania liczb - 8,4 pkt. Najwy�szy wynik by� w te�cie rozumienia: �rednia 11,1 pkt. Do wynik�w testu rozumienia zbli�one s� wyniki testu podobie�stw i testu s�ownikowego. �redni 1.1. dzieci niedowidz�cych wyni�s� 90,4, za� dzieci widz�cych 98,44. R�nica jest istotna statystycznie na poziomie 0,01, ale �rednie 1.1. dzieci niedowidz�cych i widz�cych mieszcz� si� w normie. 23 Tabela 3. Badania nad przystosowaniem emocjonalnym i spo�ecznym Badaj�cy i badani Wyniki i wnioski Underberg (1958); 40 widz�cych, 40 niewidomych, 31 niedowidz�cych Bateman (1964); testy so-cjometryczne, 100 niedowidz�cych uczni�w klas specjalnych przy szkole zwyk�ej i 159 niedowidz�cych uczni�w szk� zwyk�ych ucz�szczaj�cych do gabinet�w wyr�wnawczych Stanula (1976); test Eysenc-ka, uczennice z klas VII, VIII szk� dla niedowidz�cych oraz szk� zwyk�ych S�kowska (1980); skala Dojrza�o�ci Spo�ecznej Doi�a, uczniowie niedowi-.dz�cy z klas II-IV -Niedowidz�cych charakteryzuje najwi�ksza wra�liwo�� na objawy lito�ci. Niedowidz�cy w mniejszym stopniu ni� niewidomi akceptuj� ograniczenie zwi�zane z dysfunkcj� wzroku. Niedowidz�cy w �rednim stopniu s� najmniej akceptowani spo�ecznie przez r�wie�nik�w. Lepsze przystosowanie stwierdzono u uczni�w ucz�szczaj�cych do klas specjalnych. "Dojrzewaj�ce dziewcz�ta niedowidz�ce w por�wnaniu z widz�cymi s� mniej zr�wnowa�one emocjonalnie, bardziej l�kliwe i neurotyczne". Dzieci mieszkaj�ce w domu rodzinnym w 70% uzyska�y wiek dojrza�o�ci spo�ecznej powy�ej normy, 20% w normie, 10% poni�ej normy. W grupie dzieci mieszkaj�cych w internacie wiek dojrza�o�ci spo�ecznej poni�ej normy osi�gn�o 30% dzieci, w normie - 22,5%, a powy�ej normy - 42,5%. Tabela 4. Badama nad osi�gni�ciami szkolnymi niedowidz�cych Badaj�cy i badani Wyniki i wnioski Peck (1933); uczniowie nie- j Czytanie dzieci niedowidz�cych kszta�tuje si� na po- dowidz�cy Eakin, Pratt, Mc. Farland (1961) Nolan (1959) Bateman (1963); dzieci z klas JII-IY ziomie klasy, do kt�rej ucz�szczali, z wyj�tkiem tempa czytania, kt�re jest zwolnione. Szybko�� czytania jest wolniejsza od przeci�tnej dla uczni�w widz�cych. Dzieci z klas III-IV czytaj� z op�nieniem 6 miesi�cy w por�wnaniu do swego wieku umys�owego ocenianego na podstawie testu Bineta. Pope�niaj� rodzaje b��d�w podobne do dzieci widz�cych. 24 V: Tabela 4. cd. Badaj�cy i badani Wyniki i wnioski Huteman (1963); dzieci z klas III-IY Dzieci z klas III-IY czytaj� z op�nieniem 6 miesi�cy w por�wnaniu do-Swego wieku umys�owego ocenianego na podstawie testu Bineta. Pope�niaj� rodzaje b��d�w podobne do dzieci widz�cych. Testy przeprowadzone w�r�d uczni�w szk� dla niedowidz�cych i zwyk�ych wykaza�y istotn� r�nic� w wiadomo�ciach i umiej�tno�ciach szkolnych na niekorzy�� uczni�w niedowidz�cych. Znacznie s�abiej opanowali oni materia� programowy dotycz�cy j�zyka polskiego, matematyki, chemii, a tak�e innych przed-, miot�w. Ustalono czynniki wp�ywaj�ce na te wyniki. Niedowidz�cy osi�gaj� ni�sze wyniki w nauce ni� niewidomi i widz�cy. S�kowska (1978-79); badania ci�gle uczni�w szk�l dla niedowidz�cych z klas II- VII /.icmcowa (1967); uczniowie szk�l dla niedowidz�cych Nazarowa (1974); uczniowie szk�l dla niedowidz�cych w kl. I, II, IV Op�nienie my�lenia matematycznego u uczni�w niedowidz�cych. Tubela 5. Rozw�j fizyczny niedowidz�cych dzieci Badaj�cy i badani Wyniki i wnioski A/arian (1974); uczniowie niedowidz�cy 1'ielecki, S�kowska (1980); badania rozwoju fizycznego i motorycznego uczni�w niedowidz�cych i widz�cych w wieku 10-16 lat Odpowiednio dobrane �wiczenia maj� wp�yw pozytywny na sprawno�� fizyczn� niedowidz�cych. Og�lny poziom rozwoju fizycznego dzieci niedowidz�cych jest ni�szy ni� widz�cych g��wnie w grupie ch�opc�w 10-12 lat. Sprawno�� motoryczna dzieci niedowidz�cych jest znacznie zawy�ona w stosunku do dzieci widz�cych. teczno�ci oddzia�ywa� wychowawczych szko�y. Wiadomo jest bowiem, �e skala s�owna jest nasycona czynnikiem �rodowiskowym. Fakt, �e w te�cie podobie�stw niedowidz�cy uzyskuj� dobre wyniki, �wiadczy o umiej�tno�ci uog�lniania, my�lenia logiczno-poj�ciowego i stosowania analogii. Wszystko to jest dobrym punktem wyj�cia dla praktyki pedagogicznej i rewalidacyjnej. 25 Podsumowuj�c dane o inteligencji dzieci niedowidz�cych mo�na stwierdzi�, �e posiadaj� one predyspozycje umys�owe umo�liwiaj�c realizacj� programu nauczania dla szk� zwyk�ych oraz integracj� ceni� przy pomy�lnych warunkach psychospo�ecznych i dydaktycznyc Dane z bada� nad rozwojem emocjonalnym i przystosow