Jan Wikarjak Gramatyka opisowa J�zyka �aci�skiego Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1999 GRAMATYKA OPISOWA J�ZYKA �ACI�SKIEGO Jan Wikarjak Ok�adk� projektowa�a Maryna Wi�niewska Redaktor Zdzis�aw Garbowski Redaktor techniczny Teresa Skrzypkowska Korektorzy Barbara Gronek, Lidia Czerwi�ska � Copyright by Pa�stwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1978 � Copyright by Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o.o. Warszawa 1997 � Copyright by Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 1999 - ' Cz�� pierwsza WIADOMO�CI WST�PNE I NAUKA O G�OSCE � , ' - � WIADOMO�CI WST�PNE ROZW�J J�ZYKA �ACI�SKIEGO Pocz�tkowo jeden z dialekt�w italskich, kt�rym pos�ugiwali si� Latynowie, tzn. mieszka�cy �rodkowoitalskiej krainy Lacjum, z czasem z rozwojem pa�stwa rzymskiego, sta� si� j�zykiem �wiatowym; po upadku imperium rzymskiego jeszcze przez szereg stuleci utrzyma� si� jako j�zyk nauki, literatury, dyplomacji, liturgii Ko�cio�a. Dzi� �acin� literack� stosuje si� czynnie w niekt�rych publikacjach z zakresu filologii klasycznej, niekiedy tak�e na kongresach naukowych latynist�w. Natomiast z �aciny ludowej na terenie Italii i europejskich prowincji rzymskich rozwin�y si� j�zyki roma�skie: w�oski, francuski, hiszpa�ski, portugalski, rumu�ski, sardy�ski, prowansalski, retoroma�ski. J�zyk �aci�ski poznajemy dzi� g��wnie z zabytk�w literatury. W jego rozwoju wyr�niamy kilka okres�w, z kt�rych najwa�niejsze to okres cycero�ski, tak nazwany od Cycerona (106-43 p.n.e.), g��wnego przedstawiciela prozy rzymskiej, oraz okres augustowski, zawdzi�czaj�cy sw� nazw� Augustowi (63 p.n.e. - 14 n.e.), w kt�rym nast�pi� szczytowy rozkwit poezji. Czasy od wyst�pienia Cycerona w r. 81 p.n.e. do �mierci Augusta w 14 r.n.e. nazywamy z�otym albo klasycznym okresem literatury �aci�skiej. Gramatyka opisowa j�zyka �aci�skiego opiera si� na zabytkach tej w�a�nie epoki, szczeg�lnie na pismach Cycerona i wsp�czesnego mu Cezara (100 - 44 p.n.e.) oraz poet�w epoki augustowskiej: Wergilego (70-19p.n.e.), Horacego (65 - 8 p.n.e.), Owidiusza (43 p.n.e. -18 n.e.). Gramatyka historyczna, przedstawiaj�ca j�zyk �aci�ski w historycznym rozwoju, uwzgl�dnia opr�cz �aciny klasycznej tak�e czasy wcze�niejsze, tzn. okres archaiczny, i p�niejsze, a wi�c okres tzw. srebrnej �aciny, przypadaj�cy mniej wi�cej na lata 14 - 117 n.e., a tak�e zabytki stuleci nast�pnych, w kt�rych punkt ci�ko�ci przesuwa si� poza Itali�. Wa�ny materia� do bada� nad j�zykiem stanowi� te� napisy, szczeg�lnie pochodz�ce z czas�w wcze�niejszych od pomnik�w literatury. ALFABET Alfabet �aci�ski liczy 24 litery: ABC DEF GHI KLM NOP QRS TUV XYZ abc def ghi kim nop qrs tuv xyz m Pismo przej�li Rzymianie od Grek�w, odpowiednio je adaptuj�c i modyfikuj�c. Za czas�w Cycerona by�o w u�yciu 21 liter. Litery y, z, wprowadzono nieco p�niej dla dok�adniejszego oddania wyraz�w pochodzenia greckiego, takich jak cycnus � �ab�d�, zephyrus = = wiatr zachodni, dlatego owe litery znalaz�y si� na ko�cu alfabetu; wypada te� zaznaczy�, i� Rzymianie nie rozr�niali w pi�mie u, v u�ywaj�c jednego znaku zar�wno dla samog�oski, jak i sp�g�oski. Wcze�niej, w epoce republiki, zachodzi�y zmiany co do zakresu u�ycia liter oznaczaj�cych sp�g�oski tylnoj�zykowe. Pocz�tkowo u�ywano liter c k q zale�nie od tego, jaki d�wi�k po nich wyst�powa�. Litera C oznacza�a zar�wno sp�g�osk� bezd�wi�czn� [k], jaki d�wi�czn� [g]; z czasem, ok. r. 300 p.n.e., na oznaczenie sp�g�oski d�wi�cznej wprowadzono now� Iher� G (kt�ra jest graficzn� odmian� C). Odt�d zmniejszy� si� zakres stosowania litery Q, a litera K wysz�a niemal zupe�nie z u�ycia. �lady dawnego stanu zachowa�y si� w pewnych skr�tach, kt�re nie uleg�y zmianie: C = Gaius, Cn = Gnaeus, Ka�. = Kalendae. . WYMOWA I ORTOGRAFIA �4 Litery �aci�skie s� nam znane z alfabetu polskiego. Nasi przodkowie bowiem przej�li alfabet �aci�ski adaptuj�c go do potrzeb j�zyka polskiego przez znaki diakrytyczne (kropki, kreski nad literami, haczyki u do�u) lub po��czenia literowe (np. cz, sz, rz, dz); chodzi�o o oddanie d�wi�k�w nie wyst�puj�cych w j�zyku �aci�skim. Warto�� d�wi�kowa liter w �acinie jest w zasadzie ta s� ma, co w j�zyku polskim. R�nice s� stosunkowo nieliczne. W przeciwie�stwie do Polak�w staro�ytni Rzymianie odr�niali w wymowie samog�oski d�ugie i kr�tkie; r�nicy tej jednak nie zaznaczali w pi�mie. Ta sama wi�c litera a oznacza� mo�e zar�wno samog�osk� d�ug�, np. w wyrazie mater, jak i kr�tk� np. w wyrazie pater; podobnie przedstawia si� sprawa z innymi literami. Inaczej nieco jest w j�zyku greckim, gdzie mamy odr�bne litery na oznaczenie kr�tkiego e (e � epsilon) i d�ugiego e (rj � eta) oraz kr�tkiego o (o � omikron) i d�ugiego o (a> � omega). W naszych podr�cznikach, zw�aszcza za� w s�ownikach, przyj�to spos�b zaznaczania iloczasu przez odpowiednie znaki diakrytyczne: kreseczka pozioma nad liter� oznacza d�ugo�� samog�oski, �uk wygi�ty ku g�rze jej kr�tko��; piszemy wi�c mater, ale pater. Po��czenia ae, oe wymawiamy dzi� jako pojedynczy d�wi�k [e] np. saepe [sepe], poena 5 s [pena]. Niekiedy dla zaznaczenia, i� po��czenie to nale�y czyta� jako dwie g�oski, stawiamy nad e dwie kropki (trema); piszemy wi�c aer, poeta. Litera i oznacza zar�wno samog�osk� i, jak sp�g�osk� j, szczeg�lnie mi�dzy samog�oskami oraz na pocz�tku wyrazu przed samog�osk�, np. iam, maior. Niekt�rzy wprowadzaj� w tych wypadkach liter�./, kt�ra pojawi�a si� w tekstach �aci�skich w epoce �redniowiecza. Bardziej rozpowszechnione jest odr�nianie litery u od v, kt�re wprowadzono w tej�e epoce. Liter� c w pozycji przed e, i, y, ae, oe przyj�to czyta� jak polskie [c], w innych pozycjach, a wi�c przed a, o, u, przed sp�g�osk� i na ko�cu wyrazu jak polskie [k]. F czytamy jak polskie [w]: vinum [winum], ovis [owis]. Qu czytamy jak polskie [kw], np.: agua [akwa], quis [kwisj. 7 Ngu przed samog�osk� jak [ngw]: lingua [lingwa], st�d polskie lingwista, sanguis [sangwis], st�d poi. sangwinik. Su przed samog�osk� w niekt�rych wyrazach czytamy jak [sw]: persuadeo [perswadeo] (por. poi. perswazja), suavis [swawis], suesco [swesko]. Ph (wyst�puje jedynie w wyrazach pochodzenia greckiego) zwykli�my czyta� [f], np.: philosophia, philologus, st�d poi. filozofia, filolog. Co do u�ycia du�ych liter stosujemy na og� zasady ortografii polskiej; przyj�to wszak�e zaczyna� du�� liter� nie tylko imiona w�asne, lecz tak�e od nich urobione przymiotniki i przys��wki np.: Latium, lingua Latina, Latine loqui. Przyj�ta dzi� (cho� bynajmniej nie przez wszystkich) wymowa jest kompromisem mi�dzy wymow� Rzymian epoki klasycznej a wymow� p�niejsz�, datuj�c� si� ze schy�ku staro�ytno�ci, b�d� z czas�w kiedy �acina ludowa przekszta�ca�a si� w j�zyki roma�skie. W epoce klasycznej litera c, niezale�nie od pozycji, oznacza�a zawsze sp�g�osk� tylnoj�zykow� [k]. Cicero wymawia� swoje nazwisko jako [Kikero]; wsp�cze�ni mu Grecy pisali je KiKSpwv. Pod koniec staro�ytno�ci c [k] przed samog�oskami przednimi ulega�o palatalizacji i przesz�o nast�pnie w g�osk� zwartoszczelinow� lub szczelinow�. Nazwisko wielkiego pisarza i m�wcy wymawiaj� W�osi jako [Cziczero]; Francuzi jako [Siser�n]. Po��czenia liter ae, oe oznacza�y dwug�oski, kt�re wymawiano jako [a?], [o*], zbli�one do [a<], [o*], jak je oddawali Grecy. Nazwisko wielkiego Cezara pisali Grecy Kataap, do j�zyka niemieckiego przesz�o jako Kaiser. Imi� Caecilius oddawali Grecy jako KotiiciA,io<;. Rzymianie nie czuli potrzeby wprowadzenia odr�bnej litery v, widocznie chodzi�o o oddanie niezg�oskotw�rczego y, (zbli�onego do poi. /) jak w wyrazie Europa, a nie dwu-wargowego [w]: vinum [uinum] nie [winum]. Przy prawid�owej zatem wymowie niepotrzebne by�oby zaznaczanie odr�bnej rzekomo wymowy w wyrazach typu lingua, suadeo. W wyrazach pochodzenia greckiego ph (greckie <p) czytali jako aspirowane (przydechowe) p; nie oddawali wi�c tego d�wi�ku liter�/, kt�rej u�ywali w pisowni wyraz�w rodzimych, jakfides. Warto zaznaczy�, i� w pewnych okresach // przed samog�oskami niekt�rzy wymawiali jako [ej]; ratio czytali [racjo], st�d poi. racja, racjonalizm. S mi�dzy samog�oskami brzmia�o d�wi�cznie jak polskie [z], np. w wyrazach causa, rosa. Nale�y podkre�li�, i� w ostatnich czasach zaznacza si� coraz silniej tendencja, by wr�ci�, o ile to mo�liwe, do wymowy epoki klasycznej. �7 ILOCZAS W odr�nieniu od dzisiejszej polszczyzny kulturalnej, kt�ra nie zna samog�osek d�ugich, w j�zyku �aci�skim samog�oski oraz sylaby r�ni� si� iloczasem, to znaczy mog� by� kr�tkie lub d�ugie. Sylaba �aci�ska mo�e by�: a. kr�tka (syllaba brevis), np. obie sylaby w wyrazach: pd-tSr, tS-gd; b. d�uga z natury (syllaba natura longa), je�eli zawiera samog�osk� d�ug� lub dwu- g�osk�, np. pierwsza sylaba w wyrazach mdter, aurum; c. d�uga z umowy (syllaba positione longa;, je�eli po samog�osce kr�tkiej wyst�puje 8 grupa dwu lub wi�cej sp�g�osek z wyj�tkiem po��czenia g�oski zwartej z p�ynn� (mu t a cum liquida). Nale�y zaznaczy�, �e litera x oznacza dwie sp�g�oski [ks], podobnie litera z [dz], odpowiednik greckiej litery dzeta; natomiast po��czenie liter qu to znak jednej sp�g�oski. Przy wymawianiu sylaby zamkni�tej grup� sp�g�osek g�os si� zatrzymywa�, wobec czego czas potrzebny do jej wym�wienia stawa� si� odpowiednio d�u�szy, jak to obserwujemy przy pierwszej sylabie nast�puj�cych wyraz�w; penna, semper, sanctus, dexter. Zjawisko to nie wyst�puje, gdy grup� stanowi po��czenie muta cum liquida; albowiem gdy drug� sp�g�osk� jest p�ynna (/, r), g�os si� nie zatrzymuje, grupa nie zamyka sylaby, lecz w ca�o�ci nale�y do sylaby nast�pnej, np. w wyrazach: pa-trem, pu-blicus. Zapami�tajmy, �e samog�oska przed samog�osk� ulega skr�ceniu (vocalis ante vocalem corripitur): audlvit, ale audlit. Warto te� wiedzie�, �e w j�zykach roma�skich �aci�skie samog�oski d�ugie maj� inne odpowiedniki ni� samog�oski kr�tkie. Do poprawnego wymawiania, a zw�aszcza akcentowania wyraz�w �aci�skich, potrzebna jest znajomo�� iloczasu; informacje na ten temat znajdziemy w s�owniku, je�eli za� chodzi o iloczas ko�c�wek � w gramatyce. AKCENT W akcentowaniu wyraz�w �aci�skich obowi�zuj� nast�puj�ce zasady: 1. Wyrazy dwusylabowe maj� akcent na pierwszej sylabie bez wzgl�du na jej iloczas. Akcentujemy zatem mdter, pdter. 2. Miejsce akcentu w wyrazach d�u�szych, tzn. sk�adaj�cych si� z trzech lub wi�cej sylab, zale�y od iloczasu sylaby przedostatniej (paenultima). Je�eli sylaba przedostatnia jest d�uga (oboj�tnie czy z natury, czy z umowy), to na niej w�a�nie spoczywa akcent, np. natura, magisterije�eli natomiast przedostatnia sylaba jest kr�tka, akcent pada na sylab� trzeci� od ko�ca np.: d�mlnus,stflldba, t�nebrae � ciemno�� (muta cum liquida nie daje wzd�u�enia). 3. Enklityki, czyli wyrazy, kt�re nie maj�c w�asnego akcentu, opieraj� si� o wyraz poprzedzaj�cy, (-que = i, -ne = czy, -ve = czy, lub) tworz�c z nim tzw. zestr�j akcentowy. Wymienione wy�ej zasady akcentowania stosuje si� do zestroju jako ca�o�ci. Wyrazp�pulus ma akcent na sylabie po- (trzeciej od ko�ca, gdy� przedostatnia jest kr�tka), natomiast w zestawieniu senatus populus�ue Romdnus � �senat i nar�d rzymski" akcent przesuwa si� na sylab� -lus-. Podobnie w zestroju videsne = czy widzisz? akcentujemy sylab� -des-, w zwrocie Tros Rutulusve akcentujemy sylab� -lus-, przy arma virtimque � sylab� -rum-. Tak�e inne wyrazy traktuje si� niekiedy jako enklityki, np. akcentujemy w zestroju, nobis- cum = z nami, vobiscum � z wami, propterea = dlatego. Jak widzimy, akcent �aci�ski wykazuje du�o podobie�stw do akcentu polskiego. Tak�e w naszym j�zyku akcent wyrazowy zwi�zany jest z sylab� przedostatni�. Od tej zasady zdarzaj� si� odst�pstwa: pewne wyrazy, i to zar�wno swojskie jak i obcego pochodzenia, maj� akcent na trzeciej od ko�ca np. og�em, okolica, gramatyka, fizyka. Natomiast enklityki nie wp�ywaj� na miejsce akcentu w zestroju, akcentujemy \poszedl i poszed�by, ^powiedz i ^powiedz mi; w wymowie wszak�e niekt�rych os�b obserwujemy tendencj� do przesuwania akcentu. Inaczej nieco zachowuje si� proklityka, czyli wyraz opieraj�cy si� o wyraz nast�pny, zw�aszcza gdy jest nim wyraz jednosylabowy. Akcentujemy bowiem: do \domu, ale \do cna; nie 'czyta/, ale 'nie pisz, \nie m�w mi. �8 �10 4. W j�zyku �aci�skim spotykamy kilka wyraz�w z akcentem na sylabie ostatniej, np. adduc = przyprowad�, istinc = stamt�d, adhuc � dot�d. Pozorne to odst�pstwo od zasady jest wynikiem skr�cenia wyrazu (tzw. apokopy); odpad�a ko�cowa samog�oska -e, akcent za� pozosta� na tej samej sylabie, na kt�rej znajdowa� si� przed skr�ceniem. Zjawisko to jest dla nas szczeg�lnie interesuj�ce ze wzgl�du na akcent w j�zyku francuskim umiejscowiony na sylabie ostatniej. Tak�e w j�zyku polskim niekt�re wyrazy maj� przycisk na sylabie ostatniej, np. akurat, arcymistrz. NAJWA�NIEJSZE ZJAWISKA FONETYCZNE Wymiana samog�osek czyli apofonia mo�e by� (1) jako�ciowa, tego: toga, (2) ilo�ciowa, przy czym samog�oska wyst�powa� mo�e na stopniu: (a) normalnym, (b) wzd�u�enia, (c) zaniku odium : odi, t&go : tegula, genitor : gi-gn-o, est: sunt, edo : dens. Zjawisko to jest odziedziczone z pr�j�zyka. Por. poi. wozy: wiezie, posucha: schn��. Inne zmiany zachodzi�y na gruncie �aci�skim lub italskim. Samog�oska d�uga ulega skr�ceniu: a. przed samog�osk� (vocalis ante vocalem corripitur): finlre: finfo, flere:fl8o, audwit: audiit b. w wyg�osi� zamkni�tym z wyj�tkiem pozycji przed s, amare: ornat, aucKs: audit, honoris: hon�s: honor c. wyrazy dwusylabowe z pierwsz� sylab� kr�tk� maj� sk�onno�� do skr�cenia tak�e drugiej (prawo skracania wyraz�w jambicznych) mali, ben&: clare, alte. Samog�oska kr�tka zanika w sylabie �rodkowej, zjawisko to nazywa si� synkop� valde: validus, disciplina: discipulus, w wyg�osi� nazywa si� to apokop� dic<dice, du� < duce, fac<facetfer<fere. Samog�oska kr�tka wzd�u�a si� przy zaniku s przed sp�g�osk� d�wi�czn� (wzd�u�enie zast�pcze) ldem<isdem, pono<p�sno<poslno. Samog�oski kr�tkie w sylabie otwartej w �rodku wyrazu przechodz� w /�I&go: colllgo, hdbeo: adhibeo, fdcio: conflcio, caput: capltis. W sylabie zamkni�tej a > & �factus: perfectus, par co: peperci. {11 ZMIANY SPӣG�OSEK Asymilacja zupe�na a. progresywna (od kierunku oddzia�ywania) ferse>/erre, velse>�e/fe, facilsimus> -�� -*� -* >facillimus b. regresywna disfero></(^ero, adfero>o$ero, a<�tu\i>attuli, adse�\ior>assequor Asymilacja niezupe�na a. co do d�wi�czno�ci scribo : scriptus, nubo : mysi, ago : actus b. co do miejsca artykulacji Sp�g�oska nosowa przed przednioj�zykow� wyst�puje jako n, przed wargow� jako m etan : eundem, compono : contemno, imbuo : indico 10 Dysymilacja Rzymianie nie lubili dwu / ani dwu r w kolejno po sobie nast�puj�cych sylabach; nast�powa�o rozpodobnienie caeruleus: caelum; por. poi. prze�cierad�o : prze�cie�a�, militaris: : mortalis; por. poi. jadalnia: cieplarnia. Rotacyzm (od greckiej litery rho) � s mi�dzy samog�oskami przechodzi w r spero: spes, gero: gessi, laudare: esse. Dla �atwiejszego przyswojenia zjawisk fleksyjnych podano niekt�re przyk�ady zmian fonetycznych; dok�adniejsze om�wienie owych zmian nale�y do gramatyki historycznej. ' s - � ' _ ,, , Cz�� druga r NAUKA O WYRAZIE ; , ,_ � -,, FLEKSJA �12 CZʌCI MOWY Podobnie jak w j�zyku polskim wyr�niamy w �acinie cz�ci mowy odmienne i nieodmienne. Odmienne cz�ci mowy to: 1. rzeczownik � substantivum 2. przymiotnik � adiectivum 3. zaimek � pronomen 4. liczebnik � numerale 5. czasownik � verbum Pierwsze cztery odmieniaj� si� przez przypadki, Uczby, rodzaje � odmian� t� nazywamy deklinacj�; przy odmianie czasownika, kt�r� okre�lamy jako koniugacj�, rozr�niamy osoby, liczby, czasy, tryby, strony. Nieodmiennymi cz�ciami mowy s�: 6. przys��wek � adverbium 7. przyimek � pracpositio 8. sp�jnik � coniunctio 9. wykrzyknik � interiectio �u LICZBY, RODZAJE, PRZYPADKI Liczby. W odmianie �aci�skiej wyst�puj� dwie liczby: a. pojedyncza � numerus singularis b. mnoga � numerus pluralis W praj�zyku istnia�a jeszcze liczba podw�jna - numerus dualis, kt�ra w �acinie zanik�a; pozosta�y tylko drobne jej szcz�tki w odmianie liczebnik�w: duo, ambo (zob. � 53). Podobnie przedstawia si� sprawa w dzisiejszej polszczy�nie, gdzie zachowa�y si� pewne formy Uczby podw�jnej, jak dwie�cie, r�koma, oczyma. Por. przys�owie: m�drej g�owie do�� dwie s�owie. g M Rodzaje. J�zyk �aci�ski podobnie jak polski zna trzy rodzaje: a. rodzaj m�ski � genus mascnlinum (skr�t m.) b. rodzaj �e�ski � genus femininum (skr�t/.) c. rodzaj nijaki � genus neutrnm (skr�t n.) 14 Rodzaj rzeczownik�w poznajemy: a. wed�ug znaczeni a (rodzaj naturalny) b. wed�ug zako�czenia (rodzaj gramatyczny) Nazwy istot m�skich s�masculina np. pater � ojciec, agricola = rolnik; nazwy istot �e�skich � feminina np. mater = matka, femina = kobieta. Ponadto rodzaju m�skiego s� nazwy miesi�cy, wiatr�w i rzek: december frigidus = ch�odny grudzie�, Aquilo per-frigidus �= bardzo zimny A. (wiatr p�nocnowschodni), Tiberis flavus = ��ty Tyber. Nazwy drzew, kraj�w, wysp i miast zako�czone na -us s� feminina, np.: populus alta = = wysoka topola, Aegyptus antiqua = staro�ytny Egipt, Delus clara = s�awne Delos, Corinthus opulenta = bogaty Korynt. Nazwy miesi�cy s� w�a�ciwie przymiotnikami, traktowanymi jako przydawki do wyraz�w mensis (m.) = miesi�c. Na rodzaj nazw rzek wp�yn�� niew�tpliwie rzeczownik pospolity fluvius = rzeka, b�d�cy rodzaju m�skiego. Podobnie liczne nazwy drzew, kraj�w, wysp, miast stosowa�y si� w rodzaju do rzeczownik�w: arbor = drzewo, terra = kraj, insula = wyspa, urbs = miasto; wszystkie te rzeczowniki s� feminina. Wymienione zasady mo�na uj�� za dawnymi podr�cznikami w wierszyk u�atwiaj�cy zapami�tanie. Miesi�ce, wiatry, rzeki, ludy za m�czyzn uchodzi�y wprz�dy; drzewa, kraje, wyspy, miasta, cho� z -us, by�y jak niewiasta. Rzeczowniki nie�ywotne mog� by� rodzaju m�skiego, �e�skiego, nijakiego. Ich rodzaj w wielu wypadkach okre�li� mo�na wed�ug zako�cze�, kt�re s� charakterystyczne dla danego rodzaju. Tak np. hortus = ogr�d (z zako�czeniem -us) jest masculinum, terra (z zako�czeniem -a) femininum, 0t;�/M (z zako�czeniem -urn) neutrum. Dalsze szczeg�y poznamy przy poszczeg�lnych deklinacjach, Przypadki. Deklinacja �aci�ska ma sze�� przypadk�w: � 15 1. nominativus � mianownik odpowiadaj�cy na pytanie: ktol co? 2. genetirus � dope�niacz na pytania: czyj? czyja? czyje? kogo? czego? 3. datirus � celownik na pytania: komu? czemu? dla kogo? 4. accusativus � biernik na pytanie: kogo? co? 5. ablativus � napytania: kim? czym? z kim? z czym? (narz�dnik � instrumentalis) w kim? w czym? o kim? o czym? (miejscownik � locativus) od kogo? od czego? (ablativus w�a�ciwy) 6. vocativus � wo�acz Ablativus stanowi osobliwo�� deklinacji �aci�skiej. J�zyk praindoeuropejski mia� osiem przypadk�w, z kt�rych siedem zachowa�o si� w j�zyku polskim; brak naszemu j�zykowi przypadka roz��czenia zwanego ablativus, jego funkcj� obj�� u nas dope�niacz wyst�puj�cy z przyimkiem: od, z (czego) w takich np. zwrotach jak: od ojca, z miasta. J�zyk �aci�ski zachowa� sze�� przypadk�w, brak mu narz�dnika i miejscownika; ich funkcj� obj�� ablativus. W ten spos�b ablativus pe�ni funkcj� trzech r�nych przypadk�w. Wyst�puje jako narz�d-nik (ablativus instrumentalis), miejscownik (ablativus locativus) oraz ablativus w�a�ciwy. W�a�ciwie zachowa�y si� pewne resztki locatiwu, o czym ni�ej. O szczeg�ach u�ycia przypadk�w dowiemy si� z dzia�u po�wi�conego sk�adni. Podobnie jak w j�zyku polskim, ale inaczej ni� np. w angielskim czy francuskim, formy f ie poszczeg�lnych przypadk�w w �acinie r�ni� si� ko�c�wkami: temat charakteryzuje 15 znaczenie wyrazu, ko�c�wka okre�la rol� danego wyrazu w zdaniu. Temat i ko�c�wka to tzw. cz�stki fleksyjne, od kt�rych odi�ni� nale�y cz�stki s�owotw�rcze (por. � 157). Nie wszystkie przecie� przypadki maj� odmienne od innych formy; tote� warto zapami�ta� pewne regu�y u�atwiaj�ce nauk� odmian. Uwaga. Gramatyka opisowa uwzgl�dnia podzia� wyrazu na temat i ko�c�wk� wed�ug stanu w �acinie klasycznej, natomiast w gramatyce historycznej przyjmuje si� jako podstaw� owego podzia�u raczej stan j�zykowej wsp�lnoty indoeuropejskiej. �n OG�LNE REGU�Y DEKLINACYJNE 1. Vocativus singularis jest r�wny nominatiwovi z wyj�tkiem rzeczownik�w i przy miotnik�w deklinacji drugiej na -us. W pluralis formy nominatiwu i vocatiwu s� zawsze r�wne. Tote� we wzorach odmian opuszcza� b�dziemy vocatiVus z wyj�tkiem singu laris deklinacji drugiej na -us. 2. Neutra maj� trzy przypadki r�wne: nominativus, accusativus i vocativus. W plu ralis przypadki te ko�cz� si� na -a. Podobnie przedstawia si� ta sprawa w j�zyku polskim (por. odmian� rzeczownik�w: jajko, pole, imi�, ciel�; w liczbie mnogiej: jajka, pola, imiona, ciel�ta). 3. W pluralis dativus i ablativus s� sobie r�wne. 1. 5� PODZIA� DEKLINACJI . W j�zyku �aci�skim wyr�niamy pi�� deklinacji. Do kt�rej deklinacji zaliczy� nale�y jaki� rzeczownik, poznajemy z zako�czenia genetiwu singularis, a mianowicie: I deklinacja -ae II -i m iv V � >� -�s -ei Przy poszczeg�lnych rzeczownikach s�owniki podaj� nominativus oraz zako�czenie gen. singularis. Uwaga. Z punktu widzenia gramatyki opisowej owe zako�czenia traktujemy jako ko�c�wki, cz�� poprzedzaj�c� ko�c�wk� � w zasadzie niezmienn� we wszystkich przypadkach � stanowi temat (por. � 16). DEKLINACJA I na Singularis Pluralis N.=V. Gen. Dat. porta portae portae brama bramy bramie portae portarum portt� bramy bram bramom 16 Singularis Pluralis Acc. portam Abl. porta in porta e porta bram� bram� w bramie z bramy portas bramy portis bramami in portis w bramach e portis z bram Rodzaj. Rzeczowniki deklinacji pierwszej s� feminina, np. rosa = r�a, porta = brama. Pami�ta� wszak�e powinni�my zasad� o rodzaju naturalnym; rzeczowniki oznaczaj�ce m�czyzn s� masculina, np. agricola � rolnik, scriba = pisarz, nauta = �eglarz, poeta = = poeta. Por. polskie: starosta, wojewoda, s�dzia. OSOBLIWO�CI DEKLINACJI PIERWSZEJ Zako�czenie gen. singularis -ae rozwin�o si� z dawnego -ai lub -ai; ta posta� wyst�puje niekiedy w inskrypcjach oraz jako archaizm w poezji, np. u Lukrecjusza, Wergilego. Pierwotne zako�czenie gen. sing. -as, odziedziczone z praj�zyka, zachowa�o si� w zwrotach pater familias = ojciec rodziny, mater familias = matka rodziny. .W j�zyku greckim jest to normalne zako�czenie gen. sing. deklinacji a. W dat. i abl. pluralis niekt�re rzeczowniki maj� zako�czenie -abus; g��wnie chodzi tu o odr�nienie form rzeczownik�w �e�skich od r�wno brzmi�cych odpowiednik�w m�skich np. deis deabusque = bogom i boginiom^ filiis filiabusque = synom i c�rkom. Wielosylabowe rzeczowniki m�skie obok zako�czenia -aium maj� w gen. plur. kr�tsze zako�czenie -um, np. agricolum (obok agricolarum) = rolnik�w, terrigenum = potomk�w ziemi. Formy te powsta�y pod wp�ywem analogii do innych deklinacji. Pluralia tantum. W deklinacji pierwszej spotykamy pewn� ilo�� rzeczownik�w, kt�rych u�ywa �i� tylko w liczbie mnogiej; nazywamy je pluralia tantum np. divitiae = reli�uiae = pozosta�o�ci, tenebrae = ciemno��. Takie rzeczowniki znamy te� z j�zyka polskiego, np. skrzypce, usta, wrota, drzwi, dzieje, urodziny, dro�d�e. Osobn� grup� sta- nowi� nazwy miejscowo�ci, np. Athenae, Thebae. Por. polskie Piaski, Szaflary, Rac�awice, Mys�owice. Odmiana imion greckich. �e�skie imiona greckie na -e zachowuj� greckie zako�czenie w nom. i acc., np. Niobe, Nioben, albo odmieniaj� si� ca�kowicie wed�ug deklinacji �aci�- skiej: Nioba, Niobae, Niobom. Greckie imiona m�skie zako�czone na -as, -es maj� acc. tak�e na -an, -en. Odmieniamy wi�c: Aeneas, gen. Aeneae, dat. Aeneae, acc. Aeneam lub Aenean, voc. Aenea. s 20 DEKLINACJA II Wz�r odmiany na -us Singularis Pluralis Nom. Gen. Dat. hortus hortf borto ogr�d ogrodu ogrodowi horti ogrody hortorum og od�w hortis ogr dom 2 Wikarjak � Gramatyka 17 Singularis Pluralis Acc. hoitum ogr�d hortos ogrody Abl. horto ogrodem hortis ogrodami vf\ horto w ogrodzie in hoitis w ogrodach ex horto z ogrodu ex hortis z ogrod�w Voc. horte ogrodzie horti ogrody Wz�r odmiany na -er N. = V. magister nauczyciel magistri nauczyciele Gen. magistri nauczyciela magistrorum nauczycieli Dat. magistro nauczycielowi magistris nauczycielom Acc. magistrum nauczyciela magistros nauczycieli Abl. magistro nauczycielem magistris nauczycielami de magistro o nauczycielu de magistiis o nauczycielach a magistro od nauczyciela a magistris od nauczycieli N. = V. puer ch�opiec puSri Gen. puSri � � pufrorum Dat. puSro pu�ris Acc. pugrum pu�ros Abl. pu�r� pu�ris de pu6ro de pueris a puero a pueris Wz�r odmiany na -um N. = V. verbuin slowo verba Gen. verbi verborum Dat. verbo veibis Acc. verbuin verba Abl. verbo verbis in verbo in verbis ex verbo ex verbis |2X UWAGI DO DEKLINACJI DRUGIEJ Przewa�na ilo�� rzeczownik�w na -er (a tak�e przymiotnik�w por. � 38) traci e w dalszych przypadkach: ager, agri; minister, ministri. Zachowuj� e tn. in. puer, pueri = ch�opiec; vesper, vesperi = wiecz�r; gener, generi = zi��; socer, soceri = te��. Warto zapami�ta� nast�puj�cy wierszyk: vesper, puer, socer, gener, asper, miser, liber, tener i wyrazy na -fer i -ger. l 18 Por. polskie wicher, wichru; koper, kopru; palec, palca; sen, snu; lew, lwa; ale piec, pieca, Podobnie jak puer odmienia si� rzeczownik vir = m��, gen. viri, dat. viro, acc. virum itd. Nom. sing. tej deklinacji ko�czy� si� pierwotnie na -os, podobnie acc. sing. na -om. Posta� ta zachowa�a si� w inskrypcjach, w poezji szczeg�lnie od wyraz�w zako�czonych na -TOS �nos, np. servos, mortuos; podobnie aevom. Rzeczowniki na -us (z wyj�tkiem neutr�w) maj� w singularis vocativus zako�czony na -e. Jednak�e do deus w funkcji vocatiwu wyst�puje nom. deus obok dive; w �acinie ko�cielnej tak�e do agnus u�ywa si� jako voc. agrius = baranku. Rzeczownik /?/mj oraz imiona w�asne na -iiis maj� vocativus na -i :fill = synu, mlfill = m�j synu, Vergttl = Wergiliuszu, Publl = Publiuszu. Rzeczowniki zako�czone na -ius maj� niekiedy gen. sing. na -i obok-l i \consill, Ver- Greckie imiona w�asne zako�czone na -eus maj� vocativus na -eu np. Orpheus, -i, voc. Orpheu. W gen. plur. wyst�puje czasem zako�czenie -um zamiast -erum, np. deum obok de�rum = = bog�w. Dotyczy to szczeg�lnie nazw miar i monet; m�wimy wi�c modium � miar, sestertium = sesterc�w, a tak�e decemvirum, triumvirum, praefectus fabrum; -um to pierwotne zako�czenie gen. plur. tej deklinacji, zako�czenie -orum przesz�o tu z deklinacji zaimkowej. W pluralis rzeczownika deus u�ywa si� form obocznych nom. i voc. dei, dii, di; dat. i abl. deis, diis, dis. O di immortales = o bogowie nie�miertelni. Rzeczownik locus = miejsce ma nom. plur. hel = miejsca w ksi��ce albo loca w znacz, miejscowo�ci. M�wimy, l�d communes = tematy og�lne, loca amoena = przyjemne okolice. Rodzaj. Rzeczowniki zako�czone na -us oraz -er s� masculina, zako�czone na -um � neutra. 523 Vfyi�tki:jhumus jestjgrpininiim^t/wmj arida = sucha ziemia, natomiast^t/�/ia1, virus s� neu- gus mutabile = zmienny t�um, virus mortiferum = �mierciono�ny jad. eminina s� tak�e nazwy drzew, miast, kraj�w, wysp na -us (por. � 14.) Rodzaj �e�ski zachowuj� te� zapo�yczone z j�zyka greckiego: dialectus, paragraphus, diphthongus; dialectus Attica = dialekt attycki; paragraphus quinta = paragraf pi�ty; diphthongus Graeca = dwu-g�oska grecka. Pluralia tantum deklinacji H. Tylko w liczbie mnogiej wyst�puj�: fasti, -orum = kalendarz, arma, -orum = bro�. Niekt�re wyrazy maj� w pluralis inne znaczenie, np. auxilium � = pomoc, auxilia = posi�ki; castrum = twierdza, castra, -orum = ob�z, rostrum = dzi�b, rastra, -orum = m�wnica (ozdobiona dziobami okr�t�w). .�� S24 DEKLINACJA III Deklinacja trzecia obejmuje trzy wzory odmian r�ni�ce si� zako�czeniami abl. singularis (-e lub -i), gen. pluralis (-firn lub -inm), a je�li chodzi o neutra tak�e zako�czeniem nom., acc., voc. pluralis (-a lub -ia). Rozr�niamy wi�c: ,v-U A*V3L 19 {26 a. odmian� sp�g�oskow�:-e,-Hm,-a b. odmian� samog�oskow�: -i,-ium,-ia c. odmian� mieszan�: -e, -ium, neutra -a lub-ia Nale�y zwr�ci� uwag�, i� formy dalszych przypadk�w tworzymy od gen. singularis; nomi-nativus bowiem podlega� cz�sto r�nym zmianom fonetycznym i wykazuje nieco odmienn� posta�. a. Odmiana sp�g�oskowa -e, -urn, -a Masculina et feminina Singularis Pluralis N. = V. Gen. honor zaszczyt honoris hon�res honorom Dat. hon�rl hon�ribus Acc. honorem hon�res Abl. hon�re hondribus N. = V. Gen. Dat. m �s zwyczaj mores m�ris m�rf m�r u m w ^ ^ . moribus Acc. Abl. morem mor� m dres moribus N. = V. Gen. Dat. aetas wiek, epoka aetatfs aetati aetates aetatum aetatibus Acc. aetatem aetates Abl. aetate aetatibus N.-V. Gen. laus pochwala laudis laudes laudum Dat. Acc. laudi laudem laudfbus laudes Abl. laude- laudibus rNeuira Singularis Pluralis N. = V. Gen. Dat. Acc. Abl. corpus cia�o corp�ris corpori corpus corp�re corp�ra c�r poru m corp�rfbus corp�ra corp�ribu� N. = V. nomen imi� \ n�mlna Gen. nomlnls V n�minum Dat. n om i ni V n�mlnibus Acc. n�men \ n�mlna Abl. nomine n�mlnibus 20 Wed�ug odmiany sp�g�oskowej (-e, -nm, -a) odmieniaj� si�: 1. imparisyllaba z tematem na jedn� sp�g�osk�. Imparisyllaba, czyli nier�wno- zg�oskowe, to takie rzeczowniki, kt�re w gen. singularis maj� o jedn� sylab� wi�cej ni� w nom. sing., np. ho-nor ale ho-no-ris; mos ale mo-ris; ae-tas ale ae-ta-tis. Temat otrzymuje my odcinaj�c zako�czenie gen. sing. -is, np. mor-is, aetat-is. 2. nast�puj�ce rzeczowniki ' pater � ojciec gen. sing. patris gen. pl. patrum mater � matka � matris � ma t rum frat�r - brat � fratrls � fratrifm senex � starzec � sfinis � s�num iuvenls � m�odzieniec � iuvenis � iuvenum vates � wieszcz ,, vatis ,, vatum canls � pies � canis � canum Uwaga mnemotechniczna. Rzeczowniki te stanowi� pewn� grup� znaczeniow�, oznaczaj� rodzin� z pieskiem. � 3. dwa rzeczowniki o temacie na -u:]sus,s&is fem. = �winia^/w, grfifafem. = �uraw.] 4. j�rzymjotniki w stopniu wy�szym np. carwr, carior, carius � dro�szy, a, e; maior, maior, maius = wi�kszy, a, e (zob. � 42). 5. niekt�re przyjniptniki P jednym zako�czeniu w stopniu r�wnym, np. vetus (gen. veteris) = stary, dives (gen. divitis) = bogaty, pauper (genrpauperis) = ubogi (zob. � 40). b. Odmiana samog�oskowa -i, -ium, -ia � 27 Singularis Pluralis N.=V. mSrtT morze marifT Gen. maris marium Dat. mari maribus Acc. mar� mar�a Abl. mari maribus N. = V. turris wie�a turres Gen. turris turrium Dat. turri turri bu: Acc. turrim turres Abl. turri turri bus � Wed�ug odmiany samog�oskowej -i, -ium, -ia odmieniaj� si�: 1. neutra zako�czone w nom. sing. na -c, -�l, -�r 2. przymiotniki w stopniu r�wnym (zob. � 39) 3. r�wnozg�oskowe nazwy rzek i miejscowo�ci na -is np. Tiberis, Neap�fis, acc. Tiberim, Neapolim 4. kilka rzeczownik�w rodzaju �e�skiego na -is, acc. sing. na -im ipuppis, is � rufa sitis, is � pragnienie is, is � siekiera turris, is � wie�a 21 $28 Ponadto vis = si�a; w singularis od tego rzeczownika u�ywane s� jedynie nom. vis, acc. vim, abL^tn; w pluralis odmiana przedstawia si� nast�puj�co: nom. acc. voc. vires, gen. viriutn, dat abl. viribus. c. Odmiana mieszana -e, -ium Singularis Pluralis N. = V. 6vis owca �ves Gen. 6vTs ovium Dat. �vi ovibus Acc. �vem ovis Abl. �ve ovibus N. = V. pars cz�� partes Gen. partis - partium Dat. parti partibus Acc. partera partes Abl. parte partibus Wed�ug odmiany mieszanej -e, -ium odmieniaj� si�: 1. parisyllaba zako�czone w nom. sing. na -is, -es 2 imparisyllaba maj�ce bezpo�rednio przed zako�czeniem gen. sing. dwie sp�g�oski (lub wi�cej), np. pars, gen. part-is, nox, gen. noct-is 3. participufpraesentis actlvi (u�yte we w�a�ciwym znaczeniu): laborans (gen. laborantis) = pracuj�cy; abl. sing. laborante; gen. plur. laborantium; nom. acc. voc. plur. n. labo-rantia. Natomiast participia u�yte w znaczeniu przymiotnikowym odmieniaj� si� wed�ug wzoru samog�oskowego (-i, -ia, -ium) a Graeco sapienti = przez m�drego Greka. �29 OSOBLIWO�CI DEKLINACJI TRZECIEJ . 1. Greckie imiona w�asne na -es (parisyllaba) maj� gen. na -is lub -i, acc. na -em lub -en: Aristides gen. Aristidis\ lub Aristidi, acc. Aristidem lub Aristiden. 2. Neutra pochodzenia reckiego na -ma (gen. -matis) maj� dat. i abl. pluralis na -is (wed�ug deklinacji II), np.:p�ema,p�em&tis, dat. i abl. plur. p�ematis; epigramma, epigram-matis dat. i abl. plur. epigrammdtis. 3. Rzeczowniki aer, aSris = powietrze; aether, aethJjrjiS^* eter maj� accusativus sing. na -a wed�ug deklinacji greckiej: aSra, aethSra; niekiedy tak�e w gen. sing. wyst�puje ko�c�wka grecka -os obok �ac. -is: aSr�s obok aSrts, aethSr�s obok aethSris. 4. Wyraz_&�j, bovis (m. w�,/, krowa) ma gen. plur. b�tim, dat, i abl^plur. b�bus^lub bubus. 5. luppiter wyst�puje w rozszerzonej formie w nomin. i vocat.; pierwotnie by� to voca- tivus: luppiter = ojcze Jowiszu. Natomiast w innych przypadkach wyst�puje forma kr�tsza gen. ISvls, dat. Idvl, acc. I�v?m, abl. Idv?. 3. 22 6. Defectiva casibus to rzeczowniki, kt�re nie maj� niekt�rych przypadk�w: vis w sing. u�ywa si� tylko w nom. vis, acc. vim, abl. vi. W pluralis vlres, vIrf�m, vlrtbfa, vlres, vlrlbte; fors = przypadek, los pr�cz nom. u�ywa si� w abl. forte^= przypadkiem; w innych przypadkach wyst�puje jedynie jako nazwa b�stwa. TylkVw abl. wyst�puje (spon�) w zwrotach mea,Jya, sua spgnje = z w�asnej woli, dobrowolnie. Nieodmienne s�: _/??-= godziwo��, n&fas = niegodziwe��. Pluralia tantum: moer^a1rnoei^n = mury; ftdes^d�Om = lutnia Niekt�re rzeczowniki w pluralis maj� inne znaczenie: aedis, is f. = �wi�tynia, aedes, ium � = dom;/Ms, is m. = koniec, granica, fines, ium = obszar, kraj Rodzaj rzeczownik�w deklinacji m. Rzeczowniki deklinacji III maj� r�ne zako�czenia gao i mog� by� rodzaju m�skiego, �e�skiego lub nijakiego. Je�eli rodzaju nie okre�la znaczenie (zob. � 14 o rodzaju naturalnym), informacji udziela s�ownik. Pewn� orientacj� w odniesieniu do wyraz�w cz�ciej u�ywanych dadz� nam nast�puj�ce wskaz�wki. Masculina s� to rzeczowniki zako�czone w nom. sing. na: -or, -os, -er, -es (imparisyllaba), m -or: np. color, -�ris = kolor, barwa (color albus) labor, -�ris = trud, praca (labor magnus) Wyj�tki: femimn.umjestarbor,-8ris=dtzKvio(arboralta); neutra s�: c�r, corrffa=serce (c�r humanum) aeguor, -8ris=morze, powierzchnia morza (aequor vasturri), marmor,-�'ris=marmur (marmor Parium). -os: np. mos, m�ris = zwyczaj, obyczaj (mos antiquus) fl�s,fl�ris = kwiat (flos pulcher) Wyj�tki: femininum jest dos, d6tis=posag (dos pulckra); neutra s�: ds, �rts=usta (os p �s, 0&rff=ko�� (os album). -er: np. venter, ventris = brzuch (venter plenus) Wyj�tki: neutra s�: ver, veris=wiosna (per amoenum), It&r, itbilris=podr� (iter molestum) -es nier�wnozg�oskowe: np. pes, pSdis = noga (pes dexter) Wyj�tki: f e m i ni na s�: merces. r�ercedis=za.ola.la. (merces bona), sSg&s,jSg(tis=zasiew (seges pana), qules, guietis=odpoczynek (quies nocturna), reguies, r8quleti&=spoczynek (requies aeterna) � acc. sing. od reguies jest requiem (wed�ug deki. V) requiem aeternam; neutrum jest_aej, aeris=spi�, aes alienum=<Uug. Feminina s� zako�czone na: -as. -ans, -is. -es fparisvllabal. -s z poprzedzaj�c� sp�g�osk�, 132 ponadto na -do^go, -to oraz -us z gen, na -ntis lub -udis. -as: np. dvitas, civitdtis = spo�ecze�stwo, pa�stwo, miasto (civitas Romana) Wyj�tki: masculina: as, assis=as; neutrum: vas, vSsis=naczynie (vas argent&um). -ans: np. lam, laudis � chwa�a (laus magna = wielka chwa�a) -is: np. navis, navis okr�t (navis longa) 23 � �i t �3 avis, avis = ptak (avis rara = rzadki ptak) dvis, dvis = owca (ovis nigra = czarna owca) Wyj�tki: masculina s�: a. zako�czone na ^cJSj_^jfis^_-nis,sip.: piscis, piscis=ryba (piscis magnus), sanguis, sanguinis=krevt (sanguis humanus), flnis, finis=koniec, granica (finis bonus). b. collis, collis=pag�rek (collis umbrosu�), lapis, lapldis. = kamie� (lapis niger), orbis, orfrfo=kr�g (totus orbis terrarum=c&\y okr�g ziem), mensis. mensis=miesi�c (mensis Martius)pjilvis,pulvZns=pyl (pulvis Olympicus), fascis, fascis=r�zga (fascis parvus), ensis, ensis=miecz (ensis acutus) -es r�wnozg�oskowe: � np. clades, cladis = kl�ska (clades magna) nubes, nubis = chmura (nubes atra) -a z poprzedzaj�c� sp�g�osk�: np. ars, artis = sztuka (ars pulchra) pars, partis = cz�� (pars prima) hiems, hiSmis = ziemia (hiems jrigid�) Wyj�tki: masculina s�: dens, denjisj=z& (dens albus), fons, fontis=�tM\o (fons frigidus), fi*=g�ra (mons altus), pons, pontis=mosi (pons longus). t>, -go, -io: np. consuetudo, -dlnis = zwyczaj, przyzwyczajenie (consuetudo Romana) orlgo, origmis = pocz�tek (origo bona) rSgi�, -�nis = okolica (regio clard) Wyj�tki: masculina: ordo, ordjnis=porz�dek, stan (ordo senatoriu�), sclpl�, sdpl5nis=la�k& (scipio ebumeus). Uwaga! Je�eli przed -o wyst�puje inna g�oska ni� d, g, i, t w�wczas rzeczownik jest raczej rodzaju m�skiego, np.: serm�, serm�ni's=mowa, gaw�da (sermo patrius). -os zachowuj�ce u w dalszej odmianie: np. virtus, virtutis = m�stwo (virtus clard) salus, salutis = ocalenie, zdrowie (salus nostra) palus, paludis = bagno (palus magna) pScus, pScudis = bydl� (pecus pulchra) sus, suis = �winia (sus domesticd) Neutra ko�cz� si� na: -e, -l, -aiy-men, -ma. -nr, -as (u w dalszych przypadkach przechodzi w o lub e). -e: np. marS, maris = morze (mar� nostrum) . np. an�mal, animdlis = istota �yj�ca (animalpulchrum) Wyj�tki: masculina s�: sal, sdlis=s�l, morze (sal maritimus), s�l, j�//5=s�o�ce (soi matutinus). -ar: np. exemplar, exemplaris = przyk�ad (exemplar bonum) -ur: np. fulgur,fulguris = b�yskawica (fulgur lucidum) -us, je�eli w dalszej odmianie u przechodzi w o lub e: np. corpus, corpdris = cia�o (corpus humanum) 24 - tempOs, temp�ris = czas (tempus futurum) g8nus, gSnfris = rodzaj (genus masculinum) -men: (zob. � 159) np. nomSn, nominis = imi� (nomen clarum) -ma (greckiego pochodzenia): np. drdma, dramatis = dramat (drama pulchrum) pdema, poematis = poemat (poema tenerum) Ponadto rodzaju nijakiego s�: la�, lactis = mleko (la� album) caput, capltis = g�owa, rozdzia� (caput primum) Wzoruj�c si� na dawnych gramatykach podajemy kilka wierszyk�w mnemotechnicznych. M�SKIE s� na -or -er i -os jak na przyk�ad labor, carcer, flor, a wbij sobie tak�e w g�ow� z -es nier�wnog�oskowe. Z rzeczownik�w na -er zapami�taj neutra: ver amoenum czyli wiosna i przyjemna, i rozkoszna, a przy wio�nie: iter longum droga d�uga, lecz radosna. Z imparisyllab na -es feminina s�: quies merces, seges, requies. Z rzeczownik�w za� na -or neutrum � serce czyli c�r, tak�e marmor et aeguor; feminini generis drzewo: arbor, arboris. Z rzeczownik�w za� na -os �e�ski posag czyli dos, a os, ossis i os, oris wiedzcie: neutri generis. Jako �E�SKIE zawsze bierz: parisyllaba z -es rzeczowniki z -as, -us, -aus tak jak aetas, virtus, laus; po sp�g�osce -s ko�cowe �e�sk� wskazuje osnow�, wreszcie zako�czenie -is przyznajemy feminis. M�ski z zako�czeniem -as jest malutki pieni�dz nijakiego za� rodzaju vas � naczynie w rzymskim Zako�czenia: -cis, -guis i -nis przys�uguj� masculinis; tak�e orbis, pulvis, mensis, collis, lapis, fascis, ensis, voces ma�� ul a e sunt, cho� z -is. Dens, fons, mons, pons � m�skiej p�ci. cho� przed -s sp�g�oska brzmi. NEUTR�W zako�czenia te: -ma -e -c -I -men -t; tak�e -ar i -ur i -us neutr�w ci wskazuj� mus. Wyrazy mnemotechniczne: n-e-c-t-ar, 1-a-ur-us, 1-ar c-e-n-a-t-ur-us. Rzeczowniki soi i sal jako masculina chwal. DEKLINACJA IV Wzory odmian 534 Singularis Pluralis N. = V. Gen. Dat. fructus owoc fructus fructui fructus fructuum fructlbus 25 Singularis Pluralis Acc. Abl. fructum fructu fructus fructlbus N.^}^- Dat. Acc. Abl. 2g g&iuum gSnlbfis g^nua g�nlbus gSnu ~�kaiano gfinus genu gSnu g6nu UWAGI DO DEKLINACJI CZWARTEJ . S 35 $36 Dativus singularis neutr�w ko�czy si� na -u, masculin�w na ui; czasem tak�e masculina maj� zako�czenie -u (obok u i), np. sSnatu obok sSnatul, usu obok usul. Dativus i ablativus pluralis niekt�rych rzeczownik�w ko�czy si� na -ubus: artubtis od artus, us = ^z�on (dla odr�nienia od artlbus od ars, artis = sztuka), arcubus od arcus, us = �uk (dla odr�nienia od arcibus od arx, arcis = zamek); tribubus od tribus = dzielni lacubus od lacus = jezioro, �uercubus od quercus = d�b. Rzeczownik d�mus, Os = dom odmienia si� cz�ciowo wed�ug deklinacji IV, cz�ciowo wed�ug deklinacji II. W szczeg�lno�ci wed�ug II ma abl. sing. ddm� i acc. pl. d�m�s. Nale�y pami�ta� formy u�ywane bez przyimka: ddmum acc. = do domu ddm� abl. = z domu ddml = w domu Doml to forma dawnego locatiwu (miejscownika). W dawnych gramatykach podawano wierszyk mnemotechniczny: Tolle omnino -me, -mu, -mis Si domum declinare vis. Rodzaj rzeczownik�w IV deklinacji. Rzeczowniki zako�czone na -os s� masculina, zako�czone na -u s� neutra. Wyj�tki. Nast�puj�ce rzeczowniki s� feminina: mdmtr=r�ka (man-is dextra), <f�/m&=d�m (domus maana)). porticus=kru�ganek (porticus pulchra), trlb&s=dzielnica (tribus rustica), tantum) = ldy 13 lub 15 dzie� miesi�ca (Idus Martiae), acus (aenea acus)=ig�a, szpilka jest femininum lub masculinum. Rzeczowniki oznaczaj�ce kobiety oraz drzewa s� feminina (por. � 14 o rodzaju naturalnym). Nale�y tu wymieni� przede wszystkim nast�puj�ce: n&r&s, us=synowa socr&s, us=te�ciowa anOs. w=baba quercus, Mi = d�b DEKLINACJA V Singularis Pluralis N. = V. Gen. res rzecz i6i res rerum Singularis Pluraris Dat. rSI rebfls Acc. r6m res Abl. re rebfls N.=V. dles dzie� dles Gen. dlef ^dferum^ Dat. dlSI dlebus Acc. dfem dles Abl. dle dlebus Wiele rzeczownik�w deklinacji V ma tylko liczb� pojedyncz� (singularia tantum), np. spes = nadzieja, /fcj�^gjyierno��. Pewna ilo�� rzeczownik�w odmienia si� wed�ug deklinacji V lub I np. mat&rles, et lub mat/ri&,ae. Rodzaj rzeczownik�w deklinacji V. Rzeczowniki deklinacji V s� f e mi ni na: spes un�ca = jedyna nadzieja r es pubKca = rzecz pospolita D/&jest masculinum lub femininum: � diesfestus = dzie� �wi�teczny dies cert� = pewny, okre�lony dzie� Tak�e w j�zyku polskim niekt�re rzeczowniki maj� rodzaj m�ski lub �e�ski, np. cie�, magiel. 837 PRZYMIOTNIKI - ADIECTIVA |38 Cz�� przymiotnik�w �aci�skich odmienia si� wed�ug deklinacji drugiej (w rodzaju m�skim i nijakim) i pierwszej (w rodzaju �e�skim), cz�� wed�ug deklinacji trzeciej. Wzory odmian przymiotnik�w deklinacji lin Singularis m. /. M. Nom. clarus clar& cliriim s�awny, a, e Gen. elan clarae clari Dat. c�lrfl clarae clar� Acc. cl ar O m claram clarum Abl. clar� Gttfi elar� Voc. cfiri clara clarflm Pluralis N.=V. clari clarae clara Gen. clar�rum clararum ,, dirdrom Dat. ciaris claris claris Acc. clar�s claras clara Abl. claris claris claris l � nHl 27 Singularis n� /� n. N. = V. pulchdr pulchra pulchrum pi�kny, a, e Gen. pulchri pulchrae pulchri Dat. pulchr� pulchrae pulchr� Acc. pulchrum pulchr&m pulchrum Abl. pulchr� pulchra pulchr� Pluralis N. = V. pulchri pulchrae pulchrft Gen. pulchrorum pulchrarum pulchrorum Dat. pulchris pulchris pulchris Acc. pulchr�s pulchras pulchra Abl. pulchris pulchris pulchris Singularis j m. /� n. N. = V. mlsSr mlsSra misCrum Gen. mlsSrl mlsSrae mls6ri Dat. mlsSr� miserae mls�r� Acc. mis<5rum 1 nilsgram mls6rum Abl. mls6r� i mlsSra mlser� Pluralis N. = V. mlsSri \ mlsSrae � X Jt mlsSra Gen. mlsSr�riim \ misSrarum mlsfir�rum Dat. misCris \ mlsfiris misfiris Acc. mls�r�s \mls6ras mis�ra Abl. mlsSris blseris mlsSris Przymiotniki deklinacji I i II maj� osobne zako�czenie na ka�dy rodzaj: m. = clarus, f. = clara, n. = clarum Podobnie jak rzeczowniki II deklinacji na -er tak�e przymiotniki tak zako�czone w dalszej odmianie trac� e np.: nom. pulcher, pulchra, pulchrum gen. pulchri, pulchrae, pulchri albo mniej liczne, zachowuj� e np.: miser, misera, miserum liber, libera, liberum (por. � 22) Niekt�re, jak dexter = prawy, zachowuj� e lub je trac�. Spotykamy formy dexter, dextera, dexterum, a tak�e dexter, dextra, dextrum. g 39 Spo�r�d przymiotnik�w deklinacji trzeciej a. jedne maj� trzy zako�czenia, osobne dla ka�dego rodzaju, np.: celer, celeris, celere = szybki saluber, salubris, salubre = zdrowy b. inne maj� dwa zako�czenia: jedno wsp�lne dla rodzaju m�skiego i �e�skiego, osobne dla rodzaju nijakiego; ta grupa jest najliczniejsza np.: gravis, gravis, grace � powa�ny fortis,fortis,forte = dzielny c. jeszcze inne maj� jedno zako�czenie wsp�lne dla trzech rodzaj�w: felix,felix,felix = szcz�liwy gen.felicis vetus, vetus, vetus = stary gen. vetlris NB. �w podzia� na przymiotniki o jednym, dwu i trzech zako�czeniach odnosi si� jedynie do n o m. i voc. singularis. W innych przypadkach nie ma mi�dzy tymi grupami �adnych r�nic. W gen. dat. i abl.- obu liczb przymiotniki deklinacji trzeciej (niezale�nie od ilo�ci zako�cze� w nom. sing.) maj� form� jednakow� dla wszystkich trzech rodzaj�w, natomiast w acc. sing. oraz w nom. acc. voc. plur. maj� dwie formy: jedn� wsp�ln� dla rodzaju m�skiego i �e�skiego, osobn� dla rodzaju nijakiego. Wzory odmian Singularis Pluralis 1 m. f. �. m. f. n. N. = V. acer acris acre acres \ acrTa' Gen. Dat. acris acri acrium acrlbus j Acc. acr�m acrS acres . acrifi, Abl. acrf acrlbus N. = V. gravis gravis grave graves grfivia Gen. gr&vls gr&vium Dat. grav! grSvIbus Acc. Abl. grfivem gravS graves gravla gravi gr&vlbus N. = V. felix felix felix fellces felicia Gen. Dat. felicis fellcl felicium feliclbus Acc. felicSm felix fellces fellcia Abl. felicf feliclbus- Przymiotniki deklinacji trzeciej w stopniu r�wnym odmieniaj� si� wed�ug odmiany samo- s �i g�oskowej (-i, -ia, -ium). S� jednak odst�pstwa od tej zasady. Wed�ug odmiany sp�g�oskowej (-e, -a -um,) odmieniaj� si�: vSt^= stary v&t&rZ vettrum v&tlrd paupSr = ubogi pauplre paup&rum � dlves = bogaty dwltl dwlttim princeps = pierwszy principe princ�p&m � Przymiotnik�w pauper, dives, princeps w rodzaju nijakim liczby mnogiej nie u�ywa si�. 29 Natomiast abl. sing. na -i, gen. plur. na -om maj�: c$llrj= szybki c&lSri c&I&r&m m&m�r = pomny mtm�r� m&m�rum � supplex = korny suppHcl suppHc&m NB. Nazwy miesi�cy maj� odmian� przymiotnikow�: (mens�) Aprili=vr miesi�cu kwietniu. Przymiotniki u�yte jako imiona w�asne maj� w apl. -e; traktuje si� jak rzeczowniki, np. Felix*= Feliks, Szcz�sny (abl. Felice). �41 STOPNIOWANIE PRZYMIOTNIK�W Stopniowanie regularne. Podobnie jak w innych j�zykach w �acinie wyr�nia si� trzy stopnie: stopie� r�wny � gradns positivus stopie� wy�szy � gradus comparativus stopie� najwy�szy � gradus superlativus Stopie� wy�szy (comparativus) przymiotnika tworzy si� dodaj�c do tematu sufiks -ior dla rodzaju m�skiego i �e�skiego, -ius dla rodzaju nijakiego. Temat �zyskujemy odcinaj�c zako�czenie gen. sing. ma��. -i lub -is. Uwaga ta jest szczeg�lnie wa�na dla przymiotnik�w deklinacji trzeciej. Przyk�ady carus, a, um = drogi pulcher, a, \aa.= pi�kny gen. comp. car-i carior carior carius = dro�szy = dro�sza = dro�sze pulchr-i pulchrior = pi�kniejszy pulchrior = pi�kniejsza pulchrius = pi�kniejsze felbt = szcz�liwy fortis = dzielny gen. comp. felic-is felicior felicior felicius = szcz�liwszy � szcz�liwsza = szcz�liwsze fort-is fortior = dzielniejszy fortior = dzielniejsza forlius = dzielniejsze 30 42 Niekiedy �aci�ski comparativus wyst�puje w zwrotach nie zawieraj�cych por�wnania, np. longior = za d�ugi. Przymiotniki w stopniu, wy�szym odmieniaj� si� wed�ug deklinacji trzeciejjxtoiany sp�-l g�oskowej (-e, -a, -urn). Podobnie jak przymiotniki deklinacji trzeciej w stopniu r�wnym maj� komparatiwy w nom., acc., voc. obu liczb po dwa zako�czenia, jedno wsp�lne dla rodzaju m�skiego i �e�skiego, drugie dla rodzaju nijakiego; natomiast w gen. dat. i abl. j formy wsp�lne dla trzech rodzaj�w. Wz�r odmiany Singularis Pluralis / m. f. n. m. f. �/ N.V. carl�r carl�r carlus carl�res cari�r& Gen. Dat. carl�rls carlorf driOrflm carlorlbus Acc. carlorSm carlus carlores carl�ra Abl. ctoUrt carl�rlbus Przewazna cz�� przymiotnik�w tworzy superlativus na -issimus. -issTmaT -�isimnm: S43 sufiks -issimus dodajemy do tematu (od formy gen. sing. ma��. odcinamy -i, lub -is). Przyk�ady carus = drogi felix = szcz�liwy gen.