Jan Wikarjak

Gramatyka opisowa Języka Łacińskiego


Wydawnictwo
Naukowe
PWN
Warszawa
1999

GRAMATYKA OPISOWA
        JĘZYKA ŁACIŃSKIEGO
Jan Wikarjak






Okładkę projektowała Maryna Wiśniewska
      Redaktor Zdzisław Garbowski
Redaktor techniczny Teresa Skrzypkowska
             Korektorzy Barbara Gronek, Lidia Czerwińska








© Copyright by
Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1978
© Copyright by
Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o.o. Warszawa 1997
© Copyright by
Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 1999











-
'
Część pierwsza

WIADOMOŚCI WSTĘPNE I NAUKA O GŁOSCE
•
, '
-



•














WIADOMOŚCI WSTĘPNE
ROZWÓJ JĘZYKA ŁACIŃSKIEGO
Początkowo jeden z dialektów italskich, którym posługiwali się Latynowie, tzn. mieszkańcy środkowoitalskiej krainy Lacjum, z czasem z rozwojem państwa rzymskiego, stał się językiem światowym; po upadku imperium rzymskiego jeszcze przez szereg stuleci utrzymał się jako język nauki, literatury, dyplomacji, liturgii Kościoła. Dziś łacinę literacką stosuje się czynnie w niektórych publikacjach z zakresu filologii klasycznej, niekiedy także na kongresach naukowych latynistów. Natomiast z łaciny ludowej na terenie Italii i europejskich prowincji rzymskich rozwinęły się języki romańskie: włoski, francuski, hiszpański, portugalski, rumuński, sardyński, prowansalski, retoromański.
Język łaciński poznajemy dziś głównie z zabytków literatury. W jego rozwoju wyróżniamy kilka okresów, z których najważniejsze to okres cyceroński, tak nazwany od Cycerona (106-43 p.n.e.), głównego przedstawiciela prozy rzymskiej, oraz okres augustowski, zawdzięczający swą nazwę Augustowi (63 p.n.e. - 14 n.e.), w którym nastąpił szczytowy rozkwit poezji. Czasy od wystąpienia Cycerona w r. 81 p.n.e. do śmierci Augusta w 14 r.n.e. nazywamy złotym albo klasycznym okresem literatury łacińskiej.
    Gramatyka opisowa języka łacińskiego opiera się na zabytkach tej właśnie epoki, szczególnie na pismach Cycerona i współczesnego mu Cezara (100 - 44 p.n.e.) oraz poetów epoki augustowskiej: Wergilego (70-19p.n.e.), Horacego (65 - 8 p.n.e.), Owidiusza (43 p.n.e. -18 n.e.).
    Gramatyka historyczna, przedstawiająca język łaciński w historycznym rozwoju, uwzględnia oprócz łaciny klasycznej także czasy wcześniejsze, tzn. okres archaiczny, i późniejsze, a więc okres tzw. srebrnej łaciny, przypadający mniej więcej na lata 14 - 117 n.e., a także zabytki stuleci następnych, w których punkt ciężkości przesuwa się poza Italię. Ważny materiał do badań nad językiem stanowią też napisy, szczególnie pochodzące z czasów wcześniejszych od pomników literatury.
    


ALFABET
Alfabet łaciński liczy 24 litery:
ABC DEF GHI KLM NOP QRS TUV XYZ
abc      def      ghi     kim      nop    qrs     tuv       xyz





m






Pismo przejęli Rzymianie od Greków, odpowiednio je adaptując i modyfikując. Za czasów Cycerona było w użyciu 21 liter. Litery y, z, wprowadzono nieco później dla dokładniejszego oddania wyrazów pochodzenia greckiego, takich jak cycnus — łabędź, zephyrus = = wiatr zachodni, dlatego owe litery znalazły się na końcu alfabetu; wypada też zaznaczyć, iż Rzymianie nie rozróżniali w piśmie u, v używając jednego znaku zarówno dla samogłoski, jak i spółgłoski. Wcześniej, w epoce republiki, zachodziły zmiany co do zakresu użycia liter oznaczających spółgłoski tylnojęzykowe. Początkowo używano liter c k q zależnie od tego, jaki dźwięk po nich występował. Litera C oznaczała zarówno spółgłoskę bezdźwięczną [k], jaki dźwięczną [g]; z czasem, ok. r. 300 p.n.e., na oznaczenie spółgłoski dźwięcznej wprowadzono nową Iherę G (która jest graficzną odmianą C). Odtąd zmniejszył się zakres stosowania litery Q, a litera K wyszła niemal zupełnie z użycia. Ślady dawnego stanu zachowały się w pewnych skrótach, które nie uległy zmianie: C = Gaius, Cn = Gnaeus, Kał. = Kalendae.
.
WYMOWA I ORTOGRAFIA	§4
Litery łacińskie są nam znane z alfabetu polskiego. Nasi przodkowie bowiem przejęli alfabet łaciński adaptując go do potrzeb języka polskiego przez znaki diakrytyczne (kropki, kreski nad literami, haczyki u dołu) lub połączenia literowe (np. cz, sz, rz, dz); chodziło o oddanie dźwięków nie występujących w języku łacińskim.
    Wartość dźwiękowa liter w łacinie jest w zasadzie ta są ma, co w języku polskim. Różnice są stosunkowo nieliczne. W przeciwieństwie do Polaków starożytni Rzymianie odróżniali w wymowie samogłoski długie i krótkie; różnicy tej jednak nie zaznaczali w piśmie. Ta sama więc litera a oznaczać może zarówno samogłoskę długą, np. w wyrazie mater, jak i krótką np. w wyrazie pater; podobnie przedstawia się sprawa z innymi literami. Inaczej nieco jest w języku greckim, gdzie mamy odrębne litery na oznaczenie krótkiego e (e — epsilon) i długiego e (rj — eta) oraz krótkiego o (o — omikron) i długiego o (a> — omega). W naszych podręcznikach, zwłaszcza zaś w słownikach, przyjęto sposób zaznaczania iloczasu przez odpowiednie znaki diakrytyczne: kreseczka pozioma nad literą oznacza długość samogłoski, łuk wygięty ku górze jej krótkość; piszemy więc mater, ale pater.
Połączenia ae, oe wymawiamy dziś jako pojedynczy dźwięk [e] np. saepe [sepe], poena 5 s [pena]. Niekiedy dla zaznaczenia, iż połączenie to należy czytać jako dwie głoski, stawiamy nad e dwie kropki (trema); piszemy więc aer, poeta. Litera i oznacza zarówno samogłoskę i, jak spółgłoskę j, szczególnie między samogłoskami oraz na początku wyrazu przed samogłoską, np. iam, maior. Niektórzy wprowadzają w tych wypadkach literę./, która pojawiła się w tekstach łacińskich w epoce średniowiecza. Bardziej rozpowszechnione jest odróżnianie litery u od v, które wprowadzono w tejże epoce.
    Literę c w pozycji przed e, i, y, ae, oe przyjęto czytać jak polskie [c], w innych pozycjach, a więc przed a, o, u, przed spółgłoską i na końcu wyrazu jak polskie [k]. F czytamy jak polskie [w]: vinum [winum], ovis [owis]. Qu czytamy jak polskie [kw], np.: agua [akwa], quis [kwisj.

7

Ngu przed samogłoską jak [ngw]: lingua [lingwa], stąd polskie lingwista, sanguis [sangwis],
stąd poi. sangwinik.
Su przed samogłoską w niektórych wyrazach czytamy jak [sw]: persuadeo [perswadeo]
(por. poi. perswazja), suavis [swawis], suesco [swesko].
Ph (występuje jedynie w wyrazach pochodzenia greckiego) zwykliśmy czytać [f], np.:
philosophia, philologus, stąd poi. filozofia, filolog.
    Co do użycia dużych liter stosujemy na ogół zasady ortografii polskiej; przyjęto wszakże zaczynać dużą literą nie tylko imiona własne, lecz także od nich urobione przymiotniki i przysłówki np.: Latium, lingua Latina, Latine loqui.
Przyjęta dziś (choć bynajmniej nie przez wszystkich) wymowa jest kompromisem między wymową Rzymian epoki klasycznej a wymową późniejszą, datującą się ze schyłku starożytności, bądź z czasów kiedy łacina ludowa przekształcała się w języki romańskie. W epoce klasycznej litera c, niezależnie od pozycji, oznaczała zawsze spółgłoskę tylnojęzykową [k]. Cicero wymawiał swoje nazwisko jako [Kikero]; współcześni mu Grecy pisali je KiKSpwv. Pod koniec starożytności c [k] przed samogłoskami przednimi ulegało palatalizacji i przeszło następnie w głoskę zwartoszczelinową lub szczelinową. Nazwisko wielkiego pisarza i mówcy wymawiają Włosi jako [Cziczero]; Francuzi jako [Siserón].
    Połączenia liter ae, oe oznaczały dwugłoski, które wymawiano jako [a?], [o*], zbliżone do [a<], [o*], jak je oddawali Grecy. Nazwisko wielkiego Cezara pisali Grecy Kataap, do języka niemieckiego przeszło jako Kaiser. Imię Caecilius oddawali Grecy jako KotiiciA,io<;.
    Rzymianie nie czuli potrzeby wprowadzenia odrębnej litery v, widocznie chodziło o oddanie niezgłoskotwórczego y, (zbliżonego do poi. /) jak w wyrazie Europa, a nie dwu-wargowego [w]: vinum [uinum] nie [winum]. Przy prawidłowej zatem wymowie niepotrzebne byłoby zaznaczanie odrębnej rzekomo wymowy w wyrazach typu lingua, suadeo. W wyrazach pochodzenia greckiego ph (greckie <p) czytali jako aspirowane (przydechowe) p; nie oddawali więc tego dźwięku literą/, której używali w pisowni wyrazów rodzimych, jakfides.
Warto zaznaczyć, iż w pewnych okresach // przed samogłoskami niektórzy wymawiali jako [ej]; ratio czytali [racjo], stąd poi. racja, racjonalizm.
S między samogłoskami brzmiało dźwięcznie jak polskie [z], np. w wyrazach causa, rosa. Należy podkreślić, iż w ostatnich czasach zaznacza się coraz silniej tendencja, by wrócić, o ile to możliwe, do wymowy epoki klasycznej.

«7

ILOCZAS



W odróżnieniu od dzisiejszej polszczyzny kulturalnej, która nie zna samogłosek długich, w języku łacińskim samogłoski oraz sylaby różnią się iloczasem, to znaczy mogą być krótkie lub długie. Sylaba łacińska może być:
a.	krótka (syllaba brevis), np. obie sylaby w wyrazach: pd-tSr, tS-gd;
    b.	długa z natury (syllaba natura longa), jeżeli zawiera samogłoskę długą lub dwu-
głoskę, np. pierwsza sylaba w wyrazach mdter, aurum;
c.	długa z umowy (syllaba positione longa;, jeżeli po samogłosce krótkiej występuje
8

grupa dwu lub więcej spółgłosek z wyjątkiem połączenia głoski zwartej z płynną (mu t a cum liquida). Należy zaznaczyć, że litera x oznacza dwie spółgłoski [ks], podobnie litera z [dz], odpowiednik greckiej litery dzeta; natomiast połączenie liter qu to znak jednej spółgłoski. Przy wymawianiu sylaby zamkniętej grupą spółgłosek głos się zatrzymywał, wobec czego czas potrzebny do jej wymówienia stawał się odpowiednio dłuższy, jak to obserwujemy przy pierwszej sylabie następujących wyrazów; penna, semper, sanctus, dexter. Zjawisko to nie występuje, gdy grupę stanowi połączenie muta cum liquida; albowiem gdy drugą spółgłoską jest płynna (/, r), głos się nie zatrzymuje, grupa nie zamyka sylaby, lecz w całości należy do sylaby następnej, np. w wyrazach: pa-trem, pu-blicus. Zapamiętajmy, że samogłoska przed samogłoską ulega skróceniu (vocalis ante vocalem corripitur): audlvit, ale audlit. Warto też wiedzieć, że w językach romańskich łacińskie samogłoski długie mają inne odpowiedniki niż samogłoski krótkie. Do poprawnego wymawiania, a zwłaszcza akcentowania wyrazów łacińskich, potrzebna jest znajomość iloczasu; informacje na ten temat znajdziemy w słowniku, jeżeli zaś chodzi o iloczas końcówek — w gramatyce.
AKCENT
W akcentowaniu wyrazów łacińskich obowiązują następujące zasady:
   1. Wyrazy dwusylabowe mają akcent na pierwszej sylabie bez względu na jej iloczas.
Akcentujemy zatem mdter, pdter.
   2. Miejsce akcentu w wyrazach dłuższych, tzn. składających się z trzech lub więcej
sylab, zależy od iloczasu sylaby przedostatniej (paenultima). Jeżeli sylaba przedostatnia
jest długa (obojętnie czy z natury, czy z umowy), to na niej właśnie spoczywa akcent,
np. natura, magisterijeżeli natomiast przedostatnia sylaba jest krótka, akcent pada na sylabę
trzecią od końca np.: dómlnus,stflldba, tćnebrae — ciemność (muta cum liquida nie daje
wzdłużenia).
   3. Enklityki, czyli wyrazy, które nie mając własnego akcentu, opierają się o wyraz
poprzedzający, (-que = i, -ne = czy, -ve = czy, lub) tworząc z nim tzw. zestrój akcentowy.
Wymienione wyżej zasady akcentowania stosuje się do zestroju jako całości. Wyrazpópulus
ma akcent na sylabie po- (trzeciej od końca, gdyż przedostatnia jest krótka), natomiast
w zestawieniu senatus populusąue Romdnus — „senat i naród rzymski" akcent przesuwa
się na sylabę -lus-. Podobnie w zestroju videsne = czy widzisz? akcentujemy sylabę -des-,
w zwrocie Tros Rutulusve akcentujemy sylabę -lus-, przy arma virtimque — sylabę -rum-.
Także inne wyrazy traktuje się niekiedy jako enklityki, np. akcentujemy w zestroju, nobis-
cum = z nami, vobiscum — z wami, propterea = dlatego.
Jak widzimy, akcent łaciński wykazuje dużo podobieństw do akcentu polskiego. Także w naszym języku akcent wyrazowy związany jest z sylabą przedostatnią. Od tej zasady zdarzają się odstępstwa: pewne wyrazy, i to zarówno swojskie jak i obcego pochodzenia, mają akcent na trzeciej od końca np. ogółem, okolica, gramatyka, fizyka. Natomiast enklityki nie wpływają na miejsce akcentu w zestroju, akcentujemy \poszedl i poszedłby, ^powiedz i ^powiedz mi; w wymowie wszakże niektórych osób obserwujemy tendencję do przesuwania akcentu. Inaczej nieco zachowuje się proklityka, czyli wyraz opierający się o wyraz następny, zwłaszcza gdy jest nim wyraz jednosylabowy. Akcentujemy bowiem: do \domu, ale \do cna; nie 'czyta/, ale 'nie pisz, \nie mów mi.

§8




§10
    
4. W języku łacińskim spotykamy kilka wyrazów z akcentem na sylabie ostatniej, np. adduc = przyprowadź, istinc = stamtąd, adhuc — dotąd. Pozorne to odstępstwo od zasady jest wynikiem skrócenia wyrazu (tzw. apokopy); odpadła końcowa samogłoska -e, akcent zaś pozostał na tej samej sylabie, na której znajdował się przed skróceniem. Zjawisko to jest dla nas szczególnie interesujące ze względu na akcent w języku francuskim umiejscowiony na sylabie ostatniej. Także w języku polskim niektóre wyrazy mają przycisk na sylabie ostatniej, np. akurat, arcymistrz.
NAJWAŻNIEJSZE ZJAWISKA FONETYCZNE
Wymiana samogłosek czyli apofonia może być (1) jakościowa, tego: toga, (2) ilościowa, przy czym samogłoska występować może na stopniu: (a) normalnym, (b) wzdłużenia, (c) zaniku odium : odi, t&go : tegula, genitor : gi-gn-o, est: sunt, edo : dens. Zjawisko to jest odziedziczone z prąjęzyka. Por. poi. wozy: wiezie, posucha: schnąć. Inne zmiany zachodziły na gruncie łacińskim lub italskim. Samogłoska długa ulega skróceniu:
    a.	przed samogłoską  (vocalis ante vocalem corripitur): finlre: finfo, flere:fl8o,
audwit: audiit
    b.	w wygłosić zamkniętym z wyjątkiem pozycji przed s, amare: ornat, aucKs: audit,
honoris: honós: honor
    c.	wyrazy dwusylabowe z pierwszą sylabą krótką mają skłonność do skrócenia także
drugiej (prawo skracania wyrazów jambicznych) mali, ben&: clare, alte.
Samogłoska krótka zanika w sylabie środkowej, zjawisko to nazywa się synkopą valde: validus, disciplina: discipulus, w wygłosić nazywa się to apokopą dic<dice, duć < duce, fac<facetfer<fere. Samogłoska krótka wzdłuża się przy zaniku s przed spółgłoską dźwięczną (wzdłużenie zastępcze) ldem<isdem, pono<pósno<poslno. Samogłoski krótkie w sylabie otwartej w środku wyrazu przechodzą w /—I&go: colllgo, hdbeo: adhibeo, fdcio: conflcio, caput: capltis. W sylabie zamkniętej a > & —factus: perfectus, par co: peperci.

 

{11

ZMIANY SPÓŁGŁOSEK
Asymilacja zupełna
a.	progresywna (od kierunku oddziaływania) ferse>/erre, velse>»e/fe, facilsimus>
-»•	-*•	-*
>facillimus
b.	regresywna disfero></(^ero, adfero>o$ero, a<łtu\i>attuli,   adseą\ior>assequor
Asymilacja niezupełna
a.	co do dźwięczności scribo : scriptus, nubo : mysi, ago : actus
b.	co do miejsca artykulacji
Spółgłoska nosowa przed przedniojęzykową występuje jako n, przed wargową jako m etan : eundem, compono : contemno, imbuo : indico

10

Dysymilacja
Rzymianie nie lubili dwu / ani dwu r w kolejno po sobie następujących sylabach; następowało rozpodobnienie caeruleus: caelum; por. poi. prześcieradło : prześciełać, militaris: : mortalis; por. poi. jadalnia: cieplarnia.
Rotacyzm (od greckiej litery rho) — s między samogłoskami przechodzi w r spero: spes, gero: gessi, laudare: esse.
Dla łatwiejszego przyswojenia zjawisk fleksyjnych podano niektóre przykłady zmian fonetycznych; dokładniejsze omówienie owych zmian należy do gramatyki historycznej.







'
s

 





 


-
• '
_   ,, , Część druga
r
NAUKA O WYRAZIE
; ,
,_











 





 





 





 

                  • -,,



 







FLEKSJA

«12



CZĘŚCI MOWY

 

Podobnie jak w języku polskim wyróżniamy w łacinie części mowy odmienne i nieodmienne. Odmienne części mowy to:
1. rzeczownik   — substantivum
2. przymiotnik — adiectivum
3. zaimek         — pronomen
4. liczebnik      — numerale
5. czasownik    — verbum
Pierwsze cztery odmieniają się przez przypadki, Uczby, rodzaje — odmianę tę nazywamy deklinacją; przy odmianie czasownika, którą określamy jako koniugację, rozróżniamy osoby, liczby, czasy, tryby, strony. Nieodmiennymi częściami mowy są:
6. przysłówek   — adverbium
7. przyimek     — pracpositio
8. spójnik         — coniunctio
9. wykrzyknik — interiectio



 

«u	LICZBY, RODZAJE, PRZYPADKI
Liczby. W odmianie łacińskiej występują dwie liczby:
a.	pojedyncza   — numerus singularis
b.	mnoga	— numerus pluralis
W prajęzyku istniała jeszcze liczba podwójna - numerus dualis, która w łacinie zanikła; pozostały tylko drobne jej szczątki w odmianie liczebników: duo, ambo (zob. § 53).
Podobnie przedstawia się sprawa w dzisiejszej polszczyźnie, gdzie zachowały się pewne formy Uczby podwójnej, jak dwieście, rękoma, oczyma. Por. przysłowie: mądrej głowie dość dwie słowie.
g M    Rodzaje. Język łaciński podobnie jak polski zna trzy rodzaje:
a.	rodzaj męski — genus mascnlinum (skrót m.)
b.	rodzaj żeński — genus femininum (skrót/.)
c.	rodzaj nijaki — genus neutrnm (skrót n.)
14



Rodzaj rzeczowników poznajemy:
a.	według znaczeni a (rodzaj naturalny)
b.	według zakończenia (rodzaj gramatyczny)
Nazwy istot męskich sąmasculina np. pater — ojciec, agricola = rolnik; nazwy istot żeńskich — feminina np. mater = matka, femina = kobieta. Ponadto rodzaju męskiego są nazwy miesięcy, wiatrów i rzek: december frigidus = chłodny grudzień, Aquilo per-frigidus •= bardzo zimny A. (wiatr północnowschodni), Tiberis flavus = żółty Tyber. Nazwy drzew, krajów, wysp i miast zakończone na -us są feminina, np.: populus alta = = wysoka topola, Aegyptus antiqua = starożytny Egipt, Delus clara = sławne Delos, Corinthus opulenta = bogaty Korynt. Nazwy miesięcy są właściwie przymiotnikami, traktowanymi jako przydawki do wyrazów mensis (m.) = miesiąc. Na rodzaj nazw rzek wpłynął niewątpliwie rzeczownik pospolity fluvius = rzeka, będący rodzaju męskiego. Podobnie liczne nazwy drzew, krajów, wysp, miast stosowały się w rodzaju do rzeczowników: arbor = drzewo, terra = kraj, insula = wyspa, urbs = miasto; wszystkie te rzeczowniki są feminina.
   Wymienione zasady można ująć za dawnymi podręcznikami w wierszyk ułatwiający zapamiętanie.
Miesiące, wiatry, rzeki, ludy za mężczyzn uchodziły wprzódy; drzewa, kraje, wyspy, miasta, choć z -us, były jak niewiasta.
    Rzeczowniki nieżywotne mogą być rodzaju męskiego, żeńskiego, nijakiego. Ich rodzaj w wielu wypadkach określić można według zakończeń, które są charakterystyczne dla danego rodzaju. Tak np. hortus = ogród (z zakończeniem -us) jest masculinum, terra (z zakończeniem -a) femininum, 0t;«/M (z zakończeniem -urn) neutrum. Dalsze szczegóły poznamy przy poszczególnych deklinacjach,
Przypadki. Deklinacja łacińska ma sześć przypadków:	§ 15
1. nominativus — mianownik odpowiadający na pytanie: ktol co?
2. genetirus — dopełniacz na pytania: czyj? czyja? czyje? kogo? czego?
3. datirus — celownik na pytania: komu? czemu? dla kogo?
4. accusativus — biernik na pytanie: kogo? co?
5. ablativus — napytania: kim? czym? z kim? z czym? (narzędnik — instrumentalis)
w kim? w czym? o kim? o czym? (miejscownik — locativus)
od kogo? od czego? (ablativus właściwy)
6.	vocativus — wołacz
Ablativus stanowi osobliwość deklinacji łacińskiej. Język praindoeuropejski miał osiem przypadków, z których siedem zachowało się w języku polskim; brak naszemu językowi przypadka rozłączenia zwanego ablativus, jego funkcję objął u nas dopełniacz występujący z przyimkiem: od, z (czego) w takich np. zwrotach jak: od ojca, z miasta.
Język łaciński zachował sześć przypadków, brak mu narzędnika i miejscownika; ich funkcję objął ablativus. W ten sposób ablativus pełni funkcję trzech różnych przypadków. Występuje jako narzęd-nik (ablativus instrumentalis), miejscownik (ablativus locativus) oraz ablativus właściwy. Właściwie zachowały się pewne resztki locatiwu, o czym niżej. O szczegółach użycia przypadków dowiemy się z działu poświęconego składni.
Podobnie jak w języku polskim, ale inaczej niż np. w angielskim czy francuskim, formy    f ie poszczególnych przypadków w łacinie różnią się końcówkami: temat charakteryzuje
15

znaczenie wyrazu, końcówka określa rolę danego wyrazu w zdaniu. Temat i końcówka to tzw. cząstki fleksyjne, od których odióżnić należy cząstki słowotwórcze (por. § 157). Nie wszystkie przecież przypadki mają odmienne od innych formy; toteż warto zapamiętać pewne reguły ułatwiające naukę odmian.
     Uwaga. Gramatyka opisowa uwzględnia podział wyrazu na temat i końcówkę według stanu w łacinie klasycznej, natomiast w gramatyce historycznej przyjmuje się jako podstawę owego podziału raczej stan językowej wspólnoty indoeuropejskiej.
«n	OGÓLNE REGUŁY DEKLINACYJNE
    1. Vocativus singularis jest równy nominatiwovi z wyjątkiem rzeczowników i przy
miotników deklinacji drugiej na -us. W pluralis formy nominatiwu i vocatiwu są zawsze
równe. Toteż we wzorach odmian opuszczać będziemy vocatiVus z wyjątkiem singu
laris deklinacji drugiej na -us.
    2. Neutra mają trzy przypadki równe: nominativus, accusativus i vocativus. W plu
ralis przypadki te kończą się na -a. Podobnie przedstawia się ta sprawa w języku polskim
(por. odmianę rzeczowników: jajko, pole, imię, cielę; w liczbie mnogiej: jajka, pola, imiona,
cielęta).
3. W pluralis dativus i ablativus są sobie równe.
1. 
5«	PODZIAŁ DEKLINACJI
.
W języku łacińskim wyróżniamy pięć deklinacji. Do której deklinacji zaliczyć należy jakiś rzeczownik, poznajemy z zakończenia genetiwu singularis, a mianowicie:
 I deklinacja   -ae
II	-i
m iv
V
» >»

-«s
-ei
Przy poszczególnych rzeczownikach słowniki podają nominativus oraz zakończenie gen. singularis.
    Uwaga. Z punktu widzenia gramatyki opisowej owe zakończenia traktujemy jako końcówki, część poprzedzającą końcówkę — w zasadzie niezmienną we wszystkich przypadkach — stanowi temat (por. § 16).
DEKLINACJA I na

Singularis
Pluralis
N.=V. Gen. Dat.
porta portae
portae
brama bramy bramie
portae portarum porttó
bramy bram bramom
16

Singularis
Pluralis
Acc.                            portam Abl.                            porta in porta e porta
bramę bramą w bramie z bramy
portas            bramy portis             bramami in portis         w bramach e portis         z bram

Rodzaj. Rzeczowniki deklinacji pierwszej są feminina, np. rosa = róża, porta = brama. Pamiętać wszakże powinniśmy zasadę o rodzaju naturalnym; rzeczowniki oznaczające mężczyzn są masculina, np. agricola — rolnik, scriba = pisarz, nauta = żeglarz, poeta = = poeta. Por. polskie: starosta, wojewoda, sędzia.
OSOBLIWOŚCI DEKLINACJI PIERWSZEJ
Zakończenie gen. singularis -ae rozwinęło się z dawnego -ai lub -ai; ta postać występuje niekiedy w inskrypcjach oraz jako archaizm w poezji, np. u Lukrecjusza, Wergilego. Pierwotne zakończenie gen. sing. -as, odziedziczone z prajęzyka, zachowało się w zwrotach pater familias = ojciec rodziny, mater familias = matka rodziny. .W języku greckim jest to normalne zakończenie gen. sing. deklinacji a.
   W dat. i abl. pluralis niektóre rzeczowniki mają zakończenie -abus; głównie chodzi tu o odróżnienie form rzeczowników żeńskich od równo brzmiących odpowiedników męskich np. deis deabusque = bogom i boginiom^ filiis filiabusque = synom i córkom. Wielosylabowe rzeczowniki męskie obok zakończenia -aium mają w gen. plur. krótsze zakończenie -um, np. agricolum (obok agricolarum) = rolników, terrigenum = potomków ziemi. Formy te powstały pod wpływem analogii do innych deklinacji. Pluralia tantum. W deklinacji pierwszej spotykamy pewną ilość rzeczowników, których używa »ię tylko w liczbie mnogiej; nazywamy je pluralia tantum np. divitiae =
reliąuiae = pozostałości, tenebrae = ciemność. Takie rzeczowniki znamy też z języka
polskiego, np. skrzypce, usta, wrota, drzwi, dzieje, urodziny, drożdże. Osobną grupę sta-
nowią nazwy miejscowości, np. Athenae, Thebae. Por. polskie Piaski, Szaflary, Racławice,
Mysłowice.
Odmiana imion greckich. Żeńskie imiona greckie na -e zachowują greckie zakończenie
w nom. i acc., np. Niobe, Nioben, albo odmieniają się całkowicie według deklinacji łaciń-
skiej: Nioba, Niobae, Niobom.
Greckie imiona męskie zakończone na -as, -es mają acc. także na -an, -en. Odmieniamy więc:
Aeneas, gen. Aeneae, dat. Aeneae, acc. Aeneam lub Aenean, voc. Aenea.

s 20

 


 
DEKLINACJA II Wzór odmiany na -us




Singularis
Pluralis
Nom. Gen. Dat.
hortus hortf borto
ogród ogrodu ogrodowi
horti              ogrody hortorum       og odów
hortis              ogr dom

2   Wikarjak — Gramatyka

17



Singularis
Pluralis
Acc.
hoitum              ogród
hortos
ogrody
Abl.
horto                 ogrodem
hortis
ogrodami

vf\ horto             w ogrodzie
in hoitis
w ogrodach

ex horto            z ogrodu
ex hortis
z ogrodów
Voc.
horte                  ogrodzie
horti
ogrody

Wzór odmiany na -er




N. = V.
magister
nauczyciel
magistri
nauczyciele
Gen.
magistri
nauczyciela
magistrorum
nauczycieli
Dat.
magistro
nauczycielowi
magistris
nauczycielom
Acc.
magistrum
nauczyciela
magistros
nauczycieli
Abl.
magistro
nauczycielem
magistris
nauczycielami

de magistro
o nauczycielu
de magistiis
o nauczycielach

a magistro
od nauczyciela
a magistris
od nauczycieli

N. = V.
puer                  chłopiec
puSri
Gen.
puSri
   „ — pufrorum
Dat.
puSro
puóris
Acc.
pugrum
pućros
Abl.
pućró
pućris

de pu6ro
de pueris

a puero
a pueris
Wzór odmiany na -um

N. = V.
verbuin             slowo
verba
Gen.
verbi
verborum
Dat.
verbo
veibis
Acc.
verbuin
verba
Abl.
verbo
verbis

in verbo
in verbis

ex verbo
ex verbis
|2X	UWAGI DO DEKLINACJI DRUGIEJ
Przeważna ilość rzeczowników na -er (a także przymiotników por. § 38) traci e w dalszych
przypadkach: ager, agri; minister, ministri.
Zachowują e tn. in. puer, pueri = chłopiec; vesper, vesperi = wieczór; gener, generi = zięć;
socer, soceri = teść.
Warto zapamiętać następujący wierszyk:
vesper, puer, socer, gener, asper, miser, liber, tener i wyrazy na -fer i -ger.    l
18

Por. polskie wicher, wichru; koper, kopru; palec, palca; sen, snu; lew, lwa; ale piec, pieca, Podobnie jak puer odmienia się rzeczownik vir = mąż, gen. viri, dat. viro, acc. virum itd. Nom. sing. tej deklinacji kończył się pierwotnie na -os, podobnie acc. sing. na -om. Postać ta zachowała się w inskrypcjach, w poezji szczególnie od wyrazów zakończonych na -TOS •nos, np. servos, mortuos; podobnie aevom.
   Rzeczowniki na -us (z wyjątkiem neutrów) mają w singularis vocativus zakończony na -e. Jednakże do deus w funkcji vocatiwu występuje nom. deus obok dive; w łacinie kościelnej także do agnus używa się jako voc. agrius = baranku.
Rzeczownik /?/mj oraz imiona własne na -iiis mają vocativus na -i :fill = synu, mlfill = mój synu, Vergttl = Wergiliuszu, Publl = Publiuszu.
Rzeczowniki zakończone na -ius mają niekiedy gen. sing. na -i obok-l i \consill, Ver-

   Greckie imiona własne zakończone na -eus mają vocativus na -eu np. Orpheus, -i, voc. Orpheu.
W gen. plur. występuje czasem zakończenie -um zamiast -erum, np. deum obok deórum = = bogów. Dotyczy to szczególnie nazw miar i monet; mówimy więc modium — miar, sestertium = sesterców, a także decemvirum, triumvirum, praefectus fabrum; -um to pierwotne zakończenie gen. plur. tej deklinacji, zakończenie -orum przeszło tu z deklinacji zaimkowej.
W pluralis rzeczownika deus używa się form obocznych nom. i voc. dei, dii, di; dat. i abl. deis, diis, dis. O di immortales = o bogowie nieśmiertelni.
Rzeczownik locus = miejsce ma nom. plur. hel = miejsca w książce albo loca w znacz, miejscowości. Mówimy, lód communes = tematy ogólne, loca amoena = przyjemne okolice.
Rodzaj. Rzeczowniki zakończone na -us oraz -er są masculina, zakończone na -um — neutra.

523

 



 

Vfyiątki:jhumus jestjgrpininiim^t/wmj arida = sucha ziemia, natomiast^t/Ę/ia1, virus są neu-
  gus mutabile = zmienny tłum, virus mortiferum = śmiercionośny jad. eminina są także nazwy drzew, miast, krajów, wysp na -us (por. § 14.) Rodzaj żeński zachowują też zapożyczone z języka greckiego: dialectus, paragraphus, diphthongus; dialectus Attica = dialekt attycki; paragraphus quinta = paragraf piąty; diphthongus Graeca = dwu-głoska grecka.
Pluralia tantum deklinacji H. Tylko w liczbie mnogiej występują: fasti, -orum = kalendarz, arma, -orum = broń. Niektóre wyrazy mają w pluralis inne znaczenie, np. auxilium — = pomoc, auxilia = posiłki; castrum = twierdza, castra, -orum = obóz, rostrum = dziób,
rastra, -orum = mównica (ozdobiona dziobami okrętów).
.—•	


S24

DEKLINACJA III
Deklinacja trzecia obejmuje trzy wzory odmian różniące się zakończeniami abl. singularis (-e lub -i), gen. pluralis (-firn lub -inm), a jeśli chodzi o neutra także zakończeniem nom., acc., voc. pluralis (-a lub -ia). Rozróżniamy więc:


,v-U

A*V3L

19



{26

a.	odmianę spółgłoskową:-e,-Hm,-a
b.	odmianę samogłoskową: -i,-ium,-ia
c.	odmianę mieszaną: -e, -ium, neutra -a lub-ia
Należy zwrócić uwagę, iż formy dalszych przypadków tworzymy od gen. singularis; nomi-nativus bowiem podlegał często różnym zmianom fonetycznym i wykazuje nieco odmienną postać.
a. Odmiana spółgłoskowa -e, -urn, -a


Masculina et feminina
Singularis
Pluralis
N. = V. Gen.
honor       zaszczyt honoris
honóres honorom
Dat.
honórl
honóribus
Acc.
honorem
honóres
Abl.
honóre
hondribus
N. = V. Gen. Dat.
m ós       zwyczaj
mores


móris mórf
mór u m
w ^     ^ 	 .
moribus
Acc. Abl.
morem morę
m dres moribus
N. = V. Gen. Dat.
aetas        wiek, epoka aetatfs aetati
aetates aetatum aetatibus
Acc.
aetatem
aetates
Abl.
aetate
aetatibus
N.-V. Gen.
laus      pochwala laudis
laudes laudum
Dat. Acc.
laudi laudem
laudfbus
laudes
Abl.
laude-
laudibus






rNeuira
Singularis
Pluralis
N. = V. Gen. Dat. Acc. Abl.
corpus       ciało corpóris corpori corpus corpóre
corpóra cór poru m corpórfbus corpóra corpóribuś
N. = V.
nomen       imię                    \
nómlna
Gen.
nomlnls                               V
nóminum
Dat.
n om i ni                                      V
nómlnibus
Acc.
nómen                                        \
nómlna
Abl.
nomine
nómlnibus

20






Według odmiany spółgłoskowej (-e, -nm, -a) odmieniają się:
   1. imparisyllaba z tematem na jedną spółgłoskę. Imparisyllaba, czyli nierówno-
zgłoskowe, to takie rzeczowniki, które w gen. singularis mają o jedną sylabę więcej niż
w nom. sing., np. ho-nor ale ho-no-ris; mos ale mo-ris; ae-tas ale ae-ta-tis. Temat otrzymuje
my odcinając zakończenie gen. sing. -is, np. mor-is, aetat-is.
2. następujące rzeczowniki '



 

pater     — ojciec
gen. sing. patris
gen. pl.  patrum
mater    —  matka
„         matris
„        ma t rum
fratór    -  brat
„        fratrls
„       fratrifm
senex     —  starzec
„        sfinis
„       sćnum
iuvenls — młodzieniec
„        iuvenis
„       iuvenum
vates     —  wieszcz
,,        vatis
,,       vatum
canls     — pies
„        canis
„       canum
Uwaga mnemotechniczna.  Rzeczowniki te stanowią pewną grupę znaczeniową, oznaczają rodzinę z pieskiem.
«





 

3.	dwa rzeczowniki o temacie na -u:]sus,s&is fem. = świnia^/w, grfifafem. = żuraw.]
   4.	jłrzymjotniki w stopniu wyższym np. carwr, carior, carius — droższy, a, e; maior,
maior, maius = większy, a, e (zob. § 42).
    5.	niektóre przyjniptniki P jednym zakończeniu w stopniu równym, np. vetus (gen.
veteris) = stary, dives (gen. divitis) = bogaty, pauper (genrpauperis) = ubogi (zob. § 40).
b. Odmiana samogłoskowa -i, -ium, -ia

§ 27

 

Singularis
Pluralis
N.=V.
mSrtT       morze
marifT
Gen.
maris
marium
Dat.
mari
maribus
Acc.
marę
marła
Abl.
mari
maribus
N. = V.
turris        wieża
turres
Gen.
turris
turrium

Dat.
turri
turri bu:

Acc.
turrim
turres

Abl.
turri
turri bus






•

Według odmiany samogłoskowej -i, -ium, -ia odmieniają się:
1. neutra zakończone w nom. sing. na -c, -«l, -«r
2. przymiotniki w stopniu równym (zob. § 39)
   3. równozgłoskowe nazwy rzek i miejscowości na -is np. Tiberis, Neapófis, acc. Tiberim,
Neapolim
4. kilka rzeczowników rodzaju żeńskiego na -is, acc. sing. na -im
ipuppis, is — rufa       sitis, is — pragnienie is, is — siekiera       turris, is — wieża
21

$28

Ponadto vis = siła; w singularis od tego rzeczownika używane są jedynie nom. vis, acc. vim, abL^tn; w pluralis odmiana przedstawia się następująco: nom. acc. voc. vires, gen. viriutn, dat abl. viribus.
c. Odmiana mieszana -e, -ium


Singularis
Pluralis
N. = V.
6vis       owca
óves
Gen.
6vTs
ovium
Dat.
óvi
ovibus
Acc.
óvem
ovis
Abl.
óve
ovibus
N. = V.
pars       część
partes
Gen.
partis
-
partium
Dat.
parti
partibus
Acc.
partera
partes
Abl.
parte
partibus
Według odmiany mieszanej -e, -ium odmieniają się:
1. parisyllaba zakończone w nom. sing. na -is, -es
    2 imparisyllaba mające bezpośrednio przed zakończeniem gen. sing. dwie spółgłoski (lub więcej), np. pars, gen. part-is, nox, gen. noct-is
   3. participufpraesentis actlvi (użyte we właściwym znaczeniu): laborans (gen. laborantis) = pracujący; abl. sing. laborante; gen. plur. laborantium; nom. acc. voc. plur. n. labo-rantia.
Natomiast participia użyte w znaczeniu przymiotnikowym odmieniają się według wzoru samogłoskowego (-i, -ia, -ium) a Graeco sapienti = przez mądrego Greka.

»29

OSOBLIWOŚCI DEKLINACJI TRZECIEJ
                                  . 1. Greckie imiona własne na -es (parisyllaba) mają gen. na -is lub -i, acc. na -em lub -en:
Aristides gen. Aristidis\ lub Aristidi, acc. Aristidem lub Aristiden.
2. Neutra pochodzenia
reckiego na -ma (gen. -matis) mają dat. i abl. pluralis na -is
(według deklinacji II), np.:póema,póem&tis, dat. i abl. plur. póematis; epigramma, epigram-matis dat. i abl. plur. epigrammdtis.
    3. Rzeczowniki aer, aSris = powietrze; aether, aethJjrjiS^* eter mają accusativus sing.
na -a według deklinacji greckiej: aSra, aethSra; niekiedy także w gen. sing. występuje
końcówka grecka -os obok łac. -is: aSrós obok aSrts, aethSrós obok aethSris.
    4. Wyraz_&ój, bovis (m. wół,/, krowa) ma gen. plur. bótim, dat, i abl^plur. bóbus^lub
bubus.
    5. luppiter występuje w rozszerzonej formie w nomin. i vocat.; pierwotnie był to voca-
tivus: luppiter = ojcze Jowiszu. Natomiast w innych przypadkach występuje forma krótsza
gen. ISvls, dat. Idvl, acc. Ióv?m, abl. Idv?.
    3. 
22


    6. Defectiva  casibus to rzeczowniki, które nie mają niektórych przypadków: vis w sing. używa się tylko w nom. vis, acc. vim, abl. vi. W pluralis vlres, vIrfóm, vlrtbfa, vlres, vlrlbte; fors = przypadek, los prócz nom. używa się w abl. forte^= przypadkiem; w innych przypadkach występuje jedynie jako nazwa bóstwa. TylkVw abl. występuje (sponś) w zwrotach mea,Jya, sua spgnje = z własnej woli, dobrowolnie. Nieodmienne są: _/??-= godziwość, n&fas = niegodziweść. Pluralia tantum: moer^a1rnoei^n = mury; ftdes^dłOm = lutnia Niektóre rzeczowniki w pluralis mają inne znaczenie: aedis, is f. = świątynia, aedes, ium » = dom;/Ms, is m. = koniec, granica, fines, ium = obszar, kraj
Rodzaj rzeczowników deklinacji m. Rzeczowniki deklinacji III mają różne zakończenia     gao i mogą być rodzaju męskiego, żeńskiego lub nijakiego. Jeżeli rodzaju nie określa znaczenie (zob. § 14 o rodzaju naturalnym), informacji udziela słownik. Pewną orientację w odniesieniu do wyrazów częściej używanych dadzą nam następujące wskazówki.
Masculina są to rzeczowniki zakończone w nom. sing. na: -or, -os, -er, -es (imparisyllaba),     m -or:
np. color, -óris = kolor, barwa (color albus) labor, -óris = trud, praca (labor magnus)
Wyjątki: femimn.umjestarbor,-8ris=dtzKvio(arboralta); neutra są: cór, corrffa=serce (cór humanum) aeguor, -8ris=morze, powierzchnia morza (aequor vasturri), marmor,-ó'ris=marmur (marmor Parium).
-os:
np. mos, móris = zwyczaj, obyczaj (mos antiquus) flós,flóris = kwiat (flos pulcher)
Wyjątki: femininum jest dos, d6tis=posag (dos pulckra); neutra są: ds, órts=usta (os p ós, 0&rff=kość (os album).
-er:
    np. venter, ventris = brzuch (venter plenus) Wyjątki: neutra są: ver, veris=wiosna (per amoenum), It&r, itbilris=podróż (iter molestum)
-es nierównozgłoskowe:
np. pes, pSdis = noga (pes dexter)
Wyjątki: f e m i ni na są: merces. rąercedis=za.ola.la. (merces bona), sSg&s,jSg(tis=zasiew (seges pana), qules, guietis=odpoczynek (quies nocturna), reguies, r8quleti&=spoczynek (requies aeterna) — acc. sing. od reguies jest requiem (według deki. V) requiem aeternam; neutrum jest_aej, aeris=spiż, aes alienum=<Uug.
Feminina są zakończone na: -as. -ans, -is. -es fparisvllabal. -s z poprzedzającą spółgłoską,    132
ponadto na -do^go, -to oraz -us z gen, na -ntis lub -udis.
-as:
   np. dvitas, civitdtis = społeczeństwo, państwo, miasto (civitas Romana) Wyjątki: masculina: as, assis=as; neutrum: vas, vSsis=naczynie (vas argent&um).
-ans:
np. lam, laudis — chwała (laus magna = wielka chwała)
-is:
np. navis, navis
okręt (navis longa)
23





•
•i


t »3

avis, avis = ptak (avis rara = rzadki ptak) dvis, dvis = owca (ovis nigra = czarna owca)

Wyjątki: masculina są:
     a.	zakończone na ^cJSj_^jfis^_-nis,sip.: piscis, piscis=ryba (piscis magnus), sanguis, sanguinis=krevt
(sanguis humanus), flnis, finis=koniec, granica (finis bonus).
     b.	collis, collis=pagórek (collis umbrosuś), lapis, lapldis. = kamień (lapis niger), orbis, orfrfo=krąg
(totus orbis terrarum=c&\y okrąg ziem), mensis. mensis=miesiąc (mensis Martius)pjilvis,pulvZns=pyl
(pulvis Olympicus), fascis, fascis=rózga (fascis parvus), ensis, ensis=miecz (ensis acutus)
-es równozgłoskowe:
•
np. clades, cladis = klęska (clades magna)
        nubes, nubis = chmura (nubes atra) -a z poprzedzającą spółgłoską:
np. ars, artis = sztuka (ars pulchra) pars, partis = część (pars prima) hiems, hiSmis = ziemia (hiems jrigidą)
Wyjątki: masculina są: dens, denjisj=z& (dens albus), fons, fontis=±tM\o (fons frigidus), fi*=góra (mons altus), pons, pontis=mosi (pons longus).
t>, -go, -io:
np. consuetudo, -dlnis = zwyczaj, przyzwyczajenie (consuetudo Romana) orlgo, origmis = początek (origo bona) rSgió, -ónis = okolica (regio clard)
Wyjątki: masculina: ordo, ordjnis=porządek, stan (ordo senatoriuś), sclpló, sdpl5nis=laśk& (scipio ebumeus).
Uwaga! Jeżeli przed -o występuje inna głoska niż d, g, i, t wówczas rzeczownik jest raczej rodzaju męskiego, np.: sermó, sermóni's=mowa, gawęda (sermo patrius).
-os zachowujące u w dalszej odmianie:

np. virtus, virtutis = męstwo (virtus clard)
salus, salutis = ocalenie, zdrowie (salus nostra) palus, paludis = bagno (palus magna) pScus, pScudis = bydlę (pecus pulchra) sus, suis = świnia (sus domesticd)
Neutra kończą się na: -e, -l, -aiy-men, -ma. -nr, -as (u w dalszych przypadkach przechodzi
w o lub e).
-e:
   np. marS, maris = morze (marę nostrum) .
    np. anłmal, animdlis = istota żyjąca (animalpulchrum) Wyjątki: masculina są: sal, sdlis=sól, morze (sal maritimus), sól, jó//5=słońce (soi matutinus).
-ar:
   np. exemplar, exemplaris = przykład (exemplar bonum) -ur:
   np. fulgur,fulguris = błyskawica (fulgur lucidum) -us, jeżeli w dalszej odmianie u przechodzi w o lub e:
np. corpus, corpdris = ciało (corpus humanum)

24




-
tempOs, tempóris = czas (tempus futurum) g8nus, gSnfris = rodzaj (genus masculinum) -men: (zob. § 159)

   np. nomSn, nominis = imię (nomen clarum) -ma (greckiego pochodzenia):

np. drdma, dramatis = dramat (drama pulchrum) pdema, poematis = poemat (poema tenerum) Ponadto rodzaju nijakiego są:
lać, lactis = mleko (lać album) caput, capltis = głowa, rozdział (caput primum)
   Wzorując się na dawnych gramatykach podajemy kilka wierszyków mnemotechnicznych.
   








MĘSKIE są na -or -er i -os
jak na przykład labor, carcer, flor,
a wbij sobie także w głowę
z -es nierównogłoskowe.
Z rzeczowników na -er zapamiętaj neutra: ver amoenum czyli wiosna i przyjemna, i rozkoszna, a przy wiośnie: iter longum droga długa, lecz radosna.
Z imparisyllab na -es feminina są: quies merces, seges, requies. Z rzeczowników zaś na -or neutrum — serce czyli cór, także marmor et aeguor; feminini generis drzewo: arbor, arboris. Z rzeczowników zaś na -os żeński posag czyli dos, a os, ossis i os, oris wiedzcie: neutri generis.
Jako ŻEŃSKIE zawsze bierz: parisyllaba z -es rzeczowniki z -as,   -us, -aus tak jak aetas, virtus, laus;

po spółgłosce -s końcowe żeńską wskazuje osnowę, wreszcie zakończenie -is przyznajemy feminis.
Męski z zakończeniem -as jest malutki pieniądz nijakiego zaś rodzaju vas — naczynie w rzymskim

Zakończenia: -cis, -guis i -nis
przysługują masculinis;
także orbis, pulvis, mensis,
collis, lapis, fascis, ensis,
voces maść ul a e sunt, choć z -is.
Dens, fons, mons, pons — męskiej płci.
choć przed -s spółgłoska brzmi.
NEUTRÓW zakończenia te: -ma -e -c -I -men -t; także -ar i -ur i -us neutrów ci wskazują mus.
Wyrazy mnemotechniczne: n-e-c-t-ar, 1-a-ur-us,
1-ar c-e-n-a-t-ur-us.


Rzeczowniki soi i sal jako masculina chwal.






 

DEKLINACJA IV Wzory odmian

534


Singularis
Pluralis
N. = V. Gen. Dat.
fructus       owoc fructus fructui
fructus fructuum fructlbus
25

Singularis
Pluralis
Acc. Abl.
fructum fructu
fructus fructlbus
N.^}^-
Dat.
Acc. Abl.

2g
g&iuum gSnlbfis g^nua gśnlbus



gSnu   ~—kaiano gfinus genu gSnu g6nu





UWAGI DO DEKLINACJI CZWARTEJ

.

 


S 35

$36
    
Dativus singularis neutrów kończy się na -u, masculinów na ui; czasem także masculina mają zakończenie -u (obok u i), np. sSnatu obok sSnatul, usu obok usul.
   Dativus i ablativus pluralis niektórych rzeczowników kończy się na -ubus: artubtis od artus, us = ^złon (dla odróżnienia od artlbus od ars, artis = sztuka), arcubus od arcus, us = łuk (dla odróżnienia od arcibus od arx, arcis = zamek); tribubus od tribus = dzielni lacubus od lacus = jezioro, ąuercubus od quercus = dąb.
   Rzeczownik dómus, Os = dom odmienia się częściowo według deklinacji IV, częściowo według deklinacji II. W szczególności według II ma abl. sing. ddmó i acc. pl. dómós. Należy pamiętać formy używane bez przyimka:

ddmum acc. = do domu
ddmó abl. = z domu
   ddml = w domu Doml to forma dawnego locatiwu (miejscownika). W dawnych gramatykach podawano wierszyk mnemotechniczny:
Tolle omnino -me, -mu, -mis
Si domum declinare vis.
Rodzaj rzeczowników IV deklinacji. Rzeczowniki zakończone na -os są masculina, zakończone na -u są neutra.
Wyjątki. Następujące rzeczowniki są feminina: mdmtr=ręka (man-is dextra), <fó/m&=dęm (domus maana)). porticus=krużganek (porticus pulchra), trlb&s=dzielnica (tribus rustica),
tantum) = ldy 13 lub 15 dzień miesiąca (Idus Martiae), acus (aenea acus)=igła, szpilka jest femininum lub masculinum.
Rzeczowniki oznaczające kobiety oraz drzewa są feminina (por. § 14 o rodzaju naturalnym). Należy tu wymienić przede wszystkim następujące:
n&r&s, us=synowa socr&s, us=teściowa
anOs. w=baba
quercus, Mi = dąb
DEKLINACJA V


Singularis
Pluralis
N. = V. Gen.
res       rzecz i6i
res rerum


Singularis
Pluraris
Dat.
rSI
rebfls
Acc.
r6m
res
Abl.
re
rebfls
N.=V.
dles       dzień
dles
Gen.
dlef
^dferum^
Dat.
dlSI
dlebus
Acc.
dfem
dles
Abl.
dle
dlebus

   Wiele rzeczowników deklinacji V ma tylko liczbę pojedynczą (singularia tantum), np. spes = nadzieja, /fcjś^gjyierność. Pewna ilość rzeczowników odmienia się według deklinacji V lub I np. mat&rles, et lub mat/ri&,ae.
Rodzaj rzeczowników deklinacji V. Rzeczowniki deklinacji V są f e mi ni na: spes unłca = jedyna nadzieja      r es pubKca = rzecz pospolita D/&jest masculinum lub femininum: — diesfestus = dzień świąteczny dies certó = pewny, określony dzień
Także w języku polskim niektóre rzeczowniki mają rodzaj męski lub żeński, np. cień,
magiel.

837

 





 

PRZYMIOTNIKI - ADIECTIVA



|38

Część przymiotników łacińskich odmienia się według deklinacji drugiej (w rodzaju męskim i nijakim) i pierwszej (w rodzaju żeńskim), część według deklinacji trzeciej.

Wzory odmian przymiotników deklinacji lin



 

Singularis

m.
/.
M.
Nom.
clarus
clar&
cliriim      sławny, a, e
Gen.
elan
clarae
clari
Dat.
cłlrfl
clarae
claró
Acc.
cl ar O m
claram
clarum
Abl.
claró
Gttfi
elaró
Voc.
cfiri
clara
clarflm
Pluralis
N.=V.
clari
clarae
clara
Gen.
clarórum
clararum
 ,, dirdrom
Dat.
ciaris
claris
claris
Acc.
clarós
claras
clara
Abl.
claris
claris
claris



 

l •
nHl

27

Singularis

n«
/•
n.
N. = V.
pulchdr
pulchra
pulchrum       piękny, a, e
Gen.
pulchri
pulchrae
pulchri
Dat.
pulchró
pulchrae
pulchró
Acc.
pulchrum
pulchr&m
pulchrum
Abl.
pulchró
pulchra
pulchró
Pluralis
N. = V.
pulchri
pulchrae
pulchrft
Gen.
pulchrorum
pulchrarum
pulchrorum
Dat.
pulchris
pulchris
pulchris
Acc.
pulchrós
pulchras
pulchra
Abl.
pulchris
pulchris
pulchris

Singularis

j                      m.
/•
n.
N. = V.
mlsSr
mlsSra
misCrum
Gen.
mlsSrl
mlsSrae
mls6ri
Dat.
mlsSró
miserae
mlsśró
Acc.
mis<5rum
1       nilsgram
mls6rum
Abl.
mls6ró
i      mlsSra
mlseró
Pluralis
N. = V.
mlsSri
\    mlsSrae
»   X   Jt
mlsSra
Gen.
mlsSróriim
\   misSrarum
mlsfirórum
Dat.
misCris
\ mlsfiris
misfiris
Acc.
mlsśrós
\mls6ras
misśra
Abl.
mlsSris
blseris
mlsSris
   Przymiotniki deklinacji I i II mają osobne zakończenie na każdy rodzaj: m. = clarus, f. = clara, n. = clarum
   Podobnie jak rzeczowniki II deklinacji na -er także przymiotniki tak zakończone w dalszej odmianie tracą e np.:
nom. pulcher, pulchra, pulchrum
   gen. pulchri, pulchrae, pulchri albo mniej liczne, zachowują e np.:
miser, misera, miserum
liber, libera, liberum (por. § 22)
Niektóre, jak dexter = prawy, zachowują e lub je tracą. Spotykamy formy dexter, dextera, dexterum, a także dexter, dextra, dextrum.
g 39    Spośród przymiotników deklinacji trzeciej
a. jedne mają trzy zakończenia, osobne dla każdego rodzaju, np.:

celer, celeris, celere = szybki saluber, salubris, salubre = zdrowy
   b.	inne mają dwa zakończenia: jedno wspólne dla rodzaju męskiego i żeńskiego,
osobne dla rodzaju nijakiego; ta grupa jest najliczniejsza np.:
gravis, gravis, grace — poważny fortis,fortis,forte = dzielny
c.	jeszcze inne mają jedno zakończenie wspólne dla trzech rodzajów:
felix,felix,felix = szczęśliwy       gen.felicis
vetus, vetus, vetus = stary	gen. vetlris
NB. Ów podział na przymiotniki o jednym, dwu i trzech zakończeniach odnosi się jedynie do n o m. i voc. singularis. W innych przypadkach nie ma między tymi grupami żadnych różnic. W gen. dat. i abl.- obu liczb przymiotniki deklinacji trzeciej (niezależnie od ilości zakończeń w nom. sing.) mają formę jednakową dla wszystkich trzech rodzajów, natomiast w acc. sing. oraz w nom. acc. voc. plur. mają dwie formy: jedną wspólną dla rodzaju męskiego i żeńskiego, osobną dla rodzaju nijakiego.



Wzory odmian



 

Singularis
Pluralis    1

m.                  f.
».
m.                   f.
n.
N. = V.
acer                  acris
acre
acres
\     acrTa'
Gen. Dat.
acris acri
acrium
acrlbus         j
Acc.
acrśm
acrS
acres
. acrifi,
Abl.
acrf
acrlbus
N. = V.
gravis             gravis
grave
graves
grfivia
Gen.
gr&vls
gr&vium
Dat.
grav!
grSvIbus
Acc. Abl.
grfivem
gravS
graves
gravla


gravi
gr&vlbus
N. = V.
felix               felix
felix
fellces
felicia
Gen. Dat.
felicis fellcl
felicium
feliclbus
Acc.
felicSm
felix
fellces
fellcia
Abl.
felicf
feliclbus-



Przymiotniki deklinacji trzeciej w stopniu równym odmieniają się według odmiany samo-     s «i głoskowej (-i, -ia, -ium).
Są jednak odstępstwa od tej zasady. Według odmiany spółgłoskowej (-e, -a -um,) odmieniają się:
vSt^= stary	v&t&rZ	vettrum         v&tlrd
paupSr = ubogi        pauplre         paup&rum	—
dlves = bogaty         dwltl	dwlttim
princeps = pierwszy principe        princłp&m	—
Przymiotników pauper, dives, princeps w rodzaju nijakim liczby mnogiej nie używa się.
29

Natomiast abl. sing. na -i, gen. plur. na -om mają: c$llrj= szybki     c&lSri         c&I&r&m m&mór = pomny mtmórł      m&mórum


•





supplex = korny suppHcl     suppHc&m
NB. Nazwy miesięcy mają odmianę przymiotnikową: (mensę) Aprili=vr miesiącu kwietniu. Przymiotniki użyte jako imiona własne mają w apl. -e; traktuje się jak rzeczowniki, np. Felix*= Feliks, Szczęsny (abl. Felice).





 

§41

STOPNIOWANIE PRZYMIOTNIKÓW

Stopniowanie regularne. Podobnie jak w innych językach w łacinie wyróżnia się trzy stopnie:
stopień równy	— gradns positivus
stopień wyższy	— gradus comparativus
stopień najwyższy    — gradus superlativus
Stopień wyższy (comparativus) przymiotnika tworzy się dodając do tematu sufiks -ior dla rodzaju męskiego i żeńskiego, -ius dla rodzaju nijakiego. Temat «zyskujemy odcinając zakończenie gen. sing. maść. -i lub -is. Uwaga ta jest szczególnie ważna dla przymiotników deklinacji trzeciej.
Przykłady


carus, a,
um = drogi
pulcher, a, \aa.= piękny
gen. comp.
car-i carior
carior carius
= droższy = droższa = droższe
pulchr-i pulchrior    = piękniejszy pulchrior    = piękniejsza pulchrius    = piękniejsze

felbt
= szczęśliwy
fortis       = dzielny
gen. comp.
felic-is felicior felicior
felicius
= szczęśliwszy — szczęśliwsza = szczęśliwsze
fort-is fortior    = dzielniejszy fortior     = dzielniejsza forlius     = dzielniejsze

30
42

Niekiedy łaciński comparativus występuje w zwrotach nie zawierających porównania, np. longior = za długi.
Przymiotniki w stopniu, wyższym odmieniają się według deklinacji trzeciejjxtoiany spół-l głoskowej (-e, -a, -urn). Podobnie jak przymiotniki deklinacji trzeciej w stopniu równym mają komparatiwy w nom., acc., voc. obu liczb po dwa zakończenia, jedno wspólne dla rodzaju męskiego i żeńskiego, drugie dla rodzaju nijakiego; natomiast w gen. dat. i abl. j formy wspólne dla trzech rodzajów.


Wzór odmiany

Singularis
Pluralis               /

m.                     f.
n.
m. f.
«/
N.V.
carlór                carlór
carlus
carlóres
cariór&
Gen. Dat.
carlórls carlorf
driOrflm
carlorlbus
Acc.
carlorSm
carlus
carlores
carlóra
Abl.
ctoUrt
carlórlbus
Przewazna część przymiotników tworzy superlativus na -issimus. -issTmaT -Łisimnm:     S43 sufiks -issimus dodajemy do tematu (od formy gen. sing. maść. odcinamy -i, lub -is).

Przykłady


carus = drogi
felix = szczęśliwy
gen. superl.
car-i carissTmus, a, urn = najdroższy, bardzo drogi
felic-is felicisslmus, a, um = najszczęśliwszy, bardzo szczęśliwy

Superlativus łaciński ma często znaczenie wzmocnionego positiwu polskiego (gradus elativus): vir doctissimus = mąż bardzo uczony. Przymiotniki w stopniu najwyższym odmieniają się jak przymiotniki w stopniu równym deklinacji II i I.
Stopniowanie nieregularne	5 **
   1. Przymiotniki zakończone na -et (zarówno II jak i III deklinacji) tworzą superlativus na -errlmus. Sufiks -rimus dodajemy do formy nominatiwu.



 

posit. superl.

pulcher = piękny
pulchernmus, a, um = najpiękniejszy,
bardzo piękny

celer = szybki
celerrTmus, a, um = najszybszy,
bardzo szybki

Przymiotniki vetus, gen. veterisj= stary ma superl. veterrimus obok vetustissimus; compar. vetustior.
   1. Kilka przymiotników na -ilis tworzy superlativus na -illimus, a, nm;/ad&Ł e = łatwy comp. facilior, ius, superl. facillimus, a, um.
    Uwaga. W owych formacjach występuje właściwie ten sam przyrostek -simo, w którym pierwsza spółgłoska ulega asymilacji. W superlatiwie typu carissimus wyodrębnić należy dwa przyrostki -is, -simo.

positivus
comparativus
superlativus
facilis, e     = latwy difficilis, e = trudny similis, e    = podobny dissimilis, e= niepodobny humilis, e = niski gracilis, e   = wysmukly
facilior,      -ius difficilior,   -ius similior,     -ius dissimilior, -ius humilior,   -ius gracilior,    -ius
facillimus, a, um difficillimus, a, um simillimus, a, um dissimillimus, a, um humillimus, a, um gracillimus, a, um (obok gracilissimus, a, um)
31



   3. Przymiotniki złożone z -dicus, -ficus. -volus.   tworzą  comparativus  na -entiorj_ -entius; superlativus na -entissimus, a, urn (jak gdyby były zakończone na -dicens, -ficens, -volens)

posili vus
comparativus
superlativus
maledicus, a, um   = złorzeczący magniflcus, a, um = wspaniały
maledicentior, ius magnificentior, ius
maledicentissimus, a, um magniflcentissimus, a, um


    
4. Przymiotniki zakończone na -eus.jjng, -fins «ropniujq się tylko przez opisanie przy pomocy przysłówka magis(= bardziej) w stopniu wyższym, przy pomocy przysłówka np. maxime (= najbardziej) w stopniu najwyższym
    

posili vus
comparativus
superlativus
idoneus, a, um = stosowny dubius               = wątpliwy arduus, a, um   = stromy
magis idoneus, a, um magis dubius, a, urn magis arduus, a, um
maxime idoneus, a, um maxime dubius, a, um maxime arduus, a, um

45

Przymiotniki zakończone na_^juus_stopniują się regularnie (pierwsze u nie oznacza samogłoski): antiquus = starożytny, compar. antiquior, ius, superl. antiquissimus, a, um.
   Obok przysłówka magis występuje w tej samej funkcji przysłówek plus = więcej. Stopniowanie przez opisanie (peryfrastyczne) stało się regułą w języku francuskim. Je polski ma także przymiotniki, które stopniują się tylko przez opisanie, np. rycerski, bardziej rycerski, najbardziej rycerski.
   5. Podobnie jak w innych językach indoueropejskich pewna grupa przymiotników łacińskich tworzy comparativus i superlativus od innego pierwiastka; właściwie są to róż przymiotniki wzajemnie się uzupełniające.  Jest to tzw.  stopniowanie  supletywne
    
 

positivus
bonus, a, um     = dobry malus, a, um     = zły magnus, a, um   = wielki parvus, a, um= mały multum         = wiele multi, ae, a    = liczni, wiele

comparativus
melior, mclius   = lepszy peior, peius       = gorszy maior, maius    = większy minor, minus = mniejszy plus = więcej
plures gen. plurium = liczniejsi

superlativus
optimus, a, um    = najlepszy
    bardzo dobry pessimus, a, um   = najgorszy
    bardzo zły maximus, a, um  =największy
    bardzo wielki minimus, a, um  = najmniejszy,
         bardzo mały plurimum = najwięcej, bardzo
wiele
plurimi = najliczniejsi, bardzo wiele

Umieściliśmy tu magnus jako przeciwieństwo do panus, jakkolwiek przymiotnik ten nie należy do tq grupy, gdyż we wszystkich stopniach występuje ten sam rdzeń mag.
32

   6. Oprócz stopniowania ze zmianą pierwiastka występuje też stopniowanie supletywne ze zmianą jedynie tematu; przeważnie chodzi tu o stopniowanie niezupełne, w wielu wypadkach zachodzą też przesunięcia znaczeniowe.

positivus
comparativus
superlativus
posterus                   =
następ-
posterior =
późniejszy
postremus  Dostatni

ny



posteri                   =
potomni


postumus   = pogrobowy
superus                  =
górny
superior   =
wyższy
supremus   = ostatni
superi                     =
niebianie


summus     = najwyższy
exterus                    =
zewnę-
exterior

extremus    = najdalszy

trzny



externus                  =
zagrani-




czny



internus                   =
wewnę-
interior     =
głębszy
intimus       = najgłębszy

trzny



inferus                      =
dolny
inferior    =
niższy
infimus       = najniższy, pod-




ziemny
inferi                      =
miesz-


imus            =        ,,
kańcy podziemia



propinquus            =
bliski
propior    =
bliższy
proximus   = najbliższy


prior        =
pierwszy z dwóch
primus       = pierwszy
potis

potior      =
znakomitszy
potissimus = najważniejszy


citerior     =
z te) strony poło-




żony, bliższy



ulterior    =
z tamtej strony
ultimus       = najdalszy, ostatni



położony, dalszy



deterior    =
gorszy
deterrimus = najgorszy
nequam (nieodm.) =
nicpoń
nequior

nequissimus
frugi (nieodm.)       =
pożyte-
frugalior

frugalissimus
czny.
dzielny



Niektóre przymiotniki nie mają superlatiwu, np.senex^= stary, comp. senior, itwenis — = młody, comp. iunior, admirabilis. fiebilis. Pewna kategoria przymiotników nie podlega w ogóle stopniowaniu, np. aureus = złoty, anceps — dwugłowy, podwójny, wątpliwy.
PRZYSŁÓWKI - ADVERBIA
Tworzenie przysłówków. Od przymiotników deklinacji II (a wiec także od superlatywów —     s 46 por. niżej) tworzy się przysłówki zmieniając zakończenie gen. sing. maść. -i na -e:

1
altus
= wysoki
pulcher
= piękny



gen. adv.
alt-i alte
= wysoko
pulchr-i pulchre
= pięknie



   Od przymiotników ;en. sing. -is na -er:
deklinacji III na -ns tworzy się przysłówki
zmieniając
zakończenie

3  Wikarjak — Gramatyka

33

                  
                  
sapiens = mądry
vehemens = gwaltowny
gen.                       sapient-is adv.                      sapienter
= mądrze
~~~vehement-is vehementer = gwałtownie
   Od innych przymiotników deklinacji III tworzy się przysłówki zmieniając zakończenie gen. sing. -is na -iter:



brevis =
krótki
celer = szybki
gen.                   brev-is adv.                   breviter
= krótko
celer-is celeriter = szybko
Jako przysłówki występują często skostniałe formy przymiotników lub rzeczowników: l
   a.	w accusatiwie:  partim = częściowo, statim = natychmiast,   iunctim = łącznie; l
multum = wiele, paulum — mało, tantum — tyle, nimitan = zbytnio, ceterum = zresztą, l
potissimum = najbardziej, plurimum = najwięcej, facile = łatwo, saepe = często.
   b.	w   ablatiwie:   retro = rzadko,   merita = słusznie,   zasłużenie,   subito = nagle, l
sero = późno, tuto = bezpiecznie; forte (od fors) = przypadkiem, sponte = dobrowolnie; l
gratis — za darmo.
   c.	połączeń przyimkowych:   denuo = znowu,  imprimis = przede wszystkim, «&••
viam = naprzeciw
    d.	połączeń z czasownikiem:  scilicet (scire licet) = mianowicie, videlicet (viderem
licet) — zapewne.
STOPNIOWANIE PRZYSŁÓWKÓW
    Przysłówki urobione od przymiotników stopniują się. Jako comparatiwu przysłówk używa się comparat. przymiotnika w acc. sing. na rodzaj nijaki; superlatiwus przysłów* tworzy się od superl. przymiotnika za pomocą przyrostka -e.

positivus
comparativus
superlativus
alte              = wysoko
altius             = wyżej
altissime = najwyżej, b. wysoko
pulchre        = pięknie
pulchrius        = piękniej
pulcherrime = najpiękniej, b. pięknie
breviter        = krótko
brevius           = krócej
brevissime = najkrócej, b. krótko
vehementer = gwałtownie
vehementius  = gwaltowniej
vehementissimus = najgwaltowniej, b. gwałtownie
bene             = dobrze
melius            = lepiej
optime = najlepiej, b. dobrze
1 małe            *= źle
peius              = gorzej
pessime = najgorzej, b. źle                 \

Należy zapamiętać
diu
= długo
j diutius
= dłużej
| diutissime
= najdłużej                 ]
saepe
= często
| saepius
= częściej
] sacpissime
= najczęściej
parum
= mało
| minus
=  mniej
| minime
=» najmniej
magnopere
= bardzo
| magis
= bardziej
j maxime
= najbardziej
34

LICZEBNIKI — NUMERALIA
Rozróżniamy:
1. liczebniki główne — cardinalia (cardo = zawias), odpowiadające na pytanie: Hel
   2. liczebniki porządkowe — ordinalia (ordo = porządek), odpowiadające na pyta
nie: który z rzędu!
   3. liczebniki podziałowe - distributiva (distribuo = dzielić), odpowiadające na py
tanie: po Hel
4. liczebniki wielorakie — multiplicativa, odpowiadające na pytanie: ilorakil
5. przysłówki   liczebnikowe   —   adverbia numeralia,  odpowiadające na pytanie:

14*

 


ile razy!



•



ZESTAWIENIE LICZEBNIKÓW

Cyfry
      S 49 Liczbniki główne
850
Liczbniki porządkowe
arab.
rzym.
N. cardinalia
N. ordinalia
1
2
3
4
1
I
unus, a, um Jeden
primus, a, um pierwszy
2
II
duo duae duo
secundus (alter)
3
III
tres tres tria
tertius
4
IV
quattuor
quartus
5
V
quinque
quintus
6
VI
sex
sextus
7
VII
septem
septimus
8
VIII
octo
octavus
9
IX
novem
nonus
10
X
decem
decimus
11
XI
undecim
undecimus
12
XII
duodecim
duodecimus
13
xm
tredecim
tertius decimus
14
XIV
quattuordecim
quartus decimus
15
XV
quindecim
quintus decimus
16
XVI
sedecim
sextus decimus
17
xvn
septendecim
septimus decimus
18
XVIII
duodeviginti
duodevicesimus
19
XIX
undeviginti
undevicesimus
20
XX
viginti
vicesimus
21
XXI
viginti unus
vicesimus primus


unus et viginti
unus et vicesimus
22
XXII
viginti duo
vicesimus alter


duo et viginti
alter et vicesimus
28
XXVIII
duodetriginta
duodetricesimus
29
XXIX
undctriginta
undetricesimus
30
xxx
triginta
tricesimus
40
XL
quadraginta
quadragesimus
50
L
quinquaginta
quinquagesimus
60
LX
sexaginta
sexagesimus
70
LXX
septuaginta
septuagesimus
80
LXXX
octoginta
octogesimus
90
XC
nonaginta
nonagesimus

1
2
3
4
100
C
centum
centesimus
200
cc
ducenti, ae, a
ducentesimus
300
ccc
trecenti, ae, a
trecentesimus
400
CD
quadringenti, ae, a
quadringentesimus
500
D
quingenti, ae, a
quingentesimus
600
DC
sescenti, ae, a
sescentesimus
700
DCC
septingenti, ae, a
septingentesimus
800
DCCC
octingenti, ae, a
octingentesimus
900
CM
nongenti, ae, a
nongentesimus
1000
M (CO)
•1«
mille
millesimus
2000
MM(il)
duo milia
bis millesimus
1000000
X
decias centena milia
decies centies millesimus
2000000
|xx
vicics centena milia
vicies centies millesimus
10000000
E
centies centena milia
centies centies millesimus

§51
Liczebniki podziałowe
S 52
Przysłówki liczebnikowe

N. distributiva
Adverbia numeralia
1
singuli, ae, a = po jednym
semel   = raz

2
bini                = po dwa
bis       =dwa razy

3
terni
ter

4
quaterni
quater

5
quini
quinquies

6
seni
sexies

7 8 9
sepleni octoni noveni
septies octies novies

10
deni
decies

20
viceni
vicies

30
triceni
tricies

40
quadrageni
quadragies

50
quinquageni
quinquagies

60
sexageni
sexagies

70
septuageni
septuagies
]
80
octogeni
octogies

90
nonageni
nonagies

100
centeni
centies

200
duceni
ducenties
1
300
treceni
trecenties
Ł
400
quadringeni
quadringenties
I
500
quingeni
quingenties

600
sesceni
sescenties

700
septingeni
septingenties

800
octingeni
octingenties

900
nongeni
nongenties

1000
singula milia
milies

2000
bina milia
bis milies
	
36

Odmiana liczebników. Spośród liczebników głównych odmieniają się: unus, dno,   tres, setki, milia (w liczbie mnogiej); nie odmieniają się liczebniki 4 - 20, dziesiątki, centum, mille (w singularis). Setki odmieniają się według pluralis deklinacji II i I: ducenti, ae, a; gen. ducentorum, -arum, -orum. Odmiana unus, duo, tres, milia przedstawia się następująco:

53


Nom.
unus,   Oni,    dnum
duo,             duae,       dud
tres,     tria
mina
Gen.
unius
dudrum,      duarum, duórum
trlum
mlllum
Dat.
Dni
duóbus,        duabus,   duóbus
trlbus
mlllbus
Acc.
iinum, un&m, unum
duós (duo), duas,       dud
tres,     tri&
mHI&
Abl.
uno,     Ona,     unó
duóbus,        duabus,    duóbus
trlbus
mlllbus

    Uwaga. W połączeniu z plurale tantum unus tworzy także liczbę mnogą: unae litterae= jeden list. Podobnie jak duo odmienia się także ambo = obaj. Duo, ambo, viginti to resztki dawnej liczby podwójnej, dualis. (Por. § 13)
   W połączeniu z rzeczownikami liczebniki główne są przydawkami przymiotnikowymi, jedynie milia (w liczbie mnogiej) łączy się z gen. rzeczownika. Odmieniamy zatem: quinque equi, quinque equorum, cum quinque equis; ducenti milites, ducentorum militum, cum ducentis militibus itd. ale duo milia militum, cum doubus milibus militum. Przy liczbach 21 - 98 kładzie się najpierw dziesiątki, potem jednostki (jak w języku polskim) albo najpierw jednostki potem dziesiątki złączone spójnikiem et (jak w języku niemieckim); trzydzieści sześć to triginta sex albo sex et triginta, pięćdziesiąt dwa to quinquaginta duo albo duo et quinquaginta. Przy liczbach większych zachowujemy kolejność jak w języku polskim: dwieście pięćdziesiąt pięć = ducenta quinquaginta quinque. Liczby dwucyfrowe, w których na miejscu jednostek jest 8 liib 9, wyraża się zwykle przez odejmowanie od pełnej dziesiątki: dwadzieścia osiem to duodetriginta (2 od 30), rzadziej viginti octo, siedemdziesiąt dziewięć to undeoctoginta (l od 80), rzadziej septuaginta novem.
   Liczebniki porządkowe odmieniają się jak przymiotniki deklinacji II i I; podobnie liczebniki podziałowe z tym, że gen. plur. na rodzaj męski i nijaki ma zakończenie -um (nie -oram), odmieniamy zatem: seni, senae, sena; gen. senum, senarum, senum. Jedynie singuli ma gen. singulorum.
Liczebników podziałowych używa się:
a.	przy mnożeniu: quinquies sena = pięć razy (po) sześć
   b.	przy pluralia tantum zamiast liczebników głównych. Mówimy: unae litterae,
binae litterae, trinae litterae, quaternae litterae = jeden, dwa, trzy, cztery listy. Natomiast
tną littera, duae litterae, tres litterae, quattuor litterae — jedna, dwie, trzy, cztery litery.
Liczebniki wielorakie — multiplicativa. W użyciu są następujące:


l 54

 

simplex duplex triplex quadruplex

= pojedynczy = podwójny = potrójny = poczwórny

quincuplex	=	pięcioraki
septemplex	=	siedmioraki
decemplex	=	dziesięcioraki
centuplex	=	stokrotny

 



37

Na pytanie który razi używano:
primum = po raz pierwszy, iterum = po raz drogi, tertium = po raz trzeci, postremum =
po raz ostatni.
   Przy wyliczaniu: po pierwsze, po drogie itd. używano raczej przysłówków: primum, deinde, tum, ... tum ... postremo.
   Ułamki. Podobnie jak w języku polskim licznik wyrażano przez liczebnik główny, mianownik przez liczebnik porządkowy; jeżeli jednak licznik jest mniejszy od mianownika o jeden, opuszcza się mianownik. Opuszcza się też licznik jeden.
Mówiono: 3/5 = tres guintae (parteś), 7/9 = septem nonae (partes); 2/3 = duae partes, 314. = tres partes, */s = guattuor partes; 1/2 = dimidia pars, l/3 = tertiapars, V* = guarta pars.
Przy liczebnikach uwidacznia się szczególnie pokrewieństwo języków indoeuropejskich. Por. sex, gr. §§ (hex), poi. sześć, czeskie śest, niem. sechs, ang. six, franc. six, włoskie sei.
555	ZAIMKI - PRONOMINA
ZAIMKI OSOBOWE - PRONOMINA PERSONALIA

Osoba pierwsza
Osoba druga
Singularis
Nom.
«gd      ja
tQ       ty
Gen.
mSi
tfil
Dat.
mini
tibi
Acc.
me
te
Abl.
me
te

m6cum
tecum
Pluralis
Ncm.
nos = my
vfts = wy
Gen.
nostri = nas nostrum = z nas
vestri      was      vestrum a 2 was
Dat.
nóbis
vobis
Acc.
nos
vós
Abl.
nóbis
vObis

ndbiscum
vobiscum

§5$

ZAIMEK ZWROTNY - PRONOMEN REFLEXIVUM

 




3 os. sing. et
plur.
Nom.
_


Gen.
sui
=
siebie
Dat.
sTbf
s=
sobie
Acc.
•1
•
siebie, się
Abl.
86
=
sobą

secum
•
ze sobą

Zaimka zwrotnego używa się tylko w odniesieniu do osoby trzeciej. W odniesieniu do osoby pierwszej i drugiej używa się zaimków osobowych.

1. myję się      = lavo me
2. myjesz się   = lavas te
3. myje się      = lavat se



myjemy się  = lavamus nos myjecie się   •= lavatis TOS myją się       = lavant se

Zaimki osobowe i zwrotny występują niekiedy w formach wzmocnionych partykułą -met: ggdmft, vosm&t, semSt; spotykamy też formy podwojone: sese, tete, także tute.
ZAIMKI DZIERŻAWCZE - PRONOMINA POSSESSIVA	5 s?

mSus, &, um tuus, &, um
= mój
= twój
nostgr, nostr&, nostrum vestei, vestrft, vestrum
= nasz — wasz
suus, &, um = swój
   Zaimki dzierżawcze odmieniają się jak przymiotniki deklinacji II i I. Voc. sing. od meus jest ml: mlflll = mój synu ale mSafllla = moja córko.
   Zaimki dzierżawcze występują też w formach wzmocnionych partykułą -pte: meopti, suopteilp.
   


ZAIMKI WSKAZUJĄCE - PRONOMINA DEMONSTRATIVA
hic    haec     hoc = ten (ten oto, ten mój, ten nasz, ten obecny) iste    ista    istud = ten (ten twój, ten wasz) ille    illa      illud = tamten, ów

§58

 

Odmiana

.


Singularis
Pluralis
Nom.
hic
haec
hóc
hi
hae
haec
Gen.

huius

hórum
harum
hórum
Dat.

hulc


his

Acc.
hunc
hanc
hóc
hds
has
haec
Abl.
hflc
hac
h6c

his


Nom.
iste
ista
istud
isti
istae
ista
Gen.

istius

istórum
istarum
istórum
Dat.

isti


istis

Acc.
istum
ist&m
istud
istOs
istas
ista
Abl.
istd
ista
istó

istis



Nom.
me
ma
illud
illl
illae
ilia
Gen.

illlus

illSrum
illarum
illórum
Dat.

illl


illis

Acc.
illum
ill&m
illud
illós
ilias
ill&
Abl.
illd
iiia
illo

illis



§59

ZAIMKI OKREŚLAJĄCE - PRONOMINA DETERMINATIVA

 

Is śa id = ten, on ipse ipsa ipsum = sam idem eadem idem = ten sam



 

Odmiana




Singularis
Pluralis
Nom.
Is
H
Id
61 (ii)
Sae
H
Gen.

Mus

6firum
6arum
6órum
Dat.

«i


6is (lis)

Acc.
6um
Um
Id
6os
65s
H
Abl.
6ó
6a
6ó

6is (lis)

Nom.
ipsS
ipsa
ipsum
ipsi
ipsae
ipsa
Gen.

ipsius

ipsórum
ipsarum
ipsórum
Dat.

ipsi


ipsis

Acc.
ipsum
ipsam
ipsum
ipsós
ipsas
ipsa
Abl.
ipso
ipsa
ipsó

ipsis
1

Singularis
Pluralis
Nom.
idem            Sadem
Idem
eidem (iidem, eaedem
eadem



idem)

Gen.
eiusdem

eórundem       earundem
eórundem
Dat.
eidem

eisdem (iisdem,
isdem)
Acc.
eundem       eandem
Idem
eosdem           easdem
eadem
Abl.
eod;m         eadem
eódem
eisdem (iisdem,
isdem)
l «o	ZAIMKI WZGLĘDNE - PRONOMINA RELATIVA
qui quae qudd = który, a, e
quicumque quaecumque quodcumque = którykolwiek
quisquis quidquid = ktokolwiek
40

Singularis
Pluralis
Nom.
qui
quae
quod
qu!
quae
quae
Gen. Dat.
cuius cui
quOrum
quarum quibus
quorum
Acc.
quSm
quam
quod
quos
quas
quae
Abl.
quo
qua
quo

quibus


quOcum
quacum
quocum

quibuscum




Powstałe z podwojenia quisquis odmienia oba człony cuiuscuius, cuicui, quemquem. Przy quicumque odmienia się tylko pierwszą część cuiuscumque, cuicumque itd.


ZAIMKI PYTAJNE - PRONOMINA INTERROGATIVA

t 61

rzeczownikowy:    quls quld = kto col przymiotnikowy: qui quae quod = który, a, el
uter utrił fltrum = który z dwóch!



Odmiana





 

Nom.
quls
quld
Gen.
CU1US

Dat.
cui

Acc.
qu&m
quld
Abl.
quo
(qua re)



Zaimek pytajny qui, quae, quod odmienia się jak zaimek względny. O odmianie uter niżej.
Archaiczny abl. — qui = jak.
Zaimek pytajny quis występuje też w formie wzmocnionej: quisnam quidnam.
Należy podkreślić, iż forma dat. sing. cui jest jednosylabowa, ui jest dwugłoską.

ZAIMKI NIEOKREŚLONE - PRONOMINA INDEFINITA

§ 62


Forma rzeczownikowa
Forma przymiotnikowa
Sliquis
aliquid = ktoś, coś
nllqui
allqua
aliquod
quis
quid
qui
quae (qua)
quod

(używamy po: si, nisi, ne, num, QUO,
quanto)

QUid&m
quieldam
quid&m
quaedam
quoddam
quisquam
quidquam
ullus
ulla
ullum
quisplam
quidpl&m
quispl&m
quaepiam
quodpiam
quisquS
quidquo
quisquS
quaeque
quodquS
unusquisquS
unumquidquS
unusquisquS
unaquaequ6
Qnumquodqud
quivis
quidvis
quivis
quae vis
quodvis
quillbSt
quidllbSt
quillbet
quaelibSt
quodllbSt
41

Odmiana. Zaimki nieokreślone odmieniają się jak zaimek względny, z tym że cząstka ali-oraz przyrostki -dam, -piam itd. pozostają niezmienione.
Przy unusquisque odmieniają się oba człony: gen. uniuscuiusgue, dat. unicuique itd. Przy odmianie quidem m przed d przechodzi w n (upodobnienie pod względem miejsca artykulacji): quendam, quorundam, quarundam.
Nemó = nikt, nihil = nic, używa się tylko w niektórych przypadkach, inne formy uzu; się od nullus, nulla res. Odmiana supletywna przedstawia się następująco:

Nom. Gen.
nemó nullius
nftfl nullius rSl

Dat. Acc.
nemini nemTngm
nulli r6i nihH

Abl.
nullo
nulla re

W niektórych zwrotach używa się w abl. formy nlhłló: nihilo minus, pro nihilo putare.
PRZYMIOTNIKI ZAIMKOWE - ADIECTIVA PRONOMINALIA

Onus, &, um = jeden sólus, &, um  = sam (jeden) tOtus, &, um   =  cały ullus,   ń, urn  = jakiś nullus, &, um = żaden
altór, altSra, um                    = jeden z dwóch fit6r, utrfi, um                        = który z dwóch
neutór, neutrń, um                  = żaden z dwóch uterqufi, utr&que, utrumque   = każdy z dwóch ailus, a.ud                                = inny
W gen. sing. na wszystkie rodzaje występuje końcówka zaimkowa -ius w dat. sing. -1; inne przypadki tworzą się na wzór przymiotników deki. II i I. Jako gen. sing. do alius używa się alterius, jako dat. sing. alteri.

§65

ODPOWIEDNIKI ZAIMKOWE - PRONOMINA CORRELATTVA


Pytajne
Interrogativa
Wskazujące.
Demonstrativa
Nieokreślone
Indefinita
qualls       = jaki
talls       = taki

quantus    = jak wielki
tantus   = tak wielki

quantum  = ile
tantum = tyle
ailquantum = nieco
qu6t          =  ilu
tdt        = tylu
aiiquot          = kilka
fibl           = gdzie
Ibi        = tam
aiicubi          = gdzieś

hic        = tu
usquam       = gdzieś

istic      = tam
alibi             = gdzie indziej

illic       = tam
ubiquS          =  wszędzie
qu6           = dokąd
eó         = tam (dokąd)
aliquo          = dokądś

eódśm   = tamże


hOc       = tu dotąd

42


Pytajne Interrogativa
Wskazujące
Demonstrativa
Nieokreślone
Indeflnita

istuc      =  tam dotąd


illuc       =  tam dotąd

undS         = skąd
ind8      = stamtąd
ftlicundS       = skądś

hinc      = stad
undlquS       = zewsząd

istinc    = stamtąd illinc     = stamtąd

qua          = którędy
ea, hac = /ęrfy
ftllqua          = którędy*

istac      = tamtędy


illac      = tamtędy

quando     = kiedy
tum      = w<«fy
aiiquando    = kiedyś

tunc      = wtedy
umquam      = kiedyś
quotiens   = ile razy
tótiens = Otfe razy
&llquót!ens   = kilka razy
qu&m       = jak
t&m       = tak

ut             = jak
It&         = /a/t
'

sic         = tak

Wiele zaimków ma odpowiedniki nieokreślone uogólniające, urobione przez dodanie •cumque, -vis, -libet, np. qualiscumque = jakikolwiek, quilibet, quivis = jaki bądź, jakikolwiek, quocumque = dokądkolwiek.


-
CZASOWNIK - VERBUM
W koniugacji łacińskiej podobnie jak w innych językach wyróżniamy:
1.	trzy osoby — personae
osobę pierwszą, tj. osobę, która mówi (ja, my)
osobę drugą, czyli osobę, do której się ktoś zwraca (ty, wy)
osobę trzecią, czyli osobę, o której się mówi (on, ona, ono, oni, one)
2.	dwie liczby — nomeri
singularis — liczbę pojedynczą
pluralis — liczbę mnogą
Liczba podwójna (dualis) w koniugacji łacińskiej zaginęła całkowicie.
3.	sześć czasów — tempora
praesens — czas teraźniejszy
imperfectum — czas przeszły niedokonany
futorom primum — czas przyszły I
perfectum — czas przeszły dokonany
plosqoamperfectom — czas zaprzeszły
futurum exactum — czas przyszły II (uprzedni)
Pierwsze trzy czasy wiążą się przeważnie z aspektem niedokonanym (verbum infectum), dalsze trzy z aspektem dokonanym (verbum perfectum).
4.	trzy tryby — modi
indicativus — tryb oznajmujący (orzekający)
coniunctivus — tryb przypuszczający Oączący, warunkowy)
imperativus — tryb rozkazujący

43



$«7

W prajęzyku był jeszcze optativus — tryb życzący; w języku łacińskim tryb ten zaginął, a jego funkcję przejął coniunctivus. Zachowały się tylko nieliczne resztki optatiwu (zob. § 125 i § 129).
5. dwie strony — genera verbi activum — strona czynna passivum - strona bierna
Prajęzyk miał jeszcze stronę zwrotną — medium, która w języku łacińskim zanikła, a jej funkcję objęło passivum.
   Prócz form osobowych (verbum finitum) koniugacja łacińska ma jeszcze formy nie związane z osobami (verbum infinilum), zwane też pominą verbalia.
Trzy z nich mają charakter rzeczownikowy (substantiva verbalia):
1. infinitivus — bezokolicznik
2. gerundium — rzeczownik czasownikowy
3. supinum — celownik czasownikowy
Natomiast charakter przymiotnikowy (adiectiva verbalia) mają:
4.	participia — imiesłowy.
Należy zaznaczyć, że łacina ma nie tylko kilka participiów, lecz także kilka form bezokolicznika.
Słowniki podają przy czasownikach tzw. formy podstawowe, np.: vinco, vinc&e, vici, victum = zwyciężam. Są to:
l osoba praesentis indicativi activi — vinco
infinitivus praesentis activi — vincSre
l osoba perfecti indicativi activi — vici
   supinum — victum. Formy te określają nam tematy czasownika. Rozróżniamy bowiem:
temat praesentis
temat perfecti
temat supini.
Znajomość owych tematów jest nam potrzebna przy tworzeniu poszczególnych form czasownika, czyli przy jego odmianie. Przy tworzeniu form od tematu praesentis występują znaczne różnice między poszczególnymi grupami czasowników czyli koniugacjami. W języku łacińskim wyróżniamy cztery koniugacje; przynależność czasownika do poszczególnych koniugacji poznajemy najlepiej po formie infinitivi praesentis activi. Toteż poda-




jemy ją wśród form podstawowych.
Infinitivus praesentis activi kończy się
w koniugacji I (a) na -arę, np. laudare = chwalić

w koniugacji II (e) na -erę, np. monere = napominać
w koniugacji III (mieszanej) na -erę, np. legSre = czytać
   w koniugacji IV (i) na -ire, np. punire = karać. Zamiast zakończenia infinitiwu podają słowniki niekiedy cyfrę oznaczającą koniugację, np. lando 1. laudavi, laudatum; vinco 3. vici, victum.
    
 

44





TEMAT PRAESENTIS
Temat praesentis różni się czasem od zasadniczego tematu czasownikowego. Spotykamy w praesens:
formę z reduplikacją, np. gigno, temat czasownikowy gen /fgn
z sufiksem -n, np. sino, tollo<tol-no
z infiksem -n-, np. vinco, temat czasownikowy mc-, tango, temat czasownikowy tog-
\




z przyrostkiem -sc, np. cognosco, perf. cognovi z przyrostkiem -/, np.flecto z przyrostkiem -t, np. capio, supinum captum Od tematu praesentis tworzy się: praesens indicativi activi et passivi praesens coniunctivi activi et passivi imperfectum indicativi et passivi imperfectum coniunctivi activi et passivi futurum primum indicativi activi et passivi imperativus I (praesentis) activi et passivi imperativus II (futuri) activi et passivi infinitivus praesentis activi et passivi participium praesentis activi participium futuri passivi (zwane też gerundivum) gerundium

f «8


 



.

 

PRAESENS INDICATIVI ACTIVI



Czas teraźniejszy trybu oznajmującego strony czynnej

Koniugacja
I (a)
II (e)
III
IV (i)
Sing.   1 2 3
chwalę
napominam
zwyciężam
karzę


laudd
laudas laud&t
mondó mones monfit
vinco vincls
vinclt
pumo punis punlt
Plur.   1
2 3
laudamus laudatis laudant
monSmus
monetls monent
vincimus vincltls vincunt
punimus punitls punTunt






   Formy poszczególnych osób różnią się przede wszystkim końcówkami. Forma laudo powstała przez ściągnięcie z *lauda-o. Charakterystyczną cechą końcówek strony biernej jest obecność głoski r (z wyjątkiem 2. os. plur.). Końcówki te występują także w coniunct. praes., w imperfectum i futurum — z tym, że w 2 os. sing. obok końcówki -ris spotykamy tam również końcówkę -re. Użycie strony biernej w łacinie jest znacznie częstsze niż w języku polskim, toteż podano tu przykładowo inne sposoby tłumaczenia łacińskiego pas-siwum na język polski.
45

«70
        
PRAESENS INDICATIVI PASSIVI Czas teraźniejszy trybu oznajmującego strony biernej
        

Koniugacja
I
II
m
IV

jestem, bywam chwalony chwalą mnie otrzymuję pochwalę
jestem, bywam upominany upominają mnie otrzymuję upomnienie
jestem, bywam zwyciężany zwyciężają mnie ponoszę klęskę
jestem, bywam karany karzą mnie ponoszę karę
Sing.   1
2 3
laudór laudarls laudatur
monSdr
monerls monetur
vincor
vincSrls vincltur
puniór puniris pimitifr
Plur.   1 2 3
laudamur laudamlni
laudantur
monemur monemlnl monentur
vincimur vinclmlnl vincuntflr
punimur punimlni
punluntur

171
         
PRAESENS CONIUNCTIVI ACTIVI Czas teraźniejszy trybu przypuszczającego strony czynnej
         

I
II
m
IV
chwaliłbym
upominałbym
zwyciężyłbym
karałbym
laudem laudes laudet
monSam monSas mongat
vincam vinci s
vincat
puniam punias puniat
laudemus laudetis laudent
mongamus monfiatls
monSant
vincamus vincatls vincant
puniamus
puniatls puniant

872


        
PRAESENS CONIUNCTIVI PASSIVI Czas teraźniejszy trybu przypuszczającego strony biernej
        

1
n
m
IV
byłbym chwalony chwalono by mnie
byłbym upominany upominano by mnie
byłbym zwyciężany zwyciężano by mnie
byłbym karany karano by mnie
lauder lauderis (-re) laudetur
monSar mongarls (-re) mongatur
vincar vincaris (-re) vincltur
puniar punlarls (-re) punlatur
laudemur laudemlni laudentur
mongimifr monśamlni moneantur
vincamur vincimlni
vincantur
puniamur puniamlnt puniantur
46


   Cechą coniunctiwu w koniugacji I jest -e (laudem powstało z *lauda-em), w pozostałych koniugacjach występuje cecha -a. Zakres użycia coniunctiwu w łacinie nie pokrywa się z użyciem w języku polskim; podano tu tylko jeden ze sposobów tłumaczenia tych form, inne znajdzie czytelnik w odpowiednich paragrafach składni. Uwaga ta odnosi się także do innych czasów coniunctivi.
IMPERFECTUM INDICATIVI ACT1VI

§73


I
II
m
IV
c h wal ii e m
napominałem
zwyciężałem
koralem
laudabam laudabas laudabat
monebam rnonebas monebat
vincebam vincebls
vincebat
puniebam punlebas punlebat
laudabamus
laudabatis laudabant
monebamus monebatis monebant
vincebamus vincebatis vincebant
punlebamus punlebatis
punlebant

IMPERFECTUM INDICATIVI PASSIVI

»74


I
II
ra
IV
byłem chwalony otrzymywałem pochwały
byłem upominany otrzymywałem upomnienie
byłem zwyciężany ponosiłem klęskę
byłem karany ponosiłem karę
laudabar laudabaris (-re) laudabatur
monebar monebaris (-re) monebatur
vincebar vincebaris (-re) vincebatur
punlebar punlebaris (-re) puniebatur
laudabamur laudabamlni
laudabantur
monebamur
monebamini monebantur
vincebamur vinceblmlni vincebantur
punlebamur
puniebarrnni punlebantur

   Charakterystyczna dla imperfectum indicativi jest cecha -ba-. Jest to zapewne dawna forma czasownika posiłkowego; mielibyśmy zatem do czynienia z formą złożoną jak w języku polskim: chwaliłem powstałe ze staropolskiego chwaliljeśm, chwalił jeś itd. Ślad owego pochodzenia stanowi tzw. ruchomość końcówek czasu przeszłego: dobrze to zrobiłeś albo dobrześ to zrobił.
IMPERFECTUM CONIUNCTIVI ACTIVI

l T5


I
11
Ul
IV
chwaliłbym
upominałbym
zwyciężałbym
karałbym
laudarem laudares laudaret
monerem moneres moneret
vinc6rem vincfires vincfiret
punirem punlres
puniret



47

I
n
III
IV
laudaremus
monergmus
vinceremus
1 puniremus
laudaretis
moneretis
vinccretis
puniretis
laudarent
monerent
vincerent
punirent

176

IMPERFECTUM CONIUNCTIVI PASSIVI


I
II
ni
IV
bylbym chwalony
bylbym upominany
byłbym zwyciężany
bylbym karany
laudarer laudareris (-re)
laudaretur
monerer monereris (-re)
moneretur
vincfirer vincSreris (-re) vincSrfitur
punirer punireris (-re) puniretur
laudaremur laudaremlni laudarentur
moneremur
moneremini monerent ur
vincSremur
vincgremini vinc6rentur
puniremur puniremlni punirentur


177
    
Warto zwrócić uwagę na podobieństwo imperfecti coniunctivi z infinitiwem. Sufiks powstał z -se na skutek rotacyzmu (por. § 11).
FUTURUM PRIMUM INDICATIVI ACTIVI


I
II
m
IV
będę chwalił pochwalę
będę upominał upomnę
będę zwyciężał zwyciężę
będę karał ukarzę
laudabo laudabis
laudabit
monebo monebls monebit
vincam vinces vincet
punlam punies puniet
laudabimus laudabltis
laudabunt
monebimns monebltis monebunt
vincemns vincetis vincent
puniemus punietis punient

§78



FUTURUM PRIMUM INDICATIVI PASSIVI

 




I
II
m
IV
będę chwalony zostanę pochwalony otrzymam pochwalę
będę upominany zostanę upomniany, otrzymam upomnienie
będę zwyciężany zostanę zwyciężony, poniosę klęskę
będę karany zostanę ukarany poniosę karę
laudabor laudaberis (-re)
laudabitur
monebor moceberis (-re) monebltur
vincar vinceris (-re) vincetur
punlar punieris (-re) punietur
laudabbnur laudablmlnl
laudabuntur
monebimur moneblmlnl monebuntur
vincemur vincemlni vincentur
puniSmur
puniemlni punientur

48

   Należy zwrócić uwagę na różnicę, jaka zachodzi w tworzeniu futurum I między koniugacją I i II z jednej strony a koniugacją III i IV z drugiej. Futurum nie ma odrębnych form trybu przypuszczającego; jeżeli zachodzi potrzeba ich użycia, formy te opisuje się albo zastępuje (zob. § 268).
IMPERATIVUS I (PRAESENTIS) ACTIVI

179



I
II
in
IV
S 2
lauda (po)chwal
mone upomni](-minaj)
vinc6 zwycięż(aj)
punl (u)karz
P2
laudate (po)chwalcie
monetę upominajcie upomnijcie
vinclte zwycięż(af)cie
punite (u)karzcie
IMPERATIVUS I (PRAESENTIS) PASSIVI


I
U
III
IV
S 2
laudare
monere
vincSre
punire

bądź chwalony
bądź upominany
bądź zwyciężany
bądź karany
P2
laudaminl
monemlru
vinclrrrini
punimlni
IMPERATIVUS II (FUTURI) ACTIVI


I
n
m
IV
S 2 3
laudató laudato
moneto
moneto
vinclto
vinclto
punitó
punitó
P2 3
laudatóte
laudantó
monetóte monentó
vincitdte vincunto
punitóte puniuntó



IMPERATIVUS II (FUTURI) PASSIVI


I
II
III
IV
S 2 3
laudator laudator
monetor monetor
vincltor vincltor
punitor punttor
P3
laudantor
monentor
vincuntor
puniuntor
   Imperatiwus II stosuje się wtedy, kiedy polecenie ma być wykonane później, stąd jego nazwa imperat. futuri; występuje szczególnie w testamentach, w ustawach. W passi-wum rzadko używany.
INFINITIVUS PRAESENTIS ACTIVI	i n

I
II
m
IV
laudare chwalić, że chwale
monere upominać, że upominam
vincere zwyciężać, że zwyciężam
punire karać, że karzę

4 Wikarjak — Gramatyka

49


t «4	INFINITIVUS PRAESENTIS PASSIVI

I
n
m
IV
laudari być chwalonym że jestem chwalony
moneri być upominanym że jestem upominany
vinci być zwyciężanym że jestem zwyciężany
puniri być karanym że jestem karany

s «s

 

   Przyrostek -re w infinit. praes. activi powstał z dawnego -se. Niekiedy spotykamy archaiczną formę infin. praes. pass. na -ier, np. accingier = accingl.
GERUNDIUM
   Infmitivus traktowany jest jako rzeczownik w nominatiwie i accusatiwie (bez przyimka); w innych przypadkach uzupełnia go gerundium.
    
 





I
II
m
IV
Nom.
(laudare)
(monere)
(vincSre)
(punlre)
Gen.
laudandi chwalenia
monendi
vincendi
puniendi
Dat.
laudandó chwaleniu
monendó
vincendo
puniendd
Acc.
(laudare)
(monere)
(vincSre)
(punire)

ad laudandum do chwalenia
ad monendum
ad vincendum
ad puniendum
Abl.
laudandd chwaleniem
monendó
vincendo
puniendO

 

S86

PART1CIPIUM PRAESENTIS ACTIVI





1
II
m
IV
Gen.
laudans laudantis chwalaciy)
monens monentis napominający)
vincens vincentis zwyciężając(y)
punlens
punientis karzac(y)
    Participium praes. activi w łacinie jest odmienne, odmienia się według deklinacji trzeciej mieszanej; w języku polskim odpowiada mu imiesłów odmienny na -ący, -ąca, • lub przysłówkowy (nieodmienny) na -ąc.
                                                                                                •
9 «7	PARTICIPIUM FUTURI PASSIVI (GERUNDIVUM)

I
n
m
—j IV
laudandus, a, um mający być chwalonym
monendus, a, um mający być upominanym
vincendus, a, om mający być zwyciężanym
puniendus, a, um mający być karanym
   Obok form na -endus występują też starsze formy na -updos, np. oriundus, de repetundi decemviri legibus scribundis.
50

TEMAT PERFECTIACITVI
Występują tu następujące formacje:
1. -vi, np. laudam, delevi, petlvi, punlvi
2. -ul, np. vet&i, monQi, rapQi
3. -si, np. mansi (praes. manSo), dixi (praes. dico), gessi (praes. gero), rlsi (praes. ridSo)
4. z reduplikacją, np. cielni (praes. cano), cGcurri (praes. curro)
5. ze wzdłużeniem samogłoski rdzennej, np. venl (praes. vSnio), leg l (praes. iSgo)
   6. ze wzdłużeniem i wymianą samogłoski rdzennej, np. fecl (praes. facio), egl (praes.
igo), cepl (praes. capie)
7. bez widocznej zmiany, np. vertl, defendl, statui.
Od tematu perfecti activi tworzy się: perfectum indicativi activi perfectum coniunctivi activi plusquamperfectum indicativi activi plusquamperfectum coniunctivi activi
futurum II (exactum) indicativi activi
. ,. .
infimtivus perfecti activi.
   W tworzeniu tych form nie ma różnic między koniugacjami (por. § 67), zróżnicowane są jedynie tematy.



PERFECTUM INDICATIVI ACTIVI

S 88

•'

190

 


-vi
-ui
-sl


pochwaliłem
napomniałem
napisałem
S 1
2 3
laudavi laudavistl laudavit
monui
monuisti monuit
scripsi scripsisti scripsit
Pl 2 3
laudavimus laudavistis laudaverunt (-5re)
monulmus monuistis monuerunt (-§re)
scripsimus scripsistis scripserimt (-ere)



 


Perfectum indicativi ma odmienne od innych czasów końcówki. W 2 os. sing., 2 os. plur. i 3 os. plur. właściwą końcówkę poprzedza przyrostek -is- (w 3 os. pl. -er). W trzeciej osobie plur. obok zakończenia -erunt występuje też -erę (u poetów także erunt, -erę, np. stStSrunt u Wergilego Aen. II 774). Wspomniany przyrostek -is wystę-też w innych formach urobionych od tematu perfecti.

PERFECTUM CONIUNCTIVI ACTIVI

pochwaliłbym
upomniałbym
napisałbym
laudavSrim laudavSris laudavSrit
monuSrim monuśris monuSrit
scrips8rim
scripsSris scripsSrit


S M

51

pochwaliłbym
^pomniałbym
napisałbym
laudaverlmus laudaverltis laudavfirint
monuerimus monuerltis monuSrint
scripserlmus scripserltis scripsSrint

«92

PLUSQUAMPERFECTUM IKDICATIVI ACTIVI




pochwaliłem (przedtem) pochwaliłem był
upomniałem   (przedtem) upomniałem był
napisałem (przedtem) napisałem byl                J
laudavsram laudaveras laudavSrat
monu&ram monuSras
monuSrat
scripsSram icnpuru
scripsSrat
 laudaveramus ^laudaveratis laudavSrant
monueramus
monueratis monuSrant
scripseramus scripseratis scripsSrant

S 93

PLUSQUAMPERFECTUM CONIUNCTIVI

ACTIVI


pochwaliłbym (byf)
upomniałbym (był)
napisałbym (byl)         II
laudavissem laudavisses laudavisset
monuissera monuisses monuisset
scrfpsissem scripsisses scripsisset
laudavissemus
laudavissetis laudavissent
monuissemus monuissetis monuissent
scripsissemus scripsissetis scripsissent

t 94

FUTURUM II INDICATIVI ACTIVI


pochwalę (przedtem)
upomnę (przedtem)
napiszę {przedtem)
laudavoro laudavfiris laudavfirit
monufiro
monuSris monugrit
scripsfiro scripsSris
scripsSrit
laudaverlmus laudaverltis laudavsrint
monuerimus monuerltis monuSrint
scripserlmus scripserltis scripsSrint
   Formy futuri II activi z wyjątkiem l os. sing. brzmią jak formy perfecti coniuncth ich pochod/enie nie jest jednak to samo.
    


.

 

995

INFINITIVUS PERFECTI ACTIVI

 

laudavisse
pochwalić, że pochwaliłem

monuisse
upomnieć, że upomniałem

scnpsisse
napisać, że napisałem

   Występuje tu ta sama końcówka co w infin. praes. activi -se; poprzedzają charakterystyczny dla perfectum sufiks -is- (por. § 90).
   
W formacjach na -vi- występują często formy krótsze, synkopowane, np. laudastis laudavistis, nosse = novisse, laudarim — laudavgrim, audierit = audivSrit.





IM

 

TEMAT SUPINI
Obserwujemy tu formacje na -tum, np. laudatum, lectum (praes. lego), -sum, np. clausum (praes. claudó), mansum (praes. maneo); niekiedy przyrostek ulega rozszerzeniu pod wpływem analogii, występując jako -itum, np. petitum, -utum, np. locutum. Od tego tematu urabia się:
supinum
....	«-i-        • •
participium perfecti passivi
participium futuri activi
Supinum występuje w dwóch formach (przypadkach):

J 97
f »8

 

1
laudatum aby chwalić
monitum aby upominać
clausum aby zamknąć
2
laudata do chwalenia
monlta do upominania
clausfl do zamknięcia



Supinum na -om (acc.) występuje przeważnie przy czasownikach oznaczających ruch» np. venio lavatum, supinum na -u (abl.) przeważnie po przymiotnikach, np. facile dictu, horribile dictu. Z biegiem czasu zakres użycia supinum ulega ograniczeniu.

PARTICIPIUM PERFECTI PASSIVI

IM

 

laudatus, a, um pochwalony

monltus, a, um napomniany

clausus, a, um zamknięty

 

PARTICIPIUM FUTURI ACTIVI

l 100

 

laudaturus, a, um mający (zamiar) chwalić

monlturus, a, um
mający (zamiar) napominać

clausOrus, a, um mający (zamiar) zamknąć

   Wymienione tu participium perfecti passivi, participium futuri activi w połączeniu ze słowem posiłkowym esse oraz supinum ze słowem irl — tworzą formy złożone (opisowe) czasownika.

53

§ 101



PERFECTUM INDICATIVI PASSIVI




zostałem pochwalony
zostałem napomniany
zostałem zamknięty
               rsum laudatus, <es
a' **           lest
               rsum monltus,        lg
*•"*           lest
            rsum clausus,      1
a> um        lest
               rsumus laudati,          Lstis
ae' a             Isunt
               rsumus monlti'          Jestis ae' a              Isunt
            rsumus clausl>        Jestis 'ae' a         Isunt

t 102

PERFECTUM CONIUNCTTVI PASSIVI


zostałbym pochwalony
zostałbym napomniany
zostałbym zamknięty
               rsim laudatus,        K
a, um            |sit
f sin
monltus,        Lis
a, um           |sit
            rsim clausus       LIs
a, um        }sit
               rsimus laudati,          l.tis
ae> a              Isint
               rsimus monlti'          Jsitis ae' a              Isint
            rsimus dausi'        |sitis ae> a          Isint

103


PLUSQUAMPERFECTUM INDICATIVI PASSIVI

       zostałem (przedtem) pochwalony
        zostałem (przedtem) napomniany
       zostałem (przedtem) zamknięty
E n sl C
               reram laudatus,        Lr.s
a' um           lerat
               reram monltus,        Lras
a- ^            lerat
            reram clausus,      l.s
a' um         lerat


               reramus laudat1'          hratis ae' a             lerant
               reramus monlti'          Jeratis ae' a             lerant
            reramus clausł>        gratis ae' a          lerant.
           
           

 

S 101

PLUSQUAMPERFECTUM CONIUNCTIVI PASSIVI


      zostałbym (przedtem) pochwalony
       zostałbym (przedtem) napomniany
       zostałbym (przedtem) zamknięty
               ressem laudatus,       \.s
*' um            lesset
               ressem mon!tus>        Jesses a' um            lesset
            ressem clausus-      ^esses a- um        lesset
              ressemus laudatl-          jessetis ae  a             lessent
               ressemus monlti>          ^essetis ae> a             lessent
            ressemus clausl'        ^essetis ae' a          lessent

105

FUTURUM II (EXACTUM) INDICATIVI PASSIVI


        zostanę (prttdtem) pochwalony
        zostanę (przedtem) napomniany
        zostanę (przedtem) zamknięty
               rero laudatus,       Lris
a' um            lerit
               rero monltus>       Jeris a« «•»            lerit
            rero clausus,      Lris
a' um         lerit
               rerlmus laudati>         jerltis ae' a             lerunt
               rerimus monlt1'          Jerltis ae« a             lerunt
            rerimus clausi,         < eritis ae, a          lerunt
54

INFINinVUS FUTURI ACTIVI

§106



ie będę chwalił, że pochwalę
że będę napominał, że napomnę
że będę zamykał, że zamknę
a.c.i.
laudaturum,-) am. urn       > esse os, as, a     J
monitorom,") am, um       > esse os, as, a    J
clausurum,-) am, um     > esse os, as, a   J
n.c.i.
laudaturus, -\ a, um          > esse i, ae, a       J
moniturus, -j a, um         > esse i, ae, a      J
clausOrus, -j a, um        > esse i, ae, a     J
INFIN1HVUS FUTURI PASSIVI


że będę chwalony, że zostanę pochwalony
że będę napominany, że zostanę napomniany
że będę zamykany, że zostanę zamknięty
laudatum irl
monltum iri
clausum iri

1107

    Uwaga. Infmitivus futuri passivi składa się z supinum oraz iri (infin. praes. pass, do eo), toteż niezależnie od rodzaju czy liczby nie ulega zmianie.
	.	.	
KONIUGACJA III na -io



Koniugacja III jest koniugacją mieszaną. Obok tematów spółgłoskowych, np. lego, scribo, mamy mniej liczne tematy samogłoskowe na u, np. tribuo, statuo. Odmienną grupę stanowią czasowniki na -io, np. caplo, capSre, cepi, captum = biorę, chwytani. Część form (zwłaszcza przed er) występuje bez i:
infinitivus praesentis activi brzmi capSre, passivi capi
imperfectum coniunctivi activi — capSrem, passivi cap&rer
2 os. sing. praes. indic. passivi — capSris
2 os. sing. imperat. praes. activi — cape.
W innych formach urobionych od tematu praesentis i zachowuje się. Przypomina to nieco odmianę koniugacji IV, różnica jednak występuje w iloczasie: w koniugacji III i jest krótkie.

l 106


Pracsens indicat.           <
         fcapio, capis, capit ac 1V1    lcaplmus, capltis, caplunt
       . fcaplor, capSris, capitur passivi lcapinjm^ capimJni, capluntur
Praesens coniunct.
activi — caplam, caplas itd. passivi — capiar, capiaris itd.
Imperfect. indic.            f activi — capiebam, capiebas, itd. [_|                                         \passivi —  capie bar, capie bar i s itd.
Futurum I indic.          Jactivi — caplam, caples, caplet itd. \passivi — capifar, capieris, capietur itd.
Imperativus I activi
cape, capite
Imperativus II activi
capito, capito capitóte, capiunto
55

ZESTAWIENIE FORM     I!

SIO»

Activum



Verbum     f:



[           Indicativus
Coniunctivus
Imperativus
S 1
laudo
laudem

J
laudas
laudes

                     3 Praesens
laudat
laudet

P 1
laudamus
laudemus

2 3
laudatis
laudant
laudetis laudent
P 2   laudate
laudabas
laudabat
laudarem
laudares
laudaret

Futurum primum

laudabamus
laudabatis
laudabant
laudabo laudabis laudabit
laudablmus
laudabftis
laudabunt

laudaremus laudaret i s laudarent

S 2   laudato 3   laudato
P 2   laudatóte 3   laudanto

 

S HO

Verbum    fini

 

Plusquamperfectum
Futurum exactum

laudavi laudavisti
laudavit
laudavlmus
Jaudavistis
laudaverunt (-ere) JaudavSram laudavSras laudavgrat
laudaveramus
laudaveratis
laudavsrant
laudavSro Iaudav8ris JaudavSrit

laudavSrim
laudavSris
laudavSrit
laudaverlmus
Jaudaveritis
laudavSrint
laudavissem
iaudavisses
laudavisset
laudavissemus
laudavissetis
laudavissent

laudaverfmus
iaudaverlfis
laodavMm



M

KONIUGACJI I -a

 

m

finitum — infectum



Passivum

Indicativus
Coniunctivus
Imperativus
laudor
lauder

laudaris
lauderis (-re)
S 2             laudare
laudatur
laudetur

laudamur
laudemur

laudamini
laudemini
P 1             laudamini
laudantur
laudentur

laudabar
laudarer

laudabaris (-re)
laudareris (-re)

laudabatur
laudaretur

laudabamur
laudaremur

laudabamlni
laudaretnlni

laudabantur
laudarentur

laudabor


laudaberis (-re)

S 2              laudator
laudabitur

3             laudator



laudabJmur


laudabimini


laudabuntur

P 3              laudantor

finitum — perfectum



{111


Indicativus
Coniunctivus
laudatus,
a,
um
sum
laudatus,
a,
um
sim
laudatus,
a,
um
es
laudatus,
a,
um
sis
laudatus
a,
um
est
laudatus,
a,
um
sit
laudati,
ae,
a
sumus
laudati,
ae,
a
simus
laudati,
ae,
a
estis
laudati,
ae,
a
sitis
laudati,
ae,
a
sunt
laudati,
ae,
a
sint
laudatus,
a,
um
eram
laudatus,
a,
um
essem
laudatus,
a,
um
eras
laudatus,
a,
um
esses
laudatus,
a,
um
erat
laudatus,
a,
um
esset
laudati,
ae,
a
eramus
laudati,
ae,
a
essemus
laudati,
ae,
a
eratis
laudati,
ae,
a
essetis
laudati,
ae,
a
erant
laudati,
ae,
a
essent
laudatus,
a,
um
ero





laudatus,
a,
um
eris





laudatus,
a,
um
erit





laudati,
ae,
a
erlmus





laudati,
ae,
a
eritis





laudati,
ae,
a
erunt





57



S 1U

ZESTAWIENIE FORJ Verbujn infinitui

Activum

Substantiva verbalia
Adiectiva verbalia                         j
Infinitivus praesentis laudare = chwalić, że chwalę
Participium praesentis laudans, ntis = chwalący, a, e, chwaląc   J
Infinitivus perfecti laudavisse = pochwalić, że (po)chwalilem

Infinitivus futuri laudaturum, am, um) os, as, a Jesse
Participium futuri laudaturus, a, um = mający chwalić
laudattirus, a, uml

         i, ae, a jes = że będę chwalił, że pochwalę

Gerundium (laudare) laudandi chwalenia laudando (laudare) ad laudandum laudando

Supinum (venio) laudatum = aby chwalić (difficilis) laudatu = do chwalenia



58

KONIUGACJI I c.d.

- Nomina verbalia

§m

Passivum

Substantiva verbalia
Adiectiva verbalia
Infinitivus praesentis laudari = być chwalonym, że jestem chwalony

Infinitivus perfecti laudatum, am, uml os, as, a Jesse laudatus, a, um) i, ae, a  )esse = zostać pochwalonym, że zostałem pochwalony, że byłem chwalony
Participium perfecti laudatus, a, um = (po)chwalony


.
Infinitivus futuri laudatum iri = że zostanę pochwalony.
Participium futuri (gerundivum) laudandus, a, um = mający być chwalonym








• .




.
.   .
.





 





 










59

1113

ZESTAWIENIE!
Verbuml

Activum


Indicativus
Coniunctivus
Imperativus
S 1
monSo
mongarn

2
monet
moneas
S 2         mone
3
monet
moneat

Praesens



Pl
monemus
moneamus

2
monetis
moneatis
P 2          monetę
3
monent
moneant

S 1
monebam
monerem

2
monebas
moneres

3
monebat
moneret

Imperfectum
monebamus
moneremus

2
monebatis
rnoneretis
1
3
monebant
monerent

S 1
monebo


2
monebis

S 2          moneto
3
monebit

3          moneto
Futurum primum
moneblmus


2
monebitis

P 2          monetSte
3
monebunt

3           monento

1114

Verbur



Indicativus
Coniunctivus
S 1
monui
monuSnm
2
monuisM
monuSris
3
monuit
monuSrit
Perfectum


Pl
monuimus
monuerimus
2
monuistis
monuerltis
3
monuerunt (-erę)
monufirint
S 1
monuśram
monuissem
2
monueras
monuisses
3
monuórat
monuisset
Plusquamperfectum
monueramus
monuissemus
2
monueratis
monuissetis
3
monugrant
monuissent
S 1
monuśro

2
monuSris

3
monuSrit

Futurum exactum


P 1
monuerlmus

2
monuerltis

3
monuCrint

60

FORM KONIUGACJI II

finitum — infectum



Passivum

Indicativus
Coniunctivus
Imperativus
monSor moneris monetur
monemur monemini monentur
monSar monearis (-re)
moneatur
moneamur moneammi
S 2    monere P 2   monemini


moneantur


monebar monebaris (-re) monebatur
monebamur
      monebamlni ||      monebantur
monerer monereris (-re) moneretur
moneremur
moneremlni monerentur

monebor moneberis (-re) monebltur
monebtour
monebimini monebuntur
.
S 2              monetor 3              monetor
P 3              monentor

finitum — perfectum

sus


Indicativus
Coniunctivus
monltus,
a,
um
sum
monltus,
a,
um
sim
monltus,
a,
um
es
monltus,
a,
um
sis
monltus,
a,
um
est
monltus,
a,
um
sit
monlti,
ae,
a
sumus
monlti,
ae,
a
sitnus
monlti,
ae,
a
estis
monlti,
ae,
a
sitis
monlti,
ae,
a
sunt
monlti,
ae,
a
sint
monltus,
a,
um
eram
monltus,
a,
um
essem
monltus,
a,
um
eras
monltus,
a,
um
esses
monltus,
a,
um
erat
monltus,
a,
um
esset
monlti,
ae,
a
eramus
monlti,
ae,
a
essem us
monlti,
ae,
a
eratis
monlti,
ae,
a
essetis
1 J                monlti,
ae,
a
erant
monlti,
ae,
a
essent
monltus,
a,
um
ero
-
monltus,
a,
um
eris


monltus,
a,
um
erit


monlti,
ae,
a
erimus


monlti,
ae,
a
eritis


monlti,
ae,
a
erunt


61

ZESTAWIENIE FORI

S 116

Verbum infinitum

Activum

 

Substantiva verbalia

Adiectiva verbalia

 

Infinitivus praesentis
monere = upominać, że upominam

Participium praesentis
monens, ntis = upominając, upominający, a, e

Infinitivus perfecti
monuisse  =  upomnieć, że upomniałem, że upominałem

esse
esse
Infinitivus futuri monitorum am, um) os, as, a/ monitarus a, um i, ae, a = że będę upominał że upomnę

Participium futuri
monitarus, a, um = mający (zamiar) upominać

Gerundium
(monere)
monendi upominania
monendo
(monSre)
ad monendum
   monendo Supinum
(venio) monitom = aby upominai
(difficilis) monitu = do upomnienia
























-





KONIUGACJI U c.d.

- Nornina verbalia

ł lic

Passivum

Substantiva verbalia
Adiectiva verbalia
Infinitivus praesentis moneri = być napominanym, że jestem napominany
•
Infinitivus perfecti monitum, am, um) os, as, a) esse monltus, a, um,) i, ae, a) "" = zostać napomnianym, ze zostałem napomniany, że byłem upominany
Participium perfecti monltus, a, um  =   upomniany, upominany
.
Infinitivus futuri monitum id = że zostaną napomniany, że będę upominany
Participium futuri (gerundivum) monendus, a, um = mający byt nym, ten, którego należy upomnieć
upomina-





'





•



'
.
.
.
.
'
•
t
•
-•


ZESTAWIENIE FORM

$117

Verbuml

Activum


Indicativus
Coniunctivus
Imperativus
S   1
vinco
vincam

2
vincis
vincas
S 2 vince
3
vincit
vincat

Praesens


1
P   1
vincimus
vincamus

2
vincltis
vincatis
P 2 vinclte
3
vincunt
vincant

S   1
vincebam
vincSrem

2
vincebas
vinc6res
.
3
vincebat
vincfiret

Imperfectum
vincebamus
vinceremus
. J



1
2
vincebatis
vinceretis

3
vincebant
vincSrent

S   1
vincam


2
vinces
'•
S 2 vinclto
Futurum
vincet

3 vinclto
primum           p   j
vincemus


2
vincetis

P 2 vincitOte
3
vincent

3 vincunto

§ 1»

Verbun


|                 Indicativus
Coniunctivus
S   1
vici
vicSrim
2
vicisti
vicSris
3
vicit
vicSrit
Perfectum
viclmus
vicerlmus
2
vicistis
vicerltis
3
vicerunt (-ere)
vicSrint
S   1
vicSram
vicissem
2
vicSras
vicisses
3
vicSrat
vicisset
Plusquamperfectum
viceramus
vicissemus
2
viceratis
vicissetis
3
vic€rant
vicissent
S   1
vic6ro

2
vicSris

Futurum
vicSrit

exactum                         p   j
vicerlmus

2
vicerltis

3
vfcSrint

64

KONIUGACJI m
initum — infectum

Indicativus

Coniunctivus

Imperativus


vincor
vincar

vincSris
vincaris (-re)
S 2 vincsre
vincltur
vincatur
j
vinclmur
vincamur

vincimlni
vincamlni
P 2 vincimlni
vincuntur
vincantur

vincebar
vincSrer

vincebaris (-re)
vincer6ris (-re)

vincebatur
vincergtur




vincebamur
vincebamlni
vinceremur vinceremlni

vincebantur
vincerentur

vincar


vinceris (-re)

S 2 vincltor
vincetur

3 vincltor



vincemur


vincemlni


vincentur

P 3 vincuntor


finitum — perfectum

iii»

 

Indicativus

Coniunctivus


victus, a, um
sum
victus, a, um     sira
victus, a, um
es
victus, a, um     sis
victus, a, um
est
victus, a, um     sit
victi, ae, a
sumus
victi, ae, a     simus
victi, ae, a
estis
victi, ae, a     sitis
victi, ae, a
sunt
victi, ae, a     sint
victus, a, um
eram
victus, a, um     essem
victus, a, um
eras
victus, a, um     esses
victus, a, um
erat
victus, a, um     esset
victi, ae, a
eramus
victi, ae, a     essemus
victi, ae, a
eratis
victi, ac, a     essetis
victi, ae, a
erant
victi, ae, a     essent
victus, a, um
ero

victus, a, um
eris

victus, a, um
erit

victi, ae, a
erlmus

victi, ae, a
erltis

victi, ae, a
erunt

5 Wikarjak — Gramatyka

§120

ZESTAWIENIE FORMJ Verbum infinitum -I

Activum

Substantiva verbalia
Adiectiva verbalia
Infinitivus praesentis vinc6re = zwyciężaó, że zwyciężam
Participium praesentis vincens, ntis = zwyciężając, zwyciężający, a, e
Infinitivus perfecti vicisse = zwyciężyć, że zwyciężyłem, że zwyciężałem
=>
Infinitivus futuri victQrum am, um) os, as, a) esse victQrus a, urn) i,ae,a)esse <= że będę zwyciężał, że zwyciężę
Participium futuri victurus, a, um = mający (zamiar) zwyciężyć
;
Gerundium (vincSre) vinccndi zwyciężania vincendo (vincSre) ad vincendum vincendo
1
Supinum (venio) victum = aby zwyciężyć (diflicilis) victu = do zwyciężenia


66


KONIUGACJI III c.d. - Nojnina verbalia

S 120

Passivum

Substantiva verbalia
Adiectiva verbalia                         1
Infinitivus praesentis vinci = być zwyciężanym, że Jestem zwyciężany

Infinitivus perfecti victuni, am, urn) os, as, t] esse victus, a, urn] i, ae, a) esse = zostać zwyciężonym, że zostałem zwyciężony, że byłem zwyciężany
Participium perfecti victus, a, urn = zwyciężony, zwyciężany
                             , .
Infinitivus futuri victum iri = że zostanę zwyciężony, że będę zwyciężany
Participium futuri (gerundivum) vincendus, a, um  =  mający byt zwyciężanym, ten, którego należy zwyciężyć



 











-,





 















 





67

§121

ZESTAWIENIE FORMI
VerbunJ

Activum


Indicativus
Coniunctivus
Imperativus
S   1
capio
capiam
i
2
capis
capias
S 2 cape
3
capit
capiat

Praesens             p   }
caplmus
capiamus

2
capltis
capiatis
P 2 caplte
3
caplunt
capiant

S   1
capiebam
capSrem

2
capiebas
capSres
r

3
capiebat
capSret

Impcrfoctum




capiebamus
capSremus
1
2
capiebatis
capfiretis

3
capiebant
capSrent

S   1
2
capiam capies

S 2 caplto
Futurum
capiet

3 caplto
primum           p   j
capiemus


2
capietis

P 2 capitdte
3
capient

3 capiunto
Verbt


Indicativus
Coniunctivus
i
t
c c c c c c
Cl Ci
ca ca a ca
3]
Pcrfectum
S   1
2 3
P   1
2 3
cćpi cSpisti cepit
cepJmus cepistis ceperunt (-erę)
cep8rim cgpfiris dpMt
cepfirlmus cepSrltis cepfirint


Plusquamperfectum
S   1
2 3
P   1
2 3
cepSram cepSras cSpśrat
cepfiramus cepfiratis cepSrant
cepissem cepisses cepisset
cepissemus cepissetis cepissent


Futurum exactum
S   1 2
3
P   1
2 3
cepSro cepśris cep6rit
cepSrlmus cepSrltis
cepSrint



68

KONIUGACJI III na -io
finitum — infectum
Passivum

Indicativus
Coniunctivus
Imperativus
caplor
caplar

capSris
capiaris (-re)
S 2 capćre
capltur
capiatur

caplmur
capitaur

capimlni
capiamlni
P 2 capimlni
capiuntur
capiantur

capiebar
capSrer

capiebaris (-re)
capereris (-re)

capiebatur
caperetur

capiebamur
caperemur

capiebamlni
caperemini

capiebantur
caperentur

caplar


capieris (-re)

S 2 capltor
capietur

3 capltor



capiemur


capiemlni


capientur

P 3 capiuntor

finitum — perfectum

i m


Indicativus
Coniunctivus
captus, a, um     sum
captus, a, um     sim
captus, a, um     es
captus, a,
um     sis
captus, a, um     est
captus, a, um     sit
capti, ae, a         sumus
capti, ae, a        simus
capti, ae, a        estis
capti, ae, a        sitis
capti, ae, a        sunt
capti, ae, ł
i        sint
captus, a, um     eram
captus, a, um     essem
captus, a, um     eras
captus, a, um     esses
captus, a, um     erat
captus, a,
um     esset
capti, ae, a        eramus
capti, ae, a         essemus
capti, ae, a         eratis
capti, ae, a        essetis
capti, ae, a        erant
capti, ae, i
i        essent
captus, a, um     ero


captus, a, um     eris


captus, a, um     erit


capti, ae, a        erlmus


capti, ae, a         erltis


capti, ae, a         erunt


69

§ 124


ZESTAWIENIE FORM Verbum infinitujn -I

Activum

Subslantiva verbalia
Adiectiva verbalia                       1
Infinitivus praesentis capśre  = brat, że biorę
Participium praesentis capiens, ntis = biorąc, biorący, a, e           ]
Infinitivus perfecti cepisse = wziąć, że wziąłem, że bratem

Infinitivus futuri
captdrum, am, urn)
}     pccp
Participium futuri captflrus, a, urn  =  mający (zamiar) brat 1
           os, as, a/ e capturus a, uml i, ae, a) esse = że będę brał, że -wezmę
•
H
Gerundium (capfire) capiendi brania capiendo (capSre) ad capiendum capiendo

Supinum (venio) captum = aby brać (difficilis) captu => do brania
1






 

•



70

[KONIUGACJI Ul na -io c. d.
- Nojnina verbalia

S 124

Passivum

Substantiva verbalia
Adiectiva verbalia
Infinitivus praesentis capi = być branym, że jestem brany

Infinitivus perfecti
captum am. urn] J esse os, as, a/
captus, a, um)~~ i, ae, a) «»
= zostać wziętym, że zostałem wzięty, że byłem brany
Participium perfecti captus, a, um = brany, wzięty
Infinitivus futuri captum iri = że zostanę wzięty, że będę brany
Participium futuri (gerundivum) capiendus, a, um  =   mający być branym, ten, którego należy wziąć










71

ZESTAWIENIE FORMI

§125

Verbuml

Activum


Indicativus
Coniimctivus
Imperativus
S   1
psuto
punlam

2
punis
punlas
S 2 puni
3
punit
punlat

Praesens



P   1
pununus
puniamus

2
punitis
puniatis
P 2 punite
3
punlunt
punlant

S   1
puniebam
punirem

2
puniebas
punires

3
puniebat
puniret

Imperfectum
puniebamus
puniremus

2
puniebatis
puniretis

3
puniebant
punirent

S   1
punlam


2
punles

S 2 punlto
Futurum
punlet

3 punito
primutn         p   ]
puniemus


2
punietis

P 2 punitOte
3
punient

3 puniunto

S 126


Verbuji

Indicativus
Coniunctivus
                           S 1 2 3 Perfectum
2 3
punivi punivisti punivit
punivimus punivistis puniverunt
punivSrim punivSris punivdrit
puniverlmus puniverltis
punivSrint
                           S 1 2 3 Plusquamperfectum
2 3
punivSram punivSras
punivSrat
puniveramus puniveratis punivSrant
punivissem punivisses punivisset
punivissemus
punivissetis punivi ssent
                           S 1 2 3 Futurum exactum
2 3
punivgro punivSris puniv8rit
punivertmus puniverltis punivcrint


72

KONIUGACJI IV finitum — infectum



Passivum

Indicativus
Coniunctivus
Imperativus
punlor puniris puaitur
puaimur
1             punimtni puniuntur
puniar puniaris (-re) puniatur
puniamur puniamlni
puniantur
S 2           punire P 2           punimini
puniebar puniebaris (re) puniebatur
puniebamur
punirer punireris (-re) puniretur
puniremur

puniebantur
    . punirentur

puniar punieris (-re) punietur
puniomur puniemini punientur

S 2            punitor 3           punitor
P 3            puniuntor

finitum — perfectum



§ 127


Indicativus
Coniunctivus
punitus,
a,
urn
sum
punitus,
a,
um
sim
punitus,
a,
um
es
punitus,
a,
um
sis
-    punitus,
a,
um
est
punitus,
a,
um
sit
puniti,
ae,
a
sumus
puniti,
ae,
a
simus
puniti,
ae,
a
estis
puniti,
ae,
a
sitis
puniti,
ae,
a
sunt
puniti,
ae,
a
sint
punitus,
a,
um
eram
punitus,
a,
um
essem
punitus,
a,
um
eras
punitus,
a,
um
esses
punitus,
a,
um
erat
punitus,
a,
um
esset
puniti,
ae,
a
eramus
puniti,
ae,
a
essemus
puniti,
ae,
a
eratis
puniti,
ae,
a
essetis
puniti,
ae,
a
erant
puniti,
ae,
a
essent
punitus,
a,
um
ero

punitus,
a,
um
eris


punitus,
a,
um
erit


puniti,
ae,
a
erlmus


puniti,
ae,
a
erltis


puniti,
ae,
a
erunt


73


$127

ZESTAWIENIE FORM Verbum infinitum -

Activum

Substantiva verbalia
Adiectiva verbalia                        II
Infinitivus praesentis
punire = karać, że karzę
Participium praesentis puniens, ntis = karząc, karzący, a, e
Infinitivus perfecti punivisse = ukarać, że ukarałem, że koralem

Infinitivus futuri puniturum   am,   um } os,as,a)esse punitOrus   a,   um   ) i.ae.a)6886 = że będę koral, że ukarzę
Participium futuri punitOrus, a, um = mający (zamiar) karat
Gerundium (punire) puniendi karania puniendo (punire) ad puniendum puniendo

Supinum
(venio) punitum = aby karat (difficilis) punitu = do ukarania


74

KONIUGACJI IV c.d.



 

- Nomina verbalia



§12«

 

Passivum




Substantiva verbalia
Adiectiva verbalia
Infinitivus praesentis puniri = być karanym, że Jestem karany

Infinitivus perfecti punitum, am, um] os,as)ajesse punitus, a, um) Lać.*)"" = zostać ukaranym, że zostałem ukarany, że bylem karany
Participium perfecti punitus, a, um = karany, ukarany
Infinitivus futuri punitum iri = że zostanę, ukarany, że będę karany
Participium futuri (gerundivum) puniendus, a, um = mający byt nym, ten, którego należy ukarać
kara-








































1129

VERBA DEPONENTIA




Są to czasowniki mające formy strony biernej, a znaczenie czynne np. I hortor, hortari, hortatus sum = napominam, zachęcam

II verSor, vereri, veritus sum = boję się
TU loquor, loqui, locutus sum = mówię patlor, pati, passus sum = cierpię
IV mentior, mentiri, mentitus sum = kłamię.

Nazwa deponens (plur. deponentia) pochodzi od czasownika deponere = odŁ pozbyć się; tak gramatycy rzymscy nazwali czasowniki, które niejako pozbyły się for strony czynnej.
Jednakże deponentia zachowały ze strony czynnej:

1. participium praesentis activi, np. hortans
2. participium futuri activi, np. hortaturus
3. infinitivus futuri activi, np. hortaturum esse
4. gerundium, np. hortandi, hortando itd.
5. supinum, np. hortdtum, hortatu.
   Natomiast participium futuri passivi (gerundivum) ma znaczenie bierne: horta = mający być napominanym, ten, którego należy napominać.
   Niektóre deponentia mają participium perfecti passivi ze znaczeniem biernym (ot czynnego),  np.   dimensus = odmierzony, partitus = podzielony,   comitatus = otc towarzyszami.
   Warto wspomnieć, iż participium perfecti passivi niektórych czasowników czynny ma znaczenie czynne, np. cenatus = zjadłszy obiad, pransus = zjadłszy śniadanie, potta •• = napiwszy się, praeteritus = ten, który minął (przeszedł), przeszły, adultus = doro
   Deponens orior, orlri, ortus sum = powstaję, tworzy niektóre formy według koniug trzeciej: indic. praes. orior, or&ris, oritur, orimur, orimini, oritmtur; imperativus praes. orl orimini; coniunctivus imperfecti orirer według koniugacji III albo orirer według IV. Podob nie odmieniają się composita z wyjątkiem adorior, które ma formy regularne we koniugacji IV.
DEPONENTIA KONIUGACJI I

§130

Zestawienie form



Indicativus
Coniunctivus

Imperativus I




S 2 hortare = zachęca)

zachęcam
zachęcałbym

P 2 hortamlni

hortor
hortaris
horter horteris (re)

Imperativus II

hortatur
hortetur

S 2 hortator
Praesens



3 hortator

hortamur
hortemur

P 3 hortantor

hortamlni
hortemlni



hortantur
hortentur


76


Indicativus
Coniunctivus

Infinitivus

zachęca/cm
zachęcałbym

praesentis

hortabar
hortarer

hortari = zachęcać,

hortabaris (re)
hortareris (re)

że zachęca
fmper-
hortabatur
hortaretur

perfecti




hortatum esse
fectum
hortabamur hortabamlni
hortaremur hortaremlni

(am, umitd.) = zachęcić, że zachęcił

hortabantur
hortarentur






fiitnri  flptivi

będę zachęcał


lULUXl    tl\- l 1 V 1
hortatQrQm esse

hortabor


(am, um itd.)

hortaberis (re)


= że będę zachęcał
Futurum
hortabftur


Participium
primum
hortablmur


praesentis activi

hortabimini


hortans, ntis = za-

hortabuntur


checajajc(y)

zachęciłem
zachęciłbym

perfecti




hortatus, a, um = za-

rsum hortatus 1
\ 6S
rsim hortatuslis

chęciwszy, ten, który

a- ""Ust
a, um[sit

zachęcił
Perfectum



futuri activi

rsumus hortatilestis ae- Hsunt
rsimus horHsitis ae' alsint

hortaturus, a, um = mający zachęcać futuri passivi

zachęciłem (był)
zachęciłbym (był)

(gerundivum)

(etan.
ressem

hortandus, a, um
Plusquam-perfecturn
hortatus .l a- umlerat
reramus hortat'jeratis •"• alerant
hortatus esses a- umleSSet
ressemus hortatiJessetis ae' alessent

= mający być zachęconym, ten, którego trzeba zachęcić








Gerundium hortandi = zachęcania

zachęcę


hortando itd.
Futurum
rero hortaHeris a' umlerit


Supinum I hortatum = aby zachęcić
exactum
rerlmus hortatilerltis
a p   n l


Supinum II hortatu = do zachę-

ae' alerunt


cania

DEPONENTIA KONIUGACJI H Zestawienie form

§ IM



Indicativus
Coniunctivus

Imperativus

verfior ver8ris
verSar verearis (re)

S 2 verere P 2 veremlni

vergtur
vereatur

Imperativus II
Praesens
veremur
vereamur

S 2 veretor

veremlni
vereamlni

3 veretor

verentur
vereantur

P 3 verentor
77


Indicativus
Coniunctivus

Infinitivus




praesentis

verfibar
vererer

vereri
Imper-
verSbaris (re) verebatur
verereris (re) vereretor

perfecti
fectum
verebamur
verergmur

veritum esse (am, um itd.)

verebamlni
verebantur
vereremlni vererentur

futuri activi




veriturum esse

verebor


(am, um itd.)             •

verebfiris (re)



Futurum
verebltur


Participium
primum
vereblmur


praesentis activi

verebimini


verens, ntis

verebuntur


perfecti

(-sum
rsim

verltus, a, um

verttus  1
ventus Jsis

futuri activi

a- um   Ust
a, um   ^

veriturus, a, um
Perfectum





(sumus verlti  lestis
rsimus ventl  Jsitis

futuri passivi (gerundivum)

ae' a  Isunt
ae' a   Isint

verendus, a, um          1




Gerundium
verendi
verendo
Plusquam-
feram verltus Jeras a'um   lerat
ressem ventus ]esses a' um   Uset




perfectum
reramus veritl  gratis
ressemus veriti  Jessetis

itd.                             |








,_

**>*   Urant
ae' a   Usent

Supinum I




veritum

Cero ™ńius Jeris


Supinum II J
Futurum
a'um   lerit


verltu
exactum
rerlmus veriti  Jeritis ae' a  lerunt


J

§ 132

DEPONENTIA KONIUGACJI IH Zestawienie form



Indicativus
Coniunctivus

Imperativus I S 2 loqufire








loquor
loquar

P 2 loquimTni

loqudris loqultur
loquaris (re) loquatur

Imperativus n
Praesens
loqulmur loquimlni
loquamur loquamlni

S 2 loquitcr 3 loquTtor

loquuntur
loquantur

P 3 loquuntor
78


Indicativus
Coniunctivus

Infinitivus
Imperfec-tum
loquebar loquebaris (re) loquebatur
loquebamur loquebamlni loquebantur
loqufirer loquereris (re) loqueretur
loqueremur loqueremini loquerentur

praesentis loqui
perfecti locutum esse (am, um itd.)
futuri activi

loquar loqueris (re)


(am, um itd.)
Futurum primum
loquetur
loquemur loquemlni
loquentur


Participium
praesentis activi loquens, ntis
Perfectum
        rsum locutus 1
a'um   lest
     .  fsumus locfltl Ltis ae- a   Isunt
       rsim locatuslls
a, um  |sit
       rsimus locfltl Isitis ae'a   Isint

perfecti locfltus, a, um
futuri activi locuturus, a, um
futuri passivi
(gerundivum)

        reram locfltus 1
ressem
locatus 1

loquendus, a, um
Plusquam-perfectum
a> w  lerat
       reramus locfltl gratis ae- a  lerant
a« "n  lesset
     .   ressemus locfltl Jessetis "• a  lessent

Gerundium
loquendi loquendo itd.
Futurum exactum
        rero Iocatu0eris a'um   lerit
       rerlmus locflti lerltis ae' a  lerunt


Supinum I locutum
Supinum II
locQtu

DEPONENTIA KONIUGACJI Ul na -tor Zestawienie form

•

S 133



Indicativus
Coniunctivus

Imperativus I S 2 patSre









patlor
patlar

P 2 patimlni

patoris patltur
patiaris (re)
patiatur

Imperativus II
Praesens
patlmur
patiamur

S 2 patltor

patimlni
patiamlni

3 patltor

patiuntur
patiantur

P 3 patiuntor



79


Indicativus
Coniunctivus

Infinitivus




praesentis

patiebar
patgrer

pati

patiebaris (re)
patereris (re)

perfecti
Imperfec-
patiebatur
pateretur

passum esse
tum
patiebamur
pateremur

(am, um itd.)

patiebammi patiebantur
pateremTni paterentur

futuri activi

patiar


(am, um itd.)

patieris (re)



Futurum
patietur


Participium
primum
patiemur patiemlni patientur


praes. activi patiens, ntis , perfecti








rsum
rsim



passus   1
passus   lls

passus, a, um

a, ura   [esi
a, um   (sit

futuri activi
Perfectum
rsumus
rsimus

passurQs, a, um

passi   1 estj
s sitis

futuri passivi

ae' a  Isunt
"• a  Isint

(gerundivum)

reram
ressem

patiendus, a, um
Plusquam-
Pflssus Jeras a'um   lerat
passus jesses '          Lesset










Gerundium
pcrfectum





reramus
ressemus

patiendi

passi   gratis
Passl   Jessetis

patiendo

ae'a   lerant
ae« a  lessent

itd.

rero passus   1   .g


Supinum I
Futurum
a> um   (.erit


passum
exactum
rerlmus


Supinum n

Passl   jerltis


passu

ae' a   (eiunt




S IM

DEPONENTIA KONIUGACJI IV

Zestawienie form


Indicativus
Coniunctivus

Imperativus 1




S 2 mentire

mentlor
mentiar

P 2 mentimlni

mentiris mentitur
mentiaris (re) mentiatur

Imperativus n
Praesens
mentimur
mentiamur

S 2 mentitor

mentimini
mentiamini

3 mentitor

mentiuntur
mentianlur

P 3 mentiuntor           M
80

Imperfec-turn
Indicativus
Coniunctivus

Infinitivus
praesentis mentiri
perfecti mentitum esse (am, um itd.)
futuri     activi mentitOrum esse (am, um itd.)


mentiebar mentiebaris (re) mentiebatur
mentiebamur mentiebamlni mentiebantur
mentlrer mentireris (re) mentiretur
mentiremur męntiremlni
mentirentur




Futurum
primum
mentiar mentieris (re) mentietur
mentiemur mentiemlni mentientur
'












Participium
praes.     activi mentlens, ntis
perfecti mentitus, a, um
futuri activi mentitflrus, a, um
futuri passivi (gerundivum) mentiendus, a, um
Perfectum
           rsum menlltus   J M
-.- fc
        rsumus mentiti Jestis ae'a    Isunt
          rsim mentitus   1 ^
a, um      [sit
      . rsimus mentttlJsitis ae'a    Isint
      
      
      
      
Plusquam-perfectum
          reram mentitus   1
a' m      lerat
       T .  reramus mentltl Jeratis ae'a    lerant
          ressem mentitus  Jesses a' um      lesset
      . ressemus mentitl lessetis ae'a    lessent
      
      
      
      








Gerundium
mentiendi mentiendo itd.
Futurum
exactum
         feto mentitus   l—
a> ^      lerit
         rerlmus mentttl Jerftis ae' a     lerunt













Supinurn I mentitum
Supinum II mentitu



 

VERBA SEMIDEPONENTIA
Kilka czasowników tworzy część form według strony czynnej, a część według biernej; są to tzw. semideponentia, czyli półdeponentia. Wyróżniamy tu dwie grupy: a) czasowniki, które zachowują się jak deponentia (czyli mają formy strony biernej a znaczenie czynne) w formach urobionych od tematu perfecti, b) czasowniki, które zachowują się jak deponentia w formach urobionych od tematu praesentis. Są to:
a.	audeo, audere, ausus sum = odważam się, śmiem
gaudeo, gaudere, gavisus sum = cieszę się
fido, fidere, fisus sum = ufam
confido, confidere, confisus sum = ufam difFIdo, diffidere, diffisus sum = nie ufam soleo, solere, solitus sum = mam zwyczaj, zwyklem
b.	revertor, reverti, reverti = wracam

1195

8 Wiltarjak — Gramatyka

S136

.

OSOBLIWOŚCI KONIUGACJI



1. Czasowniki  dico — mówię,  duco — prowadzę, facio = robię, fero = niosę  (bard
często używane w mowie codziennej) mają w 2. os. sing. imperativi praes. activi for
skróconą, apokopowaną (zob. § 10): dic, duć, fac, fer. W pluralis synkopowana jest for
ferte = nieście, regularne są dicite, ducite, facite. Skrócone formy mają też composilj
do duco, fero; np. adduc, confer. Natomiast composita do facio mają regularne for
confice, effice.
2. Od scio =» wiem w prozie klasycznej używa się tylko imperatiwu II: scito = wie
scitóte = wiedzcie.
Niekiedy spotkać można formy archaiczne: (a) coniunct. praes. duim = dem, dutnt = dent; (b) coniu perfecti dixim = dixerim, faxim = fecerim, ausim = ausus sim — są to ślady dawnego trybu ży cząceg (optatiwu — por. § 145 i 149); (c) futurum exactum/oxo = fecero, capso = cepem.





           FORMY PODSTAWOWE CZĘŚCIEJ UŻYWANYCH CZASOWNIKÓW
           
8137

KONIUGACJA I






Perfectum na -ri
laudo
laudare
laudavi
laudatum = chwalę
orno
ornare
orna vi
ornatum   = ozdabia
   W ten sam sposób urabia formy podstawowe przeważna część czasowników niugacji I
    


Perfectum na -ui
cubo
cubare
cubui
cubltum =
= leżę                    1
veto
vetare
vetui
vetltum   =
=  zakazuję
Perfectum ze wzdłużeniem samogłoski rdzennej
1
iuvo lavo
iuvare lavare
i Q vi la vi
iutum    = lautum =
 wspieram myję                   j
Perfectum z reduplikacją
do
d&re
dSdi
dńtum  =
daję                     j
sto
stare
steti
statum =
stoję                    •
82

KONIUGACJA n

S 138


Perfectum na -ni
monSo
monere
monui
monltum = napominam
habeo
habere
habui
habltum   = mam
09000
nocere
nocui
nocltum   = szkodzę
placeo
placere
placui
placltum = podobam się
taceo
tacere
tacui
tacltum    = milczę
doceo
docere
docui
doctum    = uczę
misceo
miscere
miscui
mixtum    = mieszam
teneo
tenere
tenui
tentum     = trzymam
censeo
censere
censui
censum     = oceniam, sądzę
doleo
dolere
dolui
—          = boleję
egeo
egere
egui
—          = potrzebuję
floreo
florere
florui
—          = kwitnę
lateo
latere
latui
—          = ukrywam się
iaceo
iacere
iacui
= leżę
pareo
parere
parui
—          = jestem posluszny
studeo
studere
studui
—          = usiłuję
timeo
tjmere
timui
—          = boję się

Perfectum na -vi
deleo
delere
delevi
deletum = niszczę
fleo
flere
flevi
fletum    = plączę
Perfectum na -si
ardeo
ardere
arsi
arsum    = plone
haereo
haerere
haesi
haesum = tkwię
iubeo
iubere
iussi
iussum   = rozkazuję
maneo
manere
rnansi
mansum= zostaję
rideo
ridere
risi
risum     = śmieję się
suadeo
suadere
suasi
suasum = radzę
augeo
augere
auxi
auctum = powiększam
torqueo
torquSre
torsi
tortum   = kręcę
luceo
lucere
luxi
—     = świecę
urgeo
urgere
ursi
—     = cisnę
Perfectum z reduplikacją
mordeo
mordere
momordi
morsum = gryzę
pendeo
pendere
pependt
—      = wiszę
Perfectum ze wzdłużeniem samogłoski rdzennej
caveo
cavere
cavi
cautum = strzegę się
faveo
favere
favi
fautum  = sprzyjam
foveo
fovere
fovi
fótum    = grzeję, pielęgnuję
moveo
movere
mfivi
mótum  = poruszam
sedeo
sedere
sedi
sessum   = siedzę
video
videre
vidi
visum     = widzę
83

8139

KONIUGACJA III


Perfectum ze wzdłużeniem samogłoski rdzennej
16go
ISgSre
l«gi
lectum    = zbieram, czytam 1
emo
emSre
emi
emptum = kupuję
vinco
vincSre
vlci
victum    = zwyciężam
relinquo
relinqugre
reliqui
relictum = pozostawiam
fuglo
fugSre
fOgi
fugitum = uciekam
Perfectum ze wzdłużeniem i wymianą samogłoski rdzennej
&go
figSre
egi
actum     = pędzę, działam  \
caplo
capSre
cepi
captum   = biorę
facio
facśre
feci
factum    = czynią
frango
frangSre
fregi
fractum  = lamie
Perfectum bez zmiany samogłoski rdzennej
ocOo
exuSre
exui
exQtum   = zdejmuję
minuo
minuSre
minui
minfltum= zmniejszam
statuo
statuśre
statui
statutum = stawiam
tribuo
tribuSre
tribui
tribatum = udzielam
solvo
solvSre
solvi
solutum = rozwiązuję
metuo
metuśre
metui
-       = boję się
accendo
accendSre
accendi
accensum = zapalam
verto
vertSre
verti
versum   = obracam

Perfectum na -si
carpo
carp&e
carpsi
carptum       = zrywam
nubo
nubdre
nupsi
nuptum       = wychodzę



za mąż
scribo
scribSre
scripsi
scriptum      = piszę
sumo
sumCre
sumpsi
sumptum     = biorę
dico
dicSre
dud
dictum         = mówię
dfleo
ducSre
duxi
ductum        =prowadzę
conspicio
conspioSre
conspexi
conspectum = oglądam
iungo
iungdre
iunxi
iunctum       = łączę
tógo
teggre
texi
tectum         = pokrywam
tr&ho
trahśre
traxi
tractum        = ciągnę
v8ho
veh6re
vexi
vectum         = wiozę
struo
strudre
struxi
structum      = buduję
V1VO
vivSre
vixi
victum         = żyję
gSro
gerSre
gessi
gestum         = prowadzę
flro
urSre
ussi
ustum           = palę
claudo
claudSre
clausi
clausum       = zamykani
divldo
dividSre
divisi
divisum        = dzielę
lado
ludSre
lasi
Idsum           = bawię się
cedo
cedSre
cessi
cessum        = ustępuję
mitto
mittSre
misi
missum        = posyłam
fluo
fluSre
fluxi
fluxum         = płynę
84


Perfectum na -vi
pfto
pet&re
petlvi
petitum        = żądam
quaero
quaergre
quaesivi
quaesitum    = szukam
cuplo
cupore
cupivi
cupitum       = pragnę
s8ro
serSre
sevi
s&tum           = sieję
sino
sinSre
sivi
sltum           = pozwalam
Perfectum na -ui
colo
colfire
colui
cultum         = uprawiam
r&plo
rapSre
rapui
raptum         = 'porywam
s6ro
serfire
serui
sertum          = łączę
gigno
gign^re
g6nui
gSnltum        = rodzę
pono
ponSre
posui
posltum       = kładę

'

VERBA INCHOATIVA

Verba inchoativa są to czasowniki oznaczające początek czynności lub wchodzenie w jakiś stan:

exardesco
exardescgre
exarsi
exarsum       = zaczynam



plonąi
cresco
crescSre
crevi
cretum         — rosnę
cognosco
cognoscSre
cognovi
cognltum     = poznaję
quiesco
ąuiescśre
quievi
quietum       = spoczywam
maturesco
maturescdre
maturui
—           = dojrzewam





KONIUGACJA IV



i 140


Perfectum na -?i
audio
audire
audivi
auditum  = słyszę
punio
punire
punivi
punitum = karzę
W ten sposób urabia formy większa część czasowników IV koniugacji.

Perfectum na -ui
apSrio
aperire
aperui
apertum
= otwieram
Perfectum na -si
sentio haurio vincio
sentire haurire vincire
sensi hausi vinxi
sensum
haustum vinctum
= czuję = czerpię = wiążę
Perfectum ze wzdłużeniem samogłoski rdzennej
v6nlo
vfinire
veni
ventum
= przybywam
85



S Ul

DEPONENTIA KONIUGACJI I


hortor
hortari
hortatus sum
= zachęcam

Tak urabiają formy wszystkie deponentia koniugacji I.



 

g 142




UtLrUNUN 1 1A KUN
1UUAUF1 11

verSor
vcreri
verltus sutn
= bój f się
rfior
rgri
r&tus sum
— sadzę
pollicSor
polliceri
pollicltus sum
= obiecuję
fatfior
fatgri
fassus sum
= wyznaję





 

S 143

DEPONENTIA KONIUGACJI III




Idquor
Idqui
locfltus sum      = mówię
s$quor
sSqui
secdtus sum      = idę za kimś
qufiror
quM
questus sum     = skarżę się
labor
labi
lapsus sum        = ślizgam się
mórlor
mori
mortuus sum    = umieram


ale moritOrus
aggrgdlor
aggrSdi
aggressus sum  = uderzam
pfttlor
p&ti
passus sum       = cierpię
Qtor
mi
flsus sum          B używam
amplector
amplecti
amplexus sum  = obejmuję
adipiscor
adipisci
adeptus sum     = osiągam
proficiscor
proficisci
profectus sum   = wyruszam
ulciscor
ulcisci
ultus sum         = mszczę się
obliviscor
oblivisci
oblitus sum       = zapominam
nascor
naści
natus sum        = rodzę się
reminiscor
reminisci
—              = przypominam sobie
irascor
irasci
iratus sum        = gniewam się

S 144

DEPONENTIA KONIUGACJI IV


partlor
partiri
partitus sum
= dzielę
larglor
largiri
largltus sum
= obdarzam
mentJor
mentiri
mentitus sum
= kłamię
mollor
mollri
molitus sum
= usiłuję
potlor
potlri
potitus dum
= opanowuję
orfor
oriri
ortus sum
= powstaję
ordlor
ordiri
orsus sum
= zaczynam
metlor
metlri
mensus sum
= mierzę


 VERBA ANOMALA - CZASOWNIKI NIEREGULARNE ODMIANA CZASOWNIKA POSIŁKOWEGO sam, esse, fui = jestem

11«

 


Verbum finitum infectum

Indicativus
Coniunctivus
Imperativus
S 1
sum = jestem
sim = byłbym

2
es
sis
S 2    es    = bądź
3
est
sit

Praesens             p J
sumus
simus

2
estis
sitis
P 2   este = bądźcie
3
sunt
sint

S 1
Sram = byłem
essem = byłbym

2
im
esses

3
8rat
esset

Imperfectum
Sramus
essemus

2
gratis
essetis

3
frant
essent

S 1
Sro = będę


2
Ml

S 2   esto = bądź
3
Ml

3   esto = niech będzie
Futurum I



Pl
8rlmus
•
^

2
Srltis

f 2   estóte = bądźcie
3
Srunt

3   sunto = niech będą
Verbum finitum peifectum
Verbum infinitum

Indicativus
Coniunctivus
Partie! pium prą es.
S 1
fui = fty/em
fuSrim = byłbym
tylko od złożeń zob. § 146
2
fuisti
fudris

3
fuit
fu6rit
Participium fu tur i
Perfectum
2
fuimus fuistis
fufiilmus fu6rltis
futflrus, a, um = mający być, przyszły
3
fuerunt
fuSrint


(fuere)


S 1
2
fuSram = fryfem (był) (Hm
fuissem = byłbym (był)
fuisses
Infinitivus praes. esse = być, że jestem
Plusquam-
fudrat
fOisset
Infinitivus perfecti
perfectum           p i
fuSramus
fuissemus
fuisse — że byłem
2
fudratis
fuissetis
Infinitivus futuri
3
fflSrant
fuissent
futdrum (am, um)
S 1
Alra
esse
2
fućris
albo
Futurum
fućrit
fore
exactum             p \
fućrlraus
= że będę
2
fuentis

3
fuerint




87

•
     Uwagi. Coniunctivus imperfecti brzmi essem, esses... albo forem, fores... Infinitivus futuri: turum esse albo fore.
 W odmianie czasownika sum występują dwa różne tematy: (1) es||s w wyniku rotacyzmu es przechodzi w er (por. poi. jestem, staropol. jesm obok są); (2) fu-<bhu- (por. poi. być, byłem). Praesens coniunctivi sim < siem stanowi resztki dawnego optatiwu, czyli trybu życzącego.
 
l 14«	COMPOSITA DO sum
Podobnie odmieniają się composita:

l


absum
a bessę
afui
= jestem oddalony



jestem nieobecny
adsum
adesse
adfui
= jestem obecny


lub   affui
pomagam
desum
deesse
defui
= nie ma mnie



brak mnie
intersum
interesse
interfui
= uczestniczę
praesum
praeesse
praefui
= jestem na czele



dowodzę
obsum
obesse
obfui
= szkodzę
supersum
superesse
superfui
= pozostaję (przy życiu)
insum
inesse
infui
= jestem w czy mi
subsum
subesse
-
= jestem pod czymś
   Do czasowników absum oraz praesum używa się par^icipium praesentis absens obecny, praesens = obecny, teraźniejszy
M?  Pewne odchylenia w odmianie wykazują: possum, posse, potui = mogę prosum, prodesse, profui = pomagam a. Possum  powstało z *potsum (potesuro)  drogą asymilacji;  t przed  samogłc zachowało się, przed s upodobniło się.


Indicativus
Coniunctivus
Participium
S 1
possum
possim
potens = możny
2
potes
possis

3
potest
possit

Praesens
w


P 1
possumus
possimus

2
potestis
possitis

3
possunt
possint

S 1
po teram
possem

2
poteras
posscs

3
poterat
posset

Imperfectum
poterfimus
possemus

2
poteratis
possetis

3
potćrant
possent


88









Indicativus
Coniunctivus
Participium
S 1
potSro


2
potgris


3
potSrit


Futuium I
potSrlmus


2
potfirltis


3
potgrunt

1
Perfectvun potui od czasownika *poteo, -erę; formy od tematu perfecti prawidłowe. b. Prosom powstało z *prod-sum; d zachowało się przed samogłoską.


Indicativus
Coniunctivus
Imperativus I
S 1
prósum
prosim
prodes
2
prodes
prosis
prodeste
3 Praesens             pj
pródest
prósumus
prosit prosimus
Imperativus II
2 3
pródestis prósunt
prositis prosint
prodesto prodesto
S 1
prodSram prodSras
prodessem prodesses
prodestóte prosunto
Imperfectum
proderat
prodśramus
prodesset prodessemus
Infinit. prą e s.
2 3
prodSratis
prodessetis
prodesse




S 1 2
prodfiro
prodSiis

Infinit. per f. profuisse
3
Futurum I P i
prodSrit
.
Infinit. futuri
2 3
prodśrTtis prodfirunt

profuturum esse
p	r	r  •
Formy od perfectum profui — jak zwykle.
ODMIANA CZASOWNIKA fero, ferre, tuli, latum = niosę	* "*
Niektóre formy od tematu praesentis urabia ten czasownik bez samogłoski tematycznej.

Praesens indicativi
Imperfectum coniunctivi
Imperativus
S 1
activi               2 3
fSro fers fert
S 1          ferrem activi             2           ferres 3           ferret
I  activi: fer ferte
Pl
2 3
fSrlmus fertis fgrunt
P 1           itd.
2 3-
I  passivi: ferre ferimini
89


Praesens indicativi
Imperfectum coniunctivi
Imperativus
passivi         S 1
fSror
passivi       S 1           ferrer
II activi:
2
ferris fertur
2          ferreris 3          ferretur
ferto ferto
Pl
2
ferlmur ferimlni
P 1          itd. 2
fertfite ferunto
3
fervratur
3
D! passivi: fertor fertor feruntor
Infinitivus praesentis



activi: ferre passivi: ferri





§ 149

Inne formy tworzą się prawidłowo według koniugacji III.
Perfectum t&li, pierwotnie reduplikowane* tetuli (stąd do r&f&ro perfectum brzmi rettuli z podwójnym / Supinum latum powstało z "tlatum.
COMPOSITA DO fero


affSro
afferre
attuli
allatum   = przynoszę
aufSro
auferre
abstuli
ablatum = zabieram



unoszę
conffiro
conferre
contuli
collatum = znoszę



porównuję
diffgro
differre
distuli
dilatum   = odkładam
efTSro
efferre
«tuli
elatum    = wynoszę
infgro
inferre
intuli
illatum   = wnoszę
offSro
offerre
obtuli
oblatum = ofiaruję
perfSro
perferre
Ijertuli
perlatum = przenoszę
refSro
referre
rettuli
relatum  = odnoszę



opowiadam
(tollo,
tollere)
sustuli
sublatum= podnoszę



usuwam

ISO

ODMIANA CZASOWNIKÓW volo, nolo, mało
v61o, velle, volui = chcę;       nólo, nolle, nolui <nólo = ne volo) = nie chcę mało, malle, malOi (mało = magis v51o) = wolę


Indicativus
Coniunctivus

Praesens
S 1 2 3
volo vis vult
nólo non vis non vult
malo mavis mavult
v81im vSlis vSlit
nólim
nólis nólit
malim malis
malit
P 1
2 3
volumus vultis volunt
nolumus non vultis nolunt
malumus mavultis malunt
v61imus vfilitis volint
nolimus nólitis nólint
malimus malitis rnalint
90


!



Imperfectum
voldbam volcbas Ud.
nólebam nólebas itd.
malebam malebas itd.
vellem                nollem                maiłem velles                 nolles                 malles itd.                     itd.                     itd.
Futurum primum
Imperativus
vdlam vdles itd.
nolam nftles itd.
 malam males itd.
I noli nOlite
Participium praesentis vdlens nSIens
II nolito, nolito nólitóte, nólunto
Infinitivus praesentis
velle       nolle       malle

Obok form vult, vultis spotyka się także volt, voltis. Infinitivus praes. velle <vel-se, imperfectum coniunct-wllem<vel-sem, Praesens indicat. 2 os. sing. vis urobione jest od innego tematu: *veis, por. in-vltus-
ODMIANA CZASOWNIKA eo, fre, Ti, itnm = idę	1151


Indicativus
Coniunctivus
Imperativus
Infinitivus
Participium

eo
dam

ire
lens,
Praesens
is
It
imus
Mi
tat
źamus
i
(gerundium) eundi
iundo
duntis
TT

itis
ćatis
ite
ćundum


6unt
cant

ćundo

Imperfectum
ibam ibas itd.
irem ires itd.



Futurum I
i bo Fbis itd.

ito Ito
iturum (am, um) esse
iturus, a, um



itóte





eunto



Ii
iSrim

isse


isti
JSris



Perfectum
Ht Hmus istis
itd.

.


lerunt




Plusquam-perfectum
ISram ISras      itd.
issem isses      itd.



Futurum «netom
ISro Idris       itd.




W passivum tworzy eo formy trzeciej osoby singularis: itur = idzie się, ibatur = szło się itd. Gerundivum w zwrocie eundum est = trzeba iść
91

8152

COMPOSITA DO eo

 





ab6o
abire
abli
abltum         = odchodzę
adSo
adire
adli
aditum          = przychodzę
ex8o
exirc
exii
exltum         = wychodzę
in8o
inire
inli
initum          = wchodzę
interSo
interlre
interli
interltum      = ginę
circumSo
circumire
circumii
circumltum  = obchodzę
redSo
rediie
redli
reditum        = wracam
perSo
perire
perli
perltum        = ginę
praeterSo
praeterire
praeterfi
praeterltum = przechodzę, mijam
subSo
sublre
subli
subitum        = podchodzę
transSo
transire
transli
transttum     = przechodzę
venSo
venire
venli               (pass. do vendo) = idę na sprzedaż J

 

Wedhig eo odmieniają się także defectiva (por. § 155): queo, quire, quivi (quii) = mogę nequeo, nequire, nequivi (nequii) = nie mogę
Częściej w użyciu są tylko formy praesentis i imperfecti.



 

(153

ODMIANA CZASOWNIKA fio, fleri, (factus sum) = staję się



Indicativus
Coniunctivus




Imperalivus 1

8?
fiam fias
n
fite

fit
fiat

Praesens




fimus             i
fiamus
Infinitivus prac s, 1

fitis
fiStis
nSri

fiunt
fiant

Imperfectum
fiebam
fKrem
1

fiebas       itd,
flSres       itd.

Futurum 1
fiam



fics       itd.


    W formach urabianych od tematu praesentis fio zastępuje passivum czasownika fac, dotyczy to także tych czasowników złożonych z facio, które zachowują samogłoskę np. patefacio pass. patefio, commonefacio pass. commonefio. Natomiast composita, w rych a przechodzi w i, tworzą normalnie passivum według koniugacji III na -io, np, ficio pass. conficior, afficio pass. afficior.
    Jako participium perfecti do fio używa sięjgctys, ą, urn. Participium to występujj w formach złożonych: perfecti, plusquamperfecti, futuri exacti. Używa się też gerundi jaciendus._g. urn
    Participium futuri (activi) oraz infinitivus futuri (activi) zastępuje się przez odpowiedni formy słowa posiłkowego esse. Participium zatem brzmi: futurus, a, urn, infinitivus fut for e albofuturum esse.
Występuje tu więc zjawisko suplety wizmu (uzupełniania się).
92

OBOCZNE FORMY CZASOWNIKA edo

t 154

Czasownik Sdo, SdSre, edi, esum = jem (oraz composita) obok regularnej odmiany według koniugacji III tworzy pewne formy bez samogłoski tematycznej; w wyniku zmian fonetycznych (dt>st, ds>ss) przybierają one postać, którą łatwo pomylić z formami słowa posiłkowego esse (Por. poi. jadl, jeść).
Praesens indic.
śditis
activi: es = Sdis, est = edit, estis = eams
   passivi: estur = gdltur Imperfectum coniunct. activi:
   essem, esses, esset, essemus, essetis, essent = SdSrem, Sderes itd. Imperativus I:   es = ede, este = edite Imperativus II: esto = Sdlto, estóte = 5d7tóte Infinitivus praes. activi: esse = edSre
   
VERBA DEFECTIVA - CZASOWNIKI Z NIEPEŁNĄ ODMIANĄ

$ iss

 

1. Tylko formy od tematu perfecti tworzą: coepi, coepisse = zacząłem memmi, memmisse = pamiętam ódi, odisse = nienawidzę







,


Perfectum indicat.
coepi coepisti coepit
coeplmus coepistis
coeperunt
mSmlni ni8ministi mSmlnit
mSmlnlmus mSmlnistis mSmlnerunt
Cdi odisti ódit
ódlmus ódistis oderunt
Perfectum coniunct.
coepćrim coepśris itd.
mSmlnSrim mSmlndris itd.
oddrim odSris       itd.
Plusquamperf. ind.
coepSram coepSras itd.
mSmlnfiram
meminSras itd.
6d6ram ódSras       itd.
Plusquamperf. con.
coepissem coepisses itd.
mśmlnissem mfiminisses itd.
ódissem ódisses       itd.
Futurum exactum ind.
coepfiro coepSris itd.
mSmlnfiro mSmlneris itd.
ódSro
od6ris       itd.
Infinitivus
coepisse
meminisse
odisse
Imperativus
memento
mementóte
= pamiętaj = pamiętajcie
Participium perfecti passivi
coeptus, a, um = zaczęty
exosus, a, um = znienawidzony
Participium futuri
coepturus, a, um
ósurus, a, um
93


§156

2.	Od inquam = rzekę, powiadam używane są następujące formy:
praes. inquam (dawny coniunct.), inquis, inquit, inqumnt

fut. I inqules, inqulet perf. inquit
3.	aio = twierdzę, potakuję
aio, ais, aiunt; aiebam, aiebas, aiebat, aiebamus, aiebatis, aiebant ain? (= aisne?) = czy tak twierdzisz! czy rzeczywiście1}
    4. fa-ri = mówić oraz composita affari = przemawiać do kogoś, praefari = mów»
przedtem (cf. fama = wieść, pogłoska, praefatio = przedmowa) używa się tylko w niek*
tórych formach: fatur, fabor, fatus, fando
5. quacso = proszę, quaesumus = prosimy (formy oboczne do quaero, quaerimusl
6. salve = witaj,      salvete = witajcie
7. ave = witaj, bądź zdrów, avete = witajcie, bądźcie zdrowi
         VERBA IMPERSONALIA - CZASOWNIKI NIEOSOBOWE a. oznaczające zjawiska przyrody
          

praesens
infinitivus             j                           perfectum                         •
pluit grandlnat fulgurat tónat
lucescit
pluSre grandinare fulgurare tonare lucescSre
pluit             = pada deszcz grandinavit = pada grad fulguravit     = błyska się tonuit           = grzmi luxit             = 'świta = dnieje        •
b. oznaczające stany uczuciowe

plget me
plgere
plguit
= przykro mi

paenltet me
paenitere
paenituit
= żal mi

taedet me
taedere
taeduit
= mierzi mnie,



pertaesum est
= czuję wstęt

mlsćret me
mlsSrere
miseruit
= żal mi

dScet
dScere
decuit
= przystoi

dedScet
dedgcere
dedecuit
= nie przystoi

Hbet
llbere
Hbuit,
= podoba się



Hbltum est


llcet
Hcere
Hcuit,
= wolno
!


llcitum est


oportet
oportere
oportuit
= należy


c. zwroty tylko w pewnym znaczeniu nieosobowe

constat
constare
constltit
= wiadomo
praestat
praestare
praestltit
= jest lepiej
iuvat me
iuvare
iOvit
= miło mi
accedit
accedśre
accessit
= dochodzi
accldit
accldóre
accldit
= zdarza się
contingit
contingCre
contigit
= udaje się
fallit me
fallSre
fefellit
= myte się
fugit me
fugSre
fugit
= uchodzi mej wiado-\
praeterit me
praeterire
praeteriit
mości
flt
Mrt
factuni est
= zdarza się                ]

94



    . WIADOMOŚCI ZE SŁOWOTWÓRSTWA




•


CZĄSTKI SŁOWOTWÓRCZE
Rozważając budowę słowotwórczą wyrazów wyróżniamy rdzeń (inaczej, pień, pierwiastek), przyrostki (sufiksy), przedrostki (prefiksy). Owe cząstki słowotwórcze odróżniać należy od cząstek fleksyjnych, jakimi są temat (osnowami końcówka (Por. § 16). Ze względu na budowę wyróżniamy wyrazy pierwiastkowe, których temat równa się pierwiastkowi, np. soi, dux (= duc-ś), i pochodne, których temat, oprócz rdzenia, zawiera jeszcze przyrostek, ewentualnie także przedrostek, np. duc-tor, con-duc-tor.

1157

 



NAJWAŻNIEJSZE PRZYROSTKI

{ 158

 

Rzeczowniki:
   -tor = nazwy osoby działającej (nomina agentis) urobione od czasowników, np.: orator: oro, oratum, actor: ago, actum, victor: vinco, victum, genitor. gigno, genitum, quaestor. quaero, quaesitum, praetor. praeeo, praeitum urobione od rzeczowników, np. viator: via, gladiator: gladius
   -trix = żeński odpowiednik poprzedniego, victrix: victor, genetrix: genitor lecz także samodzielnie występujący np. meretrix: mereo, nutrix: nutrio
Nazwy czynności (nomina actionis) charakteryzuje kilka przyrostków: -ium gaudium: gaudeo, odium: odi, studium: studeo, colloquium: colloquor -ela loquela: loquor, querela: queror -men certamen: certo, volumen: volvo -mentum ornamcntwn: orno, argumentum: arguo, monumentum: moneo
Uwaga. Niekiedy znaczenie uległo przesunięciu, wyraz oznacza wynik czynności -tio = cogitatio: cogito, auctio: augeo.
•
Wyrazy oznaczające narzędzie (nomina instrumenti)
-trum aratrum: aro, rastrum: rado
-culum mnculum: vincio, spectaculum: specto
   -crurn (przez dyssymilację w wyrazach zawierających spółgłoskę / por. § 11) sepuJ-crum: sepelio, simulacrum: simulo
-bulurn vocabulum: voco, venabulum: venor


1159
1160

 



95


i i«i
162

Abstracta przymiotnikowe:
-tas novitas: novus, libertas: liber, paupertas: pauper
Żeńskie odpowiedniki rzeczowników męskich:

 



§163
«164
t 165


-a domina: dominus, filia: filius, agna: agnus, magistra: magister -ina regina: rex, gallina: gallus -trix: -tor (zob. § 158)
Wyrazy zdrobniałe (deminutiva):
   -ulus, -ula, -ulum i pochodne -culus, -cula, -culum: hortulus: hortus, Poenulus: Poenus, amiculus: amicus, filiolus: filius, formula: forma, filioh filia, oppidulum: oppidum, flosculus: flos, versiculus: versus, homunculus: homo, aurit auris, particula: pars, osculum: os, opusculum: opus
Przymiotniki:
Adiectiva deverbativa:
Participia, które stały się przymiotnikami:
-tus altus: alo, cautus: caveo
   -undus, -cundus, -bundus oriundus: orior, secundus: sequor, facundus: fari, mira miror Zbliżone znaczeniem:

   -idus timidus: timeo, splendidus: splendeo Silną skłonność, często niepożądaną, wyrażają:
-ax loquax: loquor, audax: audeo, fugax: fugio

   -ulus credulus: credo, garrulus: garrio Skłonność, zdolność, przeważnie w znaczeniu biernym wyrażają:
   -ilis, -bilisfacilis: facio,  utilis: utor, fragilis: frango, amabilis:  amo, flebilis: nobilis: nosco, notus
Adiectiva denominativa
Przynależność lub pochodzenie wyrażają sufiksy:
-ius, -rius, -arius patrius, cellarius, argent arius, ordinarius

-cns, - icus civicus, bellicus, Gallicus
-lis, -alis, -Ilis mtalis, regalis, civilis, virilis, familiaris (zob. § 11)
-ensis forensis, castrensis, Siciliensis, Atheniensis
    -nus, -'maspaternus, maternus, Romanus, montanus Utworzone od nazwiska rodowego (nomen gentilicium) formacje na -ianus oznaczaj poprzednią przynależność rodową osoby, która przeszła do rodu innego przez adopcji np. P. Cornerius Scipio Aemilianus (który przeszedł z gens Aemilia do gens Corneliaa podobnie C. lulius Caesar Octavianus.
Niektóre przymiotniki tak urobione stały się rzeczownikami: patria (właść. patria terra)! regia dom. domus; dominus: domus, tribunus: tribus.
Osobną grupę tworzą nazwy zawodów na -arius carbonarius, lapidarius, vinarius, colunn barius, asinarius. Zaopatrzenie w coś wyrażają sufiksy:
-tus, -atus togatus, barbatus, armatus

96

Obfitość czegoś wyrażają:
-osus gloriosus, copiosus

   -ulentus turbulentus, luculentus, vinolentus, corpulentus Materiał:
-eus aureus, ligneus, ebumeus
Czasowniki. Pewne denominativa na -erę są czasownikami   nieprzechodnimi   (intransi-tiva) i oznaczają stan: albere: albus, canere: canus. Niektóre mają odpowiedniki przechodnie, iaceo = leżę: iacio = rzucam, pendeo = wiszę; pendo = wieszam. Incohativa (lub inchoativa) na -sco wyrażają początek czynności, lub wchodzenie w stan, conticesco, senesco.
   Frequentativa oraz intensiva na -tarę, -sire (urobione od tematu supini innych czasowników) wyrażają czynność powtarzającą się lub intensywną, np. clamitare = głośno wołać, volitare = latać tu i tam, captare: capere = chwytać, cursare: currere = biegać.
   Desiderativa na -turio, -surio wyrażają pragnienie wykonania jakiejś czynności, np. cenaturio, esurio, parturio.
•l




WYRAZY ZŁOŻONE

{ 160

Nowe wyrazy powstają też przez łączenie. Rozróżniamy zrosty i właściwe złożenia. Zrostem nazywamy połączenie dwu lub więcej wyrazów w formach fleksyjnych tworzących grupę syntaktyczną, np. respublica = rzeczpospolita, agricultura = uprawa roli, rolnictwo, verisimilis = prawdopodobny, hodie (hoc die) = dzisiaj, tresviri, do gen. triumvirum dorobiono nom. sing. triumvir. (Por. polskie Wielkanoc, czcigodny, widzimisię). Wśród złożeń właściwych wyodrębnić można pewne grupy zależnie od budowy i znaczenia. Należą tu:
   a.	rzeczowniki,   np.   agricola (złożone  z ager + colo),  aedificium  (aedes + facio),
homicidium (homo + caedo).
   b.	przymiotniki, np. bidens:  dwuzębny,  magnanimus: wielkoduszny, ignifer: ognio-
nośny, ognisty.
Natomiast czasowniki, np. animadvertere (animum + advertere), benedicere (bene + dice-
re), są zrostami.
Odrębną grupę, i to bardzo liczną, stanowią czasowniki połączone z prepozycjami, np.
odessę, abesse, superesse; accipere, decipere, suscipere, incipere itd.
Spotykamy tu też przedrostki, które jako przyimki wyszły całkowicie z użycia, np. dis-
•iungere, se-parare.

ŻYCIE WYRAZÓW
   Z biegiem czasu, z rozwojem cywilizacji i kultury zmienia się znaczenie wyrazów; niektóre wyrazy starzeją się i wychodzą z użycia, powstają nowe przez derywację, złożenie, zapożyczenia z innego języka. Poeta przyrównuje słowa do liści na drzewie, jedne opadają, rodzą się nowe; mowę kształtuje życie, które jest prawodawcą i normą (Horatius De arte poetica 59 - 61, 69 - 72).

ł 168

 

(  Wikarjak — Gramatyka

97

Niekiedy znaczenie realne wyrazu staje się dość odległe od znaczenia etymologicznego
które można wydobyć rozważając budowę słowotwórczą.
Tak np. wyraz pecunia wykazuje związek z pecus = bydło; był bowiem czas, kiedy mier
kiem wartości majątku była ilość sztuk bydła. Z czasem miernikiem majątku stało się!
złoto, srebro, miedź, wyraz pecunia zaczął oznaczać pieniądz.
Quaestor to pierwotnie sędzia śledczy (quaerere znaczy szukać, śledzić) z czasem urzędJ
nik ów zajmował się sprawami skarbowymi; obecnie u nas kwestura to urząd finansowy,!
ale we Włoszech questura to komenda policji, questore to komisarz policji.
    Znaczenie wyrazu ulega zacieśnieniu, rozszerzeniu, przesunięciu. Orare znaczyło! pierwotnie mówić, przemawiać, stąd orator — mówca, oratio = mowa, z czasem naJ brało znaczenia prosić, modlić się. Cornu używano pierwotnie na oznaczenie rogu zwieJ rząt, potem rozszerzono znaczenie na instrument muzyczny, skrzydło wojska, zakręt l rzeki i inne przedmioty kształtem przypominające róg. Acer w znaczeniu dosłownymi to ostry, w przenośnym bystry.
Niekiedy pewną rolę odgrywała błędna etymologia zwana też etymologią ludową.l Greckie orichalkos — górska miedź, mosiądz zmienili Rzymianie na aurichalcum, gdyB kojarzyło się to im z aurum = złoto. Osobliwa jest historia nazwy miasta Beneventum, \ Poprzednio nazywało się ono Maleventum, czyli po grecku obfitujące w jabłka. Rzymia-l nom kojarzyła się nazwa z przysłówkiem mak = źle i eventus = wynik, toteż kiedy pal konali tutaj Pyrrusa, chcieli zaznaczyć, że dobrze im się powiodło (bene + eventumM









 







.

Część trzecia
NAUKA O ZDANIU









•
.
•
-'
                  • '
                   








§ 1«9

CZĘŚCI ZDANIA

 


S 170
J 171

Wypowiedzenie powiadamiające o naszych myślach, uczuciach lub pragnieniach, nazw warny zdaniem, np.
Magister noster hodie in schola pulchram fabulam nobis narravit.
Zdanie rozpada się na części, które pozostają w różnym do siebie stosunku, bądź wspóa rzędnym bądź nadrzędno-podrzędnym, tzn. jedne są określane czyli nadrzędne, inne okrel ślające czyli podrzędne. Podstawę tych stosunków stanowią podmiot i orzeczenie. Podj miot jest członem wyłącznie nadrzędnym, orzeczenie jest zależne tylko od podmiotu Inne części zdania, które bezpośrednio lub pośrednio zależą od podmiotu i orzeczenia nazywamy określeniami. W przytoczonym zdaniu podmiotem jest magister, orzeczenie» narravit, pozostałe wyrazy to określenia (por. § 175).
Podmiot (subiectum). Podmiotem jest zwykle rzeczownik; może być nim również jaka] kolwiek inna część mowy, odmienna czy nieodmienna, bądź połączenie wyrazów czy całe zdanie.
Puella cantat. Nemo ante mortem beatus est.
A est longum aut breve. In magnis et voluisse sat est.
Zaimek osobowy w funkcji podmiotu zwykle opuszcza się — podobnie jak w językd polskim.
Veni, vidi, vici. Festina lente. Non omnia possumus omnes.
Używa się zaimków, jeżeli na nich spoczywa nacisk, w przeciwstawieniach: Vos dormiebatis, ego vigilabam.
Łacina, podobnie jak język polski, zna także zdania bezpodmiotowe. Tonat = Grzmij Sic itur ad astra = Tak idzie się do gwiazd.
Orzeczenie (praedicatum). Gramatyka odróżnia orzeczenie czasownikowe (wyrażona przez formę osobową czasownika) i orzeczenie imienne.
Rosa floret. Rosa pulchra est.
Orzeczenie imienne składa się z łącznika i orzecznika; łącznikiem jest najczęściej form słowa posiłkowego esse, choć funkcję tę może pełnić także inny czasownik (por. § 179)



100




orzecznikiem bywa rzeczownik, przymiotnik, imiesłów, zaimek, liczebnik. Niekiedy łącznik jest tylko domyślny.
Beati possidentes (dom. sunt). Ars longa, vita brevis (dom. est).
Równoważniki zdań. Mamy też wypowiedzi bez orzeczenia; są to tzw. oznajmienia czyli równoważniki zdań. Częściej występują one w języku mówionym, nierzadko przecież sp otykaroy je także w utworach literackich.
Vae victis! Gloria in excehis. Por. poi. Dzień dobry!Im gorzej, tym lepiej. Kto taml.
U wagi i spostrzeżenia zawarte w tej części gramatyki odnoszą się nie tylko do zdań, lecz w znacznej m ierze także do ich równoważników czyli oznajmień.
Spotykamy też wypowiedzi ułamkowe, tj. takie, w których mówiący urywa wypowiedź lub opuszcza jakąś jej część. Quos ego (Verg. Aen. I 135). Por. poi. Błaźnie! Grafiątkol Ja cię!.. Tomasz! karabelę! (Mickiewicz, Pan Tadeusz V 681 - 682).
Zgodność orzeczenia z podmiotem. Orzeczenie czasownikowe zgadza się z podmiotem w osobie i liczbie.
       Tu cantas, ego audio. Vos legebatis, nos audiebamus. Orzecznik przymiotnikowy zgadza się z podmiotem w przypadku, rodzaju i liczbie.
Puer laetus est. Pueri laeti sunt. Puella laeta est. Puellae laetae sunl.
Orzecznik rzeczownikowy zgadza się z podmiotem w przypadku, a jeśli to możliwe także w rodzaju i liczbie.
Usus est magister optimus. Historia est magistra vitae. Aquila regina avium appel-
latur. Athenae doctrinarum inventrices fuerunt.
In
     Ale: lustitia fundamentum regnorum esto. ?nitivus użyty rzeczownikowo jest rodzaju nijakiego.
Errare humanum est: Błądzić (błądzenie) jest rzeczą ludzką. Dulce et decorum est pro patria mori = Pięknie i zaszczytnie jest umierać za ojczyznę.
J	*
Niekiedy orzeczenie stosuje się do znaczenia podmiotu, a nie do jego formy gramatycznej (constructio ad sensum).
Magna pars militum vulnerati sunt.
Multitudo hominum in urbem convenerunt. Zaimek wskazujący, względny lub pytajny, użyty jako podmiot, zgadza się z orzecznikiem rzeczownikowym. *
Haec est mea culpa = To moja wina.
Haec est magna victoria = To jest wielkie zwycięstwo.
Caesar Alesiam, ąuod est oppidum Mandubiorum, oppugnavit.

S m
§173





 

   Jeżeli orzeczenie odnosi się do kilku podmiotów, stosuje się następujące zasady. Orzeczenie wspólne dla kilku podmiotów kładzie się przeważnie w liczbie mnogiej; jeżeli jednak rzeczowniki stanowiące podmiot traktuje się jako jedno pojęcie, orzeczenie występuje w liczbie pojedynczej.

§ 174

101

Pater et filius una perierunt.
Senatus populusque Romanus decrevit.
Gallos a Belgis Matrona et Sequana dividit.
Niekiedy orzeczenie stosuje się do najbliższego podmiotu, zwłaszcza gdy stoi na począł lub w środku zdania. Jeżeli w zdaniu występuje kilka podmiotów wyrażonych przez rzeczowniki różnego rodzaju, to przy rzeczownikach osobowych orzecznik stoi w rodzaju męskim, przy rzeczowych w neutrum pluralis.
Pater et mater mortui sunt.
Secundae res, honores, imperia, victoriae fortuita sunt.
Często orzecznik zgadza się z najbliższym podmiotem.
In castris Helvetiorum Orgetorigis filia atque unus e filiis captus est.
In me omnium ora atque oculi conversi erant.
Jeżeli podmioty występują w różnych osobach, przy orzeczeniu osoba pierwsza pierwszeństwo przed drugą, druga przed trzecią.
Si tu et Tullia valetis, bene est; ego et Cicero (syn) valemus.
Errastis et tu et nonnulli collegae.
g 175    Określenia. Wśród określeń (por. § 169) wyróżniamy (1) dopełnienia, (2) okoliczniki, (3)| przydawki.
   Dopełnienie jest najczęściej określeniem czasownika, rzadziej przymiotnika lub przysłówka; o dopełnienie pytamy zależnymi przypadkami zaimka pytającego bez przyir lub z przyimkami: kogo! komu! kim! z kim! o kim! czego! czemu! co! czym! itd. W zdania z § 169 dopełnieniami są wyrazy: fabulam, nobis. Wyróżniamy dopełnienie bliższej które przy zamianie zdania na stronę bierną staje się podmiotem, oraz dopełnieniej dalsze, które przy wspomnianej zmianie strony zachowuje swoją postać nie zmienion W cytowanym przykładzie fabulam jest dopełnieniem bliższym, nobis dopełnieniem szym. W stronie biernej zdanie to przybiera postać
Fabuła pulchra a magistra nostro hodie in schola nobis narrata est.
S 176 Okołicznik. Określenie, o które pytamy zaimkiem przysłownym: kiedy! gdzie! jak! it] nazywamy okolicznikiem. W naszym przykładzie okolicznikami są: hodie, in schola. Ro maite może być znaczenie okoliczników. Najczęściej spotykamy:
a.	okolicznik czasu, który odpowiada na pytania: kiedy! odkąd! dopóki!
b.	okolicznik miejsca, który odpowiada na pytania: gdzie! skąd! dokąd! któręd
c.	okolicznik sposobu, który odpowiada na pytanie jak!
d.	okolicznik przyczyny, który odpowiada na pytanie dlaczego!
e.	okolicznik celu, który odpowiada na pytania: po co! na co! w jakim celu!
f.	okolicznik warunku, który odpowiada na pytanie pod jakim warunkiem!
g.	okolicznik przyzwolenia, który odpowiada na pytanie mimo co!
g 177    Przydawka stanowi bliższe określenie rzeczownika, odpowiada na pytania: jakil któr czyj! ile! W omawianym zdaniu wyraz noster jest przydawką rzeczownika magister, chrom przydawką rzeczownika fabulam.
    Różne są odmiany przydawki; najczęściej  spotykamy przydawkę przymiotu^ która w łacinie podobnie jak w języku polskim zgadza się z rzeczownikiem określany
102

w rodzaju, liczbie i przypadku; servus aegrotus, populum Romanum, di immortales, eodem tempore, multi homines. Przydawka odnosząca się do kilku rzeczowników albo zgadza się z najbliższym albo powtarza się przy każdym.
Vir magni consitti et virtutis. Omnes agri et omnia maria.
   Określenia (dopełnienia, okoliczniki, przydawki) w języku łacińskim wyraża się różnymi kategoriami gramatycznymi — częściowo podobnie jak w języku polskim, częściowo w sposób odmienny. Będzie o tym mowa w paragrafach następnych.
•




 



UŻYCIE FORM DEKLINACYJNYCH

 

Nominativus (mianownik). Nominativus jest przypadkiem podmiotu i orzecznika.
Puella cantat. Puella bona est.
W języku polskim orzecznik rzeczownikowy, a niekiedy także przymiotnikowy, występuje w narzędniku; w łacinie spotykamy wyłącznie nominativus.
luppiter a poetis pater diwmque hominumque dicitur (Cię. Nat. d. II 25, 64).
Consules declarantur M. Tullius et C. Antonius (Sali. Cat. 24).
Sum felix felixque manebo (Ovid. Metom. VI 193).
   Niekiedy łacińskiemu podmiotowi w nominatiwie odpowiada w języku polskim dopełniacz. Zjawisko to obserwujemy
a.	przy czasownikach oznaczających nadmiar lub brak, przybywanie lub ubywanie.
Accedit mihi animus = Przybywa mi odwagi.

Patrid nihil est carius = Nie ma nic droższego nad ojczyznę.
Aoaro omnia desunt = Skąpcowi wszystkiego brakuje.
b.	przy liczebnikach lub wyrazach o znaczeniu liczebnikowym.
In pugna ad Thermopylas commissa trecenti Lacedaemonii ceciderunt =  poległo
trzystu Lacedemończyków.
Apud Herodotum sunt multae fabulae — jest wiele baśni.
Quot homines, tot sententiae = Ilu ludzi, tyle zdań.
Podwójny nominativus, podmiotu i orzecznika, występuje przy następujących czasownikach (które pełnią funkcję łącznika):
a.	sum = jestem
b.	fio, evado, exsisto — staję się
c.	maneo = pozostaję, nascor = rodzę się, morior = umieram
d.	videor, appareo = wydaję się
e.	appellor, nominor, dicor, vocor = bywam nazywany, nazywają mnie, nazywam się
f.	habeor, putor, ducor, existimor, iudicor = bywam uważany za..., uchodzę za...
g.	creor, eligor = bywam mianowany, wybierany, mianują mnie, wybierają mnie itp.
Felix sum felixque manebo.
Consules creati sunt M. Tullius et C. Antonius.

§17«

1179


103

§110

Vocativus (wolacz). Vocativus oznacza osobę lub rzecz, do której zwracamy się bezpw średnio; niekiedy łączy się z wykrzyknikiem o. W języku łacińskim Vocativus, część» niż w języku polskim, występuje w środku zdania.
Quousquc tandem abutere, Catilina, patientia nostral
Vincere scis, Hamibal, victoria uti nescis.
       O fortunate adulescens, qui tuae virtutis Homerum praeconem inveneris. W języku łacińskim vocativus ma odrębną formę jedynie w singularis deklinacji drugja na -us, ale i w tej odmianie, niekiedy w funkcji wołacza, używa się mianownika.
Audi tu, populus Albanus. O meus ocellus!
Częściej obserwujemy to zjawisko w łacinie późniejszej, zwłaszcza u pisarzy chrześcijan-j skich.
Agnus Dei, qui tottis peccata mundi.
W języku polskim jest to zjawisko bardzo częste. Słuchajcie, ojciec. Z reguły występ™ przy nazwiskach: panie Nowak. Natomiast zjawisko odwrotne, wołacz w funkcji mianow-l nika, dość częste w języku polskim, jest w łacinie prawie nieznane. Por. Jasiu przysze<ft.\ W łacinie znamy tylko jeden przykład: luppiter.


 

sin
§182
i 183

Accusativus (biernik). Accusativus stanowi dopełnienie bliższe czasownika, wystał puje przy czasownikach przechodnich (verbatransitiva) tworzących pełną stronę bienJ Przy zmianie zdania na stronę bierną dopełnienie (accusativus) staje się podmiotem! gramatycznym (nominativus).
Patriam amamus = Patria a nobis amatur.
Homo locum ornat, non kominem locus = Ab homine locus ornatur, non homo loco..
Epistulam lego = Epistula a me legitur.
Niekiedy accusativus wyraża nie tyle obiekt czynności (istniejący już przed jej rozpoczł ciem), ile jej rezultat, wynik, np. Epistulam scribo. Necte coronam. Domum aedificanam Z biernikiem rezultatu spokrewniony jest accusativus zawartości lub treści; wyrazi on jedynie rzeczowe pojęcie czynności oznaczonej czasownikiem. Powstaje tzw. figura| etymologica. Rzeczownik urobiony jest z tego samego pierwiastka co czasownik all ma tylko pokrewne znaczenie, zwykle występuje z przydawką.
Vicimus, o socii, gravem pugnavimus pugnam.
Tertiam iam aetatem hominum Nestor vivebat.
Accusativus zawartości występuje w łacinie dość często, szczególnie ulubiony był pr poetów archaicznych. W języku polskim jest zjawiskiem rzadkim. Np. u Mickiewic / chwilę jedne tak górnie przeżyli jak i ich przodkowie niegdyś cale życie (Konrad Wallent 241 - 242).
Odmiennie od języka polskiego w łacinie występuje accusativus:
    a. przy czasownikach zaprzeczonych lub mających znaczenie przeczenia; w język polskim występuje dopełniacz.
Librum lego = Czytam książkę.
Librum non lego = Nie czytam książki.
Caesar loci naturom ignorabat = Cezar nie znał natury miejsca.
Oderant hostem = Nienawidzili wroga.

104



   b.	przy czasownikach znaczących rządzić, kierować (odpowiedniki polskie łączą
się z narzędnikiem): regere, administrare, gubernare.
   c.	przy czasownikach znaczących bronić, strzec (odpowiedniki polskie łączą się
z dopełniaczem): defendere, custodire, cavere.
Granica między czasownikami przechodnimi i nieprzechodnimi nie zawsze jest wyraźna.
Są czasowniki, które w jednym znaczeniu są przechodnie, w innym nieprzechodnie, np.
doleo, gueror, habito.
Często czasowniki nieprzechodnie stają się przechodnie, jeżeli są złożone z przyimkami
circum, praeter, trans, np. circumire portas = obchodzić bramy, praeterire murum = minąć
mur, transgredi flumen = przejść rzekę.
Warto zapamiętać, iż w języku łacińskim łączą się z accusatiwem czasowniki: aequo =
dorównuję, tuvo = pomagam, wspieram, sequor = idę za kimś, jak również ich compo-

sita adaequo, assequor, consequor, prosequor.

Fortes fortuna adinvat.
Gloria virtutem tamquam umbra sequitur.

8 184


 

Podwójny accusativns dopełnienia i orzecznika występuje przy czasownikach: appello, dico, nomino, voco = nazywam, puto, duco, iudico = uważam za, creo, eligo, designo = wybieram, mianuję, facio, efficio, reddo = robię, tworzę, me praebeo, me praesto = okazuję się itp. W konstrukcji biernej łączą się te czasowniki z podwójnym nominatiwem.
Populus Romanus Ciceronem consulem creavit.
Dionysius superbum se praebuit.
Podwójny accusativus osoby i rzeczy występuje niekiedy przy czasownikach: doceo aliquem aliquid = uczę kogoś czegoś, celo aliquem aliquid = ukrywam coś przed kimś, posco, flagito aliquem aliquid = żądam coś od kogoś, rogo aliquem aliquid = proszę kogoś o coś.
Ceres homines frumenti usum docuit.
Caesar cotidie Haeduos frumentum flagitabat.
Hoc te primum rogo.
    Uwaga.  Pęto  = proszę kogoś o coś,  ma konstrukcję ab aliquo aliquid.   Ab  amico auxilium feto = proszę przyjaciela o pomoc.
Accusativus jako okolicznik. Accusativus oznacza rozciągłość w przestrzeni, odpowiada na pytania: jak wielki! jak dlugi! jak wysoki! jak głęboki! jak daleko! jak wysoko! itp.
Helvetiorum fines in longitudinem milia passuum ducenta, in latitudinem centam
et octoginta patebant.
Accusativus oznacza rozciągłość w czasie, odpowiada na pytania: jak długo! ile lat! Niekiedy, zwłaszcza przy liczebnikach głównych, występuje (jak w jęz. polskim) przyimek per.
Decem quondam annos Troia oppugnata est. Septem horas dormire satis iuvenique senique.
Accusativus kierunku (directionis). Accusativus oznacza kierunek, odpowiada na pytanie dokąd! W łacinie klasycznej występuje w tej funkcji accusativus przeważnie z przyimkami

S 185

S 186

S 187
$ 188

105

S 189
S 190
§ 191

in, ad; w języku polskim używa się raczej dopełniacza z przyimkiem, in urbem = do miasta, j W niektórych wszakże zwrotach zachował się accusativus kierunku jako przypadek samodzielny bez przyimka:
    a.	domum = do domu, rus = na wieś, foras = na dwór, na zewnątrz (używane czę
ściej jako przysłówek w znaczeniu precz).
    b.	nazwymiasti mniejszych wysp na pytanie dokąd? Romam = do Rzymu, CarMa-1
ginem = do Kartaginy, Athenas = do Aten, Neapolim = do Neapolu, Corinthum = dal
Koryntu, Delum = na Delos.
•
Accusativus wykrzyknienia (exclamationis). Accusativus zwykle z przydawką wyraża bój oburzenie, podziw.
       Heu me miserum! O stultum kominem! O virum Sparta dignum! W języku polskim kładziemy zwykle mianownik lub wołacz, np. Co za glupiec! Także l w łacinie w wykrzyknieniach używa się innych przypadków.
Ecce nuntius! (nom)., Vae victis! (dat.), Pro di immortales! (voc.)
Dativus (celownik). Dativus jako dopełnienie dalsze oznacza osobę lub rzecz, ze względa na którą odbywa się czynność. Występuje:
a.	przy czasownikach przechodnich, często obok accusatiwu.
Mater filiae novam tunicam dat.
    b.	Przy czasownikach nieprzechodnich np. prosum = pomagam, jestem pożyteczny!
noceo, obsum = szkodzę, placeo = podobam się, faveo = sprzyjam, pareo, oboedio, obt
tempero = jestem posłuszny itp.
    c.	Przy przymiotnikach: utilis = pożyteczny, iucundus = przyjemny, necessarius = po
trzebny, similis = podobny i in. W tych wypadkach łacina jest zgodna z językiem polskim]
Odmiennie od języka polskiego dativus występuje przy następujących czasownikach nieprzechodnich: insidior = zasadzam się, parco = oszczędzam, irascor = gniewam sid persuadeo = przekonuję, medeor = leczę, studeo = staram się, nubo = wychodzę za mążl supplico = błagam. Odpowiedniki polskie łączą się z biernikiem lub z przyimkienf
       Venus Vulcano nupsit. Niektóre czasowniki tylko w pewnym znaczeniu łączą się z datiwem.
        


z dat.
z acc.
consulere prospicere providere metuere, timere cavere
starać się o kogoś dbać o kogoś dbać o kogoś bać się o kogoś czuwać nad kimś
radzić się kogoś przewidywać coś przewidywać coś bat się kogoś, czegoś strzec się kogoś



Caesar legionibus timebat = C. bał się o legiony. Cave canem.
192    Dativus commodi vel incommodi oznacza osobę lub rzecz, na której korzyść lub szko coś się dzieje.
106

Non scholae, sed titae discimus.
Non sibi homo natus est, sed patriae et suis.
   Pewną odmianę tego datiwu stanowi tzw. dativus ethicus; jest to właściwie formuła podkreślająca żywe zainteresowanie mówiącego.
       Quid tibi visl Por. poi. Ilekroć z książką wyszłam sobie do ogrodu.




 


Dativus auctoris oznacza osobę działającą:
a.	przy konstrukcji zwanej coniugatio periphrastica passiva.
Caesari erant omnia uno tempore agenda.
   b.	czasem przy participium perf. pass.: O frustra mihi (przeze mnie) suscepti labores.
Zwykle w konstrukcji biernej osobę działającą wyraża się przez a z abl.
Dativus possessoris przy słowie esse oznacza osobę, która coś posiada. Przedmiot posiadania jako podmiot gramatyczny stoi w nominatiwie.
       Amico pulchra domus est = Przyjaciel ma (przyjacielowi jest) piękny dom. W zwrocie mihi est nomen (cognomeri) imię kładzie się w nominatiwie lub datiwie.
Mihi est nomen Marcus (lub Marco).
Dativus tinalis Dativus występuje też jako okolicznik, wyraża cel lub skutek. Występuje (często obok datiwu dopełnienia dalszego):
   a.	przy słowie esse w znaczeniu służyć za co, wychodzić na co, np. solacio nobis est =
stanowi dla nas pociechę, magno honori mihi est = stanowi dla mnie wielki zaszczyt,
exemplo est = służy za przykład.
   b.	przy czasownikach dare, ducere, tribuere, vertere — poczytywać za co, np. laudi
dare = poczytywać za chwałę, crimini dare = poczytywać za winę, superbiae tribuere —
poczytywać za objaw pychy,
   c.	po czasownikach mittere, relinquere, venire, currere itp. auxilio venire = przybyć
na pomoc, dono dare = dać w darze, receptui canere = trąbić do odwrotu.
Aedui equitatum Caesari auxilio miserunt.
        Consul tres cohortes castris praesidio reliquit. •?
Genetivus (dopełniacz). Zakres użycia genetiwu w łacinie (w dużej mierze) pokrywa się z użyciem tego przypadka w języku polskim, istnieją jednak pewne rozbieżności. Genetivus possessoris (posiadacza) występuje jako:
   a.	przydawka dopełniaczowa: domus regis = domus regia, sors hominum = sors
humana
   b.	orzecznik przy słowach esse, fieri = być, stać się czyjąś własnością. Odmianę
tego genetivu stanowią zwroty est z genetiwem w znaczeniu jest cechą, właściwością,
obowiązkiem.
Est adulescentis maiores natu vereri.
Genetivus qualitatis (jakościowy) oznacza czyjąś cechę, występuje zwykle w połączeniu z przymiotnikami: magnus, maximus, summus, np. vir magni ingenii, homo summae poten-tiae. Cechę wyrażamy też przez ablativus qualitatis (por. § 213).

S 193
S 194
§ 195

§ W
S 197

107

S 198    Genetivus subiectivus (podmiotu) oznacza osobę lub rzecz, od której pochodzi czynne jeżeli zwrot rozwinąć w zdanie, osoba ta lub rzecz staje się podmiotem. odium tyranni = nienawiść tyrana = tyrannus homines odit laudatio Ciceronis — pochwała Cycerona = Cicero aliquem laudat.
S i»»    Genetivus obiectivus (dopełnienia, obiektu) oznacza osobę lub rzecz, do której skierov jest czynność; jeżeli zwrot rozwinąć w zdanie, osoba ta lub rzecz staje się dopełnienie

odium tyranni = nienawiść (do) tyrana = tyrannum odimus;

       laudatio Ciceronis = pochwała Cycerona = Ciceronem laudamus. W języku polskim gen. obiectivus oddajemy przez dopełniacz albo przez zwroty przyit kowe, np. timor hostium = strach przed nieprzyjaciółmi. Także w języku łacińskim uniknięcia dwuznaczności zamiast gen. obiect. stosuje się wyrażenia przyimkowe, pietas erga parentes = obowiązkowość wobec rodziców, odium in hostes = nienav do wrogów.
t 200    Genetivus materiae (materii) występuje:
a.	po rzeczownikach oznaczających ilość: magnacopiafrumenti, multitudohomin
    b.	poprzysłówkach: satis = dosyć,parum = małoorazpozaimkach i przymiot
nikach  oznaczających ilość, użytych w neutrum singularis: satis eloquentiae = dos;
wymowy, guantum pecuniae = ile pieniędzy.
Po nihil kładzie się przymiotniki II deki. w gen. lub jako przydawki, przymiotnik III w ] łączeniu przydawkowym; mówi się więc nihil novi albo nihil novum, ale nihil utile.
S MI Genetivus explicativus (wyjaśniający) określa bliżej pojęcie jakiegoś rzeczownika; w język polskim oddaje się ów genetiwus przez dopełniacz, przez wyraz w cudzysłowie, albo sowo: poena mortis = kara śmierci, vox voluptatis = wyraz „rozkosz", copiae eguitah peditatusgue = wojsko złożone z jazdy i piechoty.
8 202 Genetivus partitivus (cząstkowy), odmiennie od języka polskiego, występuje przy comp ratiwach, superlatiwach, liczebnikach, zaimkach; w języku polskim mamy połączeń dopełniacza z przyimkiem z lub inne zwroty przyimkowe. Także w języku łacińskim
miast genetiwu kładzie się niekiedy przyimki ex, de, inter.
*~, ,,	/•
Gallorum ammum fortissimi sunt Belgae.
g 203    Genetivus memoriae. Przy czasownikach memini = pamiętam, reminiscor = przypomir sobie, obliviscor = zapominam kładzie się osobę w genetiwie, rzecz — w genet. lub accus,, neutrum przymiotnika lub zaimka — w accusat.
Rex, memento Atheniensium! Beneficia (lub beneficiorum) meminisse debes. ForsĄ
et haec olim meminisse iuvabit.
ł 204    Genetivus pretii. Przy czasownikach aestimare, habere, putare, ducere = szacować, oce-j niać, esse, fieri, haberi, putari = mieć wartość, znaczyć, genetivus wyraża cenę ogólna
parvi = mało, nisko minoris = mniej, niżej minimi = najmniej, najniżej tanti = tyle ąuanti = ile
magni = wiele, wysoko plwis = więcej, wyżej plurimi = najwięcej, najwyżej maximi = najwięcej, najwyżej permagni = bardzo wysoko
Cenę dokładniej podaną wyraża się przez ablativus pretii (por. § 218).
108

Genetivus criminis. Przy czasownikach związanych z sądownictwem (verba iudicialid):    *205 accuso, arcesso, reum facio = oskarżam, obwiniam, coarguo, convinco = przekonywam, damno, condemno ** skazuję, libera, absolvo = uwalniam genetivus wyraża winę lub zbrodnię.
Themistocles absens proditionis accusatus est.
Zamiast genet. zdarza się także de z ablat., np. repetundamm lub de repetundis accusatus; karę wyraża się przez ablativus: morte, exsilio, pecunia, vinculis damnare czy multare. Mówimy jednak capitis damnare lub capite damnare = skazać na śmierć, także capitis dbsolvere = uwolnić od kary śmierci.
Miltiades capitis absolutus pecunia multatus est.

Przy czasownikach nieosobowych wyrażających silniejsze uczucie nieprzyjemne (verba affectus) osobę, która doznaje uczucia, kładzie się w accusat., przedmiot, który wywołuje uczucie w genet. lub infinit. Pudet me facti = wstyd mi czynu. Podobnie piget me = żal mi, lituję się, taedet me = mierzi mnie, czuję wstręt.
Przy słowie nieosobowym interest = zależy na czymś (1) osobę, której zależy, wyraża się przez genetivus lub zaimek dzierżawczy mea, tua, sua, nostra, vestra, (2) przedmiot, na którym zależy wyraża się przez (a) accus. neutr. zaimka (b) infin. lub acc. c. inf. (c) pytanie zależne (d) zdanie celowe; (3) stopień zainteresowania wyraża się przez (a) przysłówki magnopere, minime itp. (b) neutr. przymiotników multum, plus, nihil, minimum itp.
Omnium chium interest salvam esse rem publicam.
Podobną składnię ma słowo refert = zależy na czymś — z tą różnicą, że osobę wyraża
tylko przez zaimki mea, tua itd.
•
   Uwaga. Mea refert powstało z mea res fert = moja sprawa przynosi ze sobą, aby... Z res fen powstało refert; pojmując re- jako ablat. zaczęto także a w mea traktować jako długie.
A. Ablativus  właściwy. Ablativus separationis (rozłączenia) odpowiada na pytania: skąd?, od (z) kogol, od (z) czegol; używa się go z przyimkami a, de, ex lub bez przyimka. Ablativus separationis jako oko licznik występuje:
   a.	bez  przyimka przy nazwach miast i małych wysp na pytanie skąd! Roma =
z Rzymu, Athenis = z Aten, Corintho - z Koryntu, Carthagine — z Kartaginy, Neapóli =
z Neapolu, Delo = z Delos; ponadto w zwrotach: domó = z domu, rurę = ze wsi,
   b.	z przyimkami a, de, ex na oznaczenie miejsca, od którego się coś oddala lub chwili,
od której się czynność zaczyna: a flumine, de caelo, ex urbe; a puero = od dzieciństwa,
ex eo die — od tego dnia.
Ablativus separationis jako dopełnienie kładzie się:
   a.	bez przyimka przy czasownikach: egeo, indigeo =  potrzebuję, careo, vaco = nie
mam, jestem wolny, privo, orbo, spolio, nudo, exuo = pozbawiam,
   b.	z przyimkami a, de, ex lub bez przyimka przy czasownikach: libero, solvo, ab
solvo, levo = uwalniam, pello, depello, expello, exturbo = wypędzam, arceo, prohibeo =
wstrzymuję, abstineo = wstrzymuję się, trzymam się z dala, moveo, amoveo = usuwam;
przy przymiotnikach: liber, vacuus = wolny,  orbus, nudus = pozbawiony,  ogołocony.
Przy osobach częściej występuje ablativus z przyirhkiem a,
109

1206
§207
208

:
    c. z przyimkami a, de, ex przy czasownikach złożonych z przedrostkami ab-, dis-, se- np.  abesse = być oddalonym,  dissentire = nie zgadzać się, differre = różnić separare, seiungere = oddzielać.
C 209 Ablativus originis bez przyimka przy wyrazach natus, ortus = pochodzący oznacza pocho dzenie; najczęściej występują ablatiwy: genere, loco, familia, ordine.
i "o Odmianą ablatiwu właściwego jest też ablativus comparationis (porównania); wyraża osobę lub rzecz, z którą coś porównujemy, pełni zatem tę samą funkcję co ąuam z nomina-tiwem lub accusatiwem. Możemy więc powiedzieć mette dulcior albo dulcior ąuam meu W języku polskim używamy zwrotów „słodszy od miodu" albo „słodszy niż miód". Tylko ablatiwu można użyć, jeżeli osoba lub rzecz, z którą coś porównujemy, jest wyrażona zaimkiem względnym.
Patriam, qua nihil potest esse carius, mihi reddidistis.
Tylko zwrotu z ąuam można użyć, jeżeli chodzi o inny przypadek niż nominativus accusativus.
       Nemini magis confido ąuam tibi. Przy comparatiwach plus, amplius, minus, non longius mogą określenia miary i liczby występować bez ąuam niezależnie od tego, w jakim użyto ich przypadku.
i 211         B. Ablativus jako narzędnik. Polskiemu narzędnikowi odpowiada ablativus z przyimkiem cum lub bez przyimka. Wyróżniamy tu kilka typów. Ablativus sociativus (towarzysza) z przyimkiem cum wyraża osobę lub rzecz towarzyszącą,
9 212 Ablativus modi (sposobu) odpowiada na pytanie jaki Użyty bez przydawki występuje z reguły z przyimkiem cum, użyty z przydawką występuje bez przyimka lub z przyimkieffl cum. W szczególności bez przyimka występuje:
    a.	w zwrotach: iure = słusznie, silentio = w milczeniu, merita = słusznie,   według l
zasługi, dolo = podstępem, podstępnie, iniuria = niesłusznie, casu = przypadkiem, vi =»•
gwałtem
    b.	przy rzeczownikach: modus, rafio, animus, mens, condicio użytych z przydawkąj
np. aequo animó, nulld modo, omni ratione.
5 213 Ablativus qualitatis (Jakości) odpowiada na pytanie jakfi oznacza cechę, przymiot; używany jest:
a jako przydawką
    Reliąuum spatium continet mons magna altitudine. b. jako orzecznik
Agesilaus erat (= odznaczał się) humili statura et exiguo corpore.
1214    Ablativus instrument! (narzędzia) odpowiada na pytanie czym? — podobnie jak w język polskim.
Cornibus tauri, apri dentibus se defendunt.
s 215    Odmiennie od języka polskiego kładzie się abl. instrumenti przy czasownikach:
    a. abundo, redundo, affluo = obfituję w coś, orno, instruo — zaopatruję w coś, stituo, erudio = kształcę w czymś, afficio = nabawiam czegoś.
110


   b.	utor = używam, posługuję się, f mor = używam, rozkoszuję się, fungor = pełnię,
sprawuję, nitor = opieram się na czymś, potior = opanowuję
c.	po przymiotnikach dignus = godny, indignus = niegodny.
Villa abundabat lacte, caseo, melle.
Quousque tandem abutere, Catilina, patientia nostra.
Czasownik afficio występuje w różnych zwrotach w stronie czynnej i biernej, np. honor e a. = otaczać czcią, laetitia a. — sprawić radość, timore a. = nabawić strachu, admiratione afficior = ogarnia mnie podziw.
Czasownik potior łączy się także z genetivem, szczególnie w zwrocie rerum potior = zdobywam najwyższą władzę.
d.	Przy zwrocie opus est = potrzeba występuje ablativus lub nominativus.
In hac causa non opus est testibus. Gallis frumentum non opus erat.

Ablativus rei efficientis oraz ablativus auctoris występuje przy czasownikach przechodnich użytych w stronie biernej.
Trahimur omnes studio laudis. Roma a Romulo condita est.
W języku polskim oddaje się ten ablativus zwrotem przez kogoś, przez coś. Łaciński zwrot per z accus. używany przy czasownikach w stronie czynnej odpowiada polskiemu „za pośrednictwem''.
Multi per Caesarem honores et divitias ceperunt. Per legatos auxilium petebant.


§ 218

Ablativus causae (przyczyny) występuje:	ł 21?
a.	przy czasownikach np.: Naves naufragio interierunt
b.	przy participiach perf. pass. np.: misericordia commotus
c.	przy przymiotnikach contentus = zadowolony z czegoś, fretus = ufny w coś.
Ablativus pretii (ceny) występuje przy czasownikach sto, consto = kosztuję, emo, redimo =     s 21« kupuję, vendo = sprzedaję, aestimo = szacuję,
   Viginti talentis unam orationem Isocrates vendidit. Uwaga. Jako passivum do vendo używa się veneo.
Na oznaczenie ceny ogólnej używa się ablatiwu magno, permagno, plurimo, parvo, minimo, nihil albo genetiwu pretii: magni, tanti itd. (por. § 204).
Ablativus respectus (względu) zwany też abl. limifationis (ograniczenia) określa bliżej lub     § 219 ogranicza zakres pojęcia nadrzędnego. W języku polskim oddajemy go przez narzędnik albo przez zwroty z przyimkami na, według, pod względem, co do.
Epaminondae nemo Thebanus par fuit eloquentia.
Tu należą zwroty: nomine = imieniem, natu (maior), genere — rodem; mea sententia = moim zdaniem i in.
Odmianą alb. respectus jest ablativus mensurae (miary). Występuje przy comparatiwach     § 220 i przy wyrazach z odcieniem porównywania, np. mdlo, antepóno = stawiam wyżej, an-tecedo, praesto = przewyższam, ante, post, infra, supra.



111

Miki versantur ante oculos Ulixes et Nestor, quorum aetas mille fere et trecentii
annis saeculum nostrum antecedit (Tac. dial. 16, 19).
Tu należą zwroty: quo — eo = im — tym, ąuanto — tanto = o ile — o tyle, multo plus Ą o wiele więcej, paulo ante = nieco przedtem itp.
    Quanto plura parasti, tanto plura cupis (Hor. epist. II 2, 147). C. Ablativus jako miejscownik występuje w dwóch funkcjach:
    
1221
i 222

 
'/a.
Ablativus loci (miejsca) odpowiada na pytanie gdzie! Występuje zwykle z przyimkiem np. in urbe, in Sicilia. Bez przyimka występuje abl. loci na pytanie k tor ę dyl np. via Appid, ea (z dom. via) = tędy, quo. (via) = którędy, rectd (via) — prosto. Na pytanie gdzie! kłw dzie się zwykle bez przyimka: (a) rzeczownik locus: idoneo loco = w odpowiednim miejscd nonnullis locis = w niektórych miejscach, (b) rzeczowniki z przymiotnikiem totus jakcj przydawką, np. tota Italia = w całej Italii.
Ponadto w ablatiwie bez przyimka kładzie się na pytanie gdzie! nazwy miast deklH nacji III oraz pluralia tanturfl deklinacji I i II, np. Athenis = w Atenach, Pompeis Ą w Pompejach, Carthagine = w Kartaginie, Neapoli = w Neapolu. Natomiast singularia tantum deklinacji I i II zachowały formy dawnego locatiwu, które zostały utożsamiona z genetivem. Romae = w Rzymie, Corinthi = w Koryncie. Tu także należą zwroty domi Ą w domu, ruri = na wsi, humi = na ziemi, donn militiaeque, domi bellique = w pokojd i na wojnie. (Por. §§ 188, 204).

 

§ 223

Ablativus temporis (czasu) odpowiada na pytanie kiedy! występuje zwykle z przyimkien in: m betto, in senectute. Bez przyimka kładzie się:
a.	rzeczowniki oznaczające czas: tempus, annus, mensis, dies, hora, ver, aetas, vigii
b.	inne rzeczowniki użyte z przydawką, np. bello Punico secundo, extrema senecti
    c.	określenia odpowiadające na pytanie w jakim przeciągu czasu! Horis quinque (przed
pięć godzin) continenter pugnatum est. Diebus circiter quindecim (=w ciągu ok. piętnastu]
dni) Caesar ad exercitum venit.
W tym samym znaczeniu (na pytanie w jakim przeciągu czasu!) używa się także accusatiwij (per) quinque horas (por. § 187).

 

§224

UŻYCIE PRZYIMKÓW



Przypadki służą do wyrażania konkretnych stosunków. Pierwotnie accusativus ozna-l czał kierunek, odpowiadał na pytanie dokąd!, locativus oznaczał miejsce odpowiadając» na pytanie gdzie!, ablativus odpowiadał na pytanie skąd! Stosunkowo niewielka ilość I przypadków nie wystarczała do wyrażenia różnych stosunków, zachodziła wiec potrzeba dodawania wyrazów, które by owe stosunki bliżej określały; były to różne przysłówki.! Z czasem wyrazy te traciły swoją samodzielność i wiążąc się ściśle z rzeczownikami czyi zaimkami stawały się przyimkami (praepositiones), wiążąc się z czasownikami stawały! się przedrostkami (praeverbid). Początkowo urbem znaczyło do miasta; z czasem, kiedyl zakres użycia accusativi się rozszerzył, dla dokładniejszego oznaczenia kierunku zaczęto! dodawać wyraz in bądź przed rzeczownikiem, np. in villam ire, bądź przed czasownikiem,» np. ingredior templum. Przez częste używanie tych samych zwrotów wytworzył się ścisły!
112

związek przyimka z przypadkiem, powstało przeświadczenie, iż np. przyijnek ad „rządzi" accusatiwejn.
   Zachowały się jednak ślady dawnej niezależności. Ten sam wyraz, np. ante, może występować jako przysłówek, jako przyimek, jako praeverbium: przyimek występuje niekiedy po rzeczowniku czy zaimku: quapropter, nobiscum. W funkcji przyimków występują też formy rzeczowników: gratia, causa, ergo — dla, z powodu; łączą się z genetiwem, kładzie się je po rzeczowniku: exempli gratia, memoriae ergo.
   Z biegiem stuleci zmniejszała się rola przypadków, rosło znaczenie przyimków, jedne wychodziły z użycia, powstawały nowe (przede wszystkim z przysłówków), często dwa przyimki łączyły się w jeden, np. insuper, desuper (por. polskie ponad, spoza, pomiędzy).
   Większość przyimków łacińskich łączy się z accusatiwem, kilka z ablatiwem, trzy z accusatiwem lub ablatiwem. Z genetiwem łączą się jedynie wymienione: causa, gratia i rzadko używany ergo. W zestawieniu podajemy użycie przyimków w określeniach miejsca (d — na pytanie dokąd! g — na pytanie gdzie! s — na pytanie skądl k — na pytanie którędy), czasu, oraz w innych funkcjach (przeważnie przenośnych).
Przyimki łączące się z accusatiwem:

«225



o miejscu
o czasie
inne
ad
do, przy, ku
d ad urbem venire = do miasta, pod miasto ad Caesarem ad (ku) orientem g clamor ad (przy) pottas oritur pugna ad (nad) flumen facta
ad (do) multam noctem
ad tempus (na czas) vcnirc
ad (około) ducentos ad clamorem = na krzyk ad bellum proficisci = na wojnę ad (według) arbi-trium suum







adversus naprzeciw
d adversus hostem copias ducere g adversus urbem castra ponere

adversus (przeciw) hostes pugnare fides adversus (wobec) Romanos
ante
przed
d ante oculos ponere g Hannibal ante portas
ante lucern ante Homerum
ante omnes caris-simus
apud u
g apud amicum (w domu) apud Romanos (w kraju) apud Homerum (w pieśniach) proelium apud (pod) Plataeas factum


circa clrcum circiter
okolą-
d nuntios circa urbes mittere g canes circa (przy) se habere k circum villas errare
circa eandem horam venire circiter meridiem
circa (circiter) quingentos equites adducere
cis cttra
z tej strony
d citra flumen hostes elicere — na tę stronę g citra flumen hostes expectare


centra
(nd)-przeciw
d contra hostes proficisci g contra Italiam sita

contra populum Rom. coniurare contra naturam

8   Wikarjak — Gramatyka

113


o miejscu
o czasie
inne
erga
względem, ku


pietas erga parentes 1
«trą poza, zewnątrz
d exlra munitiones (poza szańce) egredi extra muros

extra periculum esse II extra ordinem
infra
poniżej, pod
g infra pontem flumen transire
Homerus non infra (po) Lycurgum fuit
usi sunt magni tudine 1 paulo infra elephan-  1 tos (nieco mniejsze) J
inter między
d inter stationes (między posterunki) evadere g inter urbem et Tiberim ager fuit
inter horam tertiam et quartam inter (w przeciągu) annos decem inter arma silent le-ges
inter philosophos sapientissimus inter se difierebant 1
1
tatra
wewnątrz w obrębie
d intra flnes ingredi g intra muros et extra
intra paucos dies = w przeciągu kilku dni
fl
iuxta tuż obok
g iuxta murum castra ponere

J
ob
dla, z powodu
g ob oculos = przed oczami

ob eam causam quam ob rem
pcnes przy, te rffcu


penes decemviros potestas erat
per
przez
k per provinciam iter facere
per triginta annos per noctem
per vim per legatos auxilium II petere                     •
post
po, za
g post montem castra ponere
post mortem
post Mercurium Galii Apollinem colunt                    |
praeter obok, mimo, oprócz
k praeter oppidum iter facere

praeter ceteros laudari praeter opinionem nemo praeter (oprócz) te              B
prope
blisko
g sepulcrum prope oppidum est prope me vox sonat


propter «fcfc> z powodu
g propter statuam Platonis consedimus

propter metum propter frigora
secnndum
wzdluż, według
k secundum flumen legiones ducere
castra secundum (tuż po) proelium capta sunt
secundum naturam vivere secundum (po) deos  1 horaines maxime utiles esse possunt   j
114


o miejscu
o czasie
inne
supra powyżej, nad
g supra pontem
paulo supra hanc memoriam = krótko przed naszymi czasami
supra decem milia
trans
za, z tamte) strony
d trans Rhenum ducere g trans Rhenum incolere


nitra
poza, z tamtej strony
d Caesar ultra flumen castra trans-tulit g ultra montes esse
ultra biennium abesse
ultra vires = ponad siły
versus
ku, w kierunku do, zwykle w połączeniu ztA, in
d Romam versus proficisci ad Oceanum versus mittere
,



Przyimki łączące się z ablatiwem:



8276

 


o miejscu
o czasie
inne
a, ab, abs
od
s ab urbe proficisci, a rege venire Gallos ab Aquitanis Garumna dividit
ab hora quarta us-que ad solis occasum pugnatum est
a magistro lauda-mur a Platone id didici


ab urbe condita anno ducentesimo
Aeneas a nomine uxoris urbem appel-lavit
coram wobec, w obecności


coram patre dissi-mulare
cum
(razem) z (kimś)


cum patre proficisci cum hostibus



pugnare cum voluptate au-dire cum magna pernicie redire
de
z (czego) o (czymf)
s de rostris descendere de saxo deicere de flnibus exirc
de nocte venire de tertia vigilia proficisci
de virtute (o cnocie) scribere de imperio dimicare (o władzę) de patria bene mereri (około)
e, ex
z (miasta)
s Dareus ex Asia in Europam ex-
ercitum traiecit
ex illo tempore aeger fuit
poculum ex auro factum

e castris educere
ex quo = odkąd
pauci ex nostris

ex equo pugnare

ex communi con-



sensu
115

i


o miejscu
o czasie
inne
prae przed
g prae se praedam agere

prae (z powodu) lacrimis scribere non possum
prae nobis (w porównaniu z nami) beatus es
pro
przed, za w obronie
d Caesar copias pro castris (przed obóz) produxit g Caesar legiones pro castris (przed obozem) constituit

pro patria pugnare
oratio pro Murena (w obronie Mureny)
sine
bez


Ut ager sine cul-tura fructuosus



sine doctrina animus sine amicis
tenus aż do, po
d Tauro tenus regnare
hactenus = dotąd
verbo tenus = dosłownie
t 227    Przyimki łączące się z accusatiwem (na pyt. dokąd?) i z ablativcm (na pyt. gdzie?):


o miejscu
o czasie
inne
in
z acc. do, na, w
d in urbem venire in Graeciam proficisci
sermonem in multam noctem producere in aliud tempus re-servare
odium in hostes dividere in partes in colloquium venire
in
z abl. w, na
g in urbe habitare in monte Capitolino
in proximis diebus in pace
in errore esse in numero amicorum
snb
z acc. pod sub żabi. pod
d sub montera succedere sub iugum mittere
g sub aqua
.
sub vesperum = pod wieczór
sub brama = tuż przed zimą
sub potestatem re-digere = podbić sub imperio adhuc sub iudice lis est
saper z acc. nad, powyżej
d g super templum, super Indos proferet imperium

super quadraginta super modum hac super (=de) re
super
żabi.
nad
g super cervice super frondę viridi

ad te scribam
J


UŻYCIE NIEOSOBOWYCH FORM KONIUGACYJNYCH
§228    A. Nomina verbalia: infinitivus, gerundium, supinum.
    Łaciński infinitivus (bezokolicznik) jest rzeczownikiem czasownikowym używanym w nominatiwie i accusatiwie; w pozostałych przypadkach formy infinitiwu zastępuje gerundium (zob. § 241). Infinitivus oraz gerundium mają pewne cechy wspólne
    
116




z formami osobowymi czasownika: łączą się mianowicie z tym samym przypadkiem (dopełnienie), a do ich określenia służy przysłówek (nie przymiotnik).
   Mówimy: amare patriam, amemus patriam ale amor patriae; uti armis, utimur armis ale usus armontm; beate vivere, beate vivimus ale vita beata.
   Infinitivus łaciński wyraża też stronę oraz stosunek czasowy; do tego służą odrębne formy strony czynnej i biernej oraz odrębne formy infinitivi praesentis, perfecti, futuri (zob. § 239). Użycie infinitiwu w łacinie częściowo jest zgodne z językiem polskim, częściowo zaś odmienne.
Infinitivus jako dopełnienie. Podobnie jak w języku polskim infinitivus stanowi dopełnienie     § 22» przy czasownikach znaczących chcieć, móc itp. possum = mogę, debeo = powinienem, wio = chcę, nolo = nie chcę, molo = wolę, statuo, constituo = postanawiam, studeo, conor = usiłuję, audeo = śmiem, soleo = zwykłem, incipio = zaczynam, desino, desisto = zaprzestaję, cupio = pragnę.
Noli me tangere. Helvetii per provinciam Romanom iter facere conati sunt.
Orzecznik przy infinitiwie w funkcji dopełnienia kładzie się w nominatiwie (w języku polskim występuje przeważnie narzędnik). Beatus esse sine virtute nemo potest.
Infinitivus jako podmiot. Podobnie jak w języku polskim infinitivus jest podmiotem:	t 230
   a.	po wielu słowach nieosobowych: oportet — należy, iuvat = miło jest, praestat =
lepiej jest, placet = podoba się, displicet = nie podoba się, licet = wolno,
b.	po słowie est (fit) z przymiotnikiem lub rzeczownikiem.
Bene mori praestat quam turpiter vivere. Senatui placuit legatos mittere. Errare humanum est. Dulce et decorum est   pro patria mori.
Orzecznik występujący przy infiniliwie w funkcji podmiotu kładzie się w accusatiwie Senem ante tempus fieri miserum est.
Accusativus cum infinitivo. Połączenie accusatiwu z infinitiwem jest konstrukcją często     § 231 w języku łacińskim używaną; na język polski tłumaczymy ją zwykle przez zdanie dopełnieniowe, w którym łaciński accusativus staje się podmiotem, a infinitivus orzeczeniem.

Video puerum currere — Widzę, że chłopiec biegnie.
Audimus puellas cantare = Słyszymy, że dziewczęta śpiewają.
Konstrukcja a.c.i. występuje w mniejszym zakresie także w innych językach, jest odmianą podwójnego accusatiwu (podwójnego dopełnienia): osoby i czynności. Można ją porównać z konstrukcją imiesłowową; ta jednak zachodzi różnica, iż w konstrukcji imiesłowowej nacisk położony jest na osobę, którą się widzi, słyszy itd., w konstrukcji a.c.i. na czynność przez tę osobę wykonywaną.
W języku polskim, zwłaszcza w języku ludowym, można czasem spotkać podobną konstrukcję.
Zostawiłam ją leżeć i poszłam sobie. Ktoś podsłuchał ich gadać.
117

9232


Video puenm — video currere.
Video puerum currentem = Widzę biegnącego chłopca. Video puerum currere = Widzę bieg chłopca (dosłownie: widzę chłopca biec). Widzę, że chłopiec biegnie. Audimus puellas — audimus cantare.
Audimus puellas cantantes = Słyszymy śpiewające dziewczęta. Audimus puellas cantare = Słyszymy śpiew dziewcząt (dosłownie: słyszymy dziewczęta śpiewać). Słyszymy, że dziewczęta śpiewają.
Accusativus cum infinitivo jako dopełnienie. A.c.i. występuje przy czasownikach znaczących;
   a.	myśleć, spostrzegać (verba sentiendi): video = widzę, audio = słyszę, sentio ^
czuję, animadverto = spostrzegam, scio = wiem, ignoro = nie wiem, spero = spodzie
wam się, memini = pamiętam,
   b.	mówić (verba dicendi): dico = mówię, affirmo = twierdzę, zapewniam, nego =
mówię, że nie, narro = opowiadam, respondeo = odpowiadam, nuntio = donoszę, scribo =
piszę, fateor = przyznaję, promitto = obiecuję,
   c.	chcieć, kazać (verba voluntatis): volo = chcę, nolo = nie chcę, malo = wolę,
cupio = pragnę, veto = zakazuję, sino = pozwalam, patior = pozwalam,
   d.	wyrażających wzruszenie (verba affectus): gaudeo = cieszę się, laetor = cieszą
się, doleo = boleję, queror = żalę się.
Uwagi.
    1. Konstrukcja a.c.i. występuje także przy zwrotach mających podobne do wymifr
niorych czasowników znaczenie, np. certiorem facio = nuntio, memorid teneo = memini.
    2. Przy czasownikach iubeo, veto kładzie się infinitivus strony czynnej, jeżeli poJ
dana jest osoba, której się rozkazuje czy zakazuje (w łacinie acc., w j. polskim celownik);
jeżeli osoba nie jest wymieniona, kładzie się infinitivus strony biernej. Wynika to z istoty
konstrukcji a.c.i.:
Caesar mili t es castra munire iussit = C. kazał żołnierzom obwarować obóz = C[ rozkazał, aby żołnierze obwarowali obóz.
Caesar castra muniri iussit = C. kazał obwarować obóz = C. rozkazał, aby ol został obwarowany.
    3. Przy verba voluntatis występuje także sam infinitivus bez accusatiwu (jak w ję
zyku polskim), jeżeli czynność nim wyrażona odnosi się do podmiotu: volo proficM
(por. § 229).
    4. Przy czasownikach persuadeo, moneo, censeo, statuo, constituo występuje konn
strukcja a.c.i. albo zdanie poboczne z ut (ne) zależnie od znaczenia; w pierwszym wypadkffl
zdanie wyraża sąd, w drugim — życzenie, pożądanie: persuadeo z acc. c. inf. = przekoj
nuję, że; persuadeo, ut = namawiam, aby itd.
    5. Czasownik nego oddajemy w języku polskim przez mówię, twierdzę, że nie - prze
nosząc przeczenie do treści wyrażonej przez a.c.i.
    3. 
 

§ 233

Accusativus cum infinitivo jako podmiot występuje przy wyrażeniach nieosobowych cych znaczenie zbliżone do wymienionych w § 232 (verba sentiendi, dicendi, affec tus): constat - wiadomo, placet = podoba się, oportet = potrzeba, apparet = okazuj|

118

praestat = lepiej jest, aeqiaan est, manifestum est, verum est, opus est, necesse est, est. Przy oportet, necesse est kładzie się także coniunctivus (bez ut).
  ativus cum infinitivo występuje także w wykrzyknieniach; czasem wzmacnia go par-iila pytajna -ne.
Mene incepto desistere metami
Czyż ja, pokonana, mam odstąpić od przedsięwzięcia (Verg, Aen. I 87).
W tych wyrażeniach można się domyśleć nadrzędnego zdania: quis crediderit =
któżby uwierzył, że ja... itp.
     nativus cum infinitivo. Jeżeli czasownik z acc. c. infin. jako dopełnieniem występuje w strome biernej, dopełnienie staje się podmiotem gramatycznym i powstaje konstrukcja zwana norninativus cum infinitivo.
Homentm caecum fuisse dicunt = Homerus caecus fuisse dicitur.
lubeo puerum abire — Puer (a me) abire iubetur.
Konstrukcja nom. cum infin. występuje przy czasownikach użytych w stronie biernej
a.	iubeor = rozkazują mi, otrzymuję rozkaz, vetor = zakazują mi, otrzymuję zakaz
b.	videor = zdaje się, że ja... videris = zdaje się, że ty itd.
c.	dicor = mówią, że ja
putor, iudicor, existimor = sądzą, że ja itd. (we wszystkich osobach form niezłożonych)
   d.	traditur, fertur, traduntur, fenmtur = podają, że — tylko w trzeciej osobie form
niezłożonych.
   Natomiast konstrukcję accusat. cum infin. kładzie się z reguły przy (wymienionych pod c) verba sentiendi et dicendi użytych w formach złożonych strony biernej lub występujących z określeniami, np. traditum est, existimandum est; recte dicitur, dicipotest.
Traditum est Homenim Lycurgi temporibus fuisse. Recte dici potest historiom esse magistrom vitae.
Użycie zaimków w konstrukcji acc. cum inf. i nom. cum inf. Zaimki osobowe stanowiące podmiot można w łacinie opuścić podobnie jak w języku polskim; końcówki bowiem osobowe czasownika pouczają nas w sposób wystarczający, o kogo chodzi. Epistulam scribo = piszę list (ego).


Librum legis = czytasz książkę (tu). Nihil scribimus = nic nie piszemy (nos).
Natomiast w konstrukcji acc. c. infin. użycie zaimka w accusatiwie jest potrzebne, inaczej
zdanie byłoby niezrozumiałe.
Mirantur me nihil scribere = Dziwią się, że (ja) nic nie piszę Mirantur te nihil scribere = Dziwią się, że (ty) nic nie piszesz Mirantur eum nihil scribere — Dziwią się, że (on) nic nie pisze Mirantur nos nihil scribere = Dziwią się, że (my) nic nie piszemy. Mirantur vos nihil scribere = Dziwią się, że (wy) nic nie piszecie. Mirantur eos nihil scribere = Dziwią się, że (oni) nic nie piszą.
Zaimek trzeciej osoby (po polsku on, ona, ono) odnoszący się do podmiotu zdania nadrzędnego oddaje się w łacinie przez zaimek zwrotny se. Uwaga ta odnosi się także

§234

8235
S 236

119

do innych przypadków zaimka zwrotnego (sui, sibi, se) oraz do zaimka dzierżawczego, suus; jeżeli zachodzi potrzeba użycia nominatiwu, występuje zaimek ipse.
Cicero scripsit iam diu se nihil de liberis suis audivisse.
Homerum Colophonii civern esse dicunt suum.
Pater filio dixit se errasse — Ojciec powiedział synowi, że się pomylił (ojciec).
Pater filio dixit eum errasse = Ojciec powiedział synowi, że on (syn) się pomylił.
Videbamus eum erubescere (że się rumieni); ipse quoque se erubescere sentiebat.l
8237
Nominativus cum infinitivo jest konstrukcją osobową, w której czasownik zgadza się z noJ minatiwem w liczbie i osobie. Toteż zaimek osobowy stanowiący podmiot można opuścić, jako że łatwo się go domyślić na podstawie końcówki czasownika. W nominatiwie występuje także orzecznik.

Felix esse dicor = Mówią, że jestem szczęśliwy.
Felix esse diceris = Mówią, że jesteś szczęśliwy.
Frater felix esse dicitur = Mówią, że brat jest szczęśliwy.
Felices esse dicimur = Mówią, że jesteśmy szczęśliwi.

Felices esse dicimini = Mówią, że jesteście szczęśliwi.
Parentes felices esse dicuntur — Mówią, że rodzice są szczęśliwi.
Erravisse videor = Zdaję się, że pobłądziłem.
Erravisse videris — Zdaje się, że pobłądziłeś.
Amicus erravisse videtur = Zdaje się, że przyjaciel pobłądził.
Erravisse videmur = Zdaje się, żeśmy pobłądzili.
Erravisse videmini = Zdaje się, żeście pobłądzili.
Amid erravisse videntur = Zdaje się, że przyjaciele pobłądzili.
S 238    Różne sposoby tłumaczenia a.c.i. i n.c.i. na jeżyk polski. Zwykle tłumaczymy konstrukcję a.c.i. czy n.c.i. przez zdanie dopełnieniowe zaczynające się od że, iż, żeby, aby,jakobyĄ Można jednak oddać ową konstrukcję inaczej. Najlepiej zilustruje to przykład.
Homerus caecus fuisse traditur (dicitur).
Mówią, że Homer był ślepy.
O Homerze mówią, że był ślepy.
Homer, jak podają, był ślepy.
Według podania Homer był ślepy.
Homer miał być ślepy.
    Homer rzekomo był ślepy itp. A.c.i. lub n.c.i. może stanowić część zdania względnego lub pytajnegp; trudno wtedyl ową konstrukcję oddać przez zdanie ze spójnikiem że. Zastosować trzeba inne sposoby, f
Eum amo, guem prudentem esse scio = Tego lubię, o którym wiem, że jest ro
sądny albo Tego lubię, który według mego przekonania jest rozsądny.
Quid proxima nocte egeris, guem nostrum ignorare arbitrarisl Któż z nas twoii
zdaniem nie wie, co robiłeś ostatniej nocy? (Cic. / Cal. 1).
S 239 Czasy infinitiwu określają stosunek czasowy czynności. Infinitivus praesentis ozna czynność równoczesną z czynnością wyrażoną przez orzeczenie, infinitivus perfecti czynność wcześniejszą, infinitivus futuri — czynność późniejszą w stosunku czasownika rządzącego.
120

Zdania niezależne:
a.	w activum:
Pueri epistulam scribunt (scripserunt, scribent) = Chłopcy piszą (pisali, będą pisali) list.
b.	w passivum:
Epistula a pueris scribitur (scripta est, scribetur).
c.	w acc. cum infin.:
Pueros epistulam scribere video = Widzę, że chłopcy piszą list. Pueros epistulam scripsisse video = Widzę, że chłopcy napisali list. Pueros epistulam scripturos esse video = Widzę, że chłopcy napiszą list. Epistulam a pueris scribi video = Widzę, że list jest pisany przez chłopców. Epistulam a pueris scriptam esse video = Widzę, że list został przez chłopców napisany.
Epistulam a pueris scriptum iri video = Widzę, że list zostanie przez chłopców napisany.



d.	w nom. cum infin.:
Pueri epistulam scribere videntur = Zdaje się, że chłopcy piszą list. Pueri epistulam scripsisse videntur = Zdaje się, że chłopcy napisali list. Pueri epistulam scripturi esse videntur = Zdaje się, ze chłopcy napiszą list. Epistula a pueris scribi videtur — Zdaje się, że list jest pisany przez chłopców. Epistula a pueris scripta esse videtur *= Zdaje się, że list został napisany przez chłopców.
Epistula a pueris scriptum iri videtur = Zdaje się, że list zostanie przez chłopców napisany.
   Przy formach złożonych infinitiwu należy zwrócić uwagę na zgodność participii z ac-cusatiwem czy nominatiwem. Przypomnieć wypada, że infinitivus futuri passivi składa się z supinum (nie participium) + iri.
Przy dwóch accusatiwach w jednym zdaniu powstaje niekiedy dwuznaczność, jak w owej odpowiedzi danej przez wyrocznię Pyrrusowi: Aio te, Aeacida, Romanos vincere posse
Romani putabant Caesarem Pompeium vicisse (może znaczyć): Rzymianie sądzili, że Cezar pokonał Pompejusza (albo): Rzymianie sądzili, że Pompejusz pokonał Cezara.
Dla uniknięcia dwuznaczności stosuje się infinitivus strony biernej: Romani putabant Caesarem a Pompeio victum esse.
Niektóre czasowniki nie mają supinum, nie tworzą więc infinitiwu futuri. Używa się wtedy konstrukcji opisowej: farę (futurum esse), ut z coniunctiwem.
Spero fore, ut te paeniteat huius erroris = Spodziewam się, że będziesz żałował tego błędu.
Sperabam fore, ut in Italia possemus rempublicam summa cum dignitate defendere = Spodziewałem się, że w Italii będziemy mogli z wielką godnością obronić republikę.





§ 240

121

ncam l (por. j

1241
1242
t 243


Niekiedy używa się konstrukcji opisowej, jakkolwiek czasownik ma supinum i normalny infinitivus futuri można utworzyć.
Numquam putavifore, ut supplex ad te venirem (Cic. Att. XVI 16, 10).
Gerundium (rzeczownik czasownikowy). Gerundium występuje w przypadkach zależnych (por. § 228), ale w accusatiwie tylko z przyimkiem; jako accusativus bez przyimka wystę-J puje bowiem infinitivus praesentis activi (od deponencjów passivi).
Ars beate vivendi.
Operom do scribendo.
Gutta cavat lapidem non vi sed saepe cadendo.
Breve vitae tempus satis est ad bene beateque vivendum.
Zamiast gerundium z dopełnieniem bliższym występuje niekiedy participium futuri pas-j sivi (zob. § 247).
Supinum (celownik czasownikowy)
    1.	Supinum jest rzeczownikiem czasownikowym występującym w dwóch przypadkach: j
w accusatiwie na -um, i ablatiwie na -u. Supinum na -urn kładzie się przy czasownikach!
wyrażających ruch, np. ire, venire, mittere, ducere; oznacza cel (acc. kierunku i celu).]
Hacdui legatos ad Caesarem mittunt rogatum auxilium (z prośbą o pomoc). Hannibal patriam defensum (aby bronił ojczyzny, dla obrony ojczyzny) in Africanti revocatus est.
    2.	Supinum łączy się z tym samym przypadkiem co forma osobowa czasownika
§228).
Supinum jest konstrukcją stosunkowo rzadko używaną; częściej spotykamy zdania cen Iowę (zamiarowe) lub względne zamiarowe, gerundium, gerundivum. Zamiast rogaty auxilium można powiedzieć: ut (qui) auxilium rogarent, ad auxilium rogandum, auxilH rogandi causa.

    3. Supinum na -u występuje jako abl. limitationis przy niektórych przymiotnikach
jak facilis, difficilis, incredibilis, optimus itp.
4. przy rzeczownikach fas, nefas.
Quod optimum faciu videbitur, facies. Difficile erat dicta, uter celerius curreret.
B. Adiectiva verbalia (przymiotniki czasownikowe). Język łaciński ma cztery imiesłowy! dwa czynne: participium praesentis activi — laudans, ntis = chwalący, chwaląc, participiuni futuri activi — laudaturus = mający (zamiar) chwalić, i dwa bierne: participium perfectl passivi — laudatus, a, um = pochwalony, participium futuri passivi — laudandus, ta um = mający być chwalony,
Participium wyraża czas względny tj. czasowy stosunek czynności do słowa osobowego! mianowicie: participium praesentis wyraża czynność równoczesną do czynności wył rażonej przez słowo osobowe, participium perfecti — czynność wcześniejszą (uprzednią)! a participium futuri czynność późniejszą od czynności wyrażonej przez słowo osobowe! Jeśli chodzi o ilość imiesłowów j. łaciński jest uboższy od języka polskiego: nie ma imię-J słowu biernego współczesnego (który by odpowiadał polskiemu imiesłowowi na -ny czy -ty od czasowników niedokonanych) ani imiesłowu czynnego uprzedniego (którl

122

l
y J by odpowiadał polskiemu imiesłowowi na -wszy, -łszy). Tłumacząc z języka polskiego j na łaciński oddajemy owe imiesłowy przez zdania względne albo przez konstrukcję abla-I tivi absoluti (zob. § 244). Jedynie participia urobione od deponencjów mają przeważnie i znaczenie polskich imiesłowów na -szy np. profectus = wyruszywszy, pollicitus = przyrzekłszy.
    Uwaga. Podkreślić wypada, że wszystkie participia łacińskie są odmienne; w języku polskim odpowiadają im zarówno imiesłowy przymiotnikowe jak i przysłówkowe.-
   W użyciu imiesłowów łacina jest w znacznej mierze zgodna z językiem polskim. Par-ticipium może być użyte jako:
a.	przydawka (participium attributivum): Peracti labores iucundi sunt.
b.	orzecznik (participium praedicativum): Urbs capta est.
c.	okolicznik czasu, przyczyny, warunku, przyzwolenia (participium coniunctum):
Dux consecutus, quod voluerat, discessit.
Niekiedy łacińskie participium attributivum oddaje się w języku polskim przez rzeczownik oderwany: ab urbe condita = od założenia miasta, post Christum natum = po narodzeniu Chrystusa. Soi oriens = wschód słońca.
Osobliwość języka łacińskiego stanowi ablativus absolutus oraz tzw. coniugatio peri-phrastica (activa et passiva).
Ablativus absolutus jest to połączenie ablatiwu rzeczownika (lub zaimka) z użytymi w funkcji przydawki formami participii praesentis activi lub perfecti passivi. Zwrot ten wyraża okolicznik (a) czasu, (b) przyczyny, (c) warunku, (d) przyzwolenia.
a.	Oppido expugnato (kiedy) milites in patriam redierunt.
b.	Incolis fortiter resistentibus (ponieważ) oppidum expugnari non potuit.
c.	Incolis fortiter resistentibus (jeżeli) oppidum expugnari non poterit.
d.	Incolis aegre resistentibus (chociaż) oppidum expugnari non potuit.
W języku polskim oddaje się ablativus absolutus przez (a) odpowiedni imiesłów czynny
lub bierny (b) zdanie poboczne ze spójnikiem kiedy, ponieważ, jeżeli, chociaż itp. (c) przez
zwroty przyimkowe.
Tarquinio Superbo expulso Romani duos consules creaverunt. T. S. expulso = wypędziwszy T. Pysznego, albo kiedy wypędzili, albo po wypędzeniu T. P. Tarquinio Superbo regnante Pythagoras in Italiom venit. (Za panowania T. P. albo kiedy królem był T. P.).
Verres praedonum duces accepta pecunia dimisit (Cic. Verr. I 4, 9). Accepta pecunia = otrzymawszy pieniądze, po otrzymaniu pieniędzy albo kiedy (ponieważ) otrzymał pieniądze.
Czasem można mieć wątpliwość, o jaki okolicznik chodzi.
K

Latrante uno latrat statim et alter canis (kiedy, jeżeli, ponieważ).
-
Na okolicznik przyzwolenia wskazuje niekiedy spójnik tamen.
Perditis rebus omnibus tamen ipsa virtus se sustentare potest (Cic. fam. VI l, 4).
   Tłumacząc z języka polskiego na łacinę, trzeba zwrócić uwagę, by rzeczownik, którego chcemy użyć w ablatiwie, nie występował w tym zdaniu jako podmiot czy dopełnienie (w przeciwnym wypadku bowiem należy użyć participium coniunctum); należy też pamię-

S 244

123

SZ4S
§2«

tac, że imiesłów współczesny jest imiesłowem czynnym, a imiesłów uprzedni ma; czenie bierne.
    Niekiedy jako abl. absolutus występuje samo participium w neutrum singularis, audito, cognito, nuntiato itp., od którego zależy konstrukcja accus. cum infinitivo lub < zdanie.
Rex audito (= usłyszawszy, że) urbem obsideri adproperavit. Hannibal cognito (poznawszy, że) sibi insidias parari fuga salutem quaesivit. Zamiast participium w konstrukcji ablat. absol. występować mogą:
    a.	rzeczowniki oznaczające urząd, wiek, osobę działającą, np.: consul, praetor,
puer, senex, auctor, testis
b.	przymiotniki vivus, invitus, conscius itp.
M. Tulio et C. Antonio consulibus = za konsulatu M. Tuliusza i G. Antonk Hannibale vivo = za życia Hannibala; te duce = pod twoim dowództwem; vita Minerva = wbrew woli Minerwy. Powstanie konstrukcji ablativi absoluti mogą wyjaśnić następujące zestawienia:
Iter faciemus vere — primo vere — vere ineunte = na wiosnę, wczesną wios
z początkiem wiosny, kiedy rozpocznie się wiosna.
Mileś se defendit gladio — gladio stricto — mieczem, dobytym mieczem, doby
miecza.
Coniugatio periphrastica activa. Połączenie participium futuri activi z formami słov posiłkowego sum stanowi konstrukcję opisową czynną (coniugatio periphrastica activ wyraża chęć, zamiar:
scripturus sum = mam zamiar pisać
scripturus erom = miałem zamiar pisać
scripturus ero = będę miał zamiar pisać
scripturus es = masz zamiar pisać
scripturi sumus = mamy zamiar pisać
Bellum scripturus sum, quod populus Romanus cum lugurtha, rege Numidar
gessit (Sal. ług. 5).

Participium futuri passivi. Participium futuri passivi, zwane też gerundivum, wyraża konieczność: laudandus = mający być chwalonym, ten, którego należy chwalić, zasługując* na pochwałę; auctor kaud spernendus — autor, którego nie należy lekceważyć albo lepiej j autor, którego nie można lekceważyć. Participium futuri passivi występuje (a) jako orzecznik (b) jako przydawka.

Coniugatio periphrastica passiva. Participium futuri passivi jako orzecznik w połączeniu z formami słowa posiłkowego sum tworzy tzw. konstrukcję opisową bierną (col niugatio periphrastica passiva), która wyraża, że jakąś czynność należy wykonać. OsobfJ która winna czynność wykonać, wyraża się przez dativus (dativus auctoris por. § 193)1 Coniugatio periphrastica passiva występuje w dwóch postaciach: a. z podmiotem gramatycznym w nominatiwie
Hic liber legendus est (erat, erit, fuit itd.) = Ta książka powinna być przeczytanaJ Należy przeczytać tę książkę.
124

Hic liber nobis legendus est = Ta książka powinna być przez nas przeczytana. Trzeba nam przeczytać tę książkę. Musimy (powinniśmy) przeczytać tę książkę.
b. bezpodmiotowo (bez podmiotu gramatycznego)


Discendum est = trzeba się uczyć

Discendum erat = trzeba było się uczyć
Discendum erit = trzeba będzie się uczyć
Mihi discendum est = muszę się uczyć
Tibi discendum erat = powinieneś był się uczyć (trzeba ci było się uczyć) itd.
Konstrukcji z podmiotem gramatycznym w nominatiwie można użyć tylko od czasowników przechodnich tj. tworzących pełną stronę bierną. Natomiast konstrukcji bezpodmio-towej używa się zarówno od czasowników przechodnich, jak i nieprzechodnich.
Mihi legendum est = Muszę czytać.
Mihi proficiscendum est = Muszę wyruszyć.
Ut desint vires, tamen est laudanda voluntas (Ov. Pont. III 4, 79). Orandum est,
ut sit mens sana in corpore sano (Juvenalis X 356).
Participium futuri passivi (gerundivum) jako przydawka
facinus laudandum = czyn, który należy pochwalić, czyn zasługujący na pochwałę facinus non laudandum = czyn, którego nie można pochwalić, czyn nie zasługujący na pochwałę.
Quicumque hoc fecit, fuit vir laudandus. Haec sunt pericula non neglegenda.

Participium futuri passivi występuje jako przydawka dopełnienia przy czasownikach: re, tradere, mittere, relinquere, accipere, suscipere, curare, wyraża cel.
Frater mihi complures libros legendos (= do przeczytania) reliquit. Caesar pontem in fluvio faciendum curavit.
   owych czasownikach użytych w passivum występuje participium jako przydawka ikolicznikowa) podmiotu.
Cuncta Sicilia mihi defendenda tradita est.
  ipium futuri passivi i gerundium. Participium futuri passivi jako przydawka wystę-je też zamiast gerundium z dopełnieniem bliższym, szczególnie w datiwie oraz w ac-.tiwie i ablatiwie z przyimkami.

Decemviri legibus scribendis creati sunt. Triumviri rei publice constituendae. Galii sunt mobiles in consiliis capiendis. De contemnenda morte. Ad urbem liberandam.

•
Natomiast w genetiwie i ablatiwie bez przyimka można użyć obu konstrukcji. Spes urbem capiendi albo spes urbis capiendae. Laetor liberando patriam albo laetor liberanda patria.
Tylko gerundium można użyć, jeżeli dopełnieniem jest neutrum zaimka lub przymiotnika. Ars vera et falsa diiudicandi. Studium aliquid agendi.
125

    Participium futuri passivi wyraża czynność późniejszą w stosunku do czynności czasownika.
Pro recuperanda libertate pugnavimus = Walczyliśmy dla odzyskania wolności. Pro recuperata libertate diis gratias egimus = Złożyliśmy bogom dzięki za odzyskanie wolności.

    W języku polskim w obu zdaniach występuje zwrot „odzyskanie wolności", w łacinie jednak użyto raz gerundivum, drugi raz participium perfecti. W pierwszym bowiem zdaniu recuperanda wyraża czynność późniejszą, w drugim recuperata czynność wcześniejszą w stosunku do czynności słowa rządzącego.
Podobnie przedstawia się zwrot „od założenia miasta" w dwu następujących zdaniach: Ab urbe condenda absterruit ducem vicinitas inimicae gentis. Anno ab Urbe condita septingentesimo decimo Caesar est occisus.
Pouczające jest też użycie obok siebie participium futuri passivi oraz participium perfecti passivi w jednym zdaniu:
Hannibalem a Neapoli oppugnanda (od oblężenia) absterruerunt conspecta moento
(widok murów).
Niekiedy participium futuri passivi wyraża czynność równoczesną, zastępuje więc niejako brakujące w łacinie participium praesentis passivi.
Omnibus in rebus homines diligentiores sunt quam in amicis eligendis (= w doborze
przyjaciół, wybierając przyjaciół) (Cic. Lael. 62).
Turne, quod optanti dwom promittere nemo auderet, volvenda dies en attulit ultn
(Verg. Aen. IX 6 - 7); volvenda dies — dies, quae volvitur.

SMS

UŻYCIE FORM OSOBOWYCH CZASOWNIKA (VERBUM FINITUM)
Strony. Koniugacja łacińska podobnie jak polska ma dwie strony (genera verbi):
a.	activum — stronę czynną
b.	passivum — stronę bierną
Czasownik w stronie czynnej wyraża czyjąś czynność lub stan.
       Sedemus = siedzimy; Amicus epistulam scripsit = Przyjaciel napisał list. Czasownik w stronie biernej wyraża zasadniczo czyjś stan spowodowany cudzą czynnością.
       Epistula ab amico scripta est = List został napisany przez przyjaciela. Pełną stronę bierną tworzą tylko czasowniki przechodnie, tzn. takie, których używa się z dopełnieniem bliższym w accusatiwie. Przy zamianie konstrukcji czynnej na bierną dopełnienie staje się podmiotem. Przykład w paragrafie tym, wyżej. Odmiennie od jfl zyka polskiego w łacinie tworzy się passivum także od czasowników nieprzechodnich, ale tylko w trzeciej osobie liczby pojedynczej w zdaniach bezpodmiotowych.
Sic itur ad astra (Verg. Aen. IX 641).
Vivitur parvo bene (Hor. Carm, II 16, 13).
Usque ad meridiem aequis virfbus ac prope pari spe pugnatum est (Liv. XXXIV
47, 5).

126

W tłumaczeniu na język polski używa się strony czynnej z zaimkiem zwrotnym się (idzie się, żyje się) lub form zakończonych na -no, -to (walczono, pisano, pito). Czasowniki coepi = zacząłem i desii = przestałem w połączeniu z infin. passivi kładzie się przeważnie również w strome biernej.
Pons institui coeptus est (Caes. Gali. IV 18, 1).
Veteres orationes a plerisque legi sunt desitae (Cit. Śrut. 123).
Deponencja mają formy strony biernej, ale znaczenie czynne. W znaczeniu biernym używa się zwrotów opisowych albo passivum czasowników o podobnym znaczeniu.
Eloąuentiam admiramur — Eloąuentia magnae est admirationi. Argumentis utor — Argumentu adhibentur.
Niektóre czasowniki uzupełniają się, jeżeli chodzi o użycie stron. Jako passivum do facio służy fio, do vendo - veneo, do perdo - pereo itp.
Łacina używa strony biernej znacznie częściej niż język polski. Toteż przy tłumaczeniu łacińskie passivum oddajemy w różny sposób (przez stronę bierną, zwrotną, czynną, wyrażenia nieosobowe, różne zwroty opisowe). Pouczą nas o tym przykłady.
Interfecta est civitan multitudo (Cic. Phil. XIV 7) = Mnóstwo obywateli zostało
zabitych albo zabito mnóstwo obywateli albo zginęło mnóstwo obywateli.
Socrates parens philosophiae iure dici potest (Cic. fin. II 1) = Sokrates słusznie
może być nazwany ojcem filozofii, Sokratesa słusznie można nazwać ojcem filozofii,
Sokratesa słusznie możemy nazwać ojcem filozofii.
Tempora mutantur et nos mutamur in illis = Czasy zmieniają się i my zmieniamy się
wraz z nimi.
A Xenophonte agri cultura laudatur in eo libro qui Oeconomicus inscribitur (Cic.
Sen. 59) = Ksenofont chwali rolnictwo w książce pt. „Gospodarstwo".
Regulus iure iurando tenebatur = Regulus czul się związany przysięgą.
Tryby. Koniugacja łacińska podobnie jak polska ma trzy tryby (modi):
a.	modus indicativus — tryb oznajmujący
b.	modus coniunctivus — tryb przypuszczający
c.	modus imperativus — tryb rozkazujący
,
•


g 349
S 250

W użyciu indicatiwu język łaciński jest na ogół zgodny z językiem polskim. Niektóre tylko wyrażenia łacińskie w indicatiwie oddajemy czasem w języku polskim przez tryb przypuszczający:

possum =   mógłbym      debeo = powinien bym
aeguum est, iustum est = słuszną byłoby rzeczą
melius est = lepiej by było
longum est = byłoby za długo
mmquam putavi = nigdy bym nie pomyślał




127

CZASY TRYBU OZNAJMUJĄCEGO

j

Praeseos indicativi. W zakresie użycia czasu teraźniejszego łacina nie różni się od języka polskiego. Praesens wyraża:
    a.	czynności lub stany współczesne z chwilą mówienia o nich. Si tu vales, bene est,
ego valeo.
    b.	wydarzenia bez określonego czasu, rozgrywające się zarówno teraz, jak i w prze
szłości i w przyszłości; takie znaczenie ma praesens w przysłowiach, sentencjach, twier
dzeniach, opisach, prawach.
Facile omnes, cum valemus, consilia aegrotis damus (Ter. Andr. 309). Audentes fortuna iuvat (Verg. Aen. X 284).
lllo"   l
    c.	w żywym opowiadaniu służy do wyrażenia wydarzeń przeszłych (praesens his-
toricum), ma wtedy znaczenie zbliżone do perfectum.
Nostri omissis pilis gladiis rem gerunt.
Repente post tergum equitatus cemitur; cohortes aliae adpropinquant.
Hostes terga vertunt, fugientibus equites occurrunt.
Fit magna caedes (Caes. Gali. VII 88, 3).
    d..Jako czas względny praesens wyraża czynność równoczesną z inną czynnością teraźniejszą.
Facile omnes, cum valemus, consilia aegrotis damus (Ter. Andr. 309).

s 252    Perfectum indicativi ma podwójne znaczenie:
    a.	Służy do przedstawienia wydarzeń minionych, odpowiada na pytanie: co się
stałol (perfectum historicum). W języku polskim odpowiada mu czas przeszły zarówno i
czasowników dokonanych jak i niedokonanych.
Primo Punico bello Regulus captus est a Poenis (Cic. off. I 39). Duodeąuadraginta annos tyrannus Syracusanorum fuit Dionysius (Cic. Tusc. V 57). Saepe tibi meum narravi, saepe ex te audivi tuum somnium (Cic. div. I 58).
    b.	Perfectum wyraża stan obecny będący wynikiem czynności dokonanej w prze
szłości (perfectum praesens). W języku polskim odpowiada mu czas przeszły czasowników
dokonanych lub czas teraźniejszy odpowiednich czasowników.
Nunc quidem iam abiit pestilentia (Cic. fam. XTV l, 3). Themistocles veni ad te (Nep. Them. 9, 2).
    c.	Jako czas względny perfectum wyraża czynność uprzednią w stosunku do czynno-j
ści wyrażonej w praesens.
Non hoc nunc primum audit; iam antea miliens audivit (Cic. III Verr. 130).
Deos deasque omnes imploro atque obtestor, quorum templis iste helium sacrilegm
impiumque habuit indictum (Cic. V Verr. 72, 188).
S 253    Imperfectum indicativi wyraża:
    a. czynność przeszłą (wcześniejszą niż chwila mówienia o niej) niedokonaną lubi powtarzającą się. Odpowiada na pytanie: co się dzialol i służy do przedstawienia zwyczajów, obyczajów, urządzeń.
128

Pueri Romani non in cella emptae nutricis, sed in gremio ac sinu matris educabantur (Tac. dial. 28, 14).
Ut Romae consules, sic Carthagine quotannis annui bini reges creabantur (Nep. 23, 7, 4).
   b.	W żywym opowiadaniu zamiast imperfectum używa się niekiedy infinitiwu prae-
sentis (infinitivus historicus).
Interim cotidie Caesar Aeduos frumentum flagitare.
Diem ex die ducere Aedui: conferri, comportari, odessę, dicere. (Caes. Gali. l 16).
c.	Niekiedy imperfectum wyraża czynność tylko zamierzoną, ale nie doszła do skutku
1
 (imperfectum de conatu); w języku polskim oddajemy przez słowa: chciałem, zamierzałem, miałem albo przez czas przeszły czasowników niedokonanych.
Quid est, Catilinal Num dubitas me imperante facere, quod iam tua sponte faciebas (Cic. I Cat. 13).
Jako czas względny imperfectum wyraża czynność równoczesną z inną czynnością przeszłą.
Verres inflammatus scelere et furorę in fonon venit; ardebant oculi, toto ex ore cru-
delitas eminebat (Cic. V Verr. 161).
Regulus Carthaginem rediit neque eum caritas patriae retinuit nec suorum. Neque
vero tum ignorabat se ad crudelissimum hostem et ad exquisita suppticia proficisci,
sed ius iurandum conservandum putabat (Cic. off. III 100).
W opowiadaniu zdarzeń historycznych występują obok siebie perfectum i imperfectum; perfectum wyraża zdarzenie główne, imperfectum — okoliczności uboczne, towarzyszące wypadkom głównym.
Plusquamperfectum indicativi. Plusquamperfectum jest czasem względnym; jeżeli w zdaniu podrzędnie złożonym występują dwie czynności przeszłe i czynność w zdaniu podrzędnym jest wcześniejsza, to wyrażamy ją przez plusquamperfectum. W języku polskim kładziemy tu czas przeszły dodając ewentualnie przysłówek: wcześniej, uprzednio, przedtem itp. Czas zaprzeszły w języku polskim wyszedł niemal całkowicie z użycia.
Themistocles fecit idem, quod viginti annis ante fecerat Coriolanus (Cic. Lael. 42).
M. Fundanius et L. Valerius tulerunt de Oppia legę abroganda; tulerat eam M. Op-
pius in medio ardore Punici belli (Liv. XXXIV l, 2).
Rzadko używa się plusquamperfectum w zdaniu niezależnym; może występować słówko iam. Pyrrhi temporibus iam Apollo versus facere desierat (Cic. div. II 116).
l Futurum prinium wyraża czynność przyszłą (tj. późniejszą niż chwila mówienia o niej) zarówno dokonaną jak i niedokonaną.
Defendi rem publicam adulescens, non deserom senex (Cic. Phil. 46, 118). Naturom si sequemur ducem, manguam aberrabmus (Cic. off. I 100).
Futurum exactum jest przede wszystkim:
   a. czasem względnym; jeżeli w zdaniu podrzędnie złożonym występują dwie czynności przyszłe i czynność zdania podrzędnego jest wcześniejsza, wyrażamy ją przez futurum exactum, natomiast w zdaniu nadrzędnym kładzie się futurum primum, czasem imperativus, coniunctivus hortativus lub formy czasownika volo, possum. Przy tłuma-


§254
l 255
§156

 

» Wlkarjak — Gramatyka

129

§ 257

czeniu na język polski oddajemy futurum exactum przez czas przyszły (właść. teraźniejszy) czasowników dokonanych zaznaczając ewentualnie uprzedniość przez odpowie-j dni przysłówek.
Non credom, nisi legero (Mart. XII 73).
Hoc sifeceris, me maximo beneficio devinctum habebis (Cic. Att. XVI 16b, 2).
Ut sementem feceris, ita metes (Cic. de or. II 261).
    b. W zdaniach niezależnych używa się niekiedy futurum exactum dla podkreślenia, że czynność niezawodnie lub niebawem się odbędzie; mogą tu występować wyrażenia mox, paulo, post itp.
Qui Antonium oppresserit, is hoc helium confecerit (Cic. fam. X 19, 2).
CONIUNCTIVUS

 

Coniunctivus (tryb przypuszczający) pełni dwojaką funkcję; wyraża:
a.	przypuszczenie, możliwość (jako przeczenie występuje non)
b.	życzenie (jako przeczenie występuje ne).



8 258 Coniunctivus potcntialis wyraża czynność, którą mówiący uważa za możliwą lub pomyślaną. Używa się go w con. praesentis lub perfecti — podmiotem bywa przeważnie zaimek pytajny lub nieokreślony; często występuje w pytaniach retorycznych. Con. ijn-perfecti używa się w drugiej osobie sing. w wyrażeniach ogólnych: crederes, putores, diceres = można by było wierzyć, sądzić, powiedzieć itp. Jako przeczenia używa się non.
O stultum kominem, dixerit quispiam (Cic. off. III 100).
Quis fallere possit amantem! (Verg. Aen. IV 296).
Haud facile discerneres, utrum Hannibal imperatori, on exercitui carior esset (Liv.
XXI 4, 3).
g 259 Coniunctivus dubitativus lub deliberativus wyraża powątpiewanie, niepewność, zastanawianie się; występuje w zdaniach pytajnych. Con. praesentis używa się dla teraźniejszości, con. imperfecti dla przeszłości. Przeczeniem jest non.
Quid agom, iudicesl quo me vertam (Cic. Verr. V 2) = Cóż mam robić sędziowie, ]
dokąd się zwrócić?
Haec cum viderem, quid agerem, iudicesl (Cic. Sest. 42) = Kiedym patrzał na to, j
cóż miałem robić, sędziowie?
8 260    Coniunctivus irrealis wyraża czynność, którą mówiący uważa za niezgodną z rzeczywistością. Con. imperfecti używa się dla teraźniejszości, con. plusquamperfecti dla prze- j szłości. Przeczeniem jest non.
Sine amicis vita tristis esset.
Quis putavisset Aristidi iustitiam esse nocituraml
1261
Coniunctivus optativus wyraża życzenie. Jako przeczenia używa się ne. Wyróżniamy tu dwie grupy:
    a. wypowiedzi, które mówiący odczuwa jako realne życzenia; swoim charakterem zbliżają się do modlitwy. Kładzie się tu con. praesentis dla teraźniejszości lub przeszłości; często występuje w tych zdaniach utinam = oby.
130

Sagunti ruinae — falsus utinam vates sim! — nostris capitibus incident (Liv. XXI 10).
Sic te diva potens Cypri... ventorumque regat pater, navis (Hor. carm. I 3).
Di tibi dent, quidquid mereris (Mart. X 34, 1).
   b. wypowiedzi, które mówiący odczuwa jako życzenia nierealne, niezgodne z rzeczywistością; wypowiedzi takie prócz życzenia zawierają element żalu, że rzeczywistość jest inna. Używa się tu con. imperfecti dla teraźniejszości lub przyszłości, con. plus-quamperfecti dla przeszłości. W zdaniach tych występuje utinam lub czasownik vellem, nallem, mallem.
Quam vellem Romae mansisses (Cic. Att. II 22, 1) = Szkoda, że nie pozostałeś
w Rzymie.
Sapientia mea utinam digna esset opinione vestra (Cic. sen. 2, 5) = Oby moja mądrość była godna waszej o mnie opinii. Szkoda, że moja mądrość nie jest godna
waszego o mnie mniemania.
Litterae tuae me molestia valde levarunt: utinam omnino liberassent (Cic. fam. XVI
9, 2) = Szkoda, że całkowicie nie uwolnił.
Utinam populus Romanus unam cervicem haberet! (Suet. Calig, 30) = Szkoda, że
naród rzymski nie ma jednego tylko karku.
Uwaga. W rozióżnieniu wymienionych dwóch grup nie chodzi, czy życzenie jest możliwe, czy niemożliwe do spełnienia; nie decydują tu rozważania logiczne, lecz nastrój i odczucie mówiącego.
Coniunctivus hortativus wyraża wezwanie, zachętę w pierwszej osobie liczby mnogiej;     $ m na język polski tłumaczymy to przez tryb rozkazujący. Przeczeniem jest ne.
Amemus patriam, pareamus senatui (Cic. Sest. 134) = Kochajmy ojczyznę, bądźmy
posłuszni senatowi.
Gaudeamus, iuvenes dum sumus.
Vivamus, mea Lesbia, atque amemus (Catull. 5. 1),
Coniunctivus iussivus wyraża rozkaz, polecenie w trzeciej, rzadziej w drugiej osobie; sta-    $ 203 nowi uzupełnienie imperatiwu.
Bella gerant alii, Protesilaus amet (Ovid. Her. 13, 84).
Bclla gerant alii, tu, felix Austria, nube.
Quidquid agis, prudenter agas et respice finem.
Cedant carminibus reges requmque triumphi (Ovid. Am. I 15, 33).
Audiatur et altera pars.
Isto bono utare, dum adsit; cum absit, ne requiras (Cic. sen. 33).
Coniunctivus probibitivus wyraża zakaz; stanowi uzupełnienie imperatiwu. W drugiej osobie    § 264 używa się częściej ne z con. perfecti, w trzeciej osobie częściej ne z con. praesentis.
Ne tronsieris Hiberum (Liv. XXI 44, 6).
Hoc facito, hoc ne feceris (Cic. div, II 61. 127).
Tu ne quaesieris — scire nefas — quem mihi, quem tibi finem di dederint (Hor. carm.

I 11, 1).
Cum recte vivis, ne cures verba malorum.
Puer telum ne habeat.
Isto bono utare, dum adsit; cum absit, ne requiras (Cic. sen. 33).
131



S 265


Coniunctivus concessivus wyraża przyzwolenie; w języku polskim występują tu zwroty z choćby, niech itp. Kładziemy con. praesentis dla teraźniejszości, con. perfecti dla przeszłości. Przeczeniem jest ne.
Omnia possideat, non possidet aera Minos (Ovid. Met. VIII 187) = Choćby wszy.
stko posiadał, nie posiada Minos powietrza.

•
CONSECUTIO TEMPORUM
i
Czas coniunctiwu w zdaniu podrzędnym zależy od tego:
a.	w jakim czasie występuje orzeczenie zdania nadrzędnego
   b.	jaki jest stosunek czasowy czynności zdania podrzędnego do czynności zdania nad
rzędnego.
   Jeżeli w zdaniu nadrzędnym orzeczenie jest w czasie teraźniejszym lub przyszłym (praes. fut. I lub fut. ex.), to w zdaniu podrzędnym wymagającym użycia coniunct. kładzie się:
a.	con. praesentis dla czynności równoczesnej
b.	con. perfecti dla czynności wcześniejszej
   c.	con. konstrukcji opisowej na -urussim lub con. praesentis dla czynności późniejszej
od czynności zdania nadrzędnego.
    Jeżeli w zdaniu nadrzędnym orzeczenie jest w czasie przeszłym (imperf., perfectum, plusquamperf.), to w zdaniu podrzędnym wymagającym użycia coniunct. kładzie si?
a.	con. imperfecti dla czynności równoczesnej
b.	con. plusquamperfecti dla czynności wcześniejszej
    c.	con. konstrukcji opisowej na -uriis essem lub con. imperfecti dla czynności później
szej od czynności zdania nadrzędnego.
Zależność tę ilustrują załączone tabelki oraz przytoczone przykłady.
CONSECUTIO TEMPORUM (OGÓLNY SCHEMAT)

W zdaniu nadrzędnym
W zdaniu podrzędnym


dla czynności równo-noczesnej
wcześniejszej
późniejszej
czas teraźniejszy lub przyszły
quaeris
con. praesentis quid agam
con. perfecti quid egerim
-urus sim quid acturus sim
czas przeszły
quaesivisti
con. imperfecti quid agerem
con. plusquamperfecti quid egissem
-urus essem quid acturus essem



Mówiąc o czasach orzeczenia w zdaniu nadrzędnym, mamy na myśli czasy w różnych trybach (indicativus, imperativus, coniunctivus) — z tym, że coniunctivus perfecti użyty jako prohibitivus (= imperat. praes.) lub potentialis traktuje się jako czas teraźniejszy. Infinitivus historicus uważa się za czas przeszły, praesens historicum za czas teraźniejszy Jub przeszły.
Tu ne quaesieris, quem mihi, quem tibi finem di dederint (Hor. carm. l 11, 1-2).
132

Jeżeli zdanie podrzędne jest zależne bezpośrednio od infinitiwu, participium, gerundium lub supinurn, to czas zależnego coniunctiwu stosuje się do orzeczenia (verbum finitum); jedynie zdanie zależne bezpośrednio od infinit. perfecti otrzymuje czasy coniunctiwu jak po czasie przeszłym.
Konstrukcja opisowa na -urus sim, essem. Dla wyrażenia czynności późniejszej niż akcja     § 268 zdania nadrzędnego używa się w zdaniu podrzędnym konstrukcji opisowej na -urus sim lub -urus essem, jeżeli stosunek następczy nie jest zaznaczony w inny sposób. Natomiast, jeżeli w zdaniu podrzędnym występują takie wyrazy jak eros, brevi, postea, albo jeżeli stosunek następczy wynika z treści zdania, używa się con. praes. czy imperf. jak dla czynności równoczesnej; odnosi się to szczególnie do zdań okolicznikowych celu oraz zdań dopełnieniowych zaczynających się od spójników ut, ne, neve (zob. §§ 280, 281). Jeżeli czasownik nie tworzy form od tematu supini, albo użyty jest w passivum, konstrukcja opisowa przybiera postać dłuższą: futurum sit ut z con. praes., lub futurum esset ut z con. imperf.
Uwzględniając przytoczone uwagi można by schemat podany w § 266 uzupełnić nastę-     g »9 pująco.
CONSECUTIO TEMPORUM
   Zależność czasów coniunct. w zdaniu podrzędnym od orzeczenia zdania nadrzędnego.


W zdaniu podrzędnym
W zdaniu nadrzędnym
dla czynności równoczesnej
wcześniejszej
późniejszej
praesens
con. praesentis
con. perfecti
-urus sim lub
futurum I


con. praes.
futurum exactum



quaeris




quaeres




quaesiveris




quaere



quid
si quaeras

quid agam
quid egerim
acturus sim
ne quaesiveris









quaerere vis




te quaesiturum




esse spero




imperfectum



perfectum
con. imperfecti
con. plusquamper-
-urus essem lub
plusq u am perfec t um

fecti
con. imperfecti
quaerebas




quaesivisti




quaesiveras cum quaesivisses quaerere solebas

quid agerem
quid cyissem
quid acturus essem
quaesivisse videris




133



§ 270


Odstępstwa od consecutio tempornm. Niekiedy czas coniunct. w zdaniu podrzędnym nie stosuje się do orzeczenia zdania nadrzędnego, lecz do chwili mówienia; zdanie podrzędne otrzymuje wtedy czas jak gdyby było niezależne. Występować więc może con. praes. lub perfecti, choć orzeczenie zdania nadrzędnego stoi w czasie przeszłym. Odnosi się to szczególnie do zdań skutkowych, niekiedy także do zdań pytających zależnych. Nie stosuje się do consecutio temporum con. irrealis oraz con. dubitativus dla przeszłości (zob. § 260 i 259).

«m	IMPERATIVUS
Imperativuspraesentis — mający formy dla drugiej osoby liczby pojedynczej i mnogiej -wyraża rozkaz, życzenie lub prośbę.
Manus Ima et cena (Cic. De or. II 246).
Si vis amari, ama (Sen. ep. 9, 6).
Imperativus futuri — mający formy dla osoby drugiej i trzeciej — wyraża polecenie, które należy wykonać w przyszłości; występuje szczególnie w ustawach, układach, testamentach. Niekiedy wykonanie polecenia uzależnia się od spełnienia pewnego warunku.
Si me diligis, ad me litteras mittito (Cic. fam. III 9, 2).
Regio imperia duo sunto iique consules appellantor (Cic. leg. III 8).
       Virgines Vestales in urbe custodiunto ignem foci publici sempiternum (Cic. leg. TL 8, 20).
Od czasowników scio, memini używa się tylko imperatiwu futuri: scito, scitote; memento, mementote.
   Zakres użycia imperatiwu w łacinie jest dużo mniejszy niż w języku polskim; w wielu wypadkach zastępuje go coniunctivus, szczególnie w pierwszej osobie liczby mnogiej i trzeciej osobie obu liczb, lecz niekiedy także w osobie drugiej (§ 262, 263, 264).
    
{ 272
RODZAJE ZDAŃ
Ze względu na treść zdania oraz zamiar, z jakim je wypowiadamy, wyróżnia się:
a.	zdania oznajmujące
b.	zdania żądające
c.	zdania pytające
273    Zdania oznajmujące występują w dwojakiej postaci: twierdzącej lub przeczącej. Budowa łacińskich zdań przeczących znacznie się różni od polskich.
1. W języku łacińskim zdanie przeczące ma tylko jedno przeczenie. Jeżeli więc w zdaniu występuje zaimek przeczący, nie stawia się już przeczenia przed orzeczeniem. Polskiemu zdaniu z kilku zaimkami przeczącymi odpowiada w łacinie zdanie z jednym zaimkiem przeczącym; pozostałe występują bez negacji tj. jako zaimki nieokreślone. Militem non mdi = nie widziałem żołnierza Nullum militem vidi = nie widziałem żadnego żołnierza Nullum militem usąuam vidi = nie widziałem nigdzie żadnego żołnierza
134

      Nemo	ullum militem usquam vidit = nikt nie widział nigdzie żadnego żołnierza.
Można zestawić następujące odpowiedniki:


nemo	quisquam = nikt
nihil	quidquam = nic
nullus	ullus        = żaden
nunquam	unquam    = nigdy
nusquam	usquam     = nigdzie
   2.	Polskiemu / nie odpowiada w łacinie neque. Ta postać przeczenia występuje też
w połączeniu z zaimkami:
neque quisquam = i nikt neque quidquam = i nic neque ullus = i żaden neque unquam = i nigdy neque usquam — i nigdzie.
   3.	Ne — quidem znaczy nawet nie, przy czym wyraz, na którym spoczywa nacisk,
stawia się między owymi członami:
nerex quidem = nawet król nie.
Zdania żądające to takie, w których mówiący rozkazuje, zakazuje, żąda, prosi, życzy sobie,    g 274 Orzeczenie w tych zdaniach występuje w trybie rozkazującym lub przypuszczającym, przy czym należy zaznaczyć, że w łacinie coniunctiwu używa się znacznie częściej niż w języku polskim (por. §§ 257 - 264).
    Rozkaz można złagodzić dodając do imperatiwu takie wyrażenia jak quaeso = proszę, sis = si vis, sodes = si audes, albo używając velim z con. praes. Niekiedy rozkaz wyraża się przez indicativus futuri I podobnie jak w języku polskim.
Tu nihil invitd dices faciesve Minervd (Hor. Pis. 385). Tu me diliges et valebis (Cic. fam. IX 22, 5).
Zakaz w osobie drugiej wyrazić można w różny sposób:
a.	ne (także nihil, numquam) z con. perfecti: ne dixeris, ne dixeritis.
b.	noli z infin. praes.: noli dicere, nollte dicere.
c.	cave z con. praes.: cave dicas, cavete dicatis.
d.	fac ne z con. praes.: fac ne dicas, facite ne dicatis, rzadziej przez:
e.	ne z imperatiwem II: ne dicito
f.	ne z con. praes.: ne dicas.
Zdania pytające dzielą się wyraźnie na dwie grupy:	§ m
   a. Mówiący pyta słuchacza o pewien szczegół, oczekuje uzupełnienia sądu; używa się wtedy zaimków pytających (także przystawnych): quis, quid, uter, qualis (w różnych przypadkach), ubi, unde, quo, cur, quare ii. Tę grupę nazywamy pytaniami wyrazowymi.

Ubi habitasl (Plaut. Vidul. 54).
Unde tibi haec nota suntl (Cic. Pis. 28, 68).
135


b. Mówiący zwraca się do słuchacza o rozstrzygnięcie treści zdania, oczekuje odpowiedzi tak lub nie. Tę grupę nazywamy pytaniami treściowymi. W zdaniach tych występują zwykle partykuły pytające: -ne (enklityczne) = czy, mim = czyż, nonne = czyi nie, a w pytaniu rozłącznym (poi. czy — czy): utrum — on — on -ne — on — an — on — on.
Partykuła num sugeruje odpowiedź przeczącą, nonne odpowiedź twierdzącą; enklit -ne doczepia się do wyrazu, na którym spoczywa akcent. Często w zdaniu pytającym nie ma żadnej partykuły pytającej; charakter pytający zdania zaznacza się przez odpowiednią intonację.
Videsne navem Ulami (Cic. Acad. II 25, 81).
Num ąuis est hic alius praeter me atąue tel (Plaut. Trin. 69).
Utrum hoc tu parum commeministi, an ego non satis intellexi, an mutasti sententiaml
(Cic. Att. IX 2).
       Hodie duxorem ducisl (Ter. Andr. 322). Niekiedy zdania są tylko pozornie pytające; mówiący nie oczekuje odpowiedzi, gdyż dobrze wie to, o co pyta. Formą pytającą chce wzruszyć słuchaczy lub spotęgować wrażenie. Są to tzw. pytania retoryczne.
Nihilne prodest oratori iuris civilis sciential (Cic. De or. I 59, 250).
Num eloquentia Platonem superare possumusl (Cic. Tusc. I 11, 24).
Utrum de imperatore populi Romani, an de Hannibale loquimur (Cic. Att. VII 11, 1)

S 27«

ZDANIA ZŁOŻONE
Jeżeli zdanie zawiera tylko jedno orzeczenie, nazywamy je zdaniem pojedynczym. Zdanie, w którego skład wchodzą dwa Jub więcej zdań pojedynczych (orzeczeń), nazywamy zdaniem złożonym. Ze względu na stosunek zachodzący między zdaniami wchodzącymi
w skład zdania złożonego rozróżniamy:
•
a.	zdanie złożone współrzędnie
b.	zdanie złożone podrzędnie.



 



8277


ZDANIA WSPÓŁRZĘDNIE ZŁOŻONE
W zdaniu współrzędnie złożonym jego człony (zdania pojedyncze) określają się obustronnie i wzajemnie: mają one jakąś podstawę zespolenia, np. występują w nich dwie treści równoczesne, dwie treści przeciwstawne itp. Na podstawę zespolenia wskazują zwykle pewne wyrazy, najczęściej są to spójniki. Niekiedy jednak brak jest wyrazowych wskaźników zespolenia, wskaźnikiem jest jedynie sposób wypowiedzenia, a więc odpowiednia intonacja, przycisk, pauza. Między członami zdania współrzędnie złożonego zachodzić może stosunek:
a. łączny, kiedy treści zdań tylko współistnieją w czasie, niekiedy także w przestrzeni;

136

wskaźnikami zespolenia mogą być następujące spójniki (coniunctiones copulativae):
et = i	quoque = także, również
-gue (enklityczne) = i	negue, nec = i nie
atgue, ac = i, a nadto, a nawet      et non = i nie (jeżeli odnosi się do jednego
etiam = także, nawet	wyrazu i użyte jest z przyciskiem).
Niekiedy spójniki te podwaja się: et — et, neque — negue.
Uwaga. Trzy lub więcej zdań, członów, wyrazów równorzędnych stawia się obok siebie:
1.	bez spójników (asyndeton):
Veni, vidi, vici. Honeste, sapienter, iuste vivere.
2.	wszystkie ze spójnikiem et (polisyndeton):
Honeste et sapienter et iuste.

3.	ostatni ze spójnikiem -que:
honeste, sapienter iusteque.


   b.	przeciwstawny, kiedy współistniejące treści wykazują ponadto jakieś przeci
wieństwo; wskaźnikami mogą być spójniki (coniunctiones adversativae):

sed, verum = lecz, ale	atgui = a jednak, a przecież
at = ale, natomiast, tymczasem    tamen = jednak, przecież autem, vero = zaś
   c.	rozłączny, kiedy treść jednego zdania wyłącza jednoczesne istnienie treści dru
giego; wskaźnikami mogą być spójniki (coniunctiones disiunctivae): aut = albo,
vel = lub, czyli, -ve = lub, sive, seu = czyli. Występuje także jako podwojone: aut — aut,
sive — sive, vel — vel.
   d.	wynikowy, kiedy treść zdania drugiego pojmuje się jako następstwo wynikające
z treści pierwszego; wskaźnikami mogą być spójniki (coniunctiones conclusivae):
itague, ergo, igitur, proinde = przeto, zatem, więc
   e.	przyczynowy;   wskaźnikami   są   spójniki   (coniunctiones   causales):   nam,
namgue, enim, etenim — albowiem, bowiem, bo.
  • PODZIAŁ ZDAŃ PODRZĘDNYCH
O zdaniu podrzędnie złożonym mówimy, kiedy jeden jego człon (jedno zdanie pojedyncze) jest nadrzędny, określany, drugi zaś jest zdaniem podrzędnym, określającym; innymi słowy zdanie podrzędne jako całość nawiązuje bezpośrednio do jednej jakiejś części zdania nadrzędnego. Ze stanowiska zdania nadrzędnego można pytać o zdanie podrzędne tak jak pytamy o podmiot, orzecznik, przydawkę, dopełnienie, okolicznik zdania pojedynczego. Zależnie od tego, jaką część zdania nadrzędnego wypowiada czy uzupełnia, otrzymuje zdanie swoją nazwę; ze względu więc na funkcję uzupełniającą w stosunku do zdania nadrzędnego rozróżniamy zdania podrzędne:
a.	podmiotowe

b.	orzecznikowe
c.	przydawkowe
d.	dopełnieniowe
e.	okolicznikowe

{ 278

137

8279 O stosunku składniowym zdania podrzędnego do nadrzędnego mówi nie tylko ich treść, lecz także pewien wyraz, który nazywamy wskaźnikiem zespolenia; może nim być (a) spójnik (b) zaimek względny w zdaniu podrzędnym, któremu w zdaniu nadrzędnym odpowiada, wyrażony lub domyślny, odpowiedni zaimek wskazujący. Niekiedy brak wskaźnika wyrazowego; wskaźnikiem zespolenia jest jedynie sposób wymówienia, a więc intonacja, przycisk zdaniowy i pauza oraz użycie coniunctiwu w zdaniu podrzędnym, Ze względu więc na formę zespolenia, czyli sposób połączenia ze zdaniem nadrzędnym, wyróżniamy zdania podrzędne:
a.	spójnikowe
b.	względne
c.	bezspójnikowe
Wśród spójników wyróżnić można spójniki jednoznaczne, np. etsi, quia i spójniki

wieloznaczne, pełniące różne funkcje, np. cum, ut.
O znaczeniu i funkcji spójników będzie mowa w §§ 280 - 299.
     Uwaga. Warto podkreślić, że te same lub podobne zaimki mogą zaczynać zdanie względne i zdanie bezspójnikowe (pytające zależne), np.:
1. Zasługuje na pochwalę (ten), kto to zrobil.
2. Wiem, kto to zrobił.
         W pierwszym wypadku można uzupełnić odpowiednik ten, mamy tu zdanie względne; w drugim wypadku jest to zdanie pytające zależne, a jeśli chodzi o formę zespolenia — zdanie bezspójnikowe. W języku łacińskim powyższe rozróżnienie jest tym ważniejsze, że w zdaniu podrzędnym należy użyć innego trybu, w pierwszym wypadku indicati wu, w drugim coniunctiwu.
•
f 280    Zdania okolicznikowe celu. Odpowiadają na pytania: po col na col. Zaczynają się od spój- i ników: ut («//') = aby, żeby, ażeby, ne = aby nie, neve (neu) = i aby nie, quo (z compar.) = aby tym. Kładzie się w nich coniunctivus praesentis lub imperfecti według conse-cutio temporum (innych czasów coniunct. nie używa się, gdyż cel nie może być czynnością uprzednią).
Legibus idcirco omnes servimus, ut liberi esse possimus (Cic. Cluent, 146). Helvetii constituerunt sementes quam maximas, ut in itinere copia frumenti sup-peteret (Caes. Gali. I 3, 1). Dionysius, ne tonsori collum committeret, tondere filias suas docuit (Cic. Tusc. V 58).
    Uwaga. Jeżeli przeczenie odnosi się do jednego wyrazu użytego z naciskiem, używamy ut non; poza tym w zdaniach zaprzeczonych kładzie się ne: ne quis = aby ktoś nie, aby nikt nie; ne quid = aby nic, ne umguom = aby nigdy itp. neve = i aby nie, zaczyna drugie zdanie celowe, quo używa się w połączeniu z comparatiwem: quo facilius = aby tym łatwiej.
   Przestroga. W języku polskim orzeczenie zdania celowego występuje czasem w bezokoliczniku, jeżeli podmiot zdania celowego jest zarazem podmiotem zdania nadrzędnego; w języku łacińskim kładzie się zawsze coniunctivus, o czym należy pamiętać przy tłumaczeniu z języka polskiego na łaciński.
S «i Zdania podrzędne dopełnieniowe — to takie zdania, o które ze stanowiska zdania nadrzędnego pytamy tak samo jak o dopełnienie zdania pojedynczego. (Zaimek pytający może występować w różnych przypadkach, szczególnie w accusatiwie).
138





Zdania dopełnieniowe podobnie jak w języku polskim mogą być spójnikowe, względne lub bezspójnikowe.
    Uwaga. Polskim zdaniom dopełnieniowym odpowiadają w łacinie także równoważniki zdań wyrażone przez konstrukcję accus. cum infmitivo. Niektóre spójnikowe zdania dopełnieniowe mają budowę podobną do zdań okolicznikowych celu.
Spójnikowe zdania dopełnieniowe występują:
•
a.	po czasownikach (verba curandi et postulandi):
optare = życzyć sobie




postulare, flagitare = żądać petere, rogare orare, precari = prosić obsecrare, obtestari = zaklinać curare, operom dare = starać się praecipere = polecać hortari, monere = zachęcać, napominać suadere = radzić, monere = napominać facere, efficere, perficere = sprawić, dokonać assequi, adipisci = osiągać
Spójniki: ut = aby (że), ne — aby nie (że nie), neve (neu) = i aby nie. Występuje coniunc-tivus praesentis lub imperfecti według consecutio temporum (por. §§ 269, 280).
Cura, ut valeas (Cic. Att. V 20, 9).
Paupertas impulit audax, ut versus facetem (Hor. Epist. II 2, 50 - 51).
Caesar postulavit, ne Ariovistus Aeduis helium inferret (Caes. Gali. I 43, 9).
   b.	po czasownikach wyrażających obawę (verba timendi): timere, metuere, vereri
i wyrażeniach o podobnej treści metus est, periculum est = zachodzi obawa, niebezpie
czeństwo.
Spójniki: ne = aby nie, czy nie, że (obawa połączona z życzeniem, aby się coś nie stało); ne non = czy, że nie (obawa połączona z życzeniem, aby się coś stało).
Valde metuo, ne frigeas in hibernis (Cic. fam. VII 10, 2).
Timebam, ne evenirent ea, quae acciderunt (Cic. fam. VI 21, 1).
Labienus veritus est, ne kostium impetum sustinere non posset (Caes. Gali. V 47).
   c.	po czasownikach oznaczających przeszkodę (verba impediendi): impedire, prohi-
bere = przeszkadzać, obstare, obsistere — sprzeciwiać się, resistere, repugnare = opierać
się itp.


Spójniki: quominus, ne.

Quid obstał, quominus sit beatusl (Cic. nat.d. I 95). Plura ne scribam, dolore impedior (Cic. Att. XI 13, 5).
d.	po wyrażeniach:
non dubito quin = nie wątpię, że
guis dubitat quin = któż by wątpił, że
retineri non possum quin = nie mogę się powstrzymać itp. Spójnik quin, coniunctivus według consecutio temporum. Podobną konstrukcję mają zdania podmiotowe po wyrażeniu: non est dubium quin. Uli non dubitant, quin ea vera sint, quae defendunt (Cic. Acad. II 8).





139



Mihi numquam dubium fuit, quin tibi essem carissimus (Cic. fam. V 19, 1). Noli dubitare, mi Tiro, quin te sublevatums sim (Cic. fam. XVI 21, 7).
§ 282 Zdania podrzędne skutkowe. Wśród zdań okolicznikowych sposobu — odpowiadających na pytanie jaki — wyróżniamy zdania mówiące o skutku wywołanym przez treść zdania nadrzędnego; określamy je jako skutkowe. Zdania, te są spójnikowe. Zaczynają się od ut (uti) = że, ut non = że nie (ut nemo, ut nihil itp.). Kładzie się w nich coniunctivus według zasad podanych w § 270. W zdaniu nadrzędnym występują często wyrazy: ita, sic, tam = tak, adeo = do tego stopnia, tantopere = tak bardzo, tot = tyle, talis = taki, tantus = tak wielki; wyrazy te można by nazwać zapowiednikami zespolenia, niekiedy można się ich domyślić lub uzupełnić.
Tanta vis probitatis est, ut eam in hoste etiam diligamus (Cic. Lael. 29). Epaminondas adeo fuit veritatis diligens, ut ne ioco quidem mentiretur (Nep. Epam,
3, 1).
Tot annos ita vivo, ut nullius unquam me tempore aut commodo otium meum abs-
traxerit (Cic. Arch. 12).
Siciliam Verres per triennium ita vastavit, ut ea restitui in antiquum statum nullo
modo possit (Cic. Verr. pr. 12).

Adeo excellebat Aristides abstinentia, ut mus post hominum memoriam cognomine
iusti sit appellatus (Nep. Arist. 1).
     Uwaga. Przy tłumaczeniu z języka polskiego na łacinę można przyjąć praktyczną wskazówkę, iż w zdaniu skutkowym kładzie się coniunctivus takiego czasu, w jakim występuje orzeczenie zdania podrzędnego w języku polskim.
8 2» Zdanie podrzędne podmiotowe to takie zdanie, o które ze stanowiska zdania nadrzędnego pytamy: ktol col — jak o podmiot zdania pojedynczego. Zdania podmiotowe podobnie jak w języku polskim mogą być spójnikowe, względne lub bezspójnikowe. Polskim zdaniom podmiotowym w niektórych wypadkach odpowiada w łacinie konstrukcja acc. lub nom. c. inf. Pewna odmiana spójnikowych zdań podmiotowych ma w łacinie podobną budowę jak zdania skutkowe.
H
Spójnikowe zdania podmiotowe występują:
    a.	po czasownikach użytych nieosobowo: est, fit, accidit, evenit, contingit — zdarza
się, restat = pozostaje, sequitur, efficitur = wynika, wypływa
    b.	po wyrażeniach złożonych z rzeczownika lub przymiotnika w rodzaju nijakim
i słowa posiłkowego est, np. mos est = jest zwyczajem, consuetudo est = jest przyzwy
czajeniem. Zaczynają się od ut, ut non (ut nemo itp.); kładzie się w nich coniunctivus (jak
w zdaniach skutkowych).
Persaepe evenit, ut utilitas cum honestate certet (Cic. Port. 25, 89).
Mos erat a maioribus Lacedaemoniis traditus, ut binos haberent semper reges, no-
minę magis quam imperia (Nep. 17, l, 2).
i 214    Zdania okolicznikowe przyczyny. Odpowiadają na pytania: dlaczego! z jakiego powodu? Zaczynają się od spójników:
a.	cum = ponieważ, praesertim cum = zwłaszcza że
    b.	quod, propterea quod, quia, quoniam (rzadziej quando, quandoquidem) = ponieważ
gdyż, dlatego że, skoro, kiedy.
140


Zdania z cum i praesertim cum mają coniunctivus według consecutio temporum, z innymi spójnikami — indicativus. Także po innych spójnikach (wymienionych pod b) może stać coniunctivus, jeżeli zdanie zawiera myśl cudzą (por. § 302).
Helvetii reliquos Gallos virtute praecedunt, quod fere cotidianis proeliis cum Ger-
manis contendunt (Caes. Gali. I l, 4).
Bene est mihi, quia tibi bene est (Plin. Ep. V 18, 1).
Cum cotidiani maximi fierent sumptus, celeriter pecunia deesse coepit (Nep. 10,
7, 2).
Quattuor reperio causas, cur senectus misera videatur: unam, quod avocet a rebus
gerendis, alteram, quod corpus faciat infirmius, tertiam, quod privet omnibus fere
voluptatibus, quartam, quod haud procul absit a morte (Cic. sen. 5, 15).
Uwaga. Spójnik cum ma także inne zastosowanie; o różnych jego funkcjach mówi § 292.
Zdania podrzędne przyzwalające. Odpowiadają na pytania: mimo col wbrew czemu? Mówią one o fakcie, którego byśmy normalnie nie oczekiwali ze względu na treść zdania nadrzędnego. Zaczynają się od spójników: quamquam, cum, quamvis, licet, ut (zaprzeczone ne), etsi, etiamsi, tametsi = chociaż, choć, aczkolwiek, jakkolwiek, lubo, jeśli nawet, chociażby, jeśliby nawet itp. W zdaniu nadrzędnym występuje często tamen = jednak.
a.	Quamquam łączy się z indicatiwem
Quamquam animus meminisse horret luctuque refugit, Incipiam (Verg. Aen. II 12).
b.	Cum, quamvis łączą się z coniunctiwem według consecutio temporum.
Ula, quamvis ridicula esset, sicut erant, mihi risum non moverunt (Cic. fam. VII
32, 3).
Phocion fuit perpetuo pauper, cum divitissimus esse posset (Nep. 19, l, 2).
     Uwaga. Swoisty charakter mają zdania wyrażające przeciwstawienie; zdanie podrzędne zaczyna się od cum (cum adversativum) które tłumaczymy: gdy przeciwnie, gdy tymczasem, podczas gdy, choć; kładzie się coniunctivus.
Socratis ingenium variosque sermones immortalitati scriptis suis Plato tradidit, cum ipse litteram Socrates nullam reliquisset (Cic. De or. III 16, 60). Cum feriant unum, non unum fulmina terrent (Ovid. Pont. III 2, 9).
c.	Licet ut, (zaprzecz, ne) łączą się z coniunctiwem praesentis lub perfecti.
Ut desint vires, tamen est laudanda voluntas (Ovid. Pont. III 4, 79 ).
   d.	Etsi, etiamsi, tametsi zaczynają zdania przyzwalające z odcieniem zdań warunko
wych; występują tu tryby i czasy jak w okresach warunkowych (por. § 286).
Datis, etsi non aequum locum videbat suis, tamen fretus numero copiarum suarum confligere cupiebat (Nep. l, 5, 4).
Zdania warunkowe. Zdanie podrzędne warunkowe odpowiada na pytanie: pod jakim wa-Tunkieml Mówi ono o fakcie, który musi się wprzód dokonać, aby nastąpiło to, co stanowi treść zdania nadrzędnego. Zdanie podrzędne warunkowe jest spójnikowe; zaczyna się od spójników: si = jeżeli, jeśli, jeżeliby, jeśliby, gdyby; nisi, ni, si, minus = jeżeli nie, jeśli nie, jeżeliby nie, jeśliby nie, gdyby nie; sin = jeżeli zaś, jeśli zaś. Zdanie podrzędne warunkowe wraz ze zdaniem nadrzędnym tworzy tzw. okres warunkowy; zdanie podrzędne nazywamy poprzednikiem, nadrzędne następnikiem. Za-

285
§ 28«

141

leżnie od tego, jak osoba mówiąca ocenia stosunek warunku do rzeczywistości, można rozróżnić trzy okresy:
    1.	Modus irrealis — okres nierzeczywistości. Jeżeli mówiący chce podkreślić, że
warunek przez niego wyrażony jest niezgodny z rzeczywistością, a zatem i następnik się
nie spełnia, kładzie się w poprzedniku i następniku coniunctivus imperfecti dla te
raźniejszości i przyszłości, a coniunctivus plusqnamperfecti dla przeszłości. W ję
zyku polskim występuje najczęściej spójnik gdyby.
Sicilia tota si una voce loqueretur, hoc diceret; si universa provincia loqui posset,
hac voce uteretur; quoniam id non poterat, harum rerum actorem ipsa delegit (Cic.
Caec. 11, 19).
Has inimicitias Roscius si cavere potuisset, viveret (Cic. Amer. 17).
Haec ąuidem ego non fenem, nisi me in philosophiae portum contulissem (Cic. fam.
VII 30, 2).
   Uwaga. W następniku okresu nierzeczywistości kładzie się czasem (a) indicativus czasowników possum, debeo (b) indicativus konstrukcji opisowej czynnej lub biernej (c) indicativus innych czasowników, jeżeli towarzyszy im przysłówek: paene, prope — prawie, niemal, o mało co.
Deleri totus exercitus potuit, si fugientes persecuti victores essent (Liv. XXXII 12, 7).
Ea mulier, si hoc tempore non diem suum obisset, paucis post annis tamen ei morien-
dum fuit (Cic. fam. IV 5, 4).
Pons iter paene hostibus dedit, ni unus vir futsset Horatius Cocles (Liv. II 10, 2).
    2.	Modus potentialis  — okres możliwości. Jeżeli mówiący uważa warunek za
możliwy do spełnienia, ale nie chce lub nie może rozstrzygnąć, jaki jest właściwie jego
stosunek do rzeczywistości, kładzie się w obu członach okresu coniunctivus praesentis
dla teraźniejszości i przyszłości, a coniunctivus  perfecti dla przeszłości. W języku
polskim występują spójniki: jeśliby, jeżeliby; zaś w sposobie wyrażania nie ma wyraźnej
różnicy między okresem możliwości i nierzeczywistości.
Thucydidis orationes imitari neque possim, si velim, nec velim fortasse, si possim (Cic. Brut. 287).
    3.	Modus realis — okres rzeczywistości. Jeżeli mówiący zakłada, że warunek jest
„do spełnienia", ale nie wypowiada się, jaki jest jego stosunek do rzeczywistości, w obu
członach okresu kładzie się indicativus jakiegokolwiek czasu; w następniku występuje
też często imperativus. Okres ten nosi nazwę realis (rzeczywisty), choć właściwsza
wydaje się nazwa „nieokreślony".
Si vis amari, oma (Sen. Ep. 9, 6).
Pani sunt foris arma, nisi est consilium domi (Cic. off. I 76).
Naturom si seqiiemur ducem, numquam aberrabimus (Cic. off. I 100).
Zdarza się, że poprzednik należy do jednego, a następnik do innego okresu; mamy wtedy okres warunkowy mieszany.
Si fractus illabatur orbis, impavidum ferient ruinae (Hor. Carm. III 3, 7).
     Uwaga. Nist po przeczeniu (nemo nisi, nihil nisi itp.) tłumaczymy przez tylko, jedynie, chyba że. Jeżeli w poprzedniku przeczenie odnosi się do jednego wyrazu, używamy si nOn, natomiast nisi kładzie się, jeżeli przeczenie odnosi się do treści całego zdania.
142



Zdania warunkowe zależne. Jeżeli następnik okresu rzeczywistości lub możliwości wystę-    § 287 puje w konstrukcji accusativi cum infinitivo albo jest zdaniem zależnym wymagającym użycia coniunctiwu, także poprzednik kładzie się w coniunctiwie; czas coniunct. stosuje się według consecutio temporum.
Inaczej zachowuje się zależny okres nierzeczywistości. Poprzednik nie ulega zmianie (bez względu na consecutio temporum); natomiast następnik w zależności wymagającej konstrukcji acc. cum infin. przybiera infinitivus na -urum fuisse, w zależności zaś wymagającej użycia coniunctiwu przybiera formę coniunct. perfecti koniugacji opisowej czynnej (na -urns fuerim) bez względu na consecutio temporum. Te zmiany zachodzą jednak tylko przy czasownikach, które mają temat supini i mogą owe formy utworzyć.
Sic ab hominibus doctis accepimus, non solum ex malis eligere minima oportere»
sed etiam excerpere ex his ipsis, si ąuid inesset boni (Cic. off. III l, 3) — Niezal.:
opprtet, si inest.
Dicamus Crassum non fuisse periturum, si omini paruisset (Cic. div. II 40, 94) —
Niezal.: non perisset, si paruisset.
Dic, quidnam facturus fueris, si eo tempore censor fuisses (Liv. IX 33, 7).
Zdania wyrażające warunek pożądany. Odmianą zdań warunkowych są zdania wyrażające warunek, który osoba mówiąca uważa za wyłączny i pożądany. Zaczynają się one od spójników modo, dum, dummodo = byle, byleby: modo ne, dum ne, dummodo ne = byle(by) tylko nie. Występuje w nich coniunctivus jak w poprzedniku okresu możliwości lub nierzeczywistości.
Oderint, dum metuant (Suet. Calig. 30).
Omnia postposui, dummodo praeceptis patris parerem (Cic. fam. XVI 21, 6).
Zdania okolicznikowe czasu. Odpowiadają na pytania: kiedy! odkąd! dopóki! Określają     § 288 czas trwania czynności zdania nadrzędnego, przy czym zachodzić może trojaki stosunek. Czynność zdania czasowego może być:
1. wcześniejsza (uprzednia) niż czynność zdaniu nadrzędnego
2. równoczesna z czynnością zdania nadrzędnego
   3. późniejsza (następcza) niż czynność zdania nadrzędnego, przy czym może cho
dzić o stosunek bezpośrednio następczy lub ogólnikowo następczy.
Zdania czasowe wyrażające czynność uprzednią. Czynność wcześniejszą niż akcja zdania    5 289 nadrzędnego wyraża się przez:
   a.	cum = kiedy z coniunct. plusquamperfecti (cum narrativum lub histo-
ricum z odcieniem przyczynowym) w opowiadaniu wypadków przeszłych.
Epaminondos, cum vicisset Lacedaemonios apud Mantineam atque ipse gravi vul-
nere examinari se videret, quaesivit, salvusne esset clipeus (Cic. fm. II 97).
Cum Caesar Ariminum occupavisset, Urbem reliquimus (Cic. fam. XVI 12, 2).
   b.	postquam, ut, ubi, simul, simulac, simulatque = skoro; ut primum, ubi primum,
cum primum  — skoro tylko z indic. perfecti (rzadziej z indic. praesentis historici) dla
czynności przeszłej jednorazowej.
Lacedaemonii, postquam audierunt mur os strui, legałoś Athenas miserunt, qui id fieri vetarent (Nep. 2, 6, 4).
143


92*0
    
c. ut, ubi, simulac, cum (iterativum), quotiens = ilekroć z indicatiwem różnych czasów dla czynności powtarzających się.
Poetarum libros delectationis causa, cum est otium, legere soleo (Cic. De or. II 59).
Zdania czasowe wyrażające czynność równoczesną. Czynność zdania czasowego równoczesną z akcją zdania nadrzędnego wyraża się przez:
   a.	cum z indicatiwem (cum temporale); w zdaniu nadrzędnym występują często
słowa: tum, eo tempore, eo die itp. Zdanie podrzędne określa jedynie czas, poza tym mię
dzy czynnościami obu zdań nie ma wewnętrznego związku.
Cum Caesar in Galliam venit, alterius factionis principes erant Haedui, alteriia Sequani (Caes. Gali. VI 12, 1)
   b.	cum z indicatiwem (cum explicativum, czyli coincidentiae); zachodzi tu
nie tylko równocześność czynności, ale ponadto zdanie czasowe wyjaśnia, na czym pole
ga czynność wyrażona w zdaniu nadrzędnym: oba zdania mają ten sam podmiot, ten
sam tryb i czas. W języku polskim oddajemy zdanie podrzędne przez imiesłów współ
czesny przysłówkowy na -ąc albo przez zwroty: przez to, że lub kiedy.
De te, Catilina, cum tacent, clamant (Cic. Catil. I 21). Cum „nosce te" dicit Apollo, hoc dicit'. „nosce animum /MM/M" (Cic. Tusc. I 52).
Epicurus ex animis hominum extraxit radicitus religionem, cum dis immortalibus et opem et gratiam sustulit (Cic. nat. d. I 121).
    c.	cum = kiedy z coniunct.  imperfecti  (cum narrativum lub historicum);
w opowiadaniu wypadków przeszłych wyraża okolicznik czasu z odcieniem przyczyno
wym. Ten odcień przyczynowy i wzajemna zależność obu czynności odróżnia cum nar
rativum od cum temporale.
Epaminondas, cum vicisset Lacedaemonios apud Mantineam atque ipse gravi vulnere exanimari se videret, quaesivit, salvusne esset clipeus (Cic. fin. II 97). Maiores nostri, convenae, pastoresque, cum in his locis nihil praeter silvas paludesque esset, novam urbem tam brevi aedificarunt (Liv. V 53, 9).
    d.	postquam z indic. imperfecti w opowiadaniu wyraża okoliczności uboczne równo
czesne z czynnością zdania nadrzędnego.
Labienus, postquam neque aggeres neque fossae vim kostium sustinere poterant, Caesarem facit certiorem (Caes. Gali. VII 87, 3).
   e.	dum = podczas gdy z indicat. praes. historici; w przekładzie na język polski
kładziemy czas przeszły czasowników niedokonanych, rzadziej czas teraźniejszy.
Haec dum apud hostes geruntur, Pothinus a Caesare est interfectus (Caes. B. civ. III 112, 11).
f.	dum, donec, quoad, quamdiu = jak długo, dopóki z indicatiwem wszystkich czasów.
Fuit Lacedaemoniorum gens fortis, dum Lycurgi leges vigebant (Cic. Tusc. I 101). Ut aegroto, dum anima est, spes esse dicitur, sic ego, quoad Pompeius in Italia fuit, sperare non destiti (Cic. Att. IX 10, 3).

 

1291

Zdania czasowe wyrażające czynność późniejszą. Wyróżniamy tu dwie odmiany zdań:
1. Zdania czasowe oznaczające kres czasu akcji wyrażonej przez zdanie nadrzędne;
akcja zdania czasowego rozgrywa się natychmiast po wydarzeniu zdania nadrzędnego.
144

Ten stosunek bezpośrednio następczy wyraża się przez:
   a.	dum, donec, ąuoad = aż, dopóki nie z indic. praes., perfecti lub futuri exacti
dla wyrażenia czynności uważanej za rzeczywistą.
Epaminondas usąue eo ferrum in corpore retinuit, ąuoad renuntiatum est vicisse Boeotos (Nep. 15, 9, 3).
    b.	dum, donec, ąuoad = ażby, dopóki by nie z coniunctiwem dla wyrażenia czynności
uważanej za zamierzoną lub możliwą.
Quinctius paucos moratus est dies, dum se copiae ab Corcyra assequerentur (Liv. XXXII 9, 8).
    c.	Osobliwy typ stanowią tzw. zdania czasowe odwrotne. Zaczynają się od cum
(cum inversum) z indic. perfecti lub praes. histor., często z dodatkiem subito, re-
pente, interea. Zachodzi tu stosunek bezpośredniej następczości. Osobliwość polega na
tym, że myśl główna zawarta jest w zdaniu zaczynającym się od cum, a więc formalnie
podrzędnym, określenie zaś czasu wyrażone jest przez zdanie formalnie nadrzędne, w któ
rym występuje imperfeetum lub plusquamperfectum indicativi, często z dodatkiem: iam,
vix, nondum itp.
lamque rex eduxerat copias et moenia obsidebat, cum hostium obruti telis sunt (Curt.
VIII	10, 16).
Vixdum tuam epistołom legeram, cum ad me Postumius Curtius venit (Cic. A tt.
IX	2a, 3).
   2. Zdania czasowe wyrażające ogólnie czynność późniejszą niż akcja zdania nadrzędnego; ten stosunek (ogólnikowo) następczy wyraża się przez:
   a.	antequam, priusquam = nim, zanim z indic. praes. perf. lub futuri exacti dla
czynności, którą mówiący uważa za rzeczywistą. W tłumaczeniu na język polski prae-
sens oddaje się przez czas przyszły.
j      t f	f   j    j
Qua de re antequam dicere incipio, perpauca mihi de meo officio verba facienda sunt (Cic. Cluent. 117).
   b.	antequam, priusquam = zanim by z coniunctiwem dla czynności, którą mówiący
uważa za oczekiwaną lub zamierzoną.
   Antequam verbum facerem, praetor de sella surrexit atque abiit (Cic. Verr. 4, 147). Uwaga. Wyrazy antequam, priusquam mogą być rozdzielone: pierwsza część występuje w zdaniu nadrzędnym, a zdanie czasowe zaczyna się od quam. Jeżeli zdanie nadrzędne jest zaprzeczone, non, prius quam w języku polskim oddajemy przez: nie pierwej aż.
    
SPÓJNIKI WIELOZNACZNE

S 292

Niektóre spójniki pełnią różne funkcje; najważniejsze z nich to: cum oraz ut.
Cum z coniunctiwem może znaczyć:
   1. kiedy (cum narrativum vel historicum) — zaczyna zdania czasowe z odcieniem przy
czynowym (§§ 289a, 290c).
2. ponieważ (cum causale) — zaczyna zdania przyczynowe (§ 284).
3. chociaż (cum concessivum) — zaczyna zdania przyzwalające (§ 285).
1. 
10   wikarjak — Gramatyka

145

   4.	gdy tymczasem, gdy przeciwnie, podczas gdy, choć (cum adversativum).
Czas coniunctiwu stosuje się do zasad o consecutio temporum z tym, że cum narrativum
łączy się tylko z coniunct. imperfecti lub plusquamperfecti, występuje bowiem w opowia
daniu wydarzeń przeszłych (w zdaniu nadrzędnym jest czas przeszły).
Cum z indicatiwem występuje w zdaniach czasowych w różnych odmianach — jako:
5. cum temporale (§ 290a) = kiedy
6. cum explicativum (§ 290b) = kiedy, przez to że
7. cum iterativum (§ 289c) = ilekroć
8. cum inversum (§ 291c) = gdy (nagle)
Ut z coniunctiwem może znaczyć:
1. aby, ażeby (ut finale) - zaczyna zdania celowe
2. aby, ażeby (ut obiectivum) — zaczyna zdania dopełnieniowe
3. że, iż (ut consecutivum) — zaczyna zdania skutkowe
4. że, iż — zaczyna zdania podmiotowe
5. chociaż (ut concessivum) - zaczyna zdania przyzwalające
Ut z indicatiwem:
6. jak (ut comparativum) — w zdaniach porównawczych
7. skoro, gdy (ut temporale) z indic. perfecti — w zdaniach czasowych.
§ ^	ZDANIA WZGLĘDNE
Często jako wskaźniki zespolenia występują na początku zdań podrzędnych zaimki względne. W zdaniu nadrzędnym występują zwykle jako ich odpowiedniki jednorodne zaimki wskazujące is — qui, id — quod itd; jeżeli takie odpowiedniki nie są wyrażone, łatwo można je uzupełnić.
Podobnie jak w języku polskim, zdaniami względnymi są zdania: podmiotowe, dopełnieniowe, przydawkowe, orzecznikowe.
     Uwaga. Niekiedy rzeczownik, do którego odnosi się zaimek względny, występuje w zdaniu podrzędnym, zwłaszcza jeżeli stoi ono na pierwszym miejscu.
Qua nocte natus est AJexander, eadem templum Dianae Ephesiae conflagraoit. (Po
       polsku): Tej samej nocy, w której... Czasem powtarza się rzeczownik, do którego odnosi się zaimek względny.
       Erant omnino itinera duo, ąuibus itineribus Helvetii domo exire possent. Charakterystyczne dla języka łacińskiego są zdania względne mające znaczenie zdań oko-licznikowych: (a) celu (b) skutku (c) przyczyny (d) przyzwolenia. W zdaniach tych występuje coniunctivus podobnie jak w odpowiednich zdaniach spójnikowych. Na język j polski tłumaczymy często zaimek względny przez spójnik z zaimkiem wskazującym.
g 2M    Zdania względne celowe — qui = ut is (ut ego, ut tu itd.) w języku polskim tłumaczymy j przez: który by, co by, aby, który ma...
Romulus legatos circa vicinas gentes misit, qui societatem conubiumque novo populo
peterent (Liv. I 9, 2).
Legem brevem esse oportet, quo facilius ab imperitis teneatur (Sen. Epist. 94, 38).
146

Zdania względne skutkowe — qui = ut is (ut ego, ut tu itd.), w języku polskim tłumaczymy przez: który by, co by, że, żeby.
Nemo est tam senex, qui se annum non putet posse vivere (Cic. sen. 7, 24).
Vibullium Caesar idoneum iudicavit, quem cum mandatis ad Pompeium mitteret
(Caes. B, civ. III 10, 2).
Zdania względne przyczynowe — qui — cum is (ego, tu itd.), po polsku znaczy: który, że, ponieważ, skoro, kiedy, gdyż.
O magna vis veritatis, quae facile se per se ipsa defendat (Cic. Cael. 63).
Alexander, cum ad Achillis tumulum adstitisset:  O fortunate, inquit, adulescens,
qui tuae virtutis Homerum praeconem inveneris (Cic. Arch. 24).
Zdania względne przyzwalające - qui = cum is (ego, tu itd.), po polsku znaczy: który, jakkolwiek, chociaż.
At hi miserrimo ac patientissimo exercitui Caesaris luxuriem obiciebant, cui semper omnia ad necessarium usum defuissent (Caes. Civ. III 96, 2).

§295
{ 29«
S 297

 

Połączenie względne. Zaimek względny służy często do ściślejszego połączenia dwu kolejnych zdań niezależnych. W języku polskim odpowiada mu zwykle zaimek wskazujący ze spójnikami: i, a, zaś, jednak, bowiem ii.
Caesar Remos cohortatus omnem senatum ad se convenire principumque liberos obsides ad se adduci iussit. Quae omnia ab his diligenter ad diem facta sunt (Caes. Gali II 5, 1).
Confecti vulneribus hostes terga vertere. Quorum magno numero interfecto Crassus ex itinere oppidum Sontiatum oppugnare coepit. Quibus fortiter resistentibus mneas turresąue egit (Caes. Gali. III 21, l - 2).

1298

 

Zdania porównawcze. W zdaniach porównawczych wyrażających czynność rzeczywistą kładzie się indicativus. W zdaniach tych występują zwykle pary odpowiadających sobie zaimków (niekiedy zaimek wskazujący jest tylko domyślny): ut (quemadmodum, quomodo) — ita, sic, quam — tam, quantus — tantus, qualis — talis, quot — tot, qui — idem, quo — eo, quanto — tanto, quantopere — tantopere, quotiens — totiens ii.
     Uwaga. Po wyrazach oznaczających równość, podobieństwo, nierówność, różnicę idem, alius, par,  dispar, similis, dissimilis ilp.  występuje spójnik ac, atgue.
Zdania porównawcze, wyrażające czynność pomyślaną, kładzie się w coniunctiwie według consecutio temporum lub jak w okresie warunkowym nierzeczywistym (modus irrealis). Zaczynają się one od tamquam (si), velut (si), quasi, ac si = jak gdyby.

«299



ZDANIA BEZSPÓJNIKOWE
Bezspójnikowe połączenie zdań podrzędnie złożonych występuje w łacinie częściej niż w języku polskim. W języku łacińskim zaznacza się zależność przez użycie coniunctiwu w zdaniu podrzędnym. Tu należą zdania typu:
a.	fac venias, cave facias
b.	coniunct. optativus przy velim, nolim, malim; vellem, nollem, mallem.

§300

 

10*

147

Velim mihi ignoscas (Cic. fam. XIII 75, 1).
Quam vellem Panaetium nostrum nobiscum haberemus (Cic. rep. I 15).
8 301    Najważniejszą grupę podrzędnych zdań bezspójnikowych stanowią zdania pytające zależne.
TA względu na swą funkcję w stosunku do zdania nadrzędnego są to zdania dopełnieniowe lub podmiotowe. Zdania pytające zależne kładzie się zawsze w coniunctiwie według con-secutio temporum (§ 269). Podobnie jak zdania niezależne dzielą się one na:
a.	pytania wyrazowe, zaczynające się zaimkiem pytającym
b.	pytania treściowe, zaczynające się od partykuł -ne, num (rzadko nonne).
     Uwaga. Nonne występuje tylko przy quaero = pytam. Po czasownikach conor = próbuję, exspecto = oczekuję kładzie się niekiedy si = czy. W pytaniach rozłącznych zamiast an non używa się też necne.
Scire cupio, quid agas, quid exspectes (Cic. fam. VII 10, 3).
Hannibal imperavit puero, ut sibi nuntiaret, num undique obsideretur (Nep. 23, 12, 4).
Agitur, liberine vivamus, an mortem obeamus (Cic. XI Phil. 24).
Antea dubitabam, venturaene essent legiones, nunc mihi non est dubium, quin venturae
non sint (Cic. fam. II 17, 5).
j 302 Zdania zawierające myśl cudzą. Zdania podrzędne, w których osoba mówiąca wyraża myśl cudzą kładzie się w coniunctiwie. W języku polskim rzadko używamy w takim wypadku trybu przypuszczającego, częściej zwrotów: rzekomo, jego (ich) zdaniem itp.
Socrates accusatus est, ąuod corrumperet (zdaniem oskarżycieli) iuventutem (Cic. Quint. IV 4, 5).
s 303	ASSIMILATIO MODI
Jeżeli w zdaniu nadrzędnym występuje coniunctivus, to zdanie podrzędne otrzymuje także coniunctivus.
Di tibi dent, quaecumque optes (Plaut. Mil. 1038).
       Isto bono utare, dum adsit; cum absit, ne requiras (Cic. sen. 33). Podobnie zdania, zależne od konstrukcji acc. c. infin., występują w coniunctiwie. Zdania wtrącone, nie związane treściowo z czynnością wyrażoną przez acc. c. inf., zachowują indicativus.
Dixit quidam ex militibus plus, quam pollicitus esset, Caesarem facere (Caes. Gali.
I 42, 6).
s 3M	ORATIO OBLIQUA
Cudzą wypowiedź można przytoczyć: (a) dosłownie, bez zmian z użyciem cudzysłowu (oratio recta), albo (b) uzależnjając ją syntaktycznie od czasowników: powiedział, rzekł, że... (oratio obliqua).
W języku łacińskim używa się mowy zależnej częściej niż w języku polskim. Pamiętać należy o następujących zasadach.
148



W oratio  obliqua:
1. zdania oznajmujące kładzie się w acc. c. infin.
2. zdania żądające kładzie się w coniunctiwie
3. zdania pytające właściwe (w drugiej osobie) kładzie się w coniunctiwie
4. pytania retoryczne (w pierwszej lub trzeciej osobie) kładzie się w acc. c. infin.
5. zdania podrzędne kładzie się w coniunctiwie.
Czas coniunctiwu stosuje się do czasownika, od którego wypowiedź jest zależna, według
consecutio temporum.
Zaimkom osoby pierwszej w mowie niezależnej odpowiadają w mowie zależnej zaimki
zwrotne: sui, sibi, se, suus, a jeśli spoczywa na nich nacisk zaimek ipse.
Zaimkom osoby drugiej lub trzeciej w mowie niezależnej odpowiada w mowie zależnej
zaimek is lub Ule.




Wyrazom mowy niezależnej
odpowiadają w mowie
zależnej
hic
ule

hodie
illo die

nunc
tum

cras
postero die

heri
pridie



Przykłady



 

Oratio recta





Oratio obliqua

 

Legali ita consulem orant: „Noli nos in rebus tam trepidis deserere! Quo enim repulsi ab Romanis ibimus?"
Caesar legatis itarespondit: „Diem ad deliberan-dum sumam. Si quid vultis, ad Idus Apriles revertimini!"
Ubii Caesarem ita orabant: „Auxilium nobis f e r, quod graviter ab Suevis premimur; vel si id facere occupationibus rei publicae prohibe-ris, exercitum modo Rhenum transporta! Id nobis ad auxilium spemque reliqui temporis satis erit".
Burrus ita respondit: „Praetoriani toti Caesa-rum domui obstricti memoresque Germanici nihil adversus progeniem eius atrox audebunt. Perpetret Anicetus promissa".

Legali consulem orant, ne se in rebus tam trepidis deserat; quo enim se repulsos ab Romanis ituros? (Liv. XXXIV 11, 5).
Caesar legatis respondit diem s e ad deliberan-dum sumpturum; si quid vellent, ad Idus Apriles reverterentur (Caes. Gali. I 7, 6).
Ubii Caesarem magnopere orabant, ut sibi auxilium ferret, quod graviter ab Suevis pre-merentur vel si id facere occupationibus rei publicae prohiberetur, exercitum modo Rhenum transportaret; id sibi ad auxilium spemque reliqui temporis satis futurum (Caes. Gall. IV 16, 5 - 6).
Ille (Burrus) praetorianos toti Caesarum domui obstrictos memoresque Germanici nihil adversus progeniem eius atrox ausuros respondit; perpetraret Anicetus promissa (Tac, Ann. XIV 7).

149

UWAGI STYLISTYCZNE

l sos Szyk wyrazów w zdaniu łacińskim jest dużo swobodniejszy niż np. w języku francuskim czy angielskim, w których miejsce wyrazu decyduje o jego funkcji syntaktycznej w zdaniu. Liczne bowiem końcówki fleksyjne w łacinie, podobnie jak w języku polskim, wskazują na związek przynależnych do siebie wyrazów.
    Szyk zwyczajny (gramatyczny) polega na tym, że pierwsze miejsce w zdaniu zajmuje podmiot, ostatnie orzeczenie; w środku zaś grupują się określenia: przydawki, oko-liczniki, dopełnienia. Często jednak odstępuje się od tych zasad wprowadzając szyk prze-stawny: wyraz, na którym spoczywa nacisk, kładzie się na miejscu pierwszym lub ostatnim. Niekiedy zaś decydują względy rytmiczne.
IM
Z bardziej szczegółowych zasad można wymienić następujące:
Rzeczowniki: rex, urbs, oppidum, terra, flumen, mons, provincia kładzie się zwykle przed
Imieniem własnym, inne dopowiedzenia raczej po imieniu własnym.
       Provincia Gallia. Rex Deiotarus. Archias poeta. Zaimki  wskazujące kładzie się przed rzeczownikiem, dzierżawcze po rzeczowniku.
Hic vir, illud carmen; vita mea, pater noster.

Zaimki nieokreślone kładzie się przed rzeczownikiem, tylko quidam po rzeczowniku albo między przymiotnikiem i rzeczownikiem.
Miles quidam, novus quidam terror.
S 307
Jeżeli chodzi o zdania złożone, należy zaznaczyć, że w językach nowożytnych częściej występuje parataksa czyli zdania współrzędnie złożone, w łacinie natomiast przeważa hypotaksa czyli zdania złożone podrzędnie; często łączą się zdania w dłuższe okresy.
Jeżeli zdanie nadrzędne i podrzędne mają wspólny podmiot lub wspólne dopełnienie, to ów wyraz wysuwa się na początek okresu przed spójnik zdania podrzędnego.
       Haedui, cum se defendere nań possent, legałoś ad Caesarem mittunt. Pierwsze miejsce zajmują też wyrazy nawiązujące do poprzedniego zdania; na końcu wypowiedzi umieszcza się wyrazy nawiązujące do zdania następnego.
830«
Tytuły książek, rozdziałów, rozpraw występują w łacinie:
   a.	w nominatiwie, jeżeli tytuł stanowi rzeczownik oznaczający gatunek literacki,
np. Historiae, Annales, Tusculanae disputationes, Epistula ad Caesarem missa, Oratio in
Catilinam kobita.
   b.	w ablatiwie z przyimkiem de, jeżeli tytuł stanowi rzeczownik podający przedmiot,
o którym będzie mowa, np. De re publica, De legibus, De officiis

   c.	w konstrukcji acc. c. infin., której w języku polskim odpowiada zdanie oznaj-
mujące
   d.	w coniunctiwie jako w zdaniu pytającym zależnym, jeżeli tytuł jest wyrażony
w formie pytania.
W przykładach podanych pod b, c, d domyślne są zwroty tractatur, quaeritur, scribo itp.
   Polskiemu zwrotowi „pod tytułem" odpowiada w łacinie zdanie względne: qui inscri-bitur, qui inscriptus est. Polski zwrot „na przykład" oddaje się w łacinie przez: ut, velut, verbi causa, verbi gratia, exemptt causa, nam, quidem.
150

Przy wyliczaniu używa się wyrazów: primum, deinde, tum, tum... denique (lub postremó); w języku polskim odpowiadają wyrazy najpierw, potem, dalej... wreszcie, albo: po pierwsze, po drugie itd. Zaimki Ule — hic często tłumaczy się na język polski: pierwszy — drugi.
   Przy przechodzeniu do dalszych wywodów używa się zwrotów: proximum est, ut do-ceam; illud nunc videamus; nunc ąuod instat itp.
Powrót do pierwszego tematu zaznacza się zwrotami:
sed redeamus illuc, unde devertimus (Cic. fam. XII 25, 5)
///MC, unde abii, redeo (Hor. serm. I l, 108)
sed ad institułam disputationem revertamur.
Końcowe partie wywodu zapowiadamy zwrotami: restat, ut doceam; reliquum est, ut atque ut ad extremum illud veniamus. Zakończyć można wywód zdaniem: haec habui, quae... dicerem.
Polskim rzeczownikom abstrakcyjnym odpowiadają w łacinie często rzeczowniki konkretne albo całe zdania:

»309

S 310

 




id, ąuod tendimus = cel
quae ex re sequuntur = skutki
Cicero puer = C. w dzieciństwie
Cato admodum senex = K. w bardzo podeszłym wieku
TROPY I FIGURY



 

Do ożywienia stylu, zapewnienia mu pewnej ozdobności i sugestywności służą też tzw. tropy i  figury retoryczne.
   Tropem nazywa się niezwykłe użycie wyrazu lub zwrotu zamiast innego wyrazu lub zwrotu, figury zaś polegają na niezwykłym zestawieniu i układzie wyrazów lub myśli. Wśród figur starożytni wyróżniali figury słów (figurae elocutionis vel figurae ver-borum — schemata lexeos) oraz figury myśli (figurae sententiarum — sche-mata dianoias). Do tropów należą m.in.:
1.	Metafora czyli przenośnia (translatió)
Fabius scutum Romanorum fuit, Marcellus gladius (Flor. I 22). Tota sitit telhis (Ovid. Fast. IV 946).
2.	Metonymia (denominatio)
Lego Homerum = lego Homeri carmina, Bacchus = vinum, Ceres — frumentum, Mars = bellum, lam proximus ardet Ucalegon = domus Ucalegontis (Verg. Aen. II 311).
3.	Synekdochc (comprehensió)
Tectum = domus, limen = domus, puppis = navis, quadrupes = equus (pars pro toto).
4.	Hiperbola (superlatio)
Luce sunt clariora nobis tua consilia omnia (Cic. I Cat, 6)
151

i sil

5.	Eufemizm
Decedere = mori. Puella = meretrix
6.	Ironia (dissimulatió)
Magnum imperatorem, fortem exercitum, quorum tot manus unam mulierculam
avexerint.
j
g 3u    Najważniejsze figury a. myślowe
1.	Antyteza czyli przeciwstawienie (oppositio)
Ego reges eieci, vos tyrannos introducitis, ego libertatem, ąuae non erat, peperi, vos partam servare non vultis (Rhet. Her. 4, 53). Ars longa, vita brevis (Hippocrates).
2.	Climax czyli stopniowanie (gradatio) a minore ad maius lub a maiore ad minus.
In urbe luxuries creatur, ex luxurie exsistat avaritia necesse est, ex avaritia erumpat audacia, inde omnia scelera gignuntur (Cic. Sex. Rość. 75).
3.	Oxymoron czyli zestawienie sprzeczności
Cum tacent, clamant (Cic. I Cat. 21) Summum ius, summa iniuria (Cic. off. I 33).
4.	Pominięcie (praeteritio) — mówca oświadcza, że jakąś okoliczność pomija i właśnie
przez to zwraca na nią uwagę.
Nam Ula nimis antiqua praetereo, quod C. Servilius Ahala Sp. Maelium novis rebus studentem mann sua occidit (Cic. I Cat. 3).
5.	Apostrofa czyli bezpośredni zwrot do osób nieobecnych, bóstw, przedmiotów. Zbliżona
do apostrofy jest personifikacja i inwokacja.
Vos iam, Albani tumuli atque luci, vos, inquam, imploro atque testor vosque Albanonm obrutae arae.
6.	Hysteron proteron czyli przestawienie następstwa zdarzeń.
Moriamur et in media arma ruamus. (Verg., Aen. II 353)
7.	Hypofora (pccupatio, praemunitio) czyli uprzedzenie możliwych zarzutów przeciwnika.
Dicet aliguis: Haec igitur est tua disciplinal sic tu instituis adulescentesl (Cic. Cael. 17, 39).
8.	Aposiopeza (reticentid) — przerwanie wypowiedzi motywowane wzruszeniem.
Si perficitis, quod agitis, me ad vos venire oportet, sin autem ... sed nihil opus est reliqua scribere. (Cic. fam. XIV 3,5) Quos ego\ ... Sed motos praestat componere fluctus (Verg. Aen. I 135).
9.	Anakolut czyh' załamanie konstrukcji składniowej.
    Ań dubitas, quin praestans valetudine ... dubitabisne eum miserum dicerel b. wyrazowe
10.	Anafora (repetitio) czyli powtórzenie tego samego wyrazu na początku kolejnych zdań
lub członów zdania.
Pleni omnes sunt libri, plenne sapientium voces, plena exemplorum vetustas (Cic. Arch. 14).
152

11.	Epifora (conversio) czyli powtórzenie tego samego wyrazu na końcu kolejnych zdań
lub członów zdania.
Doletis tres exercitus populi Romani interfectos: interfecit Antonius; desideratis clarissimos cives: eos ąuoąue eripuit Antonius: auctoritas huius ordinis afflicta est: afflixit Antonius (Cic. II Phil. 55).

12.	Dwukrotność (geminatio) czyli bezpośrednie powtórzenie tego samego wyrazu.
Fuit, fuit ista ąuondam iń hac re publica virtus (Cic. I Cat. 3). Nos, nos, dico aperte, consules desumus (Cic. I Cat. 3).
13.	Aliteracja czyli zestawienie wyrazów zaczynających się od tej samej spółgłoski.
Namque pudor prohibebat plum profan (Hor. Serm. I 6, 57).
14.	Paronomasia (annominatió) czyli zestawienie wyrazów o podobnym brzmieniu a róż
nym znaczeniu.
Omnia praeclara rara (Cic. Lael. 76).
15.	Onomatopeja czyli użycie wyrazów naśladujących głosy natury, zwierząt.
Quamvis sint sub aqua, sub aqua maledicere temptant (Ovid. Met. VI 376).
16.	Elipsa (pmissió) czyli opuszczenie wyrazu.
r         \	/         j	f	j
Cicero Attico suo salutem (dom. dicit).
17.	Hendiadys czyli wyrażenie jednego pojęcia przez dwa, wyrazy połączone spójnikiem.
Natura pudorque=v/rodzona wstydliwość repudiare atque respuere=odrzucić z pogardą.
18.	Chiasmus czyli szyk krzyżowy (nazwa od greckiej litery chi).

Concordia maxima	a
minima avarilia
erat(SM. Cal. 9)






19.	Asyndeton (dissolutio) czyli zestawienie zdań lub członów zdania bez połączenia ich
odpowiednimi spójnikami.
Veni, vidi, vici.
20.	Polysyndeton (acervatio) czyli połączenie kilku zdań lub członów zdania powtarzają
cym się spójnikiem.
Ego et miles et tribunus et legatus et consul versatus sum in vario genere bellorum.

UWAGI O HEKSAMETRZE DAKTYLICZNYM I DYSTYCHU ELEGIJNYM
j Istnieje zasadnicza różnica miedzy wierszem antycznym a wierszem nowożytnym. Rytm
wiersza nowożytnego wiąże się ściśle z akcentem wyrazowym, rytm wiersza antycznego
l jest niezależny od akcentu poszczególnych wyrazów, wiąże się natomiast z iloczasem,

1313

153



z określonym następstwem sylab długich i krótkich. Czas trwania sylaby krótkiej (u) nazywamy morą, sylaba długa (—) trwa dwie mory, toteż w wielu rodzajach wierszy dwie sylaby krótkie można ściągnąć w jedną długą, albo sylabę długą można rozwiązać przez dwie krótkie.
W wierszu jedne sylaby wymawia się silniej, czyli z przyciskiem (ictus) — taką sylabę nazywamy arsą (arsis); inne wymawia się słabiej, bez przycisku — tworzą one tzw. tezę (thesis). Arsa i teza razem dają stopę, najczęstsze są stopy trzy- i czteromorowe. W poezji unika się rozziewu (hiatus), czyli zbiegu dwóch samogłosek przy zetknięciu się wyrazów; jeżeli jeden wyraz kończy się na samogłoskę lub -m z poprzedzającą samogłoską, a wyraz następny zaczyna się od samogłoski lub h, następuje tzw. wyrzutnia (elisio): opuszcza się w wymowie końcową samogłoskę (lub samogłoskę +m) pierwszego wyrazu: Conticuer(e) omnes intentiqu(e) ora tenebant (Verg. Aen. II 1).
Jeżeli jednak drugim wyrazem jest est lub es, opuszcza się e tego właśnie wyrazu; zjawisko to nazywamy aferezą (aphaeresis). Np. Ovid. Metam. I 89: Aurea prima sata (e)st aetas ...
    Najbardziej znanym rodzajem wiersza antycznego jest tzw. heksametr daktyliczny, czyli wiersz złożony z sześciu daktyli (— u u); używa się go szczególnie w utworach epickich, lecz także w innych gatunkach poezji. Daktyl w czterech pierwszych stopach można zastąpić spondejem (-—), w piątej stopie takie zastępstwo jest stosunkowo rzadkie i daje specjalny efekt artystyczny (versus spondiacus). Szósta stopa jest zawsze dwusyla-bowa — z tym że sylaba ostatnia jest obojętna (anceps) co do długości (— u). Zatem schemat heksametru daktylicznego przedstawia się następująco:
-L u~u | -L u~u | — <J\j | — u~u | — u u | — vj
Heksametr jest wierszem zbyt długim, by wymówić go jednym tchem, toteż gdzieś w środku występuje tzw. średniówka; wyróżnia się dwie jej odmiany, cezurę — rozdzielającą stopę, i dierezę, wypadającą z końcem stopy. Najczęściej spotyka się cezurę męską w trzeciej stopie po arsie (caesura semiquinaria — penthemimereś), np. Verg. Aen. II 1:
Conticuere omnes \\ intentique ora tenebant.
W trzeciej stopie może też występować cezura żeńska, tj. po sylabie długiej i krótkiej, czyli tzw. trocheiczna (caesura trochaica — kata triton trochaion), np. Verg. Aen. IV 486: Spargens umida mella || soporiferumque papaver.
Rzadziej są używane inne cezury. Dla poezji bukolicznej charakterystyczna jest średniówka . po czwartej stopie (diaeresis bucolica), np. Verg. Buc. 7, 1: Forte sub arguta consederat \\ ilice Daphnis.
Heksametr klasyczny zachowywał proporcje między ilością daktyli i spondejów. Przewaga daktyli w wierszu wyraża żywość, ruchliwość, np. Verg. Georg. III 284: Sed fugit interea, fugit inreparabile tempus.
Przewaga spondejów nadaje charakter poważny, powolny, np. przy opisie pracy cyklopów w kuźni, Verg. Aen. VIII 452:
////' inter sese multa vi bracchia tollunt.
154



Do rzadkości należy heksametr zbudowany z samych spondejów, np. u Katulla 116, 3: 2«i te lenirem nobis, neu conarere.
   Wierszem daktylicznym jest także tzw. pentametr. Jest to wiersz niezupełny czyli katalektyczny: w trzeciej i szóstej stopie brak tezy, jest tylko arsa. Mamy tu niejako powtórzenie pierwszej części heksametru do cezury pięciocząstkowej:
_Lu~u|.^u~u| —H —uu| — u u|ij
Połączenie heksametru z pentametrem tworzy tzw. dystych czyli dwuwiersz e legi j n y, np. Ovid. Trist. IV 10, 1-2:
Ule ego qui fuerim, tenerorum lusor amorum,
Quem legis, ut noris  accipe posteritasl
   Niektórzy poeci polscy próbowali naśladować heksametr - z tym, że funkcję sylab długich pełniły sylaby akcentowane, krótkich nie akcentowane. Np. w Konradzie Wallen-rodzie A. Mickiewicza znajdujemy wiersze następujące (w. 255 - 256):
Skąd Litwini wracali? Z nocnej wracali wycieczki,
Wieźli łupy bogate, w zamkach i cerkwiach zdobyte.
Pewne wyobrażenie o dystychu elegijnym może dać następujący przekład epigramu termo-pilskiego:
Gościu, oznajmij Spartanom, że tutaj polegliśmy w boju Zawsze gotowi strzec świętych ojczyzny swej praw.
.
RACHUBA CZASU
Lata. Rzymianie nie mieli ustalonej ery, według której oznaczaliby daty roczne. Lata określali według urzędujących w danym roku konsulów, np. L. Pisane, A. Gabinio consu-libus (Caes. Gali. I 6, 4), Cn. Pompeio et M. Crasso consulibus (Sali. Catil. 38, 1), Q. Fobio Maximo quintum (= po raz piąty), Q. Fubio Flacco quartum (= po raz czwarty) consulibus (Liv. XXVII 7, 7).
   W epoce cesarstwa liczono lata od objęcia rządów poszczególnych władców. W historiografii wprowadzono pewne stałe daty początkowe, najczęściej rok założenia Rzymu (= 753 przed n. e.), czasem początek republiki po wypędzeniu ostatniego króla (= 510 p.n.e); podawano więc rok ab Urbe condita, w skrócie a.U.c. albo post reges exactos. Mniejsze znaczenie miała rachuba od początku jakiejś wojny, np. quarto decimo anno Punici belli (Liv. XXVIII 38, 12). Dopiero w połowie szóstego stulecia naszej ery zaczęto Uczyć lata od narodzenia Chrystusa (post Christum natum albo incarnationis Chrłsti albo krótko anno Domini); system ten wprowadził w r. 556 opat Dionysius Exiguus, opierając się na danych z Ewangelii św. Łukasza 3, l oraz 3, 23. Z czasem rozszerzono tę rachubę także na lata przed narodzeniem Chrystusa — oznaczane wstecz jako lata przed naszą erą (ante Christum natum).
   Przy przeliczaniu lat należy pamiętać o tym, że umownie przyjęty rok założenia Rzymu, czyli 753 a.Ch.n. oznaczono jako pierwszy a.U.c. (nie zerowy), rok 752 a.Ch.n. jako drugi a.U.c. itd. odejmowania zatem należy dokonać od liczby 754. Rok konsulatu Cy-


1 314

155

cerona to rok 63 przed n.e. albo 691 a.U.c. (754 - 63), wspomniany rok konsulatu Gabi-niusza i Pisona, w którym Cezar jako prokonsul przybył do Galii to rok 58 p.n.e. czyli 696 a.U.c. (754 - 58). Jeżeli zaś chodzi o lata naszej ery czyli post Christum natum, nie należy zapominać o tym, że nasza rachuba lat nie ma roku zerowego; abstrahując od tego, czy obliczenia Dionysiusa były dokładne, a. 753 a.U.c. przyjmujemy jako l a.Ch.n., rok 754 a.U.c. jako l post Ch. n., rok 755 jako 2 p.Ch.n. itd. Ten szczegół musimy uwzględnić także przy obliczaniu wielkich jubileuszów wydarzeń z lat przed naszą erą; dodając lata przed n.Ch. i po n.Ch. należy sumę zmniejszyć o jeden. Tak więc dwutysiąclecie konsulatu Cycerona (i urodzin Augusta) wypadało w roku 1938 (63+1938-1=2000); dwutysiąclecie śmierci Cycerona (f 43 a.Ch.n) i urodzin Owidiusza obchodziliśmy w r. 1958 (43 +1958-1 =2000). Od śmierci Aleksandra Wielkiego, która nastąpiła w r. 323 a.Ch.n., do roku 1978 n.e. minęło lat 2300. Zapominając o braku roku zerowego w naszej rachubie obchodzilibyśmy jubileusze o jeden rok za wcześnie. Podobnie przedstawia się sprawa ze stuleciami, nie było bowiem w naszej historii wieku zerowego. Od śmierci Aleksandra Wielkiego w wieku IV a.Ch.n. do naszych czasów, tj. do wieku XX p.Ch.n. liczymy 23 stulecia, nie 24, jakby z pochopnego dodawania 4+20 ktoś chciał obliczyć; od urodzin Augusta w wieku I a.Ch.n. do jego jubileuszu dwutyciąclecia w wieku XX p.Ch.n. minęło dwadzieścia stuleci (nie 21) itd.
t 315 Rok i miesiące. Rok dzielił się na dwanaście miesięcy, które nosiły nazwy następujące: lanuarius (styczeń), Februarius (luty), Martius (marzec), Aprilis (kwiecień), Maius (maj), lunius (czerwiec), Quinctilis późn. lulius (lipiec), Sextilis późn. Augustus (sierpień), Sep-tember (wrzesień), October (październik), November (listopad), December (grudzień). Pierwotnie początek roku wypadał na wiosnę, pierwszym miesiącem był marzec, z tego czasu zachowały się liczebnikowe nazwy miesięcy (od liczebników septem, octo, novem, decem), jakkolwiek od połowy II w. prz. Ch. rok zaczynał się l stycznia, w którym to dniu kon-sulowie obejmowali urząd. Quinctilis otrzymał nazwę lulius na cześć Juliusza Cezara, Sextilis nazwę Augustus na cześć cesarza Augusta.
    Do roku 46 a.Chr.n. obowiązywał w Rzymie rok księżycowy, w którym cztery miesiące: marzec, maj, lipiec, październik (skrót mnemotechniczny MARMAIIULOC) liczyły po 31 dni, luty miał 28 dni, a pozostałe miesiące po 29. Rok ten liczył więc 355 dni; dla wyrównania z porami roku dodawano od czasu do czasu miesiąc dodatkowy (inter-calaris). System ów był bardzo niewygodny, powodował zakłócenia, którym kres położył Cezar wprowadzając od l stycznia 45 roku prz.Ch. rok słoneczny liczący 365 dni, a co cztery lata tzw. rok przestępny liczący 366 dni. Od tej reformy długość poszczególnych miesięcy przedstawiała się tak jak obecnie: siedem miesięcy, mianowicie styczeń, marzec, maj, lipiec, sierpień, październik, grudzień, liczy po 31 dni, cztery miesiące, tj. kwiecień, czerwiec, wrzesień i listopad po 30 dni, a luty 28 lub (w roku przestępnym) 29. System wprowadzony przez Cezara (kalendarz juliański) obowiązuje w zasadzie do dziś - z małą poprawką wprowadzoną w wieku XVI. Rok juliański ustalony na 365,25 dni jest nieco dłuższy (o 11 minut 14 sekund) od roku słonecznego, tzw. zwrotnikowego, z biegiem czasu powstaje wyraźna różnica (jeden dzień na 128 lat). Dla usunięcia powstałej w ciągu stuleci różnicy na mocy bulli papieża Grzegorza XIII w roku 1582 opuszczono 10 dni (po 4 października nastąpił 15 października); aby na przyszłość zapobiec rozbieżności przyjęto, by lata końcowe stulecia tj. lata, których ostatnie dwie cyfry to 00, były prze-
156



stępnymi tylko wtedy, jeżeli dwie pierwsze cyfry tworzą liczbę podzielną przez cztery. W kalendarzu wiec gregoriańskim lata 1600, 2000 to lata przestępne, natomiast rok 1700, 1800, 1900 to lata zwyczajne liczące 365 (w kalendarzu juliańkim również te lata były przestępne). Kalendarz gregoriański przyjęły najpierw kraje katolickie, stopniowo także pozostałe (Rosja dopiero w 1918). Obecnie kalendarz juliański, zwany także starym stylem, utrzymał się jedynie jako kalendarz liturgiczny prawosławia; różnica między starym a nowym stylem wynosiła w XIX wieku 12 dni, w XX dni 13 — pamiętać o tym należy przy metrykach i innych datach pochodzących z ziem wschodnich. Rok gregoriański jest dłuższy od roku zwrotnikowego o 26 sekund, co da różnicę jednego dnia po przeszło trzech tysiącach trzystu latach.
Dni miesiąca. Rzymianie nie oznaczali kolejnych dni miesiąca tak jak my to dziś czynimy. Mieli trzy stałe daty: Kalendy (Kalendae, -arum) pierwszy dzień miesiąca, Idy (Idus gen. Iduum f.) trzynasty lub piętnasty dzień miesiąca, Nony (Nonae, -arum) piąty lub siódmy dzień miesiąca. Piętnastego przypadały Idy w marcu, maju, lipcu i październiku (MARMAIIULOC), w pozostałych miesiącach trzynastego. Nony to dziewiąty (nonus) dzień przed Idami, zatem w marcu, maju, lipcu i październiku przypadały siódmego, w pozostałych miesiącach piątego. Pierwszy dzień miesiąca datowano: Kalendis lanuariis, Februariis, Martiis itd. (w abl. temporis — nazwy miesięcy podawano w formie przymiotnikowej). Naszym określeniom 13 stycznia, 13 lutego, 15 marca, 13 kwietnia itd. odpowiadały łacińskie określenia Idibus lanuariis, Februariis, Martiis, Aprilibus itd. Podobnie Nonis lanuariis = 5 stycznia, Nonis Februariis = 5 lutego, Nonis Martiis = 7 marca itd. Dzień poprzedzający wyżej wymienione terminy oznaczono przez pridie z acc., np. pridie Nonas lanuarias = 4 stycznia, pridie Idus lamarias = 12 stycznia, pridie Kalendas Februarias = 29 stycznia przed reformą Cezara albo 31 stycznia po reformie tj. od r. 45 a.Ch.n. począwszy. Dzień następujący bezpośrednio po tych terminach oznaczono niekiedy przez postridie z acc , np. postridie Idus Martias = 16 marca. Pozostałe dni miesiąca określano według wymienionych terminów, ale licząc wstecz; mówiono: trzeciego, czwartego, piątego itd. dnia przed Kalendami, Idami, Nonami, licząc dzień, od którego i do którego liczono, np. ante diem tertium Idus lanuarias (trzeciego dnia przed Idami styczniowymi) to 11 stycznia, a.d. IV Id. łan. to 10 stycznia. Przy zamianie naszych dat na rzymskie należy uwzględniać ten szczegół i by podać odpowiedni dzień przed Nonami, dokonać odejmowania od 6 (5+1) lub 8 (7+1), dla określenia dnia przed Idami odejmować odpowiednio od 14 (13 + 1) lub 16 (15 + 1), np. 10 kwietnia to a.d. IV Idus Apriles — liczymy 10, 11, 12, 13 albo odejmujemy 14 - 10. Natomiast przy datach przed Kalendami ilość dni danego miesiąca powiększamy o dwa (chodzi bowiem o Kalendy następnego miesiąca) i od tej liczby odejmujemy dzień miesiąca według naszej rachuby. Należy wszakże pamiętać, że przed reformą Cezara była nieco inna liczba dni w poszczególnach miesiącach. Np. 15 sierpnia to a.d. XVIII Kał. Sept. w kalendarzu juliańskim (31+2-15 = 18), ale a.d. XVIKal. Sept. przed reformą Cezara (29 + 2-15= 16), bo sierpień liczył wtedy dni 29. Różnice występują też przy innych miesiącach z wyjątkiem MARMAIIULOC. Należy mieć to nauwadze przy datach, jakie spotykamy w listach czy dziełach historyków. Dla ułatwienia, czy sprawdzenia naszych przeliczeń, podajemy tu dwie tabelki: jedną dla dni przed Nonami i Idami (§317), drugą dla dni przed Kalendami (§ 318). Dla niektórych miesięcy tabela druga podaje dwa warianty: jeden dla lat przed reformą Cezara, drugi dla kalendarza juliańskiego.


§316


157

t317    a. Dni przed Nonami lub Idami




Miesiące marzec maj lipiec październik
Miesiące styczeń       sierpień luty            wrzesień kwiecień    listopad czerwiec     grudzień
Dni

Dni

1
Kalendis Martiis eto.
1
Kalendis lanuariis etc.
2
ante diem VI Nonas Martias etc.
2
ante diem IV Nonas lanuarias etc.
3
V
3
m
4
IV
4
pridie Nonas
5
III
5
Nonis lanuariis etc.
6
pridie Nonas
6
ante diem VIII Idus lanuarias etc.
7
Nonis Martiis etc.
1
VII
8
ante diem VIII Idus Martias etc.
8
VI
9
VII
9
V
10
VI
10
IV
11
V
11
ni
12
IV
12
pridie Idus
13
III
13
Idibus lanuariis




14
pridie Idus

Februariis Aprilibus luniis
15
Idibus Martiis

Augustis Septembribus

Maiis luliis Octobribus

Novembribus Decembribus
§ 319 Dni tygodnia. Dla potrzeb praktycznych wyróżniali Rzymianie okresy ośmiodniowe, zwali je nundinae od novem = dziewięć, gdyż zgodnie ze swoim sposobem liczenia wliczali jeden dzień targowy (określany tymże mianem nundinae), siedem dni zwykłych oraz następny dzień targowy, który zaczynał nowy okres. Trinum nundinum czyli okres trzech targów, liczący dni siedemnaście (1+7+1+7+1) stanowił czas, jaki musiał upłynąć od zgłoszenia projektu ustawy do poddania go pod głosowanie.
    Od czasów Konstantyna Wielkiego przyjęto — znany wcześniej na Wschodzie — podział na okresy siedmiodniowe czyli tygodnie (gr. hebdomas, łac. septimand). Poszczególne dni tygodnia otrzymały nazwy od planet: dzień Słońca (dies Solis), Księżyca (dies Jjunae) itd. Chrześcijanie dzień Słońca nazwali dniem Pańskim (Dominica), dzień Saturna to sabbatum, pozostałe dni określali liczebnikami porządkowymi. Wytworzyły się więc następujące nazwy:
    
niedziela
dies Solis
Dominica
poniedziałek
dies Lunae
fena secunda
wtorek
dies Martis
feria tertia
środa
dies Mercurii
feria quarta
czwartek
dies lovis
feria quinta
piątek
dies Veneris
feria sexta
sobota
dies Saturni
sabbatum

•



Nazwy dni według planet przyjęły się w wielu językach europejskich.
t 320   Pory dnia. Dzień, który zaczynał się ze wschodem słońca a kończył z jego zachodem, dzielili Rzymianie na cztery części: mane (rano), ad meridiem (przed południem), de meridie
158

b. Dni przed Kalendami



i 318


1
2
3 +
4
5


Miesiące



*do r. 46
od  roku  45  a.  Ch. n
marzec


styczeń
kwiecień
maj
luty
I IV VI VIII
sierpień
czerwiec
lipiec

IX Xl XII
grudzień
wrzesień
październik



listopad
dni 31
dni 28
dni 29
dni 31
dni 30
ante  diem

14
XVI
14
XVII
14
XIX
14
xvm

15
XV
15
XVI
15
XVIII
15
XVII
16
XVII
16
XIV
16
XV
16
XVII
16
XVI
17
XVI
17
xm
17
XIV
17
XVI
17
XV
18
XV
18
XII
18
xra
18
XV
18
XIV
19
XIV
19
XI
19
XII
19
XIV
19
xin
20
xni
20
x
20
XI
20
XIII
20
xn
21
xn
21
IX
21
X
21
XII
21
XI
22
XI
22
vm
22
IX
22
XI
22
x
23
x
23
VII
23
VIII
23
X
23
IX
24
IX
24
VI
24
VII
24
IX
24
VIII
25
vm
25*
v
25
VI
25
vm
25
VII
26
vn
26
IV
26
V
26
VII
26
VI
27
VI
27
m
27
IV
27
VI
27
V
28
v
28
pridie
28
III
28
V
28
IV
29
IV

29
pridie
29
IV
29
m
30
m


30
III
30
pridie
31
pridie


31
pridie


Kalendas



Februarias




Maias


Apriles

lulias
Februarias
Maias
lunias

Septembres
Septembres
lulias
Augustas
Martias
Octobres
lanuarias
Octobres
Novembres

Decembres

Decembres


lanuarias


* W latach przestępnych dzień 25 lutego oznacza się jako u. d. bis sextum Kat. Marł., dni następne jak w kolumnie 3.
(po południu), suprema (wieczorem). Podobnie noc, głównie dla celów wojskowych, dzielono na cztery straże — vigiliae. Znany był też podział dnia na dwanaście godzin; ze względu na to, że w ciągu roku nierówna była długość dnia liczona od wschodu do zachodu słońca, zmieniała się także odpowiednio długość godzin (od 45 do 75 minut) z tym, że godzina szósta kończyła się zawsze w południe, a godzina dwunasta z zachodem słońca.




SKOROWIDZ







a, ab, abs z abl. 226* ablativus 15, 207 - 223
absolutus 244
causae 217
comparationis 210
instrument! 214, 215
jako miejscownik 221 - 223
jako narzędnik 211 - 220
limitationis (respectus) 219
lód 221
mensurae 220
modi 212
originis 209
osobliwość deklinacji łacińskiej 15
pretii 218
qualitatis 213
rei efficientis 216
respectus (limitationis) 219
separationis 207, 208
sociativus 211
temporis 223
     właściwy 207 - 210 abundo z abl 215 accusati vus 181 - 189 accusativus cum inflnitivo 231 - 234, 237 - 239
jako dopełnienie 232
jako podmiot 233
     w wykrzyknieniach 234 accusativus
jako dopełnienie bliższe 181 - 184
jako okolicznik 187
kierunku 188
po czasownikach zaprzeczonych 183
* Liczby oznaczają paragrafy

podwójny dopełnienia i orzecznika 185
— osoby i rzeczy 186
rezultatu 182
rozciągłości 187
wykrzyknienia 189
    zawartości 182 activum 248 ad z acc. 225 adiectiva verbalia
ogólnie 66
     użycie 243 - 247 adversus z acc. 225 aer, formy 29.3 aestimo z abl. 218, z gen. 204 afereza 313 afficio z abl. 215 affluo z abl. 215 aio, formy 155.3 akcent 8 alfabet 3 aliteracja 312.13 anafora 312.10 anakolut 312.9 ante z acc. 225 antequam   291 antyteza 312.1 apofonia 10 aposiopeza 312.8 apostrofa 312.5 apud z acc. 225 arcus, formy 34 artus, formy 34 assimilatio modi 303 asymilacja 11 asyndeton 312.19 ave, formy 155.7
     
 

160




B
biernik zob. accusativus boś, odmiana 29, 4
celownik zob. dativus
celownik czasownikowy zob. supinum
     cezura 313 chiasmus 312.18
circa, circum, circiter z acc. 225 cis, citra z acc. 225 climax 312.2 comparativus
przymiotników 41 - 45
    przysłówków 47 composita
do sum 146, 147
do fero 149
     do eo 152 coepi, odmiana 155 coniugatio periphrastica
activa 245
     passiva 246 coniunctivus, funkcje 257 - 265
concessivus 265
dubitativus vel deliberativus 259
hortativus 262
irrealis 260
iussivus 263
optativus 261
potentialis 258
     prohibitivus 264 consecutio temponun 266 - 269
     odstępstwa 270 consto z abl. 218 consulo z dat. i acc. 191 contra z acc. 225 coram z abl. 226 cum, przyimek z abl. 226 cum, spójnik, zestawienie funkcji 292 cum adversativum 285
causale 284
coincidentiae 290 b
concessivum 285
explicativum 290 b
historicum 289, 290
inversum 291 c
iterativum 289 c
narrativum vel historicum 289, 290
    temporale 290 a cum primum 289 czasownik, odmiana 66 - 156 czasowniki nieosobowe 156



czasowniki nieregularne 145 - 155
czasownik posiłkowy sum 145
czasy 66
czasy infinit. 239
czasy trybu oznajmiającego 251 - 256
cząstki fleksyjne 16
     słowotwórcze 157 części mowy,
nieodmienne 12
     odmienne 12 części zdania 169
D
dativus, użycie 190 -195
    użycie odmienne od języka polskiego 191 dativus auctoris 193
commodi et incommodi 192
ethicus 192
finalis 195
    possessoris 194 de z abl. 226 defectiva casibus 29. 6 deklinacje, podział 18
deklinacja     I 19 - 20 II 21 - 24
III 25 - 33
IV 34 - 35
V 36 - 37
deminutiva 163 deponentia, uwagi ogólne 129 formy podstawowe koniugacji   1141 II 142 III 143 IV   144
deponentia, odmiana koniugacji   1130 II131 III 132
III na -to 133
IV 134
desiderativa 166 diereza 313
dignus z abl. 215 dni miesiąca 316 dni tygodnia 319 domus, odmiana 34 donec 290 f, 291 dopełniacz zob. genetivus dopełnienie
bliższe 175
    dalsze 175 duco z gen. 204 dum 290 e, f, 291



 

11   Wikarjak — Gramatyka

161

dum, dummodo 287 dwukrotność (geminatio) 312.12 dystych elegijny 313 dysymilacja II
e, ex z abl. 226
edo, formy oboczne 154
ego, odmiana 55
egomet 56
elipsa 312.16
elisio 313
emo z abl 218
co, odmiana 151
epifora 312.11
erga z acc. 225
esse z dat. 195
esse z gen. 196, 204
etiamsi 285
etsi 285
eufemizm 311.5
extra z acc. 225
fari, formy 155, 4
fero, odmiana 148
figura etymologica 182
figury
myślowe 312.1 - 9 wyrazowe 312.10 - 20
fio 153
formy podstawowe, ogólnie 67
formy podstawowe czasowników koniugacji    l 137 II 138
III 139
IV 140
frequentiva 166 fruor z abl. 215 fungor z abl. 215 futurum I
formy activi 77 formy passivi 78 użycie 255 futurum II
formy activi 94 formy passivi 105 użycie 256
geminatio 312,12 genetivus 196 - 206 criminis 205 explicativus 201

materiae 200
obiectivus 199
partitivus 202
possessoris 196
pretii 204
przy verba aflectus 206
qualitatis 133
    subiectivus 198 gerundium
formy 85
     użycie 241, 247 gerundivum (partie, futuri passivi)
formy 87
użycie 246, 247
H
habeo z gen. 204 heksametr daktyliczny 313 hendiadys 312.17 hiatus 313 hic, odmiana 57 hic-ille 309 hiperbola 311.4 hypofora 312.7 hysteron proteron 312.6
I
idem, odmiana 59 Idy 316, 317 ille, odmiana 58 iloczas 7 imparisyllaba 26 imperativus, użycie 271 imperativus I
    formy 79-80 imperativus II
    formy 81 - 82 imperfectum
     wzory odmian 73 - 76 imperfectum indicativi
użycie 253
imperfectum de conatu 253 c in z abl. 227 in z acc. 227
incohativa (inchoativa) 166 indicativus
     użycie 250 - 256 indignus z abl. 215 infinitivus, użycie 288 - 240
jako dopełnienie 229
jako podmiot 230
    futuri przez opisanie 240 infinitivus futuri activi
tworzenie 106

162



163



rnfinitivus futuri passivi
    tworzenie 107 infinitivus historicus 253 infinitivus praesentis, formy 83-84
     perfecti activi, formy 95 - 96 infra z acc. 225 inquam, formy 155.2 insidior z dat. 191 instruo z abl. 215 intensiva 166 inter z acc. 225 interest, składnia 206 intra z acc. 225 ipse, odmiana 59 irascor z dat. 191 ironia 311, 6 is, odmiana 59 iste, odmiana 58 iubeo z inf. act. et pass. 232 luppłter, odmiana 29.5 iuxta z acc. 225

zestawienie form koniugacji:
I 109 - 112
II 113 -116
III 117 -120
III na -io 121 - 124
IV 125 -128
koniugacja III na -io, uwagi 108 konstrukcja opisowa
bierna 246 czynna 245
końcówka 16



Kalendy 316, 318 koniugacja 66 - 156
. .
. '

L
Lata 314
licet = chociaż 285
liczby 13
liczby w koniugacji 66
liczebniki 48 - 54
liczebniki główne 49
— —, odmiana 53
— podziałowe 51
— porządkowe 50
— ułamkowe 54
— wielorakie 54

Ł

łącznik 171
M
maiłem z coniunct. 261
n*

mało, odmiana 150 medeor z dat. 191 memini, odmiana 155 memini z gen. 203 metafora 311.1 metonymia 311.2 metuo z dat. i acc. 191 mianownik zob. nominativus miejscownik zob. ablativus miesiące 315 modo 287 modus irrealis 286 —  potentialis 286 - realis 286


N
narzędnik zob. ablativus
następnik 286
nazwy miast na pytanie dokąd 188
	gdzie 222
-   	 skąd 207
ne 280, 281
ne non 281
nemo, formy 63

neve 280, 281
nihil, formy 63
nisi286
nitor z abl. 215
nollem z coniunct. 261
nolo, odmiana 150
nomina actionis 159
nomina agentis 158
nomina instrument! 160
nomina verbalia, użycie 228 - 242
nominativus, użycie 178
podwójny 179
nominativus cum infinitivo 235 - 238 Nony 316, 317 nos, odmiana 55 nubo z dat. 191
ob z acc. 225 obliviscor z gen. 203 odi, odmiana 155 odmiana liczebników 53 odpowiedniki zaimkowe 65 okolicznik 176 okres warunkowy 286
określenia 169, 175 onomatopeja 312.15 opus est z abl. lub nom. 215 oratio obliqua 304 orior, odmiana 129

orno z abl. 215 ortografia 4-6 orzeczenie czasownikowe 171
     imienne 171 orzecznik 171 osobliwości koniugacji 136 osoby, ogólne uwagi 66 oxymoron 312, 3
parco z dat. 191
paronomasia 312.14
participia 86, 87, 99, 100, 243, 246, 247,
participium futuri passivi (gerundivum) 87
jako orzecznik (coniugatio periphrastica pas-
siva) 246
    jako przydawka 247 passivum 248 - 249 penes z acc. 225 pentametr daktyliczny 313 per z acc. 225 perfcctum activi, odmiana 90-91
     passivi, odmiana 101 - 102 perfectum indicativi, użycie 252 persuadeo z dat. 191 pluralia tantum
deki. I 20
deki. n 24
     deki. III 29 plusquamperfectum activi, odmiana 92 - 93
     passivi, odmiana 103 - 104 plusquamperfectum indicativi, użycie 254 podmiot 170 podwójny accusativus
dopełnienia i orzecznika 185
     osoby i rzeczy 186 podwójny nominativus 179 poema, formy 29.2 polysyndeton 312, 20 połączenie względne 298 pominięcie (praeteritio) 312.4 poprzednik 286 pory dnia 320 possum, odmiana 147a post z acc. 225 postquam z ind. perf. 289
    z ind. imperf. 290d potior z abl. lub z gen. 215 prae z abl. 226 praedicatum zob. orzeczenie praesens
    wzory odmian 69-72 praesens indicativi
użycie 251

praeter z acc. 225
priusquam 291
pro z abl. 226
prope z acc. 225
propter z acc. 225
prospicio z dat. lub acc. 191
prosum, odmiana 147b
provideo z dat. lub acc. 191
przeczące zdania 273
przydawka 177
przyimki 224 - 227
przyimki z abl. 226 z acc. 225 z acc. i abl. 227
przymiotniki
odmiana 38 - 40, 42 stopniowanie 41 - 45
przymiotniki zaimkowe 64
przypadki 15
przyrostki 158 -166 czasownikowe 166 przymiotnikowe 164 -165 rzeczownikowe 158 -163
przysłówki
stopniowanie 47 tworzenie 46
przysłówki liczebnikowe 52
puto z ycn. 204
pytania retoryczne 275
quaeso, formy 155.5 quamdiu 290f quamquam 285 quamvis 285 qui, odmiana 60 quia 284
quis, odmiana 61 quo 280 quoad290f,291 quod przyczynowe 284 quominus 281 quoniam 284
rachuba czasu 314 - 320 redimo z abl. 218 redundo z abl. 215 refert, składnia 206 reminiscor z gen. 203 rodzaj gramatyczny 14
     naturalny 14 rodzaj rzeczowników
deki. 119



164











od tego tematu 88-96
deki. D 23
deki. m 30 - 33
deki. IV 35
     deki. V 37 rodzaje zdań 272 rok i miesiące 315 rotacyzm 11
rozwój języka łacińskiego l równoważniki zdań 172 rzeczowniki abstrakcyjne w j. polskim,
ich odpowiedniki w łacinie 310
Salve, formy 155, 6
secundum z acc. 225
semideponentia 135
si286
simul, simulac, simulatque 289
sin 286
sine z abl. 226
słowotwórstwo 157 -168
spójniki wieloznaczne 292
sto z abl. 218
stopniowanie przymiotników 41 - 45
     przysłówków 47 strony czasownika 66, 248 studeo z dat. 191 stylistyczne uwagi 305 - 312 sub z acc. i abl. 227 subiectum zob. podmiot substantiva verbalia

     ogólne uwagi 66 sui formy 56 sum, odmiana 145 super z acc. i abl. 227 superlativus 43 - 45 supinum 98, 228, 242 supplico z dat. 191 supra z acc. 225 sylaba długa, s. krótka 7 synekdoche 3113 szyk w zdaniu 305 - 307
tametsi 285
temat 16
tematy czasownika 67
temat perfecli i formy praesentis 68-87 supini 97 -107
tenus z abl. 226
trans z acc. 225

 


tropy 311 tryby 66, 250 tu, odmiana 55 tytuły 308

ubi = gdy 289
ubi primum 289
ultra z acc. 225
ułamki 54
ut, funkcje 292
ut comparativum 299 concessivum 285 consecutivum 282 finale 280 obiectivum 281 temporale 289
ut non 282, 283

ut primum 289
utinam 261
utor z abl. 215
vellem z coniunct. 261 vendo z abl. 218 verba affectus z acc. c. inf. 232 verba anomala 145 - 155
defectiva 155
dicendi z acc. c. inf. 232
impersonalia 156
incohativa (inchoativa) 139
sentiendi z acc. c. inf. 232
     voluntatis z «cc. c. inf. 232 verbum, odmiana 66 - 156 verbum flnitum, użycie 248 - 304
     infinitum, użycie 228 - 247 versus z acc. 225 versus spondiacus 313 veto z inf. act. vel pass. 232 vocativus
formy 17
     użycie 180 volo, odmiana 150 YOS, odmiana 55
W
wołacz zob. vocativus wskaźnik zespolenia 279 wymiana samogłosek 10 wymowa 4-6 wypowiedzi ułamkowe 172 wyrazy złożone 167

165

zaimki 55 - 65
dzierżawcze 57
nieokreślone 62 - 63
określające 59
osobowe 55
pytajne 61
wskazujące 58
względne 60
     zwrotny 56 zaimki w konstrukcji
     acc. c. inf. i nom. c. inf. 236, 237 zakaz 274
zdania, podział 272 zdania bezspójnikowe 300 - 301
dopełnieniowe 281
okolicznikowe celu 280
- czasu 288-291
— przyczyny 284
— przyzwolenia 285
podmiotowe 283
porównawcze 299
przeczące 273
pytające 275
treściowe 275 wyrazowe 275
   
zależne 301 skutkowe 282 warunkowe 286
— zależne 287
względne 293
— celowe 294
— przyczynowe 296
— przyzwolone 297
- skutkowe 295
zdania złożone, podział 276
—	podrzędnie, podział 278, 279
     —	współrzędnie, podział 277
zdania żądające 274
zdrobniałe wyrazy 163
zestawienie form czasownikowych
koniug. 1109 -112,
koniug. II113 - 116,
koniug. III 117 -120,
na -to 121 - 124,
koniug. IV 125 - 128
zgodność orzeczenia z podmiotem 173 - 174 złożone wyrazy 167 zmiany spółgłosek 11 zrosty 167
źródła języka łacińskiego 2 życie wyrazów 168









SPIS TREŚCI

 











Część pierwsza

WIADOMOŚCI WSTĘPNE I NAUKA O GŁOSCE

1-2 Wiadomości wstępne     	
3 Alfabet       	
4-6 Wymowa i ortografia	
7 Iloczas        	
8-9 Akcent       	,
10 - 11 Najważniejsze zjawiska fonetyczne

•   •  .  •  •

.   •   •   .

6
 6 7 8 9 10
 
    Część druga NAUKA O WYRAZIE
    
12
13-16 17 18
19-20 21-24 25-33 34-35 36-37 38-40 41-45 46-47 48-54 55-65 66-67 68-87 88-96 97-107 108
109 - 112 113 - 116 117 - 120

Fleksja       	,
Części mowy     	
Liczby, rodzaje, przypadki    .   . Ogólne reguły deklinacyjne     .  .
Podział deklinacji     	
Deklinacja pierwsza     	
Deklinacja druga      	
Deklinacja trzecia     	
Deklinacja czwarta      	
Deklinacja piąta       	
Przymiotniki — odmiana    .  .  . Stopniowanie przymiotników
Przysłówki         	
Liczebniki      	
Zaimki       	
Czasownik — uwagi ogólne    .  .
Temat praesentis      	
Temat perfecti activi	
Temat supini     	
Koniugacja III na -io	
Zestawienie form koniugacji I Zestawienie form koniugacji II Zestawienie form koniugacji III

14 14 14 16 16 16 17 19 25 26
l
33 35 38 43 45 51 53 55 56 60 64

167

fj

§§
121 - 124 Zestawienie form koniugacji III na -io		68
125 - 128 Zestawienie form koniugacji IV	
129 - 134 Verba deponentia     		76
135 Verba semideponentia     		81
136 Osobliwości koniugacji       		82
137 - 144 Formy podstawowe częściej używanych czasowników		82
145 - 156 Verba anomala     		87
Sum i composita (g§ 145 - 147). - Fcro i composita (§§ 148 - 149). - Volo, no/o, mało (§ 150). - Eoi composita (§§ 151-152) - Ho.(§ 153). - Oboczne formy czasownika edo (§ 154). - Verba defectiva (5 155). - Verba impenonalia (§ 156).
Wiadomości ze słowotwórstwa     		95
157 Cząstki słowotwórcze      		95
158 - 166 Najważniejsze przyrostki     		95
167 Wyrazy złożone    		97
168 Życie wyrazów      		97
Część trzecia
•^
NAUKA O ZDANIU
169 - 177 Części zdania     	      100
178 - 223 Użycie form deklinacyjnych	      103
Nominativns (§§ 178 - 179). - Vocativus (§ 180). - Accusativus (§§ 181 - 189). - Da-tivus (§§ 190 - 195). - Genetivus (§§ 196 - 206). - Ablativus (§§ 207 - 223).
224-227 Użycie przyimków       	      112
228-247 Użycie form nieosobowych koniugacyjnych	      116
Infinitivus (§§ 228 - 230). — Accusativus cum iofinitivo i nominativus cum infinitivo (§§ 231 - 240). - Gerundium ($ 241). - Supinum (§ 242). - Adiectiva verbalia, ogólne uwagi (§ 243). - Ablativus absolutus (8 244). - Coniugatio periphrastica activa (§ 245). -Participium futuri passivi — coniugatio periphrastica passiva (§§ 246-247).
248 - 304 Użycie form osobowych czasownika		126
248 - 249 Strony        		126
250 - 271 Tryby      		127
250 - 256 Indicativus         		127
Praesens indicativi (§ 251). - Perfectum indicativi (§ 252). - Imperfectum indicativi (§253). - Plusquampcrfectum indicativi (§ 254). - Futurum primum (g 255). - Futurum exactum (g 256).
257 - 270 Coniunctivus     	      130
Coniunctivus potentialis (§ 258). - Coniunctivus dubitativus vel ddiberativus (§ 259). -Coniunctivus irrealis (§ 260). - Coniunctivus optativus (§ 261). - Coniunctivus hor-tativus(§ 262). - Coniunctivus iussivus(8 263). - Coniunctivus prohibitivus (§ 264). -Coniunctivus concessivus (§ 265). - Consecutio tcmporum (§§ 266-270).
271 Imperativus       		134
272 Rodzaje zdań     		134
273 Zdania oznajmujące, twierdzące i przeczące      		134
274 Zdania żądające		135
275 Zdania pytające    		135
276 Zdania złożone, uwagi ogólne		136
277 Zdania współrzędnie złożone     	:  .  .  .	136
278 - 279 Podział zdań podrzędnych    		137
280 Zdania okolicznikowe celu		138
281 Zdania podrzędne dopełnieniowe     		138
282 Zdania podrzędne skutkowe    		140
283 Zdania podrzędne podmiotowe		140
168

284 Zdania okolicznikowe przyczyny     		140
285 Zdania podrzędne przyzwalające     		141
286 Zdania warunkowe     		141
287 Zdania warunkowe zależne		143
288 - 291 Zdania okolicznikowe czasu		143
292 Spójniki wieloznaczne: cum, ut		145
293 Zdania względne      		146
294 Zdania względne celowe    		146
295 Zdania względne skutkowe		147
296 Zdania względne przyczynowe     		147
297 Zdania względne przyzwolone     		147
298 Połączenie względne     		147
299 Zdania porównawcze      		147
300 Zdania bezspójnikowe     		147
301 Zdania pytające zależne    		148
302 Zdania zawierające myśl cudzą    		148
303 Assimilatio modi      		148
304 Oratio obliqua      		148
305 - 310 Uwagi stylistyczne       		150
311 - 312 Tropy i figury		151
313 Uwagi o heksametrze daktylicznym i dystychu elegijnym		153
314 - 320 Rachuba czasu     		155
Skorowidz     ...	160













Wydawnictwo Naukowe PWN SA
Wydanie ósme
Arkuszy drukarskich 10,75
Druk ukończono we wrześniu 1999 r.
Druk i oprawa Drukarnia Wydawnictw Naukowych SA
Łódź, ul. Żwirki 2

     SŁOWNIK ŁACIŃSKO-POLSKI
      Reprint 5-tomowego słownika, wydanego przez PWN w latach 1957-1979.
Obszerny i wyczerpujący słownik łaciny klasycznej, opracowany przez najlepszych polskich filologów. Zawiera terminologię ze wszystkich dziedzin wiedzy. Elegancka stylowa oprawa.
& Wydawnictwo Naukowe PWN
)ział Dystrybucji Wysyłkowej i Prenumerat, 00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10, fax (O 22) 69 54 179 Bezpłatna infolinia tel. O 800 120 145 w godz. 8 - 18, księgarnia internetowa www.pwn.com.pl

      Polecamy słowniki do nauki języka angielskiego
                
Ch. Oouglas Koztowska Diflicult Words in Polish-English Translation
1998,168 s., brosz., 14,3x20,5 Cena 15,00 zt
.
0,5	wyd. 1,1!
ENGLISH

 
Ch. Douglas Koztowska H. Dzierżanowska Selected English Collocations
wyd. 5,1998,248 s., brosz., 14,3x20,5 Cena ok. 20,00 zt

DIITICIII \\m
mmmm
IRttSM

 

ENGLISH
 3OliOCATIONS

 
Ch, Douglas Koztowska English Adverbial Collocations
wyd. 2,1998,164 s., brosz., 14,3x20,5 Cena ok. 17,00zt

S. C. France, R Mann, 8. Kolossa
Angielsko-polski słownik tematyczny. Ekonomia
  Adaptacja polska Z. Kopestynska wyd. 1,1998,600 s., brosz., 14,3x20,5 Cena ok. 35,00 zt
 
 

Ch. Douglas Koztowska The Articles in Polish--English Translation
wyd. 3,1997,248 s., brosz., 14,3x20,5 Cena 15,00 zt
T. Piotrowski, Z. Saloni Mini słownik angielsko-polski poisko-angielski
wyd. 2,1998,432 s., plastik, 10,5x14,3 Cena 22,00 zt
THE ARTICLES
IN POL1SH-KNGIJSH TRANSLATION
PRZEDIMEK
W JEŻYKI1 ANGIELSKIM

 
C. M. Schwartz M. A. Seaton J. Fisiak
English-Polish Learners' Dictionary
wyd. 1,1996,920 s., 16,5x24 Cena: w oprawie tw. 55,0j) zt brosz. 45,00 zt

D. i A. Swierezyńscy Słownik przysłów w ośmiu językach
wyd. 1,1998,440 s., tw, 10,5x14,3 Cena 23,00 zt

       & Wydawnictwo Naukowe PWN,
Dziat Dystrybucji Wysyłkowej i Prenumerat, 00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10, 120145