Redaktor Zdzis�aw Garbowski Redaktor techniczny Teresa Skrzypkowska Korektoray Barbara Gronek, Lidia Czerwiaska Gramatyka opisowa j�zyka �aci�skiego (c) Copyright by Pa�stwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1978 (c) Copyright by Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o.o. Warszawa 1997 (c) Copyright by Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 1999 Cz�� pierwsza WIADOMO�CI WST�PNE I NAUKA O G�OSCE WIADOMO�CI WST�PNE ROZW�J J�ZYKA �ACI�SKIEGO Pocz�tkowo jeden z dialekt�w italskich, kt�rym pos�ugiwali si� Latynowie, tzn. mieszka�cy �rodkowo italskiej krainy Lacjum, z czasem z rozwojem pa�stwa rzymskiego, sta� si� j�zykiem �wiatowym; po upadku imperium rzymskiego jeszcze przez szereg stuleci utrzyma� si� jako j�zyk nauki, literatury, dyplomacji, liturgii Ko�cio�a. Dzi� �acin� literack� stosuje si� czynnie w niekt�rych publikacjach z zakresu filologii klasycznej, niekiedy tak�e na kongresach naukowych latynist�w. Natomiast z �aciny ludowej na terenie Italii i europejskich prowincji rzymskich rozwin�};' si� j�zyki roma�skie: w�oski, francuski, hiszpa�ski, portugalski, rumu�ski, sardy�ski, prowansalski, retoroma�ski. J�zyk �aci�ski poznajemy dzi� g��wnie z zabytk�w literatury. W jego rozwoju wyr�niamy kilka okres�w, z kt�rych najwa�niejsze to okres cycero�ski, tak nazwany od Cycerona (106-43 p.n.e.), g��wnego przedstawiciela prozy rzymskiej, oraz okres augustowski, zawdzi�czaj�cy sw� nazw� Augustowi (63 p.n.e. - 14 n.e.), w kt�rym nast�pi� szczytowy rozkwit poezji. Czasy od wyst�pienia Cycerona w r. 81 p.n.e. do �mierci Augusta w 14 r.n.e. nazywamy z�otym albo klasycznym okresem literatury �aci�skiej. Gramatyka opisowa j�zyka �aci�skiego opiera si� na zabytkach tej w�a�nie epoki, szczeg�lnie na pismach Cycerona i wsp�czesnego mu Cezara (100 - 44 p.n.e.) oraz poet�w epoki augustowskiej: Wergilego (70-19 p.n.e.), Horacego (65 - 8 p.n.e.), Owidiusza (43 p.n.e. -18 n.e.). Gramatyka historyczna, przedstawiaj�ca j�zyk �aci�ski w historycznym rozwoju, uwzgl�dnia opr�cz �aciny klasycznej tak�e czasy wcze�niejsze, tzn. okres archaiczny, i p�niejsze, a wi�c okres tzw. srebrnej �aciny, przypadaj�cy mniej wi�cej na lata 14 - 117 n.e., a tak�e zabytki stuleci nast�pnych, w kt�rych punkt ci�ko�ci przesuwa si� poza Itali�. Wa�ny materia� do bada� nad j�zykiem stanowi� te� napisy, szczeg�lnie pochodz�ce z czas�w wcze�niejszych od pomnik�w literatury. ALFABET Alfabet �aci�ski liczy 24 litery: ABC DEP GHI KLM NOP ORS TUV XYZ abc dcf ghi klm nop qrs tuv xyz Pismo przej�li Rzymianie od Grek�w, odpowiednio je adaptuj�c i modyfikuj�c. Za czas�w Cycerona by�o w u�yciu 21 liter. Litery y, z, wprowadzono nieco p�niej dla dok�adniejszego oddania wyraz�w pochodzenia greckiego, takich jak cycnus = �ab�d�, zepkyrus == s; wiatr zachodni, dlatego owe litery znalaz�y si� aa ko�cu alfabetu; wypada te� zaznaczy�, i� Rzymianie nie rozr�niali w pi�mie u, v u�ywaj�c jednego znaku zar�wno dla samog�oski, jak i sp�g�oski. Wcze�niej, w epoce republiki, zachodzi�y zmiany co do zakresu u�ycia liter oznaczaj�cych sp�g�oski tylnoj�zykowe. Pocz�tkowo u�ywano liter c k q zale�nie od tego, jaki d�wi�k po nich wyst�powa�. Litera C oznacza�a zar�wno sp�g�osk� bezd�wi�czn� [k], jaki d�wi�czn� [g], z czasem, ok. r. 300 p.n.e., na oznaczenie sp�g�oski d�wi�cznej wprowadzono now� Liter� G (kt�ra jest graficzn� odmian� C). Odt�d zmniejszy� si� zakres stosowania litery Q, a litera K wysz�a niemal zupe�nie z u�ycia. �lady dawnego stanu zachowa�y si� w pewnych skr�tach, kt�re nie uleg�y zmianie: C = Gaius, Cn = Gnaeus, Kal. = Kalendae. WYMOWA I ORTOGRAFIA Litery �aci�skie s� nam znane z alfabetu polskiego. Nasi przodkowie bowiem przej�li alfabet �aci�ski adaptuj�c go do potrzeb j�zyka polskiego przez znaki diakrytyczne (kropki, kreski nad literami, haczyki u do�u) lub po��czenia literowe (np. cz, sz, rz, dz); chodzi�o o oddanie d�wi�k�w nie wyst�puj�cych w j�zyku �aci�skim. Warto�� d�wi�kowa liter w �acinie jest w zasadzie ta sama, co w j�zyku polskim. R�nice s� stosunkowo nieliczne. W przeciwie�stwie do Polak�w staro�ytni Rzymianie odr�niali w wymowie samog�oski d�ugie i kr�tkie; r�nicy tej jednak nie zaznaczali w pi�mie. Ta sama wi�c litera a oznacza� mo�e zar�wno samog�osk� d�ug�, np. w wyrazie mater, jak i kr�tk� np. w wyrazie pater; podobnie przedstawia si� sprawa z innymi literami. Inaczej nieco jest w j�zyku greckim, gdzie mamy odr�bne litery na oznaczenie kr�tkiego e (e - epsilon) i d�ugiego e (�y - eta) oraz kr�tkiego o (o - omikron) i d�ugiego o (co - omega). W naszych podr�cznikach, zw�aszcza za� w s�ownikach, przyj�to spos�b zaznaczania iloczasu przez odpowiednie znaki diakrytyczne: kreseczka pozioma nad liter� oznacza d�ugo�� samog�oski, �uk wygi�ty ku g�rze jej kr�tko��; piszemy wi�c mater, ale pater. Po��czenia ae, oe wymawiamy dzi� jako pojedynczy d�wi�k [e] np. saepe [sepe], poena [pena]. Niekiedy dla zaznaczenia, i� po��czenie to nale�y czyta� jako dwie g�oski, stawiamy nad e dwie kropki (trema); piszemy wi�c aer, poeta. Litera i oznacza zar�wno samog�osk� i, jak sp�g�osk� j, szczeg�lnie mi�dzy samog�oskami oraz na pocz�tku wyrazu przed samog�osk�, np. iam, maior. Niekt�rzy wprowadzaj� w tych wypadkach liter� j, kt�ra pojawi�a si� w tekstach �aci�skich w epoce �redniowiecza. Bardziej rozpowszechnione jest odr�nianie litery u od. v, kt�re wprowadzono w tej�e epoce. Liter� c w pozycji przed e,�', y, ae, oe przyj�to czyta� jak polskie [c], w innych pozycjach, a wi�c przed a, o, u, przed sp�g�osk� i na ko�cu wyrazu jak polskie [k], V czytamy jak polskie [w]: wnum [winum], ovis [owis]. Qu czytamy jak polskie [kw], np.: aqua [akwa], quis [kwis]. Ngu przed samog�osk� jak [ngwJ: lingua (Uagwa], st�d polskie lingwista, sanguis [sangwis], st�d poi. sangwinik. Su przed samog�osk� w niekt�rych wyrazach czytamy jak [swJ: persuadeo [perswadeo] (por. poi. perswazja), swwis [swawis], suesco [swesko]. Ph (wyst�puje jedynie w wyrazach pochodzenia greckiego) zwykli�my czyta� [{], np.: phihsophia, philologus, st�d po', filozofia, filolog. Co do u�ycia du�ych liter stosujemy na og� zasady ortografii polskiej; przyj�to wszak�e zaczyna� du�� liter� nie tylko imiona wtasne, lecz tak�e od nich urobione przymiotniki i przys��wki np.: Latium, lingua Latina, Latine logui. i * Przyj�ta dzi� (cho� bynajmniej nie przez wszystkich) wymowa jest kompromisem mi�dzy wymow� Rzymian epoki klasycznej a wymow� p�niejsz�, datuj�c� si� ze schy�ku staro�ytno�ci, b�d� z czas�w kiedy �acina ludowa przekszta�ca�a si� w j�zyki roma�skie. W epoce klasycznej litera c, niezale�nie od pozycji, oznacza�a zawsze sp�g�osk� tylnoj�zykow� [k]. Cicero wymawia� swoje nazwisko jako [Kikeroj; wsp�cze�ni mu Grecy pisali je Kikepwv. Pod koniec staro�ytno�ci c [k] przed samog�oskami przednimi ulega�o palatalizacji i przesz�o nast�pnie w g�osk� zwarto szczelinow� lub szczelinow�. Nazwisko wielkiego pisarza i m�wcy wymawiaj� W�osi jako [Cziczero]; Francuzi jako [Siser�n]. Po��czenia liter ae, oe oznacza�y dwug�oski, kt�re wymawiano jako [a?], [o], zbli�one do [a ], [ot], jak je oddawali Grecy. Nazwisko wielkiego Cezara pisali Grecy Kalaap, do j�zyka niemieckiego przesz�o jako Kaiser. Imi� Caecilius oddawali Grecy jako Kaiid/lioi;. Rzymianie nie czuli potrzeby wprowadzenia odr�bnej litery v, widocznie chodzi�o O oddanie niezg�oskotw�rczego y (zbli�onego do poi. f) jak w wyrazie Europa, a nie dwu-wargowego [w]: vinum [yinum] nie fwinum]. Przy prawid�owej zatem wymowie niepotrzebne by�oby zaznaczanie odr�bnej rzekomo wymowy w wyrazach typu lingua, suadeo. W wyrazach pochodzenia greckiego ph (greckie <p) czytali jako aspirowane (przydechowe) p; nie oddawali wi�c tego d�wi�ku liter� f, kt�rej u�ywali w pisowni wyraz�w rodzimych, jakfides. Warto zaznaczy�, i� w pewnych okresach li przed samog�oskami niekt�rzy wymawiali jako [q], rafio czytali [racjo], st�d poi. racja, racjonalizm. S mi�dzy samog�oskami brzmia�o d�wi�cznie jak polskie [z], np. w wyrazach causa, rosa. Nale�y podkre�li�, i� w ostatnich czasach zaznacza si� coraz silniej tendencja, by wr�ci�, o ile to mo�liwe, do wymowy epoki klasycznej. ILOCZAS W odr�nieniu od dzisiejszej polszczyzny kulturalnej, kt�ra nie zna samog�osek d�ugich, w j�zyku �aci�skim samog�oski oraz sylaby r�ni� si� iloczasem, to znaczy mog� by� kr�tkie lub d�ugie. Sylaba �aci�ska mo�e by�; a. kr�tka (syllaba brevis), np. obie sylaby w wyrazach; pS-ter, to-gS; b. d�uga, z natury (syllaba natura longa), je�eli zawiera samog�osk� d�uga lub dwu-g�osk�, np. pierwsza sylaba w wyrazach mdter, aurum; c. d�uga z umowy (syllaba positione longa;, je�eli po samog�osce kr�tkiej wyst�puje 8 grupa dwu lub wi�cej sp�g�osek z wyj�tkiem po��czenia g�oski zwartej z p�ynn� (muta cum liquida). Nale�y- zaznaczy�, �e litera x oznacza dwie sp�g�oski [ks], podobnie litera z [dzj, odpowiednik greckiej litery d�etu; natomiast po��czenie liter qu to znak jednej sp�g�oski. Przy wymawianiu sylaby zamkni�tej grup� sp�g�osek g�os si� Zatrzymywa�, wobec czego czas potrzebny do jej wym�wienia stawa� si� odpowiednio d�u�szy, jak to obserwujemy przy pierwszej sylabie nast�puj�cych wyraz�w: penna, semper, sanctus, dexter. Zjawisko to nie wyst�puje, gdy grup� stanowi po��czenie muta cum liquida; albowiem gdy drug� sp�g�osk� jest p�ynna (/, r), g�os si� nie zatrzymuje, grupa nie zamyka sylaby, lecz w ca�o�ci nale�y do sylaby nast�pnej, np. w wyrazach: pa-trem, pu-blicus. Zapami�tajmy, �e samog�oska przed samog�osk� ulega skr�ceniu (cocalis ante rocalem corripitur): audlvit, ale audut. Warto te� wiedzie�, �e w j�zykach roma�skich �aci�skie samog�oski d�ugie maj� inne odpowiedniki ni� samog�oski kr�tkie. Do poprawnego wymawiania, a zw�aszcza akcentowania wyraz�w �aci�skich, potrzebna jest znajomo�� iloczasu; informacje na ten temat znajdziemy w s�owniku, je�eli za� chodzi o iloczas ko�c�wek - w gramatyce. AKCENT W akcentowaniu wyraz�w �aci�skich obowi�zuj� nast�puj�ce zasady: 1. Wyrazy dwusylabowe maj� akcent na pierwszej sylabie bez wzgl�du na jej iloczas. Akcentujemy zatem mdter, pdter. 2. Miejsce akcentu w wyrazach d�u�szych, tzn. sk�adaj�cych si� z trzech lub wi�cej sylab, zale�y od iloczasu sylaby przedostatniej (paenultima). Je�eli sylaba przedostatnia jest d�uga (oboj�tnie czy z natury, czy z umowy), to na niej w�a�nie spoczywa akcent, np. natura, magister; je�e]! natomiast przedostatnia sylaba jest kr�tka, akcent pada na sylab� trzeci� od ko�ca np.: d�mwus, sijllaba, tenebrae - ciemno�� (muta cum liquida nie daje wzd�u�enia). 3. Enklityki, czyli wyrazy, kt�re nie maj�c w�asnego akcentu, opieraj� si� o wyraz t poprzedzaj�cy, (-que = i,-ne = czy, -ve = czy, lub) tworz�c z nim tzw. zestr�j akcentowy. Wymienione wy�ej zasady akcentowania stosuje si� do zestroj� jako ca�o�ci. Wyraz p�pulus -ma akcent na sylabie po- (trzeciej od ko�ca, gdy� przedostatnia jest kr�tka), natomiast w zestawieniu senatus populiis�ue Roindnus = "senat i nar�d rzymski" akcent przesuwa si� na sylab� -lus: Podobnie v.' zestroju videsne = czy widzisz? akcentujemy sylab� -des-, �w zwrocie Tros Ruthlusve akcentujemy sylab� -lus-, przy arma virilmque - sylab� -rum: Tak�e inne wyrazy traktuje si� niekiedy jako enklityki, np. akcentujemy w zestroju, nobis-cum = z nami, vobiscum = z wami, propterea = dlatego. Jak widzimy, akcent �aci�ski wykazuje du�o podobie�stw do akcentu polskiego. Tak�e w naszym j�zyku akcent wyrazowy zwi�zany jest z sylab� przedostatni�. Od tej zasady zdarzaj� si� odst�pstwa: pewne wyrazy, i to zar�wno swojskie jak i obcego pochodzenia, maj� akcent na trzeciej od ko�ca np. og�em, okolica, gram&tyka, fizyka. Natomiast enklityki nie wp�ywaj� na miejsce akcentu w zestroju, akcentujemy poszed� i poszed�by, Opowiedz i Opowiedz mi; w wymowie wszak�e niekt�rych os�b obserwujemy tendencj� do przesuwania akcentu. Inaczej nieco zachowuje si� proklityka, czyli wyraz opieraj�cy si� o wyraz nast�pny, zw�aszcza gdy jest nim wyraz jednosylabowy. Akcentujemy bowiem: do ^domu, ale ^do cna; nie ^czytaj, ale ^nie pisz, 1/n'e m�w mi. 4. W j�zyku �aci�skim spotykamy kilka wyraz�w z akcentem na sylabie ostatniej, np. adduc = przyprowad�, istinc = stamt�d, adhuc = dot�d. Pozorne to odst�pstwo od zasady jest wynikiem skr�cenia wyrazu (tzw. apokopy); odpad�a ko�cowa samog�oska -e, akcent za� pozosta� na tej samej sylabie, na kt�rej znajdowa� si� przed skr�ceniem. Zjawisko to jest dla nas szczeg�lnie interesuj�ce ze wzgl�du na akcent w j�zyku francuskim umiejscowiony na sylabie ostatniej. Tak�e w j�zyku polskim niekt�re wyrazy maj� przycisk na sylabie ostatniej, np. akurdt, arcymistrz. u NAJWA�NIEJSZE ZJAWISKA FONETYCZNE Wymiana samog�osek czyli apofonia mo�e by� (l) jako�ciowa, tego: toga, (2) ilo�ciowa, przy czym samog�oska wyst�powa� mo�e na stopniu: (a) normalnym, (b) wzd�u�enia, (c) zaniku odium: odi, tego: tegula, genifor : gi-gn-o, est: �wit, edo: dens. Zjawisko to jest odziedziczone z praj�zyka. Por. poi. wozy: wiezie, posucha: schn��. Inne zmiany zachodzi�y na gruncie �aci�skim lub italskim. Samog�oska d�uga ulega skr�ceniu: a. przed samog�osk� (uocalis ante yocalem corripitur): finire :fi�w, flers:fleo, {tudwit: audut b. w wyg�osi� zamkni�tym z wyj�tkiem pozycji przed s, amare: amat, audis: audlt, honoris : honos: honor c. wyrazy dwusylabowe z pierwsz� sylab� kr�tk� maj� sk�onno�� do skr�cenia tak�e drugiej (prawo skracania wyraz�w jambicznych) mdl�, bSnS: clore, alte. Samog�oska kr�tka zanika w sylabie �rodkowej, zjawisko to nazywa si� synkop� valde: yalidus, disciplina: discipulus, w wyg�osi� nazywa si� to apokop� dic<dice, duc<duce,fac<face,fer<fere. Samog�oska kr�tka wzd�u�a si� przy zaniku s przed sp�g�osk� d�wi�czn� (wzd�u�enie zast�pcze) Idem <isdem, pono <p6sno<poslno. Samog�oski kr�tkie w sylabie otwartej w �rodku wyrazu przechodz� w i-lSgo: colitgo, h&beo: adhibeo, facio: conficw, caput: capitis. W sylabie zamkni�tej �>e-factus :perfectus,parco, peperci. ZMIANY SPӣG�OSEK Asymilacja zupe�na a. progresywna (od kierunku oddzia�ywania) fetse>ferre, velse>velle, facilisumus> >facillimus b. regresywna disfero>differo, adfero>affero, adtuli>attuli, adsequor>assequor Asymilacja niezupeina a. co do d�wi�czno�ci scribo: scriptus, nubo: nupsi, ago: actus b. co do miejsca artykulacji Sp�g�oska nosowa przed przednioj�zykow� wyst�puje jako n, przed wargow� jato m ewn: eumdem, compono : contemno, unbuo: indico Dysymilacja Rzymianie nie lubili dwu l ani dwu r w kolejno po sobie nast�puj�cych sylabach; nast�powa�o rozpodobnienie caeruleus: caelwn; por. pol. prze�cierad�o: przescie�a�, militaris : - mortalis; por. pol. jadalnia : cieplarnia. Rotacyzm (od greckiej litery rfio) - s mi�dzy samog�oskami przechodzi w r spero: spes, gero: gessi, laudare: esse. Dla �atwiejszego przyswojenia zjawisk fleksyjnych podano niekt�re przyk�ady zmian fonetycznych; dok�adniejsze om�wienie owych zmian nale�y do gramatyki historycznej. Cz�� druga NAUKA O WYRAZIE FLEKSJA CZʌCI MOWY Podobnie jak w j�zyku polskim wyr�niamy w �acinie cz�ci mowyodmienne i nieodmienne. Odmienne cz�ci mowy to: 1. rzeczownik - substantivum 2. przymiotnik - adiectivum 3. zaimek - pronomen 4. liczebnik -- numerale 5. czasownik - verbum Pierwsze cztery odmieniaj� si� przez przypadki , liczby , rodzaje - odmian� t� nazywamy deklinacj�: przy odmianie czasownika , kt�r� okre�lamy jako koniugacj� rozr�niamy : osoby, liczby, czasy, tryby, strony Nieodmiennymi cz�ciami mowy s�: 6. przys��wek - adverbium 7. przyimek - praepositio 8. sp�jnik - coniunctio 9. wykrzyknik - interiectio LICZBY, RODZAJE, PRZYPADKI Liczby. W odmianie �aci�skiej wyst�puj� dwie liczby: a. Pojedyncza - nunerus singularis b. mnoga - numerus pluralis W praj�zyku istnia�a jeszcze liczba podw�jna - numerus etualis, kt�ra w �adnie zanik�a; pozosta�y tylko drobne jej szcz�tki w odmianie liczebnik�w: duo, ambo (zob. � 53). Podobnie przedstawia si� sprawa w dzisiejszej polszczy�nie, gdzie zachowa�y si� pewne formy liczby podw�jnej, jak dwie�cie, r�koma, oczyma. Por. przys�owie; modrej g�owie do�� dwie s�owie. l M Rodzaje. J�zyk �aci�ski podobnie jak polski zna trzy rodzaje: a. rodzaj m�ski - genus masculinum (skr�t m.) b. rodzaj �e�ski - genus femininum (skr�t f.) c. rodzaj nijaki - genus neutrun (skr�t a.) Rodzaj rzeczownik�w poznajemy: a. wed�ug znaczenia (rodzaj naturalny) b, wed�ug zako�czenia (rodzaj gramatyczny) Nazwy istot m�skich s� masculina np. pater = ojciec, agricola = rolnik; nazwy istot �e�skich - feminina np. mater = matka, femina = kobieta. Ponadto rodzaju m�skiego s� nazwy miesi�cy, wiatr�w i rzek: december frigidus = ch�odny grudzie�, Aquilo perfrigidus = bardzo zimny A. (wiatr p�mocnowschodni), Tiberis flavus = ��ty Tyber. Nazwy drzew, kraj�w, wysp i miast zako�czone na -us s� feminina, np.: populus alta = = wysoka topola, Aegyptus antiqua = staro�ytny Egipt, Delus ciara = s�awne Delos, Corinthus opulenta = bogaty Korynt. Nazwy miesi�cy s� w�a�ciwie przymiotnikami, traktowanymi jako przydawki do wyraz�w mensis (m.) = miesi�c. Na rodzaj nazw rzek wp�yn�� niew�tpliwie rzeczownik pospolity flwius = rzeka, b�d�cy rodzaju m�skiego. Podobnie liczne nazwy drzew, kraj�w, wysp, miast stosowa�y si� w rodzaju do rzeczownik�w: arbor = drzewo, terra = kraj, insula = wyspa, urbs = miasto; wszystkie te rzeczowniki s� feminina. Wymienione zasady mo�na uj�� za dawnymi podr�cznikami w wierszyk u�atwiaj�cy zapami�tanie. Miesi�ce, wiatry, rzeki, ludy za m�czyzn uchodzi !y wprz�dy; drzewa, kraje, wyspy, miasta, cho� z -us, byty jak niewiasta. Rzeczowniki nie�ywotne mog� by� rodzaju m�skiego, �e�skiego, nijakiego. Ich rodzaj w wielu wypadkach okre�li� mo�na wed�ug zako�cze�, kt�re s� charakterystyczne dla danego rodzaju. Tak np. hortus = ogr�d (z zako�czeniem -us) jest masculinum, terra (z zako�czeniem-a) femininum.oyyw (z zako�czeniem -urn) neutrum. Dalsze szczeg�y poznamy przy poszczeg�lnych deklinacjach. Przypadki. Deklinacja �aci�ska ma sze�� przypadk�w: 1. nominatiyus - mianownik odpowiadaj�cy na pytanie: kto'! co? 2. genetinis - dope�niacz na pytania: czyj? czyja? czyje? kogo? czegol 3. datrois - celownik na pytania: komut czemu? dla kogo? - 4. accusativus - biernik na pytanie: kogo? co? 5. ablativus - na pytania: kim? czym? z kim? z czym? (narz�dnik - instrumcntalis) w kim? w czym? o kim? o czym? (miejscownik - locatiyus) od kogo? od czego? (ablativus w�a�ciwy) 6. vocativus - wo�acz Ablativus stanowi osobliwo�� deklinacji �aci�skiej. J�zyk praindoeuropejski mia� osiem przypadk�w, z kt�rych siedem zachowa�o si� w j�zyku polskim; brak naszemu j�zykowi przypadka roz��czenia zwanego ablativus, jego funkcj� obj�� u nas dope�niacz wyst�puj�cy z przyimkiem: od, z (czego) w takich np. zwrotach jak: od ojca, z miasta. Je�yk �aci�ski zachowa� sze�� przypadk�w, brak mu narz�dnika i miejscownik a; ich funkcj� obj�� ablativus. W ten spos�b ablativus pe�ni funkcj� trzech r�nych przypadk�w. Wyst�puje jako narz�dnik (ablativus instrumentalis), miejscownik (ablativus locatiyus) oraz ablativus w�a�ciwy. W�a�ciwie zachowa�y si� pewne resztki locatiwu, o czym ni�ej. O szczeg�ach u�ycia przypadk�w dowiemy si� z dzia�u po�wi�conego sk�adni. Podobnie jak w j�zyku polskim, ale inaczej ni� np. w angielskim czy francuskim, formy poszczeg�lnych przypadk�w w �acinie r�ni� si� ko�c�wkami: temat charakteryzuje znaczenie wyrazu, ko�c�wka okre�la rol� danego wyrazu w zdaniu. Temat i ko�c�wka to tzw. cz�stki fleksyjne, od kt�rych odr�ni� nale�y cz�stki s�owotw�rcze (pot. � 157). Nie wszystkie przecie� przypadki maj� odmienne od innych formy; tote� warto zapami�ta� pewne regu�}' u�atwiaj�ce nauk� odmian. Uwaga. Gramatyka opisowa uwzgl�dnia podzia� wyrazu na temat i ko�c�wk� wed�ug stanu w S�dnie klasycznej, natomiast w gramatyce historycznej przyjmuje si� jako podstaw� owego podzia�u raczej stan j�zykowej wsp�lnoty indoeuropejskiej. OG�LNE REGU�Y DEKLINACYJNE 1. Vocativus singularis jest r�wny nominatiwovi z wyj�tkiem rzeczownik�w i przymiotnik�w deklinacji drugiej na -us. W pluralis formy nominatiwu i yocatiwu s� zawsze r�wne. Tote� we wzorach odmian opuszcza� b�dziemy Vocativus z wyj�tkiem singularis deklinacji drugiej na -ns. 2. Neutra maj� trzy przypadki r�wne: nominatiyus, accusatiyus i Vocativus. W pluralis przypadki te ko�cz� si� na -a. Podobnie przedstawia si� ta sprawa w j�zyku polskim (por. odmian� rzeczownik�w: jajko, pole, imi�, ciel�; w liczbie mnogiej: jajka, pola, imiona, ciel�ta). 3. W pluralis datiyus i ablativus s� sobie r�wne. PODZIA� DEKLINACJI W j�zyku �aci�skim wyr�niamy pi�� deklinacji. Do kt�rej deklinacji zaliczy� nale�y jaki� rzeczownik, poznajemy z zako�czenia genetiwu singularis, a mianowicie: I deklinacja -ae II deklinacja -i III deklinacja -is IV deklinacja -us V deklinacja -el Przy poszczeg�lnych rzeczownikach s�owniki podaj� nominativus oraz zako�czenie gen. singularis. Uwaga. Z punirtu widzenia grainaiyid opisowej owe zako�czenia traktujemy jako ko�c�wki, cz�� poprzedzaj�c� ko�c�wk� - w zasadzie niezmienn� we wszystkich przypadkach - stanowi temat (por. S 16). DEKLINACJA I na -a N.=V Singularis porta = brama, Pluralis portae = bramy Gen. Singularis portae = bramy, Pluralis portarum = bram Dat. Singularis portae = bramie, Pluralis portis = bramom Acc Singularis portam = bram�, Pluralis Portas = bramy Abl. Singularis Porta = bram�, Pluralis portis = bramami Singularis in porta = w bramie, Pluralis in portis = w bramach Singularis e portis = z bram, Pluralis e porta = z bramy Rodzaj. Rzeczowniki deklinacji pierwszej s� feminina, np. rosa = r�a, porta = brama. Pami�ta� wszak�e powinni�my zasad� o rodzaju naturalnym; rzeczowniki oznaczaj�ce m�czyzn s� masculina, np. agricola = rolnik, scriba = pisarz, nauta = �eglarz, poeta =s = poeta. Por. polskie: starosta, wojewoda, s�dzia. OSOBLIWO�CI DEKLINACJI PIERWSZEJ Zako�czenie gen. singularis -ae rozwin�o si� z dawnego -ai lub -ai; ta posta� wyst�puje niekiedy w inskrypcjach oraz jako archaizm w poezji, np. u Lukrecjusza, Wergilego. pierwotne zako�czenie gen. sing. -as, odziedziczone z praj�zyka, zachowa�o si� w zwrotach pater familias = ojciec rodziny, mater familias = matka rodziny. W j�zyku greckim jest to normalne zako�czenie gen. sing. deklinacji a. W dat. i abl. pluralis niekt�re rzeczowniki maj� zako�czenie -abus; g��wnie chodzi tu o odr�nienie form rzeczownik�w �e�skich od r�wno brzmi�cych odpowiednik�w m�skich np. deis deabusque = bogom i boginiom, filiis filidbusque = synom i c�rkom. Wielosylabowe rzeczowniki m�skie obok zako�czenia -arom maj� w gen. plur. kr�tsze zako�czenie -urn, np. agricolum (obok agricolarum) = rolnik�w, terrigenum = potomk�w ziemi. Formy te powsta�y pod wp�ywem analogii do innych deklinacji. PluraIia tantum. W deklinacji pierwszej spotykamy pewn� ilo�� rzeczownik�w, kt�rych u�ywa ai� tylko w liczbie mnogiej; nazywamy je pluralia tantum np. dwitiae = bogactwo, reliquiae = pozosta�o�ci, tenebrae = ciemno��. Takie rzeczowniki znamy te� z j�zyka polskiego, np. skrzypce, usta, wrota, drzwi, dzieje, urodziny, dro�d�e. Osobn� grup� stanowi� nazwy miejscowo�ci, np. Athenae, Thebae. Por. polskie Piaski, Szaflary, Rac�awice, Mys�owice. Odmiana imion greckich. �e�skie imiona greckie na -e zachowuj� greckie zako�czenie w nom. i acc., np. Niobe, Nioben, albo odmieniaj� si� ca�kowicie wed�ug deklinacji �aci�skiej: Nioha, Niobae, Niobam. Greckie imiona m�skie zako�czone na -as, -es maj� acc. tak�e na -an, -en. Odmieniamy wi�c: Aeneas, gen. Aeneae, dat. Aeneae, acc. Aeneam lub Aenean, voc. Aenea. DEKLINACJA I na. Pluralis portae bramy portann bram Portis bramom DEKLINACJA II Wz�r odmiany na -us Nom. Singularis hortus = ogr�d, Pluralis horti = ogrody Gen. Singularis horti = ogrodu, Pluralis hortorum = ogrod�w Dat. Singularis horto = ogrodowi, Pluralis hortis = ogrodom Acc. Singularis hortum = ogr�d, Pluralis hortos = ogrody Abl. Singularis horto = ogrodem, Pluralis hortis = ogrodami Voc. Singularis in horto = w ogrodzie, Pluralis in hortis = w ogrodach Singularis ex horto = z ogrodu, Pluralis ex hortis = z ogrod�w Singularis horte = ogrodzie, Pluralis horti = ogrody Wz�r odmiany na -er N.=V. magister = nauczyciel, magistri = nauczyciele Gen. magistri = nauczyciela, magistrorom = nauczycieli Dat. magistro = nauczycielow, magistris = nauczycielom Acc. Magistrum = nauczyciela, magistros = nauczycieli Abl. magistra = nauczycielem, magistris = nauczycielami de magistro = o nauczycielu, de magistlis = o nauczycielach a magistro = od nauczyciela, a magistris = od nauczycieli N.=V. puer ch�opiec, pueri Gen. Pueri, puerorum Dat. Puero, pueris Acc. Puerum, pueros Abl. Puero, pueris De puero, de pueris A puero, a pueris Wz�r odmiany na -um N.=V. Verbum= s�owo, verba Gen. Verbi, verborum Dat. Verbo, verbis Acc. Verbum, verba Abl. Verbo, verbis In verbo, in verbis Ex verbo, ex verbis UWAGI DO DEKLINACJI DRUGIEJ Przewa�na ilo�� rzeczownik�w na -er (a tak�e przymiotnik�w por. � 38) traci e w dalszych przypadkach: ager, agri; minister, ministri. Zachowuj� e m. in. puer, piieri == ch�opiec; cesper, vesperi-= wiecz�r; gener, generi == zi��; socer, soceri = te��. Warto zapami�ta� nast�puj�cy wierszyk: vesper, puer, socer, gener, asper, miscr, liber, tener i wyrazy na -fer i -ger. Por. polskie wicher, wichru; koper, kopru: palec, palca; sen, snu; lew. Swa; ale piec, pieca. podobnis jak puer odmienia si� rzeczownik vii- = m��, gen. riri, dat. viro, acc. mrum itd. Nom. sing- tej deklinacji ko�czy� si� pierwotnie na -es, podobnie acc. sing. na -om. Posta� �. zachowa�a si� w inskrypcjach, w poezji szczeg�lnie od wyraz�w zako�czonych na -os _- np. sercos, mortuos; podobnie aeoom. Rzeczowniki na -us (z wyj�tkiem neutr�w) maj� w singularis vocativus zako�czony na -e. Jednak�e do deus w funkcji yocatiwu wyst�puje nom. deus cbok dwe; w �acinie ko�cielnej tak�e do agnus u�ywa si� jako voc. agnus = baranku. Rzeczownik./;/^ oraz imiona w�asne na -ifis maj� vocativus na -i:fili= synu, mi fili = m�j synu, Vergili = Wergiliuszu, Publi = Publiuszu. Rzeczowniki zako�czone na -ius maj� niekiedy gen. sing. na -i obok -Ii :consill, Vergili Greckie imiona w�asne zako�czone na -ens maj� vocativus na -eu np. Orpheus, -i, voc. Orpheu. W gen. plur. wyst�puje czasem zako�czenie -urn zamiast -erum, np. deum obok deorum = s= bog�w. Dotyczy to szczeg�lnie nazw miar i monet; m�wimy wi�c modlum - miar, sestertiwn = sesterc�w, a tak�e decemmmm, triumvirum, praefectus fabrum; -urn to pierwotne zako�czenie gen. plur. tej deklinacji, zako�czenie -orum przesz�o tu z deklinacji zaimkowej. W pluralis rzeczownika deus u�ywa si� ferm obocznych nom. i voc. dci, dii, di; dat. i abL deis, diis, dis. O di immortales = o bogowie nie�miertelni. Rzeczownik locns = miejsce ma nom. plur. l�d = miejsca w ksi��ce albo loca w znacz. miejscowo�ci. M�wimy, l�d communes = tematy og�lne, loco. amoena = przyjemne okolice. Rodzaj. Rzeczowniki zako�czone na -as oraz -er s� masculina, zako�czone na -urn - neutra. Wyj�tki '.humus jest femininum, humus arida = sucha ziemia, natomiast wigus, virus s� neutra; wigus mutnbile == zmienny t�um, virus mortiferum = �mierciono�ny jad. Feminina s� tak�e nazwy drzew, miast, kraj�w, wysp na -us (por. � 14.) Rodzaj �e�ski zachowuj� te� zapo�yczone z j�zyka greckiego: dialectus, paragraphus, diphthongus; dialectus Attica = dialekt attycki; paragraphus quinta = paragraf pi�ty; diphthongus Graeca = dwu-g�oska grecka. Pluralia tantum deklinacji n. Tylko w liczbie mnogiej wyst�puj�: fasti, -orum = kalendarz, arma, -orum = bro�. Niekt�re wyrazy maj� w pluralis inne znaczenie, np. auxUwm =� = pomoc, auxilia = posi�ki; castmm = twierdza, castra, -orum = ob�z, rostrum = dzi�b, rastra, -orum = m�wnica (ozdobiona dziobami okr�t�w). DEKLINACJA III Deklinacja trzecia obejmuje trzy wzory odmian r�ni�ce si� zako�czeniami abl. singularis (-e lub -i), gen. pluralis (-urn lub -Sum), a je�li chodzi o neutra tak�e zako�czeniem nom., acc., voc. pluralis (-a lub -ia). Rozr�niamy wi�c: a. odmian� sp�g�oskow�: -e, -um, -a b. odmian�samogkskow� -i, ium, -ia c. odmian� mieszan�: -e, -ium. neutra -a lub-ia Nale�y zwr�ci� uwag� i� fonny dalszych przypadk�w tworzymy od gen. singularis; nominativus bowiem podlega� cz�sto r�nym zmianom fonetycznym i wykazuje nieco odmienn� posta�. Odmiana sp��g�oskowa -e, -um, -a Masculina et feminina N.=V Singularis honor zaszczyt, Pluralis honoes Gen. Singularis honoris, Pluralis honorum Dat. Singularis honor, Pluralis honoribus Acc. Singularis honorem, Pluralis honores Abl. Singularis honore, Pluralis honoribus N.=V Singularis mos zwyczaj, Pluralis mores Gen. Singularis moris, Pluralis morum Dat. Singularis mori, Pluralis moribus Acc. Singularis morem, Pluralis mores Abl. Singularis more, Pluralis moribus N.=V Singularis aetas = wiek epoka, Pluralis aetates Gen. Singularis aetatis, Pluralis aetatum Dat. Singularis aetati, Pluralis aetatibus Acc. Singularis aetatem, Pluralis aetates Abl. Singularis aetate, Pluralis aetatibus N.=V Singularis laus = pochwa�a, Pluralis laudes Gen. Singularis laudis, Pluralis laudum Dat. Singularis laudi, Pluralis laudibus Acc. Singularis laudem, Pluralis laudes Abl. Singularis laude, Pluralis laudibus neutra N.=V Singularis corpus = cia�o, Pluralis corpora Gen. Singularis corporis, Pluralis corporum Dat. Singularis corpori, Pluralis corporibus Acc. Singularis corpus, Pluralis corpora Abl. Singularis corpore Pluralis corporibus N.=V Singularis nomen = imi�, Pluralis nomina Gen. Singularis niminis, Pluralis nominum Dat. Singularis nomini, Pluralis nominibus Acc. Singularis nominee, Pluralis nomina Abl. Singularis nomine, Pluralis nominibus Wed�ug odmiany sp�g�oskowej (-e, -urn, -a) odmieniaj� si�: 1. Imiparisyllaba z tematem na jedn� sp�g�osk�. Imiparisyllaba, czyli nier�wno-yoloskowe, to takie rzezowniki, kt�re w gen. singularis maj� o jedn� sylab� wi�cej ni� aom. sing., np. ho-nor ale ho-no-ris; mos ale mo-ris; ae-tas ale ae-ta-iis. Temat otrzymujemy odcinaj�c zako�czenie gen. sing. -is, np. mor-is, aetat-is. 1. nast�puj�ce rzeczowniki pater - ojciec, gen. sing. Patris, gen. pl. patrum mater - matka, gen. sing. matris, gen. pl. matrum frater - brat, gen. sing. fratris, gen. pl. fratrum senex - starzec, gen. sing. senis, gen. pl. senum iuvenis - m�odzieniec, gen. sing. iuvenis, gen. pl. iuvenum vates - wieszcz, gen. sing. vatis, gen. pl. vatum canis - pies, gen. sing. canis, gen. pl. canum Uwaga mnemotechniczna. Rzeczowniki te stanowi� pewn� grup� znaczeniow�, oznaczaj� rodzin� z pieskiem. 3. dwa rzeczowniki o temacie na -u: sus, suis fem. = �winia; grus, gruis fem. = �uraw. 4. przymiotniki w stopniu wy�szym np. carior, carior, carius = dro�szy, a, e; maior, inaior, maius = wi�kszy, a, e (zob. � 42). 5. niekt�re przymiotniki o jednym zako�czeniu w stopniu r�wnym, np. nefus (gen. ceteris) = stary, dives (gen. dwitis) = bogaty, pauper (gen. pauperis) = ubogi (zob. � 40). b. Odmiana samog�oskowa -i, -ium, -ia N.=V Singularis mare=morze, Pluralis maria Gen. Singularis maris Pluralis marium Dat. Singularis mari, Pluralis maribus Acc. Singularis mare, Pluralis maria Abl. Singularis mari, Pluralis maribus N.=V Singularis turris = wie�a, Pluralis turres Gen. Singularis turris, Pluralis turrium Dat. Singularis turri, Pluralis turribus Acc. Singularis turrim, Pluralis turres Abl. Singularis turri,Pluralis turribus Wed�ug odmiany samog�oskowej -i, -um, -ia odmieniaj� si�: 1. neutra zako�czone w nom. sing. na -e, -al, -ar 2. przymiotniki w stopniu r�wnym (zob. � 39) 3. r�wnozgioskowe nazwy rzek i miejscowo�ci na -is np. Tiberis, NeapSlis, aoc. Tiberim^ Neapolim 4. kilka rzeczownik�w rodzaju �e�skiego na -is, acc. sing. na -im puppis, is - rufa sitis, is - pragnienie securis, is - siekiera turris, is - wie�a Ponadto m = si�a; w singulans od tego rzeczownika u�ywane s� jedynie nom. cis, acc. yim^ abl. w; w pluralis odmiana przedstawia si� nast�puj�co: noro. acc. voc. mes, gen. virium dat. abl. viribus. Odmiana mieszana -e, -ium N.=V Singularis ovis = owca, Pluralis oves Gen. Singularis ovis, Pluralis ovium Dat. Singularis ovi, Pluralis ovibus Acc. Singularis ovem, Pluralis oves Abl. Singularis ove, Pluralis ovibus N.=V Singularis pars = cz��, Pluralis partes Gen. Singularis partis, Pluralis partium Dat. Singularis parti, Pluralis partibus Acc. Singularis partem, Pluralis partes Abl. Singularis parte, Pluralis partibus Wed�ug odmiany mieszanej -e, -nim odmieniaj� si�: 1. parisyllaba zako�czone w nom. sing. na -is, -es 2. imparisyllaba maj�ce bezpo�rednio przed zako�czeniem gen. sing. dwie sp�g�oski (lub wi�cej), np. pars, gen. part-is, nox, gen. noct-is 3. participia praesentis activi (u�yte we w�a�ciwym znaczeniu): laborans (gen. laborantis) = pracuj�cy; abl. sing. laborante; gen. plur. laborantium; nom. acc. voc. plur. n. laborantia. Natomiast participia u�yte w znaczeniu przymiotnikowym odmieniaj� si� wed�ug wzoru samog�oskowego (-1, -ia, -ium) a Graeco sapienti = przez m�drego Greka. OSOBLIWO�CI DEKLINACJI TRZECIEJ 1. Greckie imiona w�asne na -es (parisyllaba) maj� gen. na -is lub -i, acc. na -em lub -en: Aristides gen. Aristidis !ub Aristidi, acc. Aristidem lub Aristiden. 2. Neutra pochodzenia greckiego na -ma (gen. -matis) maj� dat. i abl. pluralis na -is (wed�ug deklinacji II), np.: poema, poematis, dat. i abl. p!ur. poematis; epigraimma, epigrammatis dat. i abl. plur. epigrammatis. 3. Rzeczowniki aer, aeris = powietrze; aether, aetherls = eter maj� accusativus sing. na -a wed�ug deklinacji greckiej: aera, aethera; niekiedy tak�e w gen. sing. wyst�puje ko�c�wka grecka -os obok �ac. -is: aeros obok aeris, aether�s obok aetheris. 4. Wyraz bo�, bovis (m. W�, f. krowa) ma gen. plur. boum, dat. i abl. plur. bobus lub bubus. 5. luppiter wyst�puje w rozszerzonej formie w nomin. i vocat.; pierwotnie by� to vocativus: luppiter = ojcze Jowiszu. Natomiast w innych przypadkach wyst�puje forma kr�tsza gen Iovis, dat. Iovi, acc. Iovem, abl. Iove 6. Defectiva casibus to rzeczowniki, kt�re nie maj� niekt�rych przypadk�w: vis w sing u�ywa si� tylko w nom. vis, acc. vim, abl. vil. W pluralis vires, virium, viribus, vires, viribus; fors = przypadek, los pr�cz nom. u�ywa si� w abl. forte = przypadkiem; w innych przypadkach wyst�puje jedynie jako nazwa b�stwa. Tylko w abl. Wyst�puje (spons) w zwrotach mea, tua, sua sponte = z w�asnej woli, dobrowolnie. Nieodmienne s�: fas = godziwo��, nefas = niegodziwo��. pluralia tantum: moenia, moenium = mury ;fides,fidium = lutnia Niekt�re rzeczowniki w pluralis maj� inne znaczenie: aedis, is f. = �wi�tynia, aedes, ium = dom, finis, is m. = koniec, granica, fines, ium = obszar, kraj Rodzaj rzeczownik�w deklinacji III. Rzeczowniki deklinacji III maj� r�ne zako�czenia i mog� by� rodzaju m�skiego, �e�skiego lub nijakiego. Je�eli rodzaju nie okre�la znaczenie (zob. � 14 o rodzaju naturalnym), informacji udziela s�ownik. Pewn� orientacj� w odniesieniu do wyraz�w cz�ciej u�ywanych dadz� nam nast�puj�ce wskaz�wki. Masculina s� to rzeczowniki zako�czone w nom. sing. na: -or, -os, -er, -es (imparisyllaba), -or: np. color, -oris = kolor, barwa (color albus) labor, -oris = trud, praca (labor magnus) Wyj�tki: f emininum jest arbor,-Sris= drzewo (arbor alta); neutra s�: cor, cordis=serce (cor humanum) acquor, -oris=morze, powierzchnia morza (aequor vastum), marmor,-oris=manaur (marmor Parium). -os: np. mos, moris = zwyczaj, obyczaj (mos ontiquus) flos,floris = kwiat (flos pulcher) Wyj�tki: femininum jest dos, d�tis = posag (dos pulchra); neutra s�: os, oris=usta. (os pulchrum), os, ossis = ko�� (os album). -er: np. venter, ventris = brzuch (penter plenus) Wyj�tki: neutra s�: ver, veris=wiosna (ver amoenum), iter, itineris podr� (iter molestum) -es nier�wnozg�oskowe: np. pes, pedis = noga (pes dexter) Wyj�tki: feminina s�: merces, mercedis zap�ata (merces bona), seges, segetis=zasiew (seges parua), quies, quietis odpoczynek (quies nocturna), reguies, reguietis = spoczynek (reguies aeterna) - acc. sing. od requies jest reguiem (wed�ug dekl. V) reguiem aeternam; neutrum jest aes, aeris=spi�, aes alienum = d�ug. Feminina s� zako�czone na: -as, -ans, -is, -es (parisyllaba), -s z poprzedzaj�c� sp�g�osk�, ponadto na -do, -go, -io oraz -us z gen. na -utis lub -udis. -as: np. civitas, civitatis = spo�ecze�stwo, pa�stwo, miasto (civitas Romana) Wyj�tki: masculina: as, assis=as; neutrum: vas, vasis= naczynie (vos argenteum). -aus: np. lauis, laudis == chwa�a (laus magna = wielka chwa�a) -is: np. navis, navis = okr�t (navis longa) avis, avis = ptak (avis rara = rzadki ptak) ovis, ovis = owca (ovis nigra = czarna owca) Wyj�tki; masculina s�: a. zako�czone na -cis, guis, -nis np.: piscis, pisns=ryba (piscis magnus), sanguis, sanguinis = krew (sanguis humanus), finis, finis = kociec, granica (finis bonus). b. collis, collis= pag�rek (collis umbmsus), lapis, lapidis = kamie� (lapis niger), orbis, orbis = kr�g (orbis terrarum=ca�y okr�g Ziem), mensis, mensis = miesi�c (mensis Martius) pulvis, pulveris = py� (pulvis Olympicus}, fascis, fascis = r�zga (fascis parvus), ensis, ensis=miecz (ensis aculus) -es r�wnozg�oskowe: np. clades, ciadls = kl�ska (clades magna) nubes, nubis = chmura (nubes atra) -s z poprzedzaj�c� sp�g�osk�: np. ars, artis = sztuka (ars pulchra) pars, partis = cz�� (pars prima) hiems, hiemis = ziemia (hiems frigida) Wyj�tki: masculina s�: dens, dentis=z�b (dens albus),fons,fontis=�r�d�o (fons frigidus), mons.montis= g�ra (mons altus), pons, pontis-=most (pons longus). -do, -go, -io: np. consuetudo, -dinis = zwyczaj, przyzwyczajenie (consuetudo Romana) origo, originis = pocz�tek (origo bona) regio, -onis = okolica (regio clara) Wyj�tki: masculina: ordo, ordinis= porz�dek, stan (ordo senatorius), scipio, scipionis= laska (scipio eburneus). Uwaga! Je�eli przed -o wyst�puje inna g�oska ni� d, g, i, t w�wczas rzeczownik jest raczej rodzaju m�skiego, np.: sermo, sermonis =mowa, gaw�da (sermo patrius). -us zachowuj�ce u w dalszej odmianie: np. virtus, virtutis = m�stwo (virtus clara) salus, salutis = ocalenie, zdrowie (salus nostra) palus, paludis = bagno (palus magna) pecus, pecudis = bydl� (pecus pulchra) sus, suis = �winia (sus domestica) Neutra ko�cz� si� na: -e, -l, -ar, -mem, -ma, -ur, us (-u w dalszych przypadkach przechodzi w o lub e). -e: np. mare, maris == morze {mare nostrum) np. animal, animalis = istota zyj�ca (animalpulchrum) Wyj�tki; masculina s�: sal, sals=s�l, morze (sal maritimus), sol, solis-s�o�ce (sol matutinus). -ar: np. exemplar, exemplaris = przyk�ad (exemplar bonum) -ur: np. fulgur,fulguris = b�yskawica (fulgur lucidum) -us, je�eli w dalszej odmianie u przechodzi w o lub e: np. corpus, corporis = cia�o (corpus humanum) 24 tempus, temporis = czas (tempus futurum) genus, generis = rodzaj (genus masculinum) .men: (zob. � 159) np. nomen, nominis = imi� (nomen clarum) ma (greckiego pochodzenia):np. drama, dramatis = dramat (drama pulchrum) poema, poematis = poemat (poema tenerum) Ponadto rodzaju nijakiego s�: lac, lactis = mleko (lac album) caput, capitis = g�owa, rozdzia� (caput primum) Wzoruj�c si� na dawnych gramatykach podajemy kilka wierszyk�w mnemotechnicznych. M�SKIE s� na -or -er i -os jak na przyk�ad labor, carces, flos, a wbij sobie tak�e w g�ow� z -es nier�wnog�oskowe. Z rzeczownik�w na -er zapami�taj neutra: ver amoenum czyli wiosaa i przyjemna, i rozkoszna, a przy wio�nie: Iter longum droga d�uga, lecz radosna. Z imparisyllab na -es feminina s�: quies merces, seges, reguies. Z rzeczownik�w za� na -or neutrum - serce czyli cor, tak�e marmor et aequor: feminini generis drzewo: arbor, arboris. Z rzeczownik�w za� na -os �e�ski posag czyli dos, a os, ossis i os, oris wiedzcie: neutri generis. Jako �E�SKIE zawsze bierz: parisyllaba z -es rzeczowniki z -as, -us, -aus tak jak aetas, virtus, laus, po sp�g�osce -s ko�cowe �e�sk� wskazuje osnow�, wreszcie zako�czenie -is przyznajemy feminis. M�ski z zako�czeniem -as jest malutki pieni�dz as, nijakiego za� rodzaju vas - naczynie w rzymskim kraju. Zako�czenia: -cis, -guis i -nis przys�uguj� masculinis; tak�e orbis, pulvis, mensis, collis, lapis, fascis, ensis, voces masculae sunt, cho� z -is. Dens, fons, mons, pons - m�skiej p�ci- cho� przed -s sp�g�oska brzmi. NEUTR�W zako�czenia te: -ma -e -c -l -men -t; tak�e -ar i -ur i -us neutr�w ci wskazuj� mus. Wyrazy mnemotechniczne: n-e-c-t-ar, l-a-ur-us, l-ar c-e-n-a-t-ur-us. Rzeczowniki soi i sal jako masculina chwal. DEKLINACJA IV Wzory odmian N.=V. Singularis fructus = owoc, Pluralis fructus Gen. Singularis Fructus, Pluralis fructuum Dat. Singularis Fructui, Pluralis fruct�bus Acc. Singularis Fructum, pluralis Fructus Abl. Singularis Fructu, pluralis Fructibus N.=V Singularis Genu = kolano, pluralis Genua Gen. Singularis Genus, pluralis Genuum Dat. Singularis Genu, pluralis Genibus Acc. Singularis Genu, pluralis Genua Abl. Singularis Genu, pluralis Genibus UWAGI DO DEKLINACJI CZWARTEJ Dativus singularis neutr�w ko�czy si� na -u, masculin�w na -ui; czasem tak�e masculina maj� zako�czenie -u (obok o i), np. senatu obok senatui, usu obok usui. Dativus i ablativus pluralis niekt�rych rzeczownik�w ko�czy si� na -ubus: artubus od artus, us = cz�on (dla odr�nienia od artibus od ars, artis = sztuka), arcubus od arcus, us = �uk (dla odr�nienia od arcibus od arx, arcis = zamek); tribubus od tribus = dzielnica, lacubus od lacus = jezioro, quercubus od quercus = d�b. Rzeczownik domus, us = dom odmienia si� cz�ciowo wed�ug deklinacji IV, cz�ciowo wed�ug deklinacji II. W szczeg�lno�ci wed�ug II ma abl. sing. d�mo i acc. Pl. domos. Nale�y pami�ta� formy u�ywane bez przyimka: domum acc. = do domu domo abl. = z domu domi = w domu Domi to forma dawnego locatiwu (miejscownika). W dawnych gramatykach podawano wierszyk mnemotechniczny: Tolle omnino -me, -mu, -mis Si domum declinare vis. Rodzaj rzeczownik�w IV deklinacji. Rzeczowniki zako�czone na -us s� masculina, zako�czone na -u s� neutra. Wyj�tki. Nast�puj�ce rzeczowniki s� feminina: manus = r�ka (manus dextra), domus=dom (domus manga), porticus = kru�ganek (porticus pulchra), tribus = dzielnica (tribus rustica), Idus, uum (plurale tantum)= Idy 13 lub 15 dzie� miesi�ca (Idus Afartiae), acus (aenea acus) = ig�a, szpilka jest femininum lub masculimun. Rzeczowniki oznaczaj�ce kobiety oraz drzewa s� feminina (por. � 14 o rodzaju naturalnym). Nale�y tu wymieni� przede wszystkim nast�puj�ce: nurus, us = synowa anus, us = baba cocrus, us = te�ciowa quercus, us = dab DEKLINACJA V N.=V. Singularis res = rzecz, pluralis res Gen. Singularis rei, pluralis rerum Dat. Singularis rei, pluralis rebus Acc. Singularis Rem, pluralis res Abl. Singularis Re, pluralis rebus N.=V. Singularis Dies = dzie�, pluralis dies Gen. Singularis Diei, pluralis dierum Dat. Singularis diei, pluralis diebus Acc. Singularis Diem, pluralis dies Abl. Singularis die, pluralis diebus Wiele rzeczownik�w deklinacji V ma tylko liczb� pojedyncz� (singularia tantum), np. spes = nadzieja, fides = wierno��. Pewna ilo�� rzeczownik�w odmienia si� wed�ug deklinacji V lub I np. materies, ei lub materia, ae. Rodzaj rzeczownik�w deklinacji V. Rzeczowniki deklinacji V s� feminina: spes unica = jedyna nadzieja res publica = rzecz pospolita .Dies jest masculinum lub femininum: - dies festiis = dzie� �wi�teczny dies certa = pewny, okre�lony dzie� Tak�e w j�zyku polskim niekt�re rzeczowniki maj� rodzaj m�ski lub �e�ski, np. cie�, magiel. PRZYMIOTNIKI - ADIECTIVA Cz�� przymiotnik�w �aci�skich odmienia si� wed�ug deklinacji drugiej (w rodzaju m�skim i nijakim) i pierwszej (w rodzaju �e�skim), cz�� wed�ug deklinacji trzeciej. Wzory odmian przymiotnik�w deklinacji I i II Singularis Nom. m. Clarus, f clare, n clarum = s�awny, a, e Gen. m clari, f clarae, n clari Dat. m claro, f clarac, n claro Acc. m clarum, f claram, n. clarum Abl. m claro, f clara, n. clara Voc. m clare, f clara, n clarum Pluralis N.=V. m clari, f clarae, n clara Gen. m Clarorum, f clarrarum, n clarorum Dat. m claris, f claris, n claris Acc. m claros, f claras, n clara Abl. m claris, f claris, n claris Singularis N. = V. m pulcher, f pulchra, n pulchrum = piekny, a, e Gen. m pulchri, f pulchrae, n pulchri Dat. m pulcharo, f pulchrea, n pulchro Acc. m pulchrum, f pulchram, n pulchum Abl. m pulchro, f pulchra, n pulchro Pluralis N.=V. m pulchri, f pulcharae, n pulchra Gen. m pulchrorum, f pulchrarum, n pulchrorum Dat. m pulchris, f pulcharis, n pulchris Acc. m pilchros, f pulchras, n pulchra Abl. m pulchris, f pulchris, pulchris Singularis N.=V. m miser, f misera, n miserum Gen. m miseri, f miserae, n miseri Dat. m misero, f miserae, n misero Acc. m miserum, f miseram, n miserum Abl. m misero, f misera, n misero Pluralis N.=V. m miseri, f miserae, n misera Gen. m miserrorum, f miserarum, n miserorum Dat. m miseris, f miseris, n miseris Acc. m miseros, f miseras, n misera Abl. m miseris, f miseris, n miseris Podobnie jak rzeczowniki II deklinacji na -er tak�e przymiotniki tak zako�czone w dalszej odmianie trac� e np. : nom. pulcher, pulchra, pulchrum gen. pulchri, pulchrae, pulchri albo mniej liczne, zachowuj� e np.: miser, misera, miserum liber, libera, liberum (por. � 22) Niekt�re, jak dexter = prawy, zachowuj� e lub je trac�. Spotykamy formy dexter, dextera, dexterum, a tak�e dexter, dextra, dextrum. Spo�r�d przymiotnik�w deklinacji trzedej a. jedne maj� trzy zako�czenia, osobne dla ka�dego rodzaju, np.: 28 celer, celeris, celere = szybki saluber, salubris, salubre = zdrowy b. inne maj� dwa zako�czenia: jedno wsp�lne dla rodzaju m�skiego i �e�skiego, osobne dla rodzaju nijakiego; ta grupa jest najliczniejsza np.: gravis, gravis, grave = powa�ny fortis, fortis, forte = dzielny c. jeszcze inne maj� jedno zako�czenie wsp�lne dla trzech rodzaj�w: felix, felix, felix = szcz�liwy gen. felicis vetus, vetus, vetus = stary gen. veteris NB. �w podzia� na przymiotniki o jednym, dwu i trzech zako�czeniach odnosi si� jedynie do nom. j voc. singularis. W innych przypadkach nie ma mi�dzy tymi grupami �adnych r�nic. W gen. dat. i abl. obu liczb przymiotniki deklinacji trzeciej (niezale�nie od ilo�ci zako�cze� w nom. sing.) maj� form� jednakow� dla wszystkich trzech rodzaj�w, natomiast w acc. sing. oraz w nom. acc. voc. plur. maj� dwie formy: jedn� wsp�ln� dla rodzaju m�skiego i �e�skiego, osobn� dla rodzaju nijakiego. Wzory odmian Singularis N.=V. m. Acer, f acris,n acre Gen. wszystkie osoby acris Dat. wszystkie osoby acri Acc. m f acrem, n acre Abl. wszystkie osoby acri Pluralis N.=V. m f acres, n acria Gen. wszystkie osoby acrium Dat. wszystkie osoby acribus Acc. m f acres, n acria Abl. wszystkie osoby acribus Singualris N.=V. m gravis, f gravis, n grave Gen. wszystkie osoby gravis Dat. wszystkie osoby gravi Acc. m f gravem, n grave Abl. wszystkie osoby gravi Pluralis N.=V. m f graves, n gravia Gen. wszystkie osoby gravium Dat. wszystkie osoby gravibus Acc. m f graves, n gravia Abl. wszystkie osoby gravibus Singularis N.=V. m felix, f felix, n felix Gen. wszystkie osoby felicis Dat. wszystkie osoby felici Acc. m f felicem, n felix Abl. wszystkie osoby feilici Pluralis N.=V. m n felices, n felicia Gen. wszystkie osoby felicium Dat. wszystkie osoby felicibus Acc. m f felices, n felicla Abl. wszystkie osoby felicibus Przymiotniki deklinacji trzeciej w stopniu r�wnym odmieniaj� si� wed�ug odmiany samo- {M g�oskowej (-i, -ia, -ium). S� jednak odst�pstwa od tej zasady. Wed�ug odmiany sp�g�oskowej (-e, -a -um,) odmieniaj� si�: vetus = stary vetere veterum vetera pauper = ubogi paupere pauperum - dives = bogaty divite divitum - princeps = pierwszy principe principum - Przymiotnik�w pauper, dives, princeps w rodzaju nijakim liczby mnogiej nie u�ywa si�. To zdanie zosta�o �le z kopiowane z ksi��ki na -i gen. pl. Na -um maj� Celer = szybki celeri celerum Memor = pomny memori memorum Supplex = korny supplici supplicum NB. nazwy miesi�cy maja odmian� przymiotnikowa (mense) aprli = w miesi�cu kwietniu. Przymiotniki u�yte jako imiona w�asne w abl. -e; traktuje si� jako rzeczownik, np. felix = Felika Szcz�sny (abl. felice) STOPNIOWANIE PRZYMIOTNIK�W Stopniowanie regularne. Podobnie jak w innych j�zykach w �acinie wyr�nia si� trzy stopnie R�wny gragus positivus Wy�szy gradus comarativus Najwy�szy gradus superlativus Stopie� wy�szy przymiotnika tworzy si� dodaj�c do tematu sufiks -ior dla rodzaju m�skiego i �e�skiego , -ius dla rodzaju nijakiego. Temat uzyskujemy odcinaj�c zako�czenie gen. sing. Masc. -i lub -is Uwaga ta jest szczeg�lnie wa�na dla przymiotnik�w deklinacji trzeciej Przyk�ady Carus, a, um = drogi car-i carior = dro�szy carior = dro�sza carius = dro�sze pulcher, a, um = pi�kny pulchr-i pulchrior = pi�kniejszy pulchrior = piekniejsza pulchius = pi�kniejsze felix = szcz�liwy felic-is felicior = szcz�sliwszy felicior = szcz�liwsza felicius = szcz�sliwsze fortis = dzielny fort-is fortior = dzielniejszy fortior = dzielniejsza fortius = dzielniejsze Niekiedy �aci�ski comparativus wyst�puje w zwrotach nie zawieraj�cych por�wnania, np. logior = za d�ugi. Przymiotniki w stopniu wy�szym odmieniaj� si� wed�ug deklinacji trzeciej odmiany sp�g�oskowej (-e, -a, -um). Podobnie jak przymiotniki deklinacji trzeciej w stopniu r�wnym maja komeratiwy w nom. Acc. voc. obu liczb po dwa zako�czenia, jedno wsp�lne dla rodzaju m�skiego i �e�skiego, drugie dla rodzaju nijakiego, natomiast w gen. dat. abl. formy wsp�lne trzech rodzaj�w. Wz�r odmiany Singularis N.=V. m carior, f carior, n carius Gen. wszystkie osoby caioris Dat. wszystkie osoby cariori Acc. m f cariorem, n carius Abl. wszystkie osoby cariore Pluralis N.=V. m f cariores, n cariora Gen. wszystkie osoby cariorum Dat. wszystkie osoby carioribus Acc. m f cariores, n cariora Abl. wszystkie osoby carioribus Przewa�ana cz�� przymiotnik�w tworzy superlatiyus na -issimus, -issuna, -issimum; sufiks -issimus dodajemy do tematu (od formy gen. sing. ma��. odcinamy -i, lub -is). Przyk�ady gea. superl. carus = drogi car-i carissTmus, a, um = najdro�szy, bardzo drogi felix = szcz�liwy felic-is felicissimus, a, nm = najszcz�liwszy, bardzo szcz�liwy Superlativus �aci�ski ma cz�sto znaczenie wzmocnionego positivu polskiego (gradus elativus): vir doctissimus = m�� bardzo uczony. Przymiotniki w stopniu najwy�szym odmieniaj� si� jak przymiotniki w stopniu r�wnym