OKUPACJA SOWIECKA ZIEM POLSKICH 1939-1941 KONFERENCJE IPN INSTYTUT PAMIĘCI NARODOWEJ KOMISJA ŚCIGANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU Zrealizowano przy pomocy finansowej Ministerstwa Kultury OKUPACJA SOWIECKA ZIEM POLSKICH 1939-1941 redakcją Chmielowca RZESZÓW-WARSZAWA 2005 Materiały z sesji naukowej zorganizowanej w Przemyślu 18-19 września 2003 roku przez Biuro Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Oddział w Rzeszowie Recenzent Marek Wierzbicki Okładka i strony tytułowe Krzysztof Findziński i Wojciech Czaplicki Opracowanie redakcyjne Wanda Tarnawska Korekta Marek Wójcik Indeks osób Piotr Chmielowiec i Tomasz Bereza Na okładce: zdjęcia przedstawiające delimitację granicy sowiecko-niemieckiej w rejonie Jarosławia w październiku 1939 r. (ze zbiorów Muzeum w Jarosławiu) i początek operacji „Barbarossa" w Przemyślu w czerwcu 1941 r. (fot. Jacek Fischer, ze zbiorów Zofii Fischer, udostępnił Marek Czarnota) Skład i łamanie Wojciech Czaplicki Druk i oprawa Instytut Technologii Eksploatacji ul. Pułaskiego 6/10,26-600 Radom © Copyright by Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Seria „Konferencje IPN": tom 23 ISBN 83-89078-78-3 ?35/0 ? Spis treści Wstęp - Piotr Chmielowiec..................................... Wykaz skrótów.............................................. Tomasz Bereza Obraz czerwonoarmisty na okupowanych ziemiach polskich (1939-1941) w dokumentach, wspomnieniach i relacjach........................ Jerzy Węgierski Zdrajcy, załamani, zagadkowi (próba oceny zachowań wybranych oficerów konspiracji polskiej w Małopolsce Wschodniej, aresztowanych w latach 1939-1941) .............................. Rafał Wnuk ZWZna Wołyniu 1939-1941 .................................... ? Zbigniew K. Wójcik Okupacja i konspiracja w regionie przemyskim (1939-1941). Studium porównawcze.......................................... Elżbieta Trela-Mazur Sowiecki system oświatowy na ziemiach wschodniej Polski na przykładzie Wydziału Oświaty Ludowej we Lwowie (1939-1940)................. Włodzimierz Bonusiak Przemiany ekonomiczne w Małopolsce Wschodniej w latach 1939-1941 . Grzegorz Hryciuk Przemiany demograficzne w Galicji Wschodniej w latach 1939-1941.... Albin Głowacki Formy, skala i konsekwencje sowieckich represji wobec Polaków w latach 1939-1941............................................ Roman Dzwonkowski SAC Represje wobec polskiego duchowieństwa katolickiego pod okupacją sowiecką 1939-1941............................... Krzysztof Kaczmarski Przykłady represji sowieckich wobec działaczy Stronnictwa Narodowego w łatach 1939-1941............................................ Sławomir Kalbarczyk Z badań nad losami polskich parlamentarzystów represjonowanych przez władze sowieckie w latach 1939-1941 ........................ Piotr Niwiński Warunki powstawania i funkcjonowania polskiej konspiracji na Wileńszczyźnie w latach 1939-1941..................................... 188 Jan Jerzy Milewski Okupacja sowiecka w Białostockiem (1939-1941). Próba charakterystyki........ 201 Piotr Chmielowiec Ostatnie tygodnie sowieckiej okupacji Przemyśla (maj-czerwiec 1941 r.)......... 219 Indeks osób......................................................... 234 Wstęp Zagadnienia związane z agresją ZSRS na Polskę 17 września 1939 r. i okupacją wschodnich ziem II Rzeczypospolitej to jeden z najtrudniejszych tematów najnowszej historii Polski. Oficjalna historiografia PRL przedstawiała ten okres zgodnie z sowiecką wersją dziejów, której początek stanowiły zawarte w nocie z 17 września słowa zastępcy ludowego komisarza spraw zagranicznych, Władimira Potiomkina, do ambasadora Wacława Grzybowskiego: „Rząd Radziecki polecił wobec powyższych okoliczności Naczelnemu Dowództwu Armii Czerwonej, aby nakazało wojskom przekroczyć granicę i wziąć pod swoją opiekę życie i mienie ludności Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi. Rząd Radziecki zamierza równocześnie podjąć wszelkie środki mające na celu uwolnienie narodu polskiego od nieszczęsnej wojny, w którą wepchnęli go nierozsądni przywódcy i umożliwienie mu życia w pokoju"1. Jednym z dowodów na zafałszowanie wzajemnych stosunków polsko- sowieckich byl fakt konsekwentnego nieprzy-znawania się strony sowieckiej do odpowiedzialności za zbrodnię katyńską aż do roku 1990. Pierwsze opracowania poświęcone okupacji sowieckiej ukazały się już w latach czterdziestych XX w. w środowiskach polskiej emigracji politycznej i wojskowej. Wzrost zainteresowania historią najnowszą Polski wpłynął na pojawienie się w końcu lat siedemdziesiątych pierwszych wydawnictw drugoobiegowych, w tym również dotyczących stosunków polsko-sowieckich. Niewątpliwie do pionierskich należała praca Jerzego Łojka, opublikowana po raz pierwszy w roku 19802. Przełom 1989 r. w Polsce umożliwił rozpoczęcie badań mających na celu ukazanie prawdziwego obrazu stosunków polsko-sowieckich w latach 1939-1989. Wśród zagadnień domagających się wyjaśnienia znalazł się również okres tzw. pierwszej okupacji sowieckiej w latach 1939-1941. Zmiany polityczne wpłynęły też na dostęp historyków do źródeł archiwalnych, które w istotny sposób poszerzyły stan wiedzy o omawianym okresie. Przykładem tego może być otwarcie archiwów rosyjskich oraz litewskich, białoruskich i ukraińskich. Umożliwiło to wydanie zbiorów dokumentów wcześniej niedostępnych dla badaczy. We współpracy Centralnego Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Instytutu Pamięci Narodowej ze służbami archiwalnymi Ukrainy i Rosji (Państwowe Archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy, Federalna Służba Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej) opublikowano dokumenty poświęcone agresji sowieckiej na Polskę3, zbrodni katyńskiej4, represjom wobec obywateli polskich5 oraz konspiracji niepodległościowej6. 1 Cyt. za: A. Bregman, Najlepszy sojusznik Hitlera. Studium o współpracy niemiecko-sowieckiej 1939--1941, Londyn 1987, s. 67. 2 J. Łojek [Leopold Jerzewski],^4gre.s/a 17 września 1939. Studium aspektów politycznych, Warszawa 1990 (pierwsze wydanie krajowe Wydawnictwo „Glos", Warszawa 1980). 3 Agresja sowiecka na Polskę w świetle dokumentów. 17 września 1939 ?., t. 1-3, Warszawa 1994-1996; R. Szawłowski, Wojna polsko-sowiecka 1939, t. 2: Dokumenty, Warszawa 1997. 4 Katyń: dokumenty zbrodni, t. 1: Jeńcy nie wypowiedzianej wojny. Sierpień 1939 - marzec 1940, red. A. Gieysztor, R. G. Pichoja, Warszawa 1995; Katyń: dokumenty zbrodni, t. 2: Zagląda: marzec-czerwiec 1940, red. A. Gieysztor, W. Kozlow, Warszawa 1998; Katyń: dokumenty zbrodni, t. 3: Losy ocalałych: lipiec 1940 - marzec 1943, oprać, zbiór., Warszawa 2002. 5 Okupacja sowiecka (1939-1941) w świetle tajnych dokumentów. Obywatele polscy na kresach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacją sowiecką wiatach 1939-1941, red. T. Strzembosz, Warszawa 1996; Deportacje Polaków z północno- wschodnich ziem II Rzeczypospolitej 1940-1941, red. B. Gronek, G. Jakubowski, Warszawa 2001; Deportacje obywateli polskich z Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi w 1940 r., Warszawa-Moskwa 2003. 6 Polskie podziemie 1939-1941, 1.1: Lwów-Kolomyja-Stryj-Ztoczów, Warszawa-Kijów 1998; Polskie podziemie na terenach Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi w latach 1939-1941, t. 1-2, Warszawa 7 Po 1989 r. ukazały się się pierwsze krajowe opracowania dotyczące ziem polskich pod okupacją sowiecką w latach 1939-1941. Poruszały one m.in. sprawy agresji Armii Czerwonej na Polskę 17 września 1939 r.7, represji wobec Polaków8 oraz losów więźniów sowieckich w czerwcu 1941 r.9 Całościowa synteza tego okresu została opracowana przez Albina Głowackiego10. Opublikowano również szereg prac dotyczących okupacji sowieckiej w poszczególnych częściach Kresów Wschodnich i liczne prace przyczynkowe11. Nadal jednak istnieją obszary badawcze, które dotychczas były przez historyków traktowane pobieżnie i nie doczekały się wyczerpującego omówienia. Należy do nich przed wszystkim kwestia prześladowań i zbrodni dokonywanych przez okupanta wobec Polaków, w tym ustalenie funkcjonariuszy sowieckich działających na zajętych ziemiach polskich. Ważnym krokiem w kierunku realizacji tego ostatniego postulatu jest praca Krzysztofa Jasiewicza dotycząca Zachodniej Białorusi12. Pełnego opracowania nie doczekały się też dzieje społeczno-gospodarcze ziem okupowanych, ich życie kulturalne, stosunki narodowościowe oraz relacje zachodzące na linii władza-społeczeństwo, m.in. postawy poszczególnych grup społecznych i narodowościowych wobec okupanta, a także stosunek władz sowieckich do tychże grup. W dalszym ciągu trwają prace nad przedstawieniem pełnej listy aresztowanych, rozstrzelanych i deportowanych w latach 1939-1941. Program ten zapoczątkowany został przez Ośrodek KARTA i przyniósł do tej pory wydanie piętnastu tomów imiennej listy Indeksu represjonowanych13. Ułatwienia, jakie nastąpiły w dostępie do archiwów na Wschodzie po 1989 ?., nie odnoszą się, niestety, do wszystkich obszarów badawczych. Część zbiorów, zwłaszcza tych, w których mieszczą się materiały dotyczące polskiej konspiracji niepodległościowej i jej zwalczania przez organy bezpieczeństwa państwowego ZSRS, pozostaje zamknięta dla badaczy lub dostęp do nich jest mocno utrudniony. Niedostępne są też dokumenty odnoszące się do współpracy mieszkańców zajętych ziem wschodnich z organami władzy okupanta. Zapewne część z nich zostanie z czasem wydana drukiem. Dobrym przykładem są tutaj dokumenty opublikowane we współpracy służb archiwalnych Polski, Rosji i Ukrainy. Instytut Pamięci Narodowej od początku swojej działalności przywiązywał dużą wagę do pełnego wyjaśnienia losów Polaków pod okupacją sowiecką lat 1939-1941. Warto wspomnieć tutaj o wydawnictwach źródłowych i postępowaniach prowadzonych przez Komisję Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Kolejna rocznica napaści sowieckiej na Polskę stała się okazją do zorganizowania przez IPN Oddział w Rzeszowie, -Moskwa 2001; Polskie podziemie 1939-1941. Od Wołynia do Pokucia, t. 3, oprać. J. Szapowat, J. Tucholski, Warszawa-Kijów 2004. 7 R. Szawlowski, Wojna polsko-sowiecka 1939, t. 1: Monografia, Warszawa 1997 (praca wydana po raz pierwszy w Londynie w 1986 r. pod pseudonimem Karol Liszewski); Cz. Grzelak, Kresy w czerwieni. Agresja Związku Sowieckiego na Polskę w 1939 roku, Warszawa 1998. 8 P. Kołakowski, NKWD i GRU na ziemiach polskich 1939-1945, Warszawa 2002; S. Kalbarczyk, Wykaz łagrów sowieckich miejsc przymusowej pracy obywateli polskich w latach 1939-1943, cz. 1-2, Warszawa 1993,1997; Łagry. Przewodnik encyklopedyczny, red. N. Ochotin, A. Rogiński, Warszawa 1998; S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, Masowe deportacje ludności w Związku Radzieckim, Wrocław 1994. 9 Drogi śmierci. Ewakuacja więzień sowieckich z Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej w czerwcu i lipcu 1941, oprać. A. Popiński, A. Kokurin, A. Gurjanow, Warszawa 1995. 10 A. Głowacki, Sowieci wobec Polaków na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 1939-1941, Łódź 1997. 11 Pełne przedstawienie literatury dotyczącej stosunków polsko-sowieckich w latach 1939-1941 wykracza poza niniejszy wstęp. 12 K. Jasiewicz, Pierwsi po diable. Elity sowieckie w okupowanej Polsce 1939- 1941 (Białostocczyzna, Nowogródczyzna, Polesie, Wileńszczyzna), Warszawa 2001. 13 Indeks represjonowanych, t. 1-15, Warszawa 1995-2004. 8 w dniach 18-19 września 2003 ?., konferencji naukowej w Przemyślu pt. „Okupacja sowiecka ziem polskich (1939-1941)". Towarzyszyła jej wystawa obrazująca przebieg okupacji w regionie południowo-wschodnim „Okupacja sowiecka na prawym brzegu Sanu". Obrady konferencji przebiegały w pięciu blokach tematycznych: „Losy polskich żołnierzy i oficerów w niewoli sowieckiej", „Konspiracja polska pod okupacją sowiecką", „Przemiany społeczne i gospodarcze na terenach okupowanych przez ZSRS", „Represje wobec obywateli polskich pod okupacją sowiecką" oraz „Przebieg i skutki okupacji sowieckiej w wybranych regionach". Spośród czternastu wygłoszonych referatów cztery dotyczyły sowieckiej polityki represyjnej wobec różnych grup obywateli polskich, pozostałe poruszały inne apekty okupacji sowieckiej (m.in. codzienne życie mieszkańców Kresów Wschodnich) oraz polskiej konspiracji i oporu społecznego. Tomasz Bereza porównał propagandowy obraz Armii Czerwonej ze wspomnieniami świadków okupacji sowieckiej, którzy zetknęli się z jej prawdziwym obliczem. Punktem wyjścia referatu Jerzego Węgierskiego była polemika z niektórymi tezami zawartymi w książce Jacka Wilamowskiego Pętla zdrady. Zasadniczym wątkiem był opis losów wybranych działaczy konspiracji w okupowanym Lwowie i próba oceny ich postępowania w kontekście tytułu wystąpienia - „Zdrajcy, złamani, zagadkowi". Rafał Wnuk przedstawił losy konspiracji polskiej na Wołyniu, a Zbigniew K. Wójcik dokonał porównania tworzącej się konspiracji antysowieckiej i antyniemieckiej w regionie przemyskim, podzielonym linią graniczną. W części konferencji poświęconej przeobrażeniom społecznym i gospodarczym na okupowanych ziemiach polskich zaprezentowane zostały trzy referaty. Elżbieta Trela-Mazur przedstawiła sowietyzację szkolnictwa na Kresach Wschodnich, Włodzimierz Bo-nusiak zaprezentował zmiany, jakich władze sowieckie dokonały w przemyśle i rolnictwie, a Grzegorz Hryciuk omówi! przemiany ludnościowe. Drugi dzień konferencji rozpoczął panel poświęcony represjom wobec obywateli polskich. Albin Głowacki przedstawił formy, skalę i konsekwencje represji wobec Polaków z lat 1939-1941. Kolejni prelegenci skupili się na represjach wobec wybranych grup społecznych i zawodowych. W wystąpieniu ks. Romana Dzwonkowskiego ukazane zostały losy duchowieństwa katolickiego, z kolei Krzysztof Kaczmarski omówił represje wobec działaczy Stronnictwa Narodowego, zaś Sławomir Kalbarczyk posunięcia wymierzone w przedstawicieli polskiego Sejmu i Senatu. W ostatniej części konferencji przedstawiono referaty dotyczące okupacyjnych dziejów na wybranych obszarach II Rzeczypospolitej. Jan J. Milewski zaprezentował dwuletni okres sowieckiej okupacji województwa białostockiego. Piotr Niwiński przedstawił dzieje konspiracji antysowieckiej i antylitewskiej na Wileńszczyźnie w latach 1939-1941, a Piotr Chmielowiec skupił się na końcowych tygodniach pierwszej okupacji Przemyśla - miasta-symbolu, ze względu na podział pomiędzy dwóch okupantów. Konferencja, dzięki swojej zróżnicowanej tematyce, poszerzyła znacznie stan wiedzy o pierwszej okupacji sowieckiej. Dodatkowo, przez towarzyszącą jej wystawę, przybliżono mieszkańcom regionu wydarzenia sprzed ponad sześćdziesięciu lat. Niniejsza publikacja stanowi opracowaną dla potrzeb wydawniczych wersję referatów wygłoszonych na konferencji. Zachowano tu - w miarę możności - wierność oryginałom, m.in. pozostawiono przymiotniki „sowiecki" i „radziecki" tam, gdzie używali ich autorzy poszczególnych tekstów. Przypisy w każdym artykule stanowią odrębną całość, więc niektóre źródła muszą się powtarzać w kilku tekstach; nie zawsze redaktorowi udało się ujednolicić zapisy w przypadku źródeł archiwalnych. Piotr Chmielowiec 7 Wykaz skrótów AAN AAZ ACz ADŁ ADP AGKBZPNP-IPN AIPN AW AIPN APP ASRR ASRS AW AW,HI AWIH AZHRL BBWR BCh BGKUL DR ??? BMN BN DR BOss. BP WKP (b) BaB BSRR BSRS CAMSWiA CAW CDAGOU CDAK CDAWOWUU Czeka DAŁO DOK DP DS FU GARF GG GPU Archiwum Akt Nowych Archiwum Andrzeja Zagórskiego Armia Czerwona Archiwum Diecezjalne w Łomży Archiwum Archidiecezjalne w Przemyślu Archiwum byłej Głównej Komisji Badania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu - Instytut Pamięci Narodowej Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Akta Wschodnie Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie Archiwum Państwowe w Przemyślu Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka Autonomiczna Socjalistyczna Republika Sowiecka Archiwum Wschodnie Ośrodka KARTA Archiwum Wschodnie, Kopie akt z Hoover Institution on War, Revo-lution and Peace w Stanfordzie Archiwum Wojskowego Instytutu Historycznego Archiwum Zakładu Historii Ruchu Ludowego Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem Bataliony Chłopskie Biblioteka Główna Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego - Dział Rękopisów Biuro Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK Blok Mniejszości Narodowych Biblioteka Narodowa Dział Rękopisów Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich Dział Rękopisów Biuro Polityczne Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) Bundesarchiv Berlin Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka Białoruska Socjalistyczna Republika Sowiecka Centralne Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji Centralne Archiwum Wojskowe Centralnyj derżawnyj archiw hromadśkych objednań Ukrajiny (Centralne Państwowe Archiwum Społecznych Organizacji Ukrainy) Centralnyj derżawnyj archiw (Centralne Archiwum Państwowe) Centralnyj derżawnyj archiw wyszczych orhaniw włady ta uprawlinnia Ukrajiny (Centralne Archiwum Państwowe Wyższych Organów Władzy Ukrainy) zob. WCzK Derżawnyj archiw Iwiwśkoji obłasti (Państwowe Archiwum Obwodu Lwowskiego) Dowództwo Okręgu Korpusu Dywizja Piechoty Dywizja Strzelców Front Ukraiński Gosudarstwiennyj archiw Rossijskoj Fiedieracyi (Państwowe Archiwum Federacji Rosyjskiej) Generalgouvernement (Generalna Gubernia) Gosudarstwiennoje politiczeskoje uprawlenije (Państwowy Zarząd Polityczny) 10 Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk Instytut Polski i Muzeum im. gen. Władysława Sikorskiego w Londynie Instytut Pamięci Narodowej isprawitielno-trudowoj lagier' (poprawczy obóz pracy) Korpus Armijny Komitet Centralny Komenda Główna (ZWZ) Komitet Główny (SN) kodeks karny Komitet Obwodowy Komisariat Oświaty Ludowej Korpus Ochrony Pogranicza Kijewskij osobyj wojennyj okrug (Kijowski Specjalny Okręg Wojskowy) Komunistyczna Partia Zachodniej Ukrainy Komitet Rejonowy Lekka Dywizja Piechoty pułk piechoty Legionów Ludowy Komisarz Oświaty Lietuvos ypatingasis archyvas (Litewskie Archiwum Specjalne - Archiwum b. KGB LSRS w Wilnie) Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Maszynno-traktornaja stancyja (Stacja Maszynowo-Traktorowa) Młodzież Wszechpolska Nacjonalnyj archiw Respubliki Biełarus (Państwowe Archiwum Republiki Białoruś) Narodnyj komissariat gosudarstwiennoj biezopasnosti (Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego) Narodnyj komissariat wnutriennich dieł (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych) Narodowa Organizacja Wojskowa Okręgowa Delegatura Rządu Oberkommando der Wehrmacht (Naczelne Dowództwo Wehrmachtu) Okręg Lwowski (SN) Okręg Rzeszowski (SN) Osoboje sowieszczanije (Kolegium Specjalne) Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów Obóz Zjednoczenia Narodowego patrz: OZN Organizacja Wojskowa (SN) Organizacja Wojskowa Narodu Walczącego Obwodowy Wydział Oświaty Ludowej pułk artylerii Politisches Archiv des Auswartigen Amtes (Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych Niemiec) Państwowe Archiwum Organizacji Społecznych Obwodu Grodzieńskiego Polski Czerwony Krzyż Polska Organizacja Wojskowa Polska Organizacja Walki o Wolność Policja Państwowa pułk piechoty Polska Partia Socjalistyczna Polska Rzeczypospolita Ludowa 11 Przemyski Rejon Umocniony pułk strzelców Polskie Stronnictwo Ludowe pułk ułanów Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka Rossijskij gosudarstwiennyj archiw socyalno-politiczeskoj istorii (Rosyjskie Archiwum Państwowe Organizacji Społeczno-Politycznych) Rabocze-krestjanskaja krasnaja armija (Robotniczo-Chłopska Armia Czerwona) Rada Komisarzy Ludowych Ruch Młodych Obozu Wielkiej Polski Rada Najwyższa Studium Polski Podziemnej w Londynie Służba Zwycięstwu Polski Stronnictwo Narodowe Die Schutzstaffeln der Nationalsozialistischen Deutschen Arbeiterpar-tei (drużyny ochronne NSDAP) Sejm Ustawodawczy Tielegrafnoje agentstwo Sowieckogo Sojuza (Agencja Telegraficzna Związku Radzieckiego) Towarzystwo Przyjaciół Nauk Tymczasowy Zarząd Obwodu (Lwowskiego) Urząd Bezpieczeństwa Publicznego Uniwersytet Jagielloński Uniwersytet im. Jana Kazimierza we Lwowie Ukrajinśkie Narodno-Demokratyczne Objednannie (Ukraińskie Zjednoczenie Narodowo- Demokratyczne) Ukraińska Partia Socjalistyczno-Radykalna Uniwersytet im. Stefana Batorego w Wilnie Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka Ukraińska Socjalistyczna Republika Sowiecka Uniwersytet Warszawski Wsiechrossijskaja czriezwyczajnaja komissija po borbie z kontrriewolu-cijej i sabotażom (Wszechrosyjska Komisja Nadzwyczajna do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem) Wsiesojuznaja kommunisticzeskaja partija (bolszewików) (Wszechzwiąz-kowa Komunistyczna Partia Bolszewików) Wydział Oświaty Ludowej Wojsko Polskie „Wojskowy Przegląd Historyczny" Wołyński Związek Młodzieży Wiejskiej Związek Bojowników Niepodległości Zarząd Główny Związek Harcerstwa Polskiego Związek Legionistów Związek Ludowo-Narodowy Zarząd Okręgowy Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich Związek Socjalistycznych Republik Sowieckich Związek Wolnych Polaków Związek Walki Zbrojnej Tomasz Bereza Obraz czerwonoarmisty na okupowanych ziemiach polskich (1939-1941) w dokumentach, wspomnieniach i relacjach Pod koniec lat trzydziestych XX w. Związek Sowiecki uchodził za jedną z największych potęg militarnych świata. Według stanu z początku 1939 r. w wyposażeniu Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej znajdowało się blisko 46 tys. dział, 6-7 tys. samolotów bojowych pierwszej linii i około 5 tys. czołgów. W przededniu wybuchu wojny w armii sowieckiej służyło niemal 2 min żołnierzy. Duża część posiadanego przez Armię Czerwoną sprzętu była nowoczesna i swoimi parametrami taktyczno-technicznymi nie ustępowała analogicznym konstrukcjom państw europejskich. Sowiecka doktryna wojenna miała charakter ofensywny, uznając wyższość ataku nad obroną1. Wiedza polskich czynników wojskowych o potencjale militarnym wschodniego sąsiada była niewątpliwie duża. Praktycznie od chwili odzyskania niepodległości głównym, obok Niemiec, obiektem działań wywiadowczych Polski była Rosja Sowiecka, a następnie ZSRS. W drugiej połowie lat trzydziestych wiele cennych informacji na temat ACz pozyskał Referat „Wschód" Wydziału Wywiadowczego Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego, zaś Referat „Rosja" Wydziału Studiów tegoż Oddziału przygotował wiele -jak wykazał czas - trafnych analiz dotyczących wojsk sowieckich i wschodniego sąsiada w ogóle. Kwestią otwartą pozostaje, na ile owe informacje zostały wykorzystane przez ośrodki decyzyjne2. Ani ówczesna prasa, ani wywiad wojskowy, koncentrując się na ACz i jej sile militarnej, nie wnikały w szczegóły. Źródłem zainteresowania było uzbrojenie, taktyka, nie zaś pojedynczy żołnierz sowiecki. Nie znano ani jego pochodzenia, ani poglądów politycznych, ani tym bardziej horyzontu intelektualnego czy zainteresowań. Przekonali się o tym dopiero mieszkańcy terenów, przez które we wrześniu 1939 r. przetoczyła się sowiecka armia. Jak wyglądał typowy sowiecki żołnierz? Zgodnie z instrukcją mundurową z 1935 ?., ubrany był w szarobrązowy szynel, szarawary koloru khaki, tej samej barwy spiczastą czapkę, tzw. budionnówkę. Pod płaszczem nosił wełnianą lub bawełnianą bluzę - rubaszkę. Na nogach czerwonoarmista miał kierzowe buty z cholewami lub trzewiki z owijaczami. Uzbrojenie strzelca składało się 7,62-miłimetrowego karabinu systemu „Mosin" wz. 91/30 i czwórgraniastego bagnetu kłującego tegoż wzoru. Na pasie głównym (pojasnoj riemień) zawieszone były dwie podwójne ładownice (podsumok), mieszczące sześćdziesiąt sztuk amunicji. Przez prawe ramię żołnierz miał przewieszoną pałatkę, przez lewe maskę przeciwgazową BS, zaś na plecach worek żołnierski (wieszczmieszok) lub tornister (raniec), w którym znajdowały się pozostałe elementy wojskowego wyposażenia (snariażenije) i przedmioty codziennego użytku. Opisany ubiór najczęściej jednak można było oglądać 1 Szerzej zob. A. G. Lenskij, Suchoputnyje siły RKKA wperiedwojennyje gody. Sprawocznik, Sankt-Pietierburg 2000; M. Zgórniak, Europa w przededniu wojny. Sytuacja militarna w latach 1938-1939, Kraków 1993, s. 204 i nast. 2 Szerzej zob. A. Pepłoński, Wywiad polski na ZSRR 1921-1939, Warszawa 1996. podczas pierwszomajowych defilad lub w propagandowych filmach. Rzeczywistość wojenna wyglądała zupełnie inaczej. 11 września 1939 r. szef Zarządu Politycznego Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego, Pożydajew, informował swojego zwierzchnika, komisarza armijnego Lwa Mechlisa, że w podległym mu okręgu brakuje 100 tys. szyneli, podobnie przedstawiała się sytuacja z innymi elementami ubioru i wyposażenia3. Żołnierz ACz miał być „żołnierzem wyzwolicielem", żywym świadectwem dobrobytu robotników i chłopów żyjących w „Ojczyźnie Proletariatu"4. Świadomość tego faktu miał zastępca Szefa Zarządu Politycznego Frontu Ukraińskiego, komisarz dywizyjny Koszczejew, któiy w wydanej 24 września 1939 r. dyrektywie zwracał uwagę, że ludność terenów przejmowanych z rąk niemieckich będzie porównywać ACz z Wehrmachtem. Koszczejew podkreślał: „Wszystkimi siłami, działaniami, porządkiem, wzorową dyscypliną i wyglądem zewnętrznym powinniśmy wykazać wyższość Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej nad armią niemiecką"5. Dla realizacji zamierzonego celu Zarząd Polityczny FU proponował nawet konkretny scenariusz wkraczania do większych miejscowości. Jego fragmenty warto w tym miejscu zacytować: „[...] 5. Do miast wchodzić z orkiestrą grającą nasz hymn oraz pieśni i marsze, w tym ukraińskie. Komisarze jednostek powinni wcześniej ustalić z kapelmistrzami program orkiestr. Byłoby wskazane, aby podczas przemarszu przez miasto żołnierze śpiewali pieśni marszowe. 6. [Oddziały] maszerujące przez miasto powinny ściśle przestrzegać [porządku] w szyku i dyscypliny. Nikt nie może palić i samowolnie opuszczać szeregów. Na powitania ludności odpowiadać w sposób zorganizowany. Wygląd zewnętrzny żołnierzy i dowódców powinien być schludny, zadbany, taki jak wymaga regulamin. [...] 9. [...] Ludność traktować uprzejmie, reagować natychmiast na wszelkiego rodzaju grubiaństwa ze strony żołnierzy [...]"6. Postulaty pionu politycznego często jednak pozostawały w sferze pobożnych życzeń. Z relacji świadków sowieckiej agresji rysuje się obraz czerwonoarmisty o dość niskim poziomie higieny, ubranego w podarty, połatany płaszcz i uzbrojonego w zawieszony na sznurku karabin. O ile ostatnie spostrzeżenie można by uzasadnić długotrwałymi marszami i udziałem w działaniach bojowych, o tyle uwagi dotyczące umundurowania i uzbrojenia źle świadczyły o służbach kwatermistrzowskich ACz7. Czerwonoarmista nie był wolny od nałogów. Palił tytoń, a raczej coś tytoniopodobnego -kryszkę - grubą sieczkę z łodyg tytoniowych, które pozostawały jako produkt uboczny na plantacjach tytoniu8. Niekiedy, chcąc podnieść swój prestiż, palił tytoń w bibułce bądź zdobyczne papierosy w lufce. Rolę lufki mogły spełniać różne przedmioty. Zależało to jedynie od zmysłu praktycznego żołnierza. Tadeusz Czerkawski w swoich wspomnieniach z lat 1939--1941 opisał epizod, jaki miał miejsce jesienią 1939 r. w jednej z drogerii w Białymstoku, do której wszedł sowiecki żołnierz: „[...] stanąwszy na środku sklepu zaczął się rozglądać po półkach. Wreszcie wskazał palcem na gruszki do lewatywy, które w różnych rozmiarach uło- 3 Agresja sowiecka na Polskę w świetle dokumentów. 17 września 1939, t. 2: Działania wojsk Frontu Ukraińskiego, oprać. C. Grzelak, S. Jaczyński i E. Kozłowski, Warszawa 1996, s. 26. 4 Wrzesień 1939 na Kresach w relacjach, oprać. C. Grzelak, Warszawa 1999, s. 48. 5 Agresja sowiecka na Polskę..., t. 2, s. 144. W podobnym duchu wypowiadał się I sekretarz KP(b)U, Nikita Chruszczow. Zob. Wrzesień 1939na Kresach..., s. 75. 6Agresja sowiecka na Polskę..., t. 2, s. 144-145. 7 Parafia lubaczowska w wojnie. Rok 1939, „Teraz" 1998, nr 5, s. 8; S. Zwoliński, Wrzesień 1939 roku w Majdanie Sieniawskim, „Armia Krajowa Obwód Jarosław" 1991, nr 2, s. 19; M. Kopf, Tamten czas. Część II, „Rocznik Lubaczowski" 1997, t. 7,s. 152; Wrzesień 1939 na Kresach.. .,s. 359;A.Epler, Ostatni żołnierzpolski kampanii 1939roku,Te[ Aviv 1942, s. 77; A. Przybysz, Wspomnienia z umęczonego Wołynia,Wrodaw 1998, s. 12. 8 S. Zwoliński, op. cit., s. 19; Wrzesień 1939 na Kresach..., s. 347. 14 żonę były rzędem. -Eto - powiedział drogerzyście, wybrał największą i zażądał jeszcze dwóch. Zapłacił. Następnie odłączył bakelitową rurkę od gumowej gruszki i wsadził ją do ust: - Ot, choroszaja trubka - ależ dobra lufka! Pełen radości odłączył następne dwie gruszki gumowe i z serdecznością powiedział do drogerzysty: - To dla ciebie na pamiątkę! Wyszedł"9. W sowieckich filmach wojennych z minionej epoki często przewijał się motyw rozśpiewanych żołnierzy, jadących samochodami bądź na pancerzach czołgów, przy akompaniamencie czerwonoarmisty grającego na harmonii lub akordeonie. Rzeczywistość była nieco inna, żołnierz musiał najpierw tę harmonię zdobyć. Jeżeli ten ambitny zamiar mu się nie powiódł, musiał posiłkować się innymi przedmiotami, z pozoru przypominającymi instrumenty muzyczne. Pracownik przemyskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Jan Smółka, odnotował wydarzenie, jakie miało miejsce w tym mieście. Oto jeden z sowieckich żołnierzy „kupił w sklepie maszynkę do mięsa, szedł ulicą, kręcił korbą i narzekał, że mu nie gra"10. Wręcz legendarna była słabość czerwonoarmistów do zegarków. Chociaż z problemem tym wiąże się wiele dowcipów, które krążą do dziś, to ograbionym wcale nie było do śmiechu. Niekiedy fakt posiadania zegarka stawał się nawet przyczyną ludzkiej tragedii. Świadczą o tym nawet dokumenty sowieckie11. Jedną z metod zdobywania zegarków opisał Marian Kopf z Lubaczowa: „Każdy posiadacz jakiegoś zegarka, nawet budzika, był potencjalnie zagrożony. Takim prostym sposobem zdobywania zegarków było niewinne pytanie: »sluszajtie towariszcz, skolko wremia?«. Jeśli naiwny się zdradził, że ma zegarek, to już było po zegarku, podobnie było z rowerami"12. Potrzeba posiadania zegarka niekoniecznie szła w parze ze elementarną wiedzą na temat tego urządzenia. Sowiecki podoficer, który na przemyskiej ulicy kupował budzik, z przerażeniem rzucił go na ziemię w chwili, gdy ten zaczął dzwonić13. Z kolei we Lwowie, podczas zabawy zorganizowanej w związku z 22. rocznicą rewolucji październikowej, oficerowie ACz, którzy nie zdążyli zaopatrzyć się w chronometry, nadrabiali ten brak założeniem na nadgarstki kompasów14. Przedstawione powyżej przykłady świadczą o braku elementarnej wiedzy technicznej wielu żołnierzy ACz. Jest to zaskakujące, tym bardziej że wielu naocznym świadkom agresji utkwiła w pamięci nowoczesna technika wojenna, jaką posługiwali się Sowieci. Szczególne wrażenie sprawiała liczba czołgów i samochodów pancernych oraz stopień mechanizacji całej armii15. W sprawozdaniach przygotowywanych na potrzeby władz RP podkreślano wszakże fatalny stan techniczny sprzętu wojskowego oraz brak odpowiednich kwalifikacji ze strony żołnierzy16. Spostrzeżenia sprawozdawców były zbieżne z przedwojennymi ustaleniami polskiego wywiadu. W lipcu 1937 r. Referat „Rosja" Oddziału II Sztabu Głównego WP, oceniając wartość sowieckich wojsk pancernych, jako główne słabości tego rodzaju broni wskazywał niską wytrzymałość materiałów, słabe wyszkolenie kierowców oraz niski poziom inteligencji kadry dowódczej17. Nad poglądami czerwonoarmisty czuwali oficerowie aparatu politycznego - komisarze i politrucy. Ich zadaniem było uświadomienie żołnierzom, że niosą „wyzwolenie swo- 9 T. Czerkawski, Wwiezieniu i w łagrze 1940-1941, Warszawa 1989, s. 11. 10 J. Smolka, Przemyśl pod sowiecką okupacją. Wspomnienia z lat 1939-1941, Przemyśl 1999, s. 37. 11 Zob. Agresja sowiecka na Polskę..., t. 2, s. 296-297. 12 M. Kopf, Tamten czas. Część III, s. 198. 13 J. Smolka, op. cit., s. 37. 14 AZHRL, Zesp. prof. Stanisława Kota, 97, k. 92. 15 M. Dobrzański, Gehenna Polaków na Rzeszowszczyźnie w latach 1939-1948, Wrocław 2002, s. 50; T. Kochanowicz, W ???? ? gdzie indziej. Wspomnienia z pobytu w ZSRR (1939-1942), Warszawa 1989, s. 8. 16 AZHRL, Zesp. prof. Stanisława Kota, 97, k. 70 i 106. 17 A. Pepłoński, op. cit, s. 299-300. 15 im braciom" i reprezentują kraj „niezwyciężonego socjalizmu"18. Studiując oficjalne meldunki, szczególnie te przygotowane przez pion polityczny ACz, można dojść do wniosku że wieloletnia indoktrynacja społeczeństwa przyniosła oczekiwane efekty. Powoływan do wojska od początku września 1939 r. rezerwiści manifestacyjnie deklarowali gotowoś* walki z wrogami Związku Sowieckiego. Zmobilizowany do 276. dywizjonu artylerii prze ciwlotniczej czerwonoarmista Karczanadze po otrzymaniu karabinu miał go ucałowa< i powiedzieć: „Oto i mój karabin, z nim pokażę, ile jestem wart w walce z wrogiem". Inm żołnierz tej jednostki - Dżagodiniszwili miał stwierdzić: „Stalin rozkaże i wszyscy pójdą a ja pokażę, ile jestem wart, i moje nazwisko będzie na listach bohaterów"19. Owa deter minacja słabła, gdy czerwonoarmista na własne oczy zobaczył warunki życia w Polsce jakże odmienne od obrazów kreślonych przez oficerów politycznych i sowiecką propagandę. „U was są sami Amerykanie; każdy ma chałupę, ziemię, nawet dachy na domach są całe" - mówili wzięci do niewoli w bitwie pod Jabłoniem (29 września 1939 ?.). Podobnego zdania był szeregowiec Gereniczenko ze 121. Dywizji Strzeleckiej, który wśród żołnierzy szerzył wrogie poglądy: „W ZSRR nam mówią, że w Polsce żyje się źle. To nieprawda. Widzicie, jak oni dobrze żyją, ubrani czysto, kulturalnie, domki białe"20. Szczerość, wyrażona jeszcze w szeregach macierzystej jednostki, groziła co najmniej naganą. Znacznie gorszy los czekał tych, którzy próbowali zdezerterować21. Oczywiście, błędne byłoby mniemanie, że wszyscy czerwonoarmiści obiektywnie i samodzielnie potrafili ocenić rzeczywistość. Cnota ta dana była tylko inteligentniejszym żołnierzom, jednak nie najinteligentniejszym, bowiem tym ostatnim zdrowy rozsądek (a raczej obawa przed konsekwencjami) nakazywał zachowanie takich spostrzeżeń dla siebie. Wkraczający na tereny państwa polskiego czerwonoarmista nie był wiernym odzwierciedleniem żołnierza z plakatu propagandowego, doskonale wyposażonego i zadowolonego, który mocnym uściskiem witał uciemiężonego, ubranego w połataną i wypłowiałą rubaszkę, ukraińskiego (białoruskiego?) chłopa22. Był otoczony nowoczesną techniką wojenną, aczkolwiek nierzadko miał trudności z określeniem przeznaczenia przedmiotów codziennego użytku. Strach przed przełożonymi nakazywał mu zachowanie przynamniej powierzchownej lojalności. Przez 45 lat istnienia Polski Ludowej kreowano obraz sowieckiego żołnierza, mimowolnie opierając się na zasadach ustalonych przez pion polityczny ACz jeszcze we wrześniu 1939 ?., ?? zresztą pozostawało w sprzeczności z doświadczeniami pokolenia, które przeżyło ów sowiecki pochód, a następnie było świadkiem ofensywy ACz w roku 1944. Podobnie zresztą jak świętowano dzień 12 października jako początek braterskiej, polsko-sowieckiej współpracy wojskowej, zapominając, że po raz pierwszy wspólnie z Wojskiem Polskim sowieccy żołnierze- jeńcy walczyli jako ochotnicy pod Kockiem przeciwko oddziałom Wehrmachtu23. 18 Wrzesień 1939 ?? Kresach..., s. 48. 19Agresja sowiecka na Polskę..., t. 2, s. 27. 20 Ibidem, s. 295. 21 Ibidem, s. 296. 22 Na plakacie z 1939 r. byt napis: „Nasza armia jest armią wyzwalającą pracujących. Józef Stalin". 23 A. Epler, op. cit., s. 78. 16 Jerzy Węgierski Zdrajcy, załamani, zagadkowi (próba oceny zachowań wybranych oficerów konspiracji polskiej w Małopolsce Wschodniej, aresztowanych w latach 1939-1941) Do wybrania takiego tematu sprowokowała mnie wydana w 2003 r. fatalna, w „lwowskiej" części pełna błędów i zmyśleń, książka Jacka Wilamowskiego Pętla zdrady, wymagająca sprostowań. Jednocześnie przedstawione tu opracowanie jest aktualizacją i częściowym uzupełnieniem tego, coująłemw wydanej w 1991 r. książce Lwów pod okupacją sowiecką 1939-1941. Nie miałem wtedy dostępu do opublikowanych ostatnio dokumentów, m.in. w trzech tomach Polskiego podziemia i w pracy Elżbiety Kotarskiej Proces czternastu. Pięćdziesięcioletni gen. dyw. Marian Józef Żegota-Januszajtis w chwili wybuchu wojny w 1939 r. byl już od dziesięciu lat oficerem w stanie spoczynku i prowadził gospodarstwo ogrodnicze na Wołyniu, otrzymawszy tam działkę jako osadnikwojskowy. Jednocześnie był działaczem Stronnictwa Narodowego, wchodząc w skład Komitetu Głównego SN oraz Zarządu Okręgu SN we Lwowie, kierując pracą organizacyjną SN i koordynując ją w województwie wołyńskim. We wrześniu 1939 r. został zmobilizowany i przydzielony do Dowództwa Okręgu Korpusu VI we Lwowie. Tu 14 września z własnej iniq'atywy zgłosił się u dowódcy obrony Lwowa, gen. Władysława Langnera, z dwiema propozycjami działań, które na polecenie tego dowódcy zaczął realizować 16 lub 19 września. W tym drugim dniu wojska sowieckie były już pod Lwowem. Jedną z inicjatyw gen. Januszajtisa było przerzucenie ze Lwowa na tyły armii niemieckiej pięciu grup żołnierzy z zadaniem rozwinięcia walki partyzanckiej i dywersji w rejonach górskich od Żywca po Gorlice. Druga inicjatywa to zorganizowanie w samym Lwowie pięciu ochotniczych kompanii przeciwpancernych - Korpusu Ochotniczego do zadań specjalnych. Grupy na Podkarpacie zostały wysłane, natomiast kompanie przeciwpancerne nie zdążyły podjąć działań. 22 września rano został podpisany akt kapitulacji Lwowa, a we wczesnych godzinach popołudniowych do miasta wkroczyły oddziały ACz. Tego dnia wieczorem dotarł do Lwowa, zbiegłszy z niewoli, dowódca rozbitej przez Niemców grupy Armii „Kraków", gen. bryg. Mieczysław Borata-Spiechowicz. Ogólnie przyjmuje się, że obaj generałowie przystąpili do organizowania Polskiej Organizacji Walki o Wolność już w pierwszym dniu okupacji sowieckiej - 22 września 1939 r. Tymczasem, według zeznań gen. Januszajtisa, spotkał się on z gen. Borutą-Spie-chowiczem dopiero 3 lub 4 października, a w okresie do 1-2 października „zajmował się badaniem sytuacji" i „przyglądał się ludziom". Ale już pod koniec września lub w pierwszych dniach października wiedział o działaniach gen. Sikorskiego we Francji i przystąpił do organizowania nielegalnego wysyłania tam polskich oficerów. Podobnie gen. Boruta-Spiechowicz podał na śledztwie, że kontakt z gen. Januszajtisem nawiązał w pierwszej połowie października 1939 ?., choć w innym miejscu mówił, iż od 22 września należał do kierownictwa organizacji. Obaj zgodnie twierdzą, że pierwsze spotkanie odbyło się w domu Wierzyńskich. Z kolei, według relacji Władysławy Piechowskiej, już 26 września wezwał ją gen. Januszajtis i oświadczył, że stworzył komórkę organizacyjną (sztab). Ale z jej wspomnieńopublikowanych w „Więzi" wynikałoby, że kontakt ten nawiązała około 10 października. Sam Januszajtis, zeznając, mówił, że skontaktował się z nią 4 lub 5 paź- dziernika. Gen. Boruta-Spiechowicz nie widział siebie w roli zastępcy gen. Januszajtisa, lecz - przewidując dwa samodzielne piony organizacji, wojskowy i cywilny - raczej jako szefa pionu wojskowego, a gen. Januszajtisa jako kierownika pionu cywilnego. Gdy 13 października w Warszawie podejmowano decyzję o tworzeniu konspiracyjnej Organizacji Wojskowej SN, na komendanta tej organizacji powołano - zaocznie i bez jego wiedzy - gen. Januszajtisa. Nie wiadomo, czy ta wiadomość zdołała do niego dotrzeć. Tymczasem we Lwowie, wiedząc już o tworzeniu od 30 września 1939 r. przez gen. Władysława Sikorskiego Rządu Polskiego w Paryżu, zaczęto przygotowywać drogi nawiązania z nim kontaktu w celu uzyskania dyrektyw. Aby przekazać gen. Sikorskiemu wiadomości o sobie i o tworzeniu we Lwowie nielegalnej organizacji wojskowej, gen. Januszajtis wykorzystał wyjazd do Francji profesora UJ, Stanisława Kota. Około 15 października miał już wiadomości, że prof. Kot dojechał do Paryża i jest u gen. Sikorskiego. Właśnie między 15 a 18 października zgłosił się u gen. Januszajtisa Tadeusz Strowski, rzekomy major, skierowany do niego przez ks. Adama Bogdanowicza, oświadczając, że przybywa z Paryża i ma polecenie od gen. Sikorskiego, by przetransportować do Paryża gen. Władysława Andersa. Było to niemożliwe ze względu na stan zdrowia gen. Andersa, a jednocześnie trzej generałowie doszli we Lwowie do wniosku, że chodzi tu o wyłudzenie pieniędzy na podróż. W rzeczywistości Strowski, lekko ranny w obronie Lwowa, leżał dotychczas w szpitalu i do Paryża nie jeździł. Był oszustem. Niemniej jednak Strowski, zapewne na własną rękę, wyruszył do Paryża, przybył tam na początku listopada i przedstawi! się jako wysłannik gen. Januszajtisa; został przyjęty z zaufaniem. W rezultacie, decyzją Rządu Polskiego w Paryżu, organizacja gen. Januszajtisa została uznana jako Związek Walki Zbrojnej, a on sam zatwierdzony jako komendant Obszaru nr 3. Rozkaz zatwierdzający wiózł do Lwowa Strowski, razem z Instrukcją gen. Kazimierza Sosnkowskiego, datowaną na 21 lub 28 listopada. Przywiezione przez Strowskiego dokumenty nie trafiły już do gen. Januszajtisa, aresztowanego 27 października jako Jan Krużygłowski „Karpiński". Papiery na takie nazwisko wydano mu w poznańskim Komitecie Uchodźców we Lwowie. Na kilka dni przed aresztowaniem generała, 23 października, została ujęta łączniczka, Maria Błażewska, z córką i zięciem, a 26 października organizująca tę grupę łączniczek Maria d'Abancourt Wierzyń-ska, bratowa poety Kazimierza Wierzyńskiego. Być może, tą drogą NKWD dotarło do generała, ale drogę mógł też niechcący wskazać będący pod nadzorem NKWD gen. Langner, z którym tydzień wcześniej gen. Januszajtis spotkał się w prywatnym mieszkaniu przy ul. Domagaliczów. Aresztowanie mogła sprowokować wydana przez generała ulotka, wzywająca m.in. do bojkotu „wyborów delegatów", mających się odbyć 22 października. Początkowo generała przesłuchiwał miejscowy komisarz NKWD, Kromjan (lub Kri- mian), ale już następnego dnia przybył z Kijowa gen. Iwan Sierow. 5 listopada przewieziono gen. Januszajtisa koleją, osobnym wagonem, do Moskwy na Łubiankę. Tu w pierwszej połowie grudnia 1939 r. przesłuchiwał go kpt. NKWD Włodzimirskij (później generał lejtnant, rozstrzelany razem z Berią). Ponieważ Januszajtis starał się przekonać przesłuchujących go o celowości zmiany ich nastawienia do Polaków i przestrzegał przed Niemcami, zainteresował się nim Ławrientij Beria i od przełomu marca i kwietnia 1940 r. zaczął z nim rozmawiać; toczone nocami rozmowy trwały w sumie 80 godzin. Doszło do tego, że w czerwcu 1940 r. gen. Januszajtis, nadal więzień^miał wykład dla oficerów sowieckich, w którym mówił „o możliwości wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej i o koncepcjach strategicznych w takiej wojnie". Do końca pobytu w więzieniu nie byl sądzony - przebywał „pod śledztwem". O nastawieniu generała do Sowietów, zresztą nie tylko generała, ale w pierwszych tygodniach okupacji zapewne wielu oficerów polskich, świadczy następujący fakt: podczas wspomnianej rozmowy z gen. Langnerem obaj doszli do wspólnego wnio- 18 sku, „że ZSSR nieuchronnie zostanie wciągnięty w konflikt z Niemcami i wychodząc z takiego założenia" umówili się, „że Langner rozpocznie oficjalne rozmowy z władzami sowieckimi we Lwowie o utworzeniu we Lwowie z resztek armii polskiej oddziałów do walki z Niemcami [...]". Mało wiedziano jeszcze o Sowietach. Trzeba wziąć pod uwagę, że gen. Januszajtis był działaczem Stronnictwa Narodowego, którego ideolog, Roman Dmowski, przed pierwszą wojną światową twórca orientacji antyniemieckiej w polityce polskiej, rozwiązanie sprawy polskiej widział w sojuszu z Rosją. Na początku grudniowych przesłuchań generał oświadczył śledczemu: „[...] po aresztowaniu we Lwowie postanowiłem nic nie mówić, uważając, że nie mam prawa wydawać moich współpracowników. Jednakże teraz, po rozważeniu zaistniałej sytuacji, doszedłem do wniosku, że nie miałem racji i że moje mtlczenie niczego nie przyniesie poza szkodą dla mnie i bliskich mi ludzi. Powiem wszystko, co wiem [...]". Można przypuszczać, że w stosunku do gen. Januszajtisa od początku nie próbowano wymuszać zeznań torturami i biciem. Śledczy przemawiał mu do ambicji, mówiąc ??.: „Macie podejrzanie kiepską pamięć do nazwisk [...]". W rezultacie gen. Januszajtis w swych zeznaniach wymienił nazwiska i często adresy kilkudziesięciu osób, z którymi zetknął się działając w konspiracji we Lwowie. Trudno zrozumieć, dlaczego uważał, że „milczenie [o nich] niczego nie przyniesie poza szkodą" dla tych „bliskich mu ludzi". Było to wyraźnie usprawiedliwianie się przed samym sobą. Trzeba jednak dodać, że gdy zeznawał w grudniu 1939 ?., wiele z tych osób już aresztowano. Co do innych - zatrzymanych przeważnie w kwietniu 1940 r. lub później - powody ich aresztowania były lub mogły być inne. Niemniej jednak, zeznania mogły stanowić dodatkowy materiał obciążający. Niewierny też o tych, którzy zostali aresztowani tylko w związku z adresami podanymi przez generała. Po aresztowaniu gen. Januszajtisa komendę POWW objął 45-letni gen. bryg. Mieczysław Ludwik Boruta-Spiechowicz „Kopa". Poszukiwany już przez Sowietów, 12 listopada 1939 r. zdecydował się udać za granicę i w nocy z 13 na 14 tegoż miesiąca został ujęty jako Marian Morawski w okolicach Delatyna przy próbie przejścia na Węgry. Nie zosta! rozpoznany i jego prawdziwą tożsamość ujawnił dopiero konfrontowany z nim - aresztowany z 7 na 8 marca 1940 r. - pik dr med. Aleksander Domaszewicz, u którego w klinice generał ukrywał się przez drugą połowę października. Z opublikowanych zeznań gen. Boruty-Spiechowicza, składanych 14 maja 1940 ?., można wnioskować, że starał się on odpowiadać wykrętnie. Podobno był przez Berię nakłaniany do objęcia funkcji dowódcy planowanej armii polskiej. Już po jego aresztowaniu, gdy jeszcze o tym nie wiedziano w Paryżu, w Instrukcji z 4 grudnia 1939 r. dla „Rakonia" (płk Stefan Rowecki), komendant główny ZWZ, gen. Sosnkowski, wyznaczył gen. Borutę- Spiechowicza „Kopę" na komendanta Obszaru nr 2 w Białymstoku. Komendę Obszaru nr 3 we Lwowie miał objąć gen. Michał Karasze-wicz-Tokarzewski, ale również i on został aresztowany przez Sowietów. W listopadzie 1939 ?., niezależnie od siebie, do Francji przedostali się dwaj bracia Żymierscy (właściwe nazwisko: Łyżwińscy), uczestnicy kampanii wrześniowej: 37-letni kpt. br. ????. Józef Bronisław, internowany na Węgrzech, oraz 34-letni ppor. lotn. Stanisław Adam, prawdopodobnie oficer II Oddziału Sztabu Głównego, internowany w Rumunii. Byli to dwaj z czterech braci; trzeci to były gen. bryg. Michał Żymierski, w 1927 r. skazany za nadużycia finansowe, zdegradowany do stopnia szeregowego i wydalony z wojska. Jak potem zeznawał przed sowieckim śledczym Józef, trzej z braci - Michał, Stanisław i przebywający we Francji na emigracji Jan, kilka lat przed wojną nawiązali „kontakt z Moskwą". Wiadomo zresztą, że Michał, w latach 1931-1938 na emigracji we Francji, nawiązał współpracę z ruchem komunistycznym i wywiadem ACz, a następnie przebywał w Warszawie. Obaj bracia, Józef i Stanisław, przybywszy do Francji,