Leksykon ucznia Język polski Ewa Romkowska Wydawnictwo Naukowo-Techniczne Warszawa 1993 Od autora Drogi Uczniu! Zapomniałeś co to iloczas, imiesłów, związek frazeologiczny, gatunek literacki, nie wiesz, co znaczy słowo leksykon? Zajrzyj do LEKSYKONU UCZNIA. Leksykon dla Ciebie zawiera terminy (nazwy przedmiotów, czynności, procesów, zjawisk itp.) wybrane z podręczników, z których w szkole uczyłeś się poprawnie mówić i pisać po polsku. Terminów tych jest około 600 i są podane w układzie alfabetycznym. Każdy termin jest opatrzony definicją opracowaną tak, że nie musisz, aby ją zrozumieć, korzystać z żadnych innych słowników. Strzałka kieruje do terminu synonimicznego, oprócz tego terminy synonimiczne są wymienione obok terminu hasłowego. Zastosowano też odesłanie zob. - zobacz, kierujące do hasła, które podaje pełniejszą, bardziej wszechstronną informację. Jeśli odesłanie miałoby wystąpić tuż obok hasła, do którego odsyła - zostało pominięte. Różne znaczenia tego samego terminu zaznaczono cyframi arabskimi. A adaptacja - przetworzenie utworu literackiego na utwór innego rodzaju literackiego lub inny rodzaj sztuki, np. opowiadania na scenariusz filmowy i film, powieści na słuchowisko albo na utwór dla innego, szczególnego typu odbiorców - np. adaptacja dla młodzieży, polegająca zwykle na skróceniu utworu, usunięciu z niego scen drastycznych itp. aforyzm, sentencja - zwięzła wypowiedź wyrażająca w błyskotliwej formie jakąś ogólną myśl czy spostrzeżenie akapit - 1. wcięcie, rozpoczęcie nowej linijki tekstu w pewnej odległości od marginesu 2. fragment tekstu zawarty między kolejnymi akapitami akcent - wyróżnienie jednej z sylab w wyrazie (akcentwyrazowy) lub pewnego wyrazu w zdaniu (akcent zdaniowy); sylaba akcentowana może wyróżniać się większą siłą wydechu i silniejszym wymówieniem (akcent dynamiczny, przycisk), podwyższeniem wysokości tonu (intonacja wyrazowa) oraz dłuższym czasem trwania (iloczas); Spośród sylab akcentowanych w zdaniu zostaje wyróżniona sylaba w tym wyrazie, na który mówiący chce zwrócić uwagę słuchacza, np. Wsz~yscy koledzy wyjechali. Wszyscy kol~edzy wyjechali. Wszyscy koledzy wyjech~ali. akcent dynamiczny, przycisk - akcent polegający na wzmocnieniu siły wydechu i silniejszym wymówieniu sylaby akcentowanej; w języku polskim na ogół akcentowana jest sylaba przedostatnia; prowadzić, pożyczać, książka, zeszyt; sylabę trzecią od końca akcentujemy w 1 i 2 osobie czasu przeszłego (np. przyszliśmy, zrobiliście), oraz w wyrazach zapożyczonych (np. matematyka, praktyka, opera); czwarta od końca jest akcentowana w formach trybu przypuszczającego (np. przybylibyśmy, zakończylibyście); w wyrazach dłuższych, mających więcej sylab, obok akcentu głównego (na przedostatniej sylabie) występuje akcent dodatkowy (akcent poboczny) na pierwszej sylabie: odprowadzać, szybkobiegacz; zob. też wyraz bezakcentowy akcent wyrazowy zob. akcent akcent zdaniowy zob. akcent akcja - ciąg zdarzeń dający się wyodrębnić w fabule utworu, powiązanych przyczynowo; układ tych zdarzeń rozwija się w kierunku jakiegoś określonego celu (rozwiązania); jeśli w ciągu zdarzeń dominują działania bohaterów - mówimy o akcji zdarzeniowej; akcja psychologiczna dotyczy rozwoju i przebiegu przeżyć oraz stanów psychicznych bohaterów; potocznie często używa się wymiennie terminów akcja i fabuła akt - część utworu dramatycznego zawierająca jakiś zwarty odcinek akcji, zakończona najczęściej zdarzeniem ważnym dla jej dalszego biegu alegoria - w literaturze - znak językowy (w sztukach plastycznych - obraz) mający oprócz swego znaczenia dosłownego jeszcze inne, ukryte i domyślne, ale ściśle określone i przypisane w zasadzie umownie, usankcjonowane tradycją, często oparte na pewnych podobieństwach; zwykle wyraża ideę lub pojęcie abstrakcyjne i stale zastępuje jego nazwę, np. sowa - mądrość, lis - chytrość, paw - pychę; zob. też symbol alfabet - zbiór liter danego języka następujacych po sobie w określonej kolejności; każda litera ma swoje stałe miejsce w alfabecie i ten fakt wykorzystuje się przy porządkowaniu haseł w różnego rodzaju słownikach, leksykonach i encyklopediach: porządek alfabetyczny - to uszeregowanie wyrazów w kolejności według liter alfabetu; wyrazy zaczynające się od tej samej litery podaje się w kolejności według litery następnej; zob. litera, dwuznak aliteracja - 1. rodzaj instrumentacji głoskowej, polegający na identyczności głosek rozpoczynających wyrazy położone w sąsiedztwie: "Długą dyskusję z durniem dorzeczna Dorota wiodła, co jest ważniejsze czy miłość, czy cnota" T. Boy-Żeleński "Ach! Co za prześliczne abecadło!" 2. :o, instrumentacja głoskowa aluzja - napomknienie, wzmianka mająca wywołać określone skojarzenia; przytyk do kogoś lub czegoś, przymówka; aluzja bywa też wykorzystywana w literaturze jako chwyt stylistyczny: indywidualny styl pisarza może być tak charakterystyczny i jednocześnie znany odbiorcom, że odwoływanie się do niego jest dodatkowym środkiem artystycznym anafora - powtórzenie tego samego wyrazu lub kilku wyrazów na początku kolejnych, podobnie skonstruowanych zdań (lub wersów): "I byłbym rzucił wszystko, gdy trzeba I poszedł za nią prosto do nieba I byłbym poszedł za nią do piekła Gdyby nie ... była z drugim uciekła" A. Asnyk "Legenda pierwszej miłości" animizacja, ożywienie - rodzaj metafory, polegający na nadaniu przedmiotom martwym, stanom lub pojęciom właściwości istot żywych: "Jak dziki zwierz przyszło Nieszczęście do człowieka, i zatopiło weń fatalne oczy" C. Norwid "Fatum" "szynka wypływa na brzeg i śpiewa jak Caruso:" K.I. Gałczyński "Straszna ballada wielkanocna" antologia - książka zawierająca wybór utworów (lub ich fragmentów) jednego autora lub wielu autorów - wówczas utwory dobrane są według określonej zasady tematycznej lub historycznej antropomorfizacja - rodzaj metafory, polegający na nadaniu przedmiotom martwym, zwierzętom, stanom lub pojęciom cech ludzkich: "Czemu płaczesz - staremu mówił czyżyk młody -" I. Krasicki "Ptaszki w klatce" antykadencja zob. intonacja antyteza - 1. twierdzenie przeciwstawne innemu (tezie); stan rzeczy, sytuacja przeciwstawna jakiejś innej 2. zestawienie dwóch przeciwstawnych znaczeniowo części wypowiedzi, co służy często wywołaniu silniejszego efektu: "Bóg się rodzi, moc truchleje, Pan niebiosów - obnażony;" F. Karpiński "Pieśń o Narodzeniu Pańskim" apostrofa - bezpośredni uroczysty zwrot do osoby lub zjawiska: "O Ty! co jesteś Miłości - profilem, któremu na imię Dopełnienie;" C. Norwid "Fortepian Szopena" archaizm - wyraz (także forma wyrazu lub konstrukcja składniowa), który wyszedł już z powszechnego użycia w mowie i w piśmie wskutek zastąpienia go przez inny wyraz (lub formę): lulka (fajka), driakiew (lekarstwo) aria - rozbudowana pieśń solowa wykonywana z akompaniamentem, będąca częścią np. opery artykulacja - ruchy narządów mowy przy wytwarzaniu dźwięków mowy (głosek) artykuł - wypowiedź publicystyczna o bardziej lub mniej wyraźnej trójdzielnej kompozycji (wstęp, rozwinięcie, zakończenie), o wyraźnie zarysowanym temacie, w której autor stara się dowieść określonych tez asonans - rym oparty na współbrzmieniu tylko samogłosek: potok - motor, jasno - gniazdo autobiografia zob. biografia B bajka - 1. krótka opowieść wierszem lub prozą, będąca ilustracją pewnej prawdy ogólnej, często satyryczna, z morałem, na temat ludzkich sytuacji, charakterów i postaci; bohaterami bajki najczęściej są zwierzęta, (rzadziej rośliny i przedmioty) - odpowiedniki określonych typów ludzkich, a także ludzie - lecz jako postacie złożone z pewnych cech typowych (macocha, zły brat, dobra sierotka, skąpy, pijak itp.); 2. :o, baśń allada - utwór poetycki, zawierający elementy epickie, niekiedy udramatyzowany, o tematyce fantastycznej lub historycznej, utrzymany w nastroju niezwykłości, tajemniczości lub grozy; opiera się często na podaniach ludowych, legendach baśń, bajka - utwór (najczęściej ludowy) o treści fantastycznej, opowiadający o niezwykłych wydarzeniach, dziejących się zazwyczaj w nieokreślonym miejscu i czasie i powiązanych ze zjawiskami nadprzyrodzonymi (często występują w baśniach wróżki, czarownice czapki-niewidki, szklane kule, czarodziejskie różdżki, drzewa celowo osłaniające bohaterów, rzeki celowo rozlewające się jako przeszkody, bohaterowie zmieniają się w kamień, zmartwychwstają, podróżują na inną planetę, przenoszą góry itp.); wszystko to sprawia, że baśń silnie oddziałuje na wyobraźnię czytelnika (słuchacza); baśń zawiera zazwyczaj naukę moralną podkreśloną szczęśliwym zakończeniem: zwycięża dobro, zło zostaje ukarane bezokolicznik - forma czasownika nieodmienna (np. pójść, móc, biec), nie wyrażająca znaczenia osoby, czasu, trybu i liczby; może występować w stronie czynnej, biernej i zwrotnej: myć - być mytym - myć się i oznaczać czynność dokonaną lub niedokonaną: myć - umyć; w słownikach oznacza wszystkie formy fleksyjne (koniugacyjne) czasownika bibliografia - 1. dziedzina wiedzy o książce zajmująca się gromadzeniem, opisem i systematyzowaniem wytworów piśmienniczych 2. alfabetyczny spis książek, czasopism i artykułów z podaniem najważniejszych danych: miejsca i daty wydania, wydawnictwa, objętości; niektóre bibliografie podają też krótką treść utworu biblioteka - 1. instytucja zajmująca się gromadzeniem, opracowywaniem i udostępnianiem księgozbioru 2. księgozbiór biografia - opowiadanie o kolejach życia jakiejś osoby; biografia postaci historycznej może mieć charakter naukowy, literacki lub popularyzatorski; opowiadanie o kolejach własnego życia autora nazywamy autobiografią błąd językowy - niecelowe odstępstwo od normy językowej przyjętej przez społeczeństwo, tj. odstępstwo niezamierzone od zasad posługiwania się językiem, które są powszechnie uznawane; zasady te albo wykształciły się w rozwoju języka, albo zostały ustalone przez instytucje (wydawnictwa, instytucje normalizacyjne) i osoby będące autorytetami w tej dziedzinie (pisarze, językoznawcy); wystąpienie błędu językowego powoduje niepoprawność wypowiedzi bohater utworu, postać główna utworu - postać w utworze, której losy stanowią zasadniczy przedmiot zainteresowania autora: postacie uboczne to postacie związane z bohaterem, ale występujące tylko w niektórych wydarzeniach z jego życia, zaś na marginesie głównego wątku fabuły występują, zwykle jednorazowo, postacie epizodyczne C charakter - postać literacka o wyraźnej osobowości, zindywidualizowana (w przeciwieństwie do uogólnienia, którym jest typ); zob. też typowość charakterystyka postaci - w utworze literackim, najczęściej epickim - przedstawienie swoistych cech postaci wyodrębniających ją spośród innych: pochodzenia, wyglądu zewnętrznego, sposobu zachowania, sposobu przeżywania i myślenia, postawy moralnej, poglądów, uczuć itp.; jeżeli charakterystykę postaci podaje sam narrator - mówimy o charakterystyce bezpośredniej, jeśli zaś poznajemy ją poprzez wypowiedzi i działania bohaterów - jest to charakterystyka pośrednia cytat zob. mowa niezależna czas przeszły zob. formy czasu czasownika czas przyszły zob. formy czasu czasownika czas przyszły prosty - forma czasu oznaczająca czynność przyszłą w stosunku do aktu mowy, tworzona od czasowników dokonanych: umyć - umyje; zob. też formy czasu czasownika czas przyszły złożony - forma czasu oznaczająca czynność przyszłą w stosunku do aktu mowy, tworzona od czasowników niedokonanych za pomocą form osobowych czasownika być w czasie przyszłym i bezokolicznika lub form trzeciej osoby czasu przeszłego czasownika w odpowiednim rodzaju: myć - będę myła, będę myć, będziesz myć, będziesz myła; zob. też formy czasu czasownika czas teraźniejszy zob. formy czasu czasownika czasownik - część mowy obejmująca wyrazy samodzielne, oznaczające czynność, proces lub stan, odmieniające się przez koniugację, w zdaniu występujące przede wszystkim w funkcji orzeczenia czasownik dokonany - czasownik informujący o czynności (procesie, stanie) zakończonej, np. zrobić, przyjść, uprać czasownik niedokonany - czasownik informujący o przebiegu czynności lub trwaniu procesu albo stanu oraz powtarzalności czynności: czytać, wyrywać, czytywać, przygrywać czasownik nieosobowy :o, formy nieosobowe czasownika czasownik nieprzechodni - czasownik, który nie tworzy form strony biernej; zob. też czasownik przechodni czasownik nieregularny zob. wzór koniugacyjny czasownik osobowy :o, formy osobowe czasownika czasownik przechodni - czasownik mający formy strony biernej; zdanie utworzone przez czasownik przechodni występujący w formie strony czynnej może być przekształcone na zdanie z orzeczeniem w stronie biernej, np. Piotr pisze list - List jest pisany przez Piotra; zob. też formy strony czasownika części mowy - klasy wyrazów, wyróżnionych ze względu na wspólne znaczenie i podobne cechy formalne (np. jednakową formę odmiany) oraz wspólne funkcje w zdaniu; w języku polskim wydzielone są następujące części mowy: rzeczowniki, czasowniki, zaimki, przymiotniki, liczebniki, przysłówki, przyimki, spójniki, partykuły, wykrzykniki (zob.) części zdania - podmiot, orzeczenie, przydawka, dopełnienie, okoliczniki (zob.) części zdania drugorzędne :o, określenia części zdania główne - podmiot i orzeczenie części zdania podrzędne :o, określenia część mowy nieodmienna zob. wyrazy nieodmienne część mowy odmienna zob. wyrazy odmienne D deklinacja - 1. odmiana rzeczowników, przymiotników, niektórych zaimków, liczebników i imiesłowów przymiotnikowych przez przypadki i liczby; przymiotników, niektórych zaimków, liczebników i imiesłowów przymiotnikowych także przez rodzaje 2. zasób form odmiany rzeczowników, przymiotników, niektórych zaimków, liczebników i imiesłowów przymiotnikowych derywacja - proces tworzenia wyrazów pochodnych derywat :o, wyraz pochodny detal zob. plan (filmowy) dialekt - odmiana języka narodowego używana na określonym terytorium i przez określoną warstwę społeczną; odmiany o niewielkim zasięgu terytorialnym noszą nazwę gwary (np. gwara góralska) dialog - 1. rozmowa, zespół powiązanych ze sobą wypowiedzi dwu lub więcej postaci, które występują na przemian to w roli mówcy, to słuchacza 2. utwór literacki w formie rozmowy dwu lub więcej osób, nie mający charakteru dramatycznego, lecz przedstawiający różne, często sprzeczne poglądy na pewien temat (dialogi Platona) didaskalia zob. tekst poboczny dopełnienie - określenie orzeczenia, uzupełnia treść czasownika, przymiotnika, przysłówka; odpowiada na pytania wszystkich przypadków prócz mianownika; dopełnieniami zazwyczaj są rzeczowniki lub wyrażenia przyimkowe: szukam siostry, boję się o siostrę, a także bezokoliczniki: chciał pisać, proszę siadać, dopełnienia dzielimy na bliższe, odpowiadające na pytania biernika, dopełniacza i narzędnika, które poznajemy po tym, że po zmianie konstrukcji czynnej na bierną stają się podmiotami: Jaś czyta książkę. Książka jest czytana przez Jasia. Nie czytają gazet. Gazety nie są czytane. i dalsze, które mają formę celownika, narzędnika lub miejscownika i nie mogą stać się podmiotami: posługuję się książką, rozmawiamy o książce; dopełnienia mają również przymiotniki odczasownikowe: żądny sławy, podobny do matki, szkodliwy dla zdrowia oraz krótkie formy przymiotnika, np. wart śmiechu, pełen pomysłów, godzien szacunku; zob. też przydawka dopełniająca dramat - według literackiej teorii dramatu jeden z głównych rodzajów literackich (obok liryki i epiki), obejmujący utwory, w których świat przedstawiony prezentowany jest za pomocą wypowiedzi (dialogu) bohaterów, bez pośrednictwa narratora bądź podmiotu lirycznego; według teatralnej teorii dramatu - dramat nie obejmuje utworów literackich, lecz utwory, których właściwą formą istnienia jest realizacja sceniczna, a język jest tylko jednym z tworzyw obok gestu, mimiki, intonacji itp. dwuznak - połączenie dwu liter oznaczające pojedynczą głoskę: w języku polskim dwuznakami są np. ch, cz, dz, dż, rz, sz, zi, ci dygresja - odejście od zasadniczego tematu narracji i wprowadzenie do niej elementów luźno z nią powiązanych lub niezależnych dyskusja - wymiana zdań (ustna lub pisemna) na pewien określony temat; wspólne omawianie, rozpatrywanie jakiegoś zagadnienia dziennik - ciąg prowadzonych z dnia na dzień zapisów, których zadaniem jest utrwalenie bieżących wydarzeń, przeżyć lub przemyśleń; wyróżnia się m.in. dziennik intymny kładący nacisk na przedstawienie przeżyć osobistych (dzienniki Nałkowskiej), składający się na obraz dziejów osobowości, albo dziennik podróży zawierający relacje z podróży; zob. też pamiętnik dźwiękonaśladownictwo :o, onomatopeja E efekty akustyczne, efekty dźwiękowe - specjalne dźwięki wprowadzane rozmyślnie do utworu scenicznego, słuchowiska radiowego, widowiska telewizyjnego w celu zilustrowania jakiejś sceny, silniejszego oddziaływania na wyobraźnię odbiorcy, wywołania określonej emocji; często naśladują (mogą być też nagrane z natury) dźwięki spotykane w otoczeniu człowieka (hałas fabryczny lub uliczny, śpiew ptaków, szum wiatru itp.) ekspozycja - 1. wystawienie czegoś na pokaz, w szczególności dzieł sztuki plastycznej, także sposób tego wystawienia 2. w utworze literackim lub filmowym przedstawienie sytuacji wyjściowej: okoliczności, osób występujących itp., konieczne dla zrozumienia akcji utworu ekspresja - 1. wyrażanie, uzewnętrznianie uczuć, przeżyć wewnętrznych (np. w wypowiedzi artystycznej świata duchowego artysty) 2. siła wyrazu tkwiąca w rzeczach lub zjawiskach; zdolność sugestywnego wyrażania uczuć i przeżyć (np. w literaturze, sztuce, mowie, deklamacji) elipsa, wyrzutnia - opuszczenie w zdaniu pewnej jego części, której można się domyślić dzięki kontekstowi: "Grajże, grajku, będziesz w niebie A basista [będzie] koło ciebie" T. Lenartowicz "Do mojego grajka" encyklopedia - publikacja zawierająca wiadomości z rozmaitych dziedzin wiedzy ujęte w formę tzw. haseł encyklopedycznych; hasła składają się z wyrażenia (wyrazu, nazwy, nazwiska) istotnego dla danej dziedziny, wyjaśnienia jego znaczenia oraz dodatkowych informacji pozwalających lepiej zrozumieć zarówno sens tego wyrażenia, jak i zjawiska, fakty, procesy, których ono dotyczy epika - jeden z głównych rodzajów literackich (obok liryki i dramatu) obejmujący utwory, w których ktoś (narrator) opowiada (w taki sposób, jakby zdawał relację z prawdziwych zdarzeń zachodzących w realnym świecie) pewną historię układającą się w fabułę, przy czym narrator zazwyczaj jest ukryty i znajduje się na zewnątrz tej historii epilog - część końcowa utworu epickiego lub dramatycznego zawierająca informacje o dalszych losach bohaterów lub wypowiedź do czytelników, wyjaśniającą zamysł autora, np. Epilog "Pana Tadeusza" A. Mickiewicza epitet - wyraz stojący przy rzeczowniku określający właściwości przedmiotu (osoby itp.), którego nazwą jest ten rzeczownik; najczęściej epitetami są przymiotniki: wysokie drzewa, czarne skrzydła, imiesłowy: tańczący jastrząb, bywają też rzeczowniki: Anioł Stróż, student żebrak epizod - 1. w utworze literackim - wydarzenie małej wagi, luźno związane z całościowym przebiegiem wydarzeń (nie mające wpływu na akcję), a stanowiące element fabuły 2. w dramacie lub filmie - fragment (scena, rola) o podrzędnym znaczeniu dla rozwoju akcji scenicznej lub filmowej epopeja - utwór epicki, wierszem lub prozą, ukazujący dzieje społeczności w danym okresie historycznym, zwykle przełomowym, w sposób wszechstronny i możliwie najbogatszy; dla epopei charakterystyczne jest wprowadzenie bogatego tła obyczajowego, realizm przedstawienia, wielowątkowość akcji pozwalająca ogarnąć wiele środowisk i odzwierciedlić wszechstronnie życie opisywanej grupy ("Pan Tadeusz" A. Mickiewicza, "Nad Niemnem" E. Orzeszkowej, "Noce i dnie" M. Dąbrowskiej) epos - rozbudowany utwór epicki, zwykle wierszowany, opiewający w podniosłej, uroczystej formie dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów na tle wydarzeń ważnych dla danej społeczności lub narodu; najstarszym eposem jest "Gilgamesz" (trzecie tysiąclecie p.n.e.) esej - szkic literacki lub naukowy charakteryzujący się dużą swobodą w rozwijaniu tematu, subiektywizmem i dbałością o piękny i oryginalny sposób przekazu F fabuła - wszystkie, powiązane ze sobą zdarzenia (zob.) w świecie przedstawionym w utworze (powieści, filmie), składające się na koleje życiowe ukazywanych postaci; zdarzenia te mogą układać się w wątki (zob.) fantastyka - twórczość artystyczna, w której świat przedstawiony budowany jest z elementów nierzeczywistych (niezgodnych z aktualną wiedzą o świecie oraz potocznym doświadczeniem i - na ich tle - nieprawdopodobnych); zob. też science fiction farsa - odmiana komedii, utwór sceniczny o błahym konflikcie, dynamicznej akcji, pełen sytuacji komicznych, którego celem jest maksymalne rozbawienie widza felieton - krótki utwór publicystyczny, zawierający swobodne rozważania często o zabarwieniu satyrycznym, polemicznym lub humorystycznym, napisany efektownie i utrzymany w osobistym tonie figury retoryczne zob. retoryka fikcja - stan rzeczy zmyślony, nie istniejący w rzeczywistości; wytwór wyobraźni, wymysł fikcja literacka - właściwość dzieła literackiego polegająca na tym, że świat w nim przedstawiony ma charakter zmyślony (choć niektóre jego elementy niekiedy bywają zgodne z rzeczywistością - zdarzenia i postacie historyczne, opisy miejsc i przedmiotów); prawdziwość lub fałsz zdań składających się na dzieło można stwierdzić tylko w odniesieniu do rzeczywistości literackiej, nie do realnej (mogą być tylko bardziej lub mniej prawdopodobne na tle aktualnej wiedzy o świecie) film animowany - film tworzony metodą animacji: wykonuje się serię pojedyńczych zdjęć rysunków, plam barwnych, kukiełek lub sylwetek w kolejnych fazach ruchu (na tym samym lub stopniowo zmieniajacym się tle), a potem zdjęcia te, wyświetlane szybko w sposób ciągły dają na ekranie efekt ożywienia film długometrażowy, film pełnometrażowy - film trwający co najmniej 66 minut film dokumentalny - film będący relacją z autentycznych zdarzeń, nakręcany w miejscu tych zdarzeń z udziałem ich bohaterów lub świadków, lub oparty na dokumentach (zdjęciach, nagraniach) film fabularny - film przedstawiający zdarzenia, które układają się w fabułę (tak jak w utworze literackim) film krótkometrażowy - film trwajacy do 22 minut film panoramiczny - film dający na ekranie obraz o szerokości ponad 1,6 raza większej od wysokości; dzięki temu osiąga się w nim wrażenie przestrzenności i dużą plastyczność obrazu fleksja - 1. dział morfologii; nauka o odmianie wyrazów, zajmująca się opisem budowy różnych form wyrazów użytych w zdaniu i rolą tych form 2. odmiana wyrazów przez przypadki, liczby, rodzaje, czasy, osoby, stopnie itp. fonetyka - dział gramatyki; nauka zajmująca się badaniem i opisem dźwięków mowy, sposobów ich wymawiania i rozumienia przez słuchacza forma - termin rozmaicie rozumiany, ujmowany zazwyczaj w opozycji do tworzywa lub w opozycji do treści; w utworze literackim, w którym tworzywem jest język, a treścią znaczenia słów i sensy zdań, formą jest ukształtowanie języka (układ wyrazów, dobór wyrazów, budowa zdań) lub same słowa i zdania pojmowane jako materialne, dostępne bezpośrednio zmysłom (słyszane bądź widziane) nośniki treści; ogólnie można rozumieć formę dzieła literackiego jako jego warstwę dostępną bezpośrednio zmysłom, czyli warstwę językową (brzmieniową, stylistyczną itp.); forma bywa też rozumiana jako wzorzec, według którego kształtowane są dzieła (w tym rozumieniu formą byłby gatunek literacki); zob. też treść forma wyrazu - kształt, postać, struktura wyrazu; wyrazy odmienne mają różne formy, wyróżnia się w nich część zwaną tematem, wyrażającą jednostkowe znaczenie wyrazu oraz końcówkę - wymiennny składnik, który określa funkcje wyrazu w zdaniu; forma wyrazów odmiennych uzależniona jest od ich funkcji składniowych, np. Uczeń pisze list. Nie widział ucznia.; wyrazy nieodmienne, np. spójniki, przyimki występują zawsze w tej samej formie, nie zmieniają formy także niektóre wyrazy obce, np. kakao, jury formant - cząstka, za pomocą której został utworzony wyraz pochodny (od wyrazu podstawowego); formantami są najczęściej przedrostki, przyrostki i wrostki; formant, który występuje przed podstawą słowotwórczą nazywamy formantem przedrostkowym (przedrostkiem): miły - prze-miły, pisywać - do-pisywać, dopisywać, - po-dopisywać; formant, który występuje po podstawie słowotwórczej nazywamy formantem przyrostkowym (przyrostkiem): chłop - chłop-ka, chłop-isko, cierpliwy - cierpliw-ość; formant występujący w złożeniach między dwiema podstawami słowotwórczymi nazywamy formantem międzywyrazowym (wrostkiem): list-o-pad; nowy wyraz może być utworzony również przez odrzucenie cząstki wyrazu podstawowego, np. dźwig, bieg, skok powstały od czasowników dźwigać, biegać, skakać formy akcentowane zaimków - dłuższe formy zaimków osobowych (ja, ty, on) oraz zaimka zwrotnego (się), występujące w dopełniaczu, celowniku i bierniku (jego, mnie, tobie, jemu, siebie itp. obok go, mi, ci, mu, się); w zdaniu używa się ich na początku, po przyimku lub wtedy, gdy chcemy zwrócić na nie uwagę: ja tobie to powiem (a ty powiesz innym) formy czasu czasownika - formy czasownika informujące o stosunku między czynnością a momentem mówienia o niej; wyróżniamy formy czasu teraźniejszego - określające czynność, która odbywa się równocześnie z czynnością mówienia o niej, formy czasu przeszłego - określające czynność, która odbywa się przed czasem, w którym się o niej mówi, a czynność, która - odbywa się w czasie późniejszym niż wypowiedź o niej, określają formy czasu przyszłego; w praktyce od tego zasadniczego schematu istnieją liczne odstępstwa, głównie w użyciu form czasu teraźniejszego, które mogą mieć znaczenie ogólne, tj. komunikować o czynności (procesie) odbywającej się w przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, np. w przysłowiach - Szewc bez butów chodzi; formy czasu teraźniejszego bywają używane w opowiadaniu o czynnościach minionych - Zajrzałem do szafy. Patrzę, a nic nie ma; czas teraźniejszy może być zastosowany do wyrażenia czynności mających się dopiero odbyć - Odlatuję jutro. formy męskoosobowe przymiotników - formy przymiotników liczby mnogiej łączone w zdaniu z rzeczownikami osobowymi rodzaju męskiego; w mianowniku mają końcówki -i lub -y (duzi, ubodzy), w dopełniaczu -ich, -ych (dużych, ubogich), w celowniku -im, -ym (dużym, ubogim), w bierniku - takie jak w dopełniaczu, w narzędniku -imi, -ymi (dużymi, ubogimi), w miejscowniku -ich,-ych (dużych, ubogich); formy dopełniacza, celownika, narzędnika i miejscownika są jednakowe dla przymiotników określających zarówno rzeczowniki osobowe rodzaju męskiego jak i żeńskiego i nijakiego i nieosobowe rzeczowniki rodzaju męskiego; zob. formy niemęskoosobowe przymiotników formy nieakcentowane zaimka - krótsze formy zaimków osobowych (ja, ty, on) oraz zaimka zwrotnego (się), występujące w dopełniaczu, celowniku i bierniku: mi, mię, go, ci, cię itp. (obok form akcentowanych mnie, jego, tobie, ciebie); w zdaniu używane, gdy nie akcentujemy ich znaczenia: ja ci to powiem (bo to nie tajemnica); zob. też wyraz bezakcentowy formy niemęskoosobowe przymiotników - formy przymiotników liczby mnogiej łączone w zdaniu z rzeczownikami rodzaju żeńskiego lub nijakiego, lub nieosobowymi rzeczownikami rodzaju męskiego; w mianowniku mają końcówkę -e (dobre, ubogie), w bierniku taką jak w mianowniku; formy pozostałych przypadków są jednakowe dla przymiotników określających zarówno rzeczowniki osobowe rodzaju męskiego jak i żeńskiego i nijakiego i nieosobowe rzeczowniki rodzaju męskiego; zob. formy męskoosobowe przymiotników formy nieosobowe czasownika, formy bezosobowe czasownika, czasowniki nieosobowe - formy czasownika, które nie wyrażają, kto jest wykonawcą czynności, np. mówiono, zdarto; formy nieosobowe proste utworzone są przyrostkami -no lub -to, formy nieosobowe złożone zawierają formę trzeciej osoby liczby pojedynczej rodzaju nijakiego i słowo się: mówi (mówiło) się, zdarło się, zedrze się formy nieregularne czasownika zob. wzór koniugacyjny formy nieregularne rzeczownika zob. wzór deklinacyjny formy osobowe czasownika, czasowniki osobowe - formy czasownika, które wyrażają, kto jest wykonawcą czynności: piszę (ja), piszemy (my), pisze (on, ona, ono) itp.; zob. też formy nieosobowe czasownika, formy osoby czasownika formy osoby czasownika - formy czasownika wskazujące na stosunek osoby mówiącej do wykonawcy czynności, którą określa czasownik: jeśli wykonawcą jest mówiący, używamy formy osoby pierwszej w liczbie pojedynczej - (ja) piszę (w formie liczby mnogiej - piszemy - osoba mówiąca traktuje siebie jako część podmiotu); gdy wykonawcą (wykonawcami) jest odbiorca (odbiorcy) wypowiedzi, używa się form osoby drugiej - (ty) piszesz, (wy) piszecie; formy osoby trzeciej określają wykonawcę (wykonawców), którym nie jest (którymi nie są) ani mówiący, ani odbiorca jego wypowiedzi - (on, ona, ono) pisze, (oni, one) piszą formy rodzaju czasownika - formy czasownika w czasie przeszłym zależne od formy rodzaju rzeczownika (zaimka), z którym łączy się czasownik w zdaniu; czasownik ma rodzaj gramatyczny taki sam jak rzeczownik: pan mówił, pani mówiła, dziecko mówiło formy rzeczownikowe przymiotnika - formy przymiotnika, które w mianowniku rodzaju męskiego mają końcówkę zerową: rad, wesół wart, ciekaw, zdrów, pełen; formy przeżytkowe, występują tylko w mianowniku liczby pojedynczej, w zdaniu pełnią funkcję orzecznika formy strony czasownika - formy czasownika wyrażające stosunek między wykonawcą czynności a jej przedmiotem; forma czynna czasownika (strona czynna) wyraża, że wykonawcą czynności jest podmiot: on myje kubki - jest to osobowa forma czasownika pełniącego funkcję orzeczenia; forma bierna czasownika (strona bierna) wyraża, że przedmiot czynności oznaczony jest przez podmiot: kubki są myte przez niego; forma bierna czasownika składa się z formy osobowej czasownika być lub zostać i imiesłowu przymiotnikowego; forma zwrotna czasownika (strona zwrotna) wyraża, że wykonawca czynności (podmiot) jest jednocześnie jej przedmiotem, tj. odbiorcą jej skutków: on myje się; forma zwrotna czasownika składa się z formy osobowej danego czasownika oraz wyrazu się (siebie) formy trybu - formy czasownika wyrażające stosunek mówiącego do treści zdania (czynności lub stanu, o którym mówi zdanie); jeśli mówi się o czynności rzeczywistej, tj. takiej, która odbyła się, odbywa lub na pewno odbędzie - używa się trybu oznajmującego: idę, pisałem, pojadę; trybu przypuszczającego (warunkowego) używa się wtedy, gdy mowa o czynnościach nierzeczywistych, pomyślanych, zamierzonych, możliwych, a czasem poleconych do wykonania, które mogą się odbyć pod pewnym warunkiem: oby nie umarł, wziąłbyś się (do roboty), poszłabym (do kina); jeżeli mówiący żąda wykonania czynności - posłuży się formą trybu rozkazującego: wyjdź! posprzątaj, ucz się fraszka - krótki utwór wierszowany o charakterze najczęściej żartobliwym, oparty na dowcipnym pomyśle, zakończony wyrazistą pointą fraza - związek frazeologiczny, w którym występuje podmiot i orzeczenie: serce boli, burza huczy, ujdzie w tłoku, wszystko płynie; do fraz zaliczane są też przysłowia frazeologia - 1. dział językoznawstwa badający zasób frazeologiczny języka (wyrażenia, zwroty i frazy); zajmuje się opisem znaczenia związków frazeologicznych, ich łączliwością w tekście oraz procesami powstawania 2. zasób wyrażeń, zwrotów i fraz właściwych danemu językowi frazes - zwrot lub wyrażenie o wyszukanej formie, a bez głębszej treści, np. "Zgodnie z założeniem pleneru w swobodzie twórczej, podczas zabawy w glinie, twórca odkrywa nowe możliwości swojej duszy artystycznej, poznaje jednocześnie właściwości surowca, zgłębia tajniki sztuki ognia~." - z zaproszenia na wystawę w Jeleniej Górze w 1991 r. funkcja poetycka wypowiedzi, funkcja estetyczna wypowiedzi - właściwość wypowiedzi polegająca na wywoływaniu u odbiorcy przeżyć estetycznych (wrażenia piękna, harmonii, doskonałości itp.); dominuje w utworach poetyckich funkcja poznawcza wypowiedzi - właściwość wypowiedzi polegająca na jej odniesieniu do zjawisk rzeczywistości pozajęzykowej, czyli na przekazywaniu pewnej wiedzy o tej rzeczywistości; dominuje w wypowiedziach naukowych; ważną rolę odgrywa w utworach epickich G gatunek literacki - zespół szczegółowych cech budowy utworu literackiego, powtarzalnych i pozwalających zaliczyć go do pewnej grupy utworów; cechy te dla różnych gatunków literackich są różne, w zależności od epoki historycznej mniej lub bardziej rygorystycznie obowiązujące (są kryterium poprawności utworu i warunkują takie a nie inne jego zrozumienie), np. sonet składa się z 14 wersów tworzących dwie cztero- i dwie trójwersowe zwrotki, w dwóch pierwszych pierwszy wers rymuje się z ostatnim, a drugi i trzeci ze sobą, w dwóch następnych powtarzają się dwa lub trzy inne rymy, w dwu pierwszych zwrotkach dominuje opis, w ostatnich - refleksja; zob. też rodzaj literacki gawęda - utwór epicki o swobodnej, luźnej kompozycji oraz częstych zwrotach narratora do słuchaczy - pierwotnie gawęda była tylko opowieścią ustną, wygłaszaną w towarzyskich okolicznościach geneza dzieła literackiego - zespół czynników, które złożyły się na powstanie i charakter dzieła literackiego głoska - najmniejszy wymówiony lub usłyszany dźwięk mowy; pojedynczy dźwięk mowy ludzkiej, dający się wyodrębnić słuchem, np. k, s, y, t, a głoska bezdźwięczna - głoska, przy wymawianiu której wiązadła głosowe są rozsunięte i nie drgają, np. k, p, s, t; zob. też wiązadła głosowe głoska dźwięczna - głoska, przy wymawianiu której wiązadła głosowe są zsunięte i drgają, np. b, d, g, o, u; w języku polskim wszystkie samogłoski są dźwięczne; zob. też wiązadła głosowe głoska nosowa - głoska wymawiana z charakterystycznym zabarwieniem (porównaj np. ę i e; m i b); powstaje w ten sposób, że powietrze wydychane z płuc przechodzi jednocześnie przez jamę ustną i jamę nosową głoska ustna - głoska, przy wymawianiu której powietrze przechodzi tylko przez jamę ustną głoskowiec, skrótowiec głoskowy - skrótowiec powstały z połączenia pierwszych głosek wyrazów tworzących nazwę wielowyrazową, głoskowce czyta się w ten sposób, że wymawia się nie nazwy liter (zob. literowiec) lecz oznaczane przez nie głoski, tak jak w zwykłych wyrazach: ZUS (Zakład Ubezpieczeń Społecznych) czytamy jako zus, PAN (Polska Akademia Nauk) - jako pan gra słów - rozmaite wykorzystywanie cech słów i związków między słowami (podobieństwa brzmieniowego, wieloznaczności, bliskoznaczności, wspólnego lub obcego pochodzenia słów itp.) w celu osiągnięcia różnych zamierzonych efektów, np. humorystycznych, satyrycznych, podkreślenia ważności jakiejś myśli gramatyka - dział językoznawstwa; nauka o budowie wyrazów i ich formach w zdaniu, o budowie zdań i grup wyrazowych; obejmuje morfologię, składnię i fonetykę groteska - cecha utworów artystycznych (plastycznych, filmowych, literackich, muzycznych), polegająca na tym, że ukazują one rzeczywistość w sposób zdeformowany i karykaturalnie przejaskrawiony, często fantastyczny; utwory groteskowe wyróżniają się absurdalnością, niejednolitością nastroju, prowokacyjnym nastawieniem wobec utrwalonych w świadomości społecznej szablonów, a utwory literackie - szczególnie niejednorodnością stylową, mieszaniem różnych stylów mowy, kontrastowaniem sposobu wysłowienia z sytuacją wypowiedzi grupa orzeczenia - grupa wyrazów w zdaniu obejmująca orzeczenie i jego określenia grupa podmiotu - grupa wyrazów w zdaniu obejmująca podmiot i jego określenia grupowiec :o, sylabowiec gwara zob. dialekt H hymn - uroczysta i podniosła pieśń, sławiąca bóstwo, bohaterskie czyny, ojczyznę, otoczone powszechnym szacunkiem ogólnie uznane najwyższe wartości hymn narodowy, hymn państwowy - pieśń patriotyczna dająca wyraz poczuciu jedności i odrębności narodowej, przywiązaniu do akceptowanych przez daną społeczność wartości, tradycji i instytucji, uznawana za oficjalną formę zbiorowej ekspresji uczuć narodowych I idea utworu - myśl przewodnia, główna prawda, której utwór dowodzi, lub za którą się opowiada iloczas - czas trwania dźwięku mowy, głoski; we współczesnym języku polskim iloczas nie odróżnia znaczenia wyrazów lub form, jak w niektórych innych językach (np. w łacinie legit - czyta, lŠgit - przeczytał; wydłużanie głosek w pewnych wyrazach (daleeeko, daaawno, cuuudo) wyraża uczucia mówiącego; może wystąpić tylko w mowie potocznej - nie jest więc stałą cechą tych głosek imiesłowowy równoważnik zdania - część zdania złożonego podrzędnie, występująca zamiast zdania podrzędnego, zawierająca czasownik w formie imiesłowu przysłówkowego: Idąc ulicą, spoglądał na przechodniów. Przystanąwszy pod drzewem, otworzył parasol; imiesłów przysłówkowy oraz orzeczenie zdania nadrzędnego odnoszą się do tego samego podmiotu imiesłów przymiotnikowy - forma czasownika, która w zdaniu występuje w roli przydawki lub orzecznika, odmienia się jak przymiotnik przez przypadki, liczby i rodzaje, a ma znaczenie czasownika (określa cechę związaną z czynnością); rozróżniamy dwa typy imiesłowów przymiotnikowych - czynne i bierne; imiesłów przymiotnikowy czynny oznacza cechę występującą równocześnie z czynnością, procesem lub stanem wyrażonym przez czasownik w formie osobowej (np. Widzę chłopca biegnącego); imiesłów przymiotnikowy czynny tworzy się od tematu trzeciej osoby liczby mnogiej czasu teraźniejszego czasowników niedokonanych za pomocą przyrostka -ący (-ąca, -ące): piszący, pisząca, piszące; imiesłów przymiotnikowy bierny oznacza stan będący rezultatem czyjejś czynności (np. napisany), a tworzy się go od tematu czasu przeszłego czasowników przechodnich dokonanych i niedokonanych za pomocą przyrostków -ny (-na, -ne), -ony (-ona, -one), -ty (-ta, -te), -ęty (-ęta, -ęte) : pisany, pisana, pisane, napisany, napisana, napisane, uszyty, uszyta, uszyte imiesłów przysłówkowy - forma nieodmienna czasownika, występująca w zdaniu obok innego czasownika (w formie osobowej) i wiążąca się treściowo z tym samym co on podmiotem; rozróżniamy dwa typy imiesłowów przysłówkowych - uprzednie i współczesne; imiesłów przysłówkowy uprzedni oznacza czynność zakończoną, wcześniejszą niż inna przeszła czynność wyrażona przez orzeczenie (czasownik w formie osobowej); odnosi się do tego samego podmiotu, do którego odnosi się orzeczenie zdania, tworzy się go od tematu czasu przeszłego czasowników dokonanych za pomocą przyrostków -łszy i -wszy: zabrawszy ksiażki, wyszedł; imiesłów przysłówkowy współczesny oznacza czynność trwającą jednocześnie z czynnością wyrażoną przez orzeczenie (czasownik w formie osobowej), odnosi się również do tego samego podmiotu, do którego odnosi się orzeczenie zdania; jest tworzony od tematu czasu teraźniejszego czasowników niedokonanych za pomocą przyrostka -ąc: jedząc czytał improwizacja - akt twórczy dokonywany bez przygotowania, w obecności słuchaczy lub widzów; jako utwór poetycki nie ma określonych cech gatunkowych - cechuje ją swoboda wersyfikacyjna i kompozycyjna indeks - alfabetyczny wykaz, np. terminów, nazwisk, tytułów użytych w tekście, umieszczony na końcu książki, odsyłający do miejsc w książce, w których zostały wymienione inicjał - wyróżniona w jakiś sposób (zwykle ozdobna) pierwsza litera tekstu lub fragmentu tekstu (rozdziału, akapitu) rękopiśmiennego lub drukowanego inscenizacja - 1. wystawienie utworu dramatycznego na scenie 2. interpretacja utworu dramatycznego (niekiedy daleko od niego odbiegająca) mająca na celu nadanie mu określonego kształtu scenicznego, określająca styl wystawienia, sposób traktowania poszczególnych ról, charakter scenografii; tworzy ją inscenizator lub reżyser inspicjent - pracownik teatru czuwający nad techniczną i organizacyjną stroną przedstawienia, np. pilnujący wejść aktorów na scenę, podnoszenia i opuszczania kurtyny w odpowiednim czasie instrumentacja głoskowa, aliteracja - celowe uszeregowanie wyrazów tak, że w najbliższym sąsiedztwie lub w jakimś określonym porządku pewne głoski powtarzają się częściej niż przeciętnie ("matka tka i tkając czka"), inne zaś występują rzadziej lub wcale interpretacja - 1. wytłumaczenie, wyjaśnienie; objaśnienie tekstu, wypowiedzi, faktu 2. sposób wykonania utworu muzycznego, literackiego np. dramatu lub wiersza na scenie interpunkcja - zasady przestankowania, zasady użycia w piśmie znaków przestankowych intonacja - podnoszenie i obniżanie tonu przy wymawianiu wyrazów, oddające uczucia i stosunek mówiącego do tematu, a także podkreślające sens wypowiedzi - intonacja wyrazowa, lub zdań, decydujące o charakterze zdania, tj. o tym, czy jest ono np. pytające (intonacja rosnąca), oznajmujące (rosnąco-opadająca) czy wykrzyknikowe (opadająca) - intonacja zdaniowa; cząstka wypowiedzi, zazwyczaj zespolona jakąś więzią składniową, a będąca jednolitą całością informacyjną stanowi zestrój intonacyjny, zakończony intonacją wznoszącą się - antykadencją, lub opadającą - kadencją intonacja wierszowa - zmiany wysokości tonu w obrębie części wiersza (całych wersów lub ich części rozdzielonych średniówką); intonacja wierszowa może zgadzać się z intonacją zdaniową (np. jeśli wers zbudowany jest jak zdanie pojedyncze) lub nie (np. gdy zastosowano szyk przestawny); zob. też intonacja intonacja wyrazowa zob. intonacja intonacja zdaniowa zob. intonacja inwokacja - rozwinięta apostrofa (zob.) na początku utworu, zwłaszcza epopei (np. wyrażająca prośbę do muzy, bóstwa lub duchowego patrona o natchnienie) ironia - właściwość stylu polegająca na tym, że używa się słów o znaczeniu sprzecznym z intencją całej wypowiedzi zawartą w kontekście, co daje efekt humorystyczny, a często (ale niekoniecznie) podkreśla krytyczny sens wypowiedzi, np. gdy przypisuje się komuś cechy pozytywne, których ów w sposób oczywisty nie posiada J język - system znaków konwencjonalnych (umownych) i reguł posługiwania się tymi znakami, umożliwiający porozumiewanie się ludziom w obrębie danej społeczności język literacki - główna odmiana (pisana i mówiona) języka narodowego, wytworzona i ukształtowana w toku rozwoju piśmiennictwa (głównie literatury pięknej) danego kraju, którą posługują się ludzie wykształceni danego narodu język poetycki -język swoisty dla poezji, w szczególności lirycznej; dominuje w nim funkcja poetycka, posługuje się często rozmaitymi środkami stylistycznymi (porównaniami, metaforami, epitetami i in.); zob. funkcja poetycka wypowiedzi językoznawstwo, lingwistyka - dział nauk humanistycznych zajmujący się budową, funkcją i rozwojem języka K kadencja zob. intonacja kadr - pojedynczy, nieruchomy obraz filmowy - klatka na taśmie filmowej kalambur - odmiana gry słów, wykorzystująca dwuznaczność jakiegoś słowa lub wyrażenia: "Żonę na strzępy rozerwał krzycząc: Nareszcie rozrywka!" J. Minkiewicz "Soliter" kalka językowa - wyraz zapożyczony z języka obcego w ten sposób, że przejmuje się strukturę wyrazu, części tej struktury są dosłownymi tłumaczeniami części wyrazu obcego: listonosz - z niemieckiego Brieftrager, nastolatek - z angielskiego teenager katalog biblioteczny - spis dzieł należących do określonego zbioru; katalog alfabetyczny zawiera spis dzieł w porządku alfabetycznym wg nazwisk autorów, informuje o istnieniu dzieła w zbiorze i wskazuje jego miejsce: katalog rzeczowy grupuje dzieła według treści - podróżnicze, historyczne, obyczajowe itd. komedia - utwór dramatyczny o pogodnej (zwykle) tematyce, żywej akcji i pomyślnym zakończeniu, przedstawiający w zabawny sposób ludzi (ośmieszający wady i przywary ludzkie) i ich życie; często o charakterze satyrycznym komentarz - 1. objaśnienia i uwagi dodane do tekstu, dzieła lub do jakiegoś jego fragmentu, ułatwiające ich zrozumienie