Leksykon ucznia Język polski Ewa Romkowska Wydawnictwo Naukowo-Techniczne Warszawa 1993 Od autora Drogi Uczniu! Zapomniałeś co to iloczas, imiesłów, związek frazeologiczny, gatunek literacki, nie wiesz, co znaczy słowo leksykon? Zajrzyj do LEKSYKONU UCZNIA. Leksykon dla Ciebie zawiera terminy (nazwy przedmiotów, czynności, procesów, zjawisk itp.) wybrane z podręczników, z których w szkole uczyłeś się poprawnie mówić i pisać po polsku. Terminów tych jest około 600 i są podane w układzie alfabetycznym. Każdy termin jest opatrzony definicją opracowaną tak, że nie musisz, aby ją zrozumieć, korzystać z żadnych innych słowników. Strzałka kieruje do terminu synonimicznego, oprócz tego terminy synonimiczne są wymienione obok terminu hasłowego. Zastosowano też odesłanie zob. - zobacz, kierujące do hasła, które podaje pełniejszą, bardziej wszechstronną informację. Jeśli odesłanie miałoby wystąpić tuż obok hasła, do którego odsyła - zostało pominięte. Różne znaczenia tego samego terminu zaznaczono cyframi arabskimi. A adaptacja - przetworzenie utworu literackiego na utwór innego rodzaju literackiego lub inny rodzaj sztuki, np. opowiadania na scenariusz filmowy i film, powieści na słuchowisko albo na utwór dla innego, szczególnego typu odbiorców - np. adaptacja dla młodzieży, polegająca zwykle na skróceniu utworu, usunięciu z niego scen drastycznych itp. aforyzm, sentencja - zwięzła wypowiedź wyrażająca w błyskotliwej formie jakąś ogólną myśl czy spostrzeżenie akapit - 1. wcięcie, rozpoczęcie nowej linijki tekstu w pewnej odległości od marginesu 2. fragment tekstu zawarty między kolejnymi akapitami akcent - wyróżnienie jednej z sylab w wyrazie (akcentwyrazowy) lub pewnego wyrazu w zdaniu (akcent zdaniowy); sylaba akcentowana może wyróżniać się większą siłą wydechu i silniejszym wymówieniem (akcent dynamiczny, przycisk), podwyższeniem wysokości tonu (intonacja wyrazowa) oraz dłuższym czasem trwania (iloczas); Spośród sylab akcentowanych w zdaniu zostaje wyróżniona sylaba w tym wyrazie, na który mówiący chce zwrócić uwagę słuchacza, np. Wsz~yscy koledzy wyjechali. Wszyscy kol~edzy wyjechali. Wszyscy koledzy wyjech~ali. akcent dynamiczny, przycisk - akcent polegający na wzmocnieniu siły wydechu i silniejszym wymówieniu sylaby akcentowanej; w języku polskim na ogół akcentowana jest sylaba przedostatnia; prowadzić, pożyczać, książka, zeszyt; sylabę trzecią od końca akcentujemy w 1 i 2 osobie czasu przeszłego (np. przyszliśmy, zrobiliście), oraz w wyrazach zapożyczonych (np. matematyka, praktyka, opera); czwarta od końca jest akcentowana w formach trybu przypuszczającego (np. przybylibyśmy, zakończylibyście); w wyrazach dłuższych, mających więcej sylab, obok akcentu głównego (na przedostatniej sylabie) występuje akcent dodatkowy (akcent poboczny) na pierwszej sylabie: odprowadzać, szybkobiegacz; zob. też wyraz bezakcentowy akcent wyrazowy zob. akcent akcent zdaniowy zob. akcent akcja - ciąg zdarzeń dający się wyodrębnić w fabule utworu, powiązanych przyczynowo; układ tych zdarzeń rozwija się w kierunku jakiegoś określonego celu (rozwiązania); jeśli w ciągu zdarzeń dominują działania bohaterów - mówimy o akcji zdarzeniowej; akcja psychologiczna dotyczy rozwoju i przebiegu przeżyć oraz stanów psychicznych bohaterów; potocznie często używa się wymiennie terminów akcja i fabuła akt - część utworu dramatycznego zawierająca jakiś zwarty odcinek akcji, zakończona najczęściej zdarzeniem ważnym dla jej dalszego biegu alegoria - w literaturze - znak językowy (w sztukach plastycznych - obraz) mający oprócz swego znaczenia dosłownego jeszcze inne, ukryte i domyślne, ale ściśle określone i przypisane w zasadzie umownie, usankcjonowane tradycją, często oparte na pewnych podobieństwach; zwykle wyraża ideę lub pojęcie abstrakcyjne i stale zastępuje jego nazwę, np. sowa - mądrość, lis - chytrość, paw - pychę; zob. też symbol alfabet - zbiór liter danego języka następujacych po sobie w określonej kolejności; każda litera ma swoje stałe miejsce w alfabecie i ten fakt wykorzystuje się przy porządkowaniu haseł w różnego rodzaju słownikach, leksykonach i encyklopediach: porządek alfabetyczny - to uszeregowanie wyrazów w kolejności według liter alfabetu; wyrazy zaczynające się od tej samej litery podaje się w kolejności według litery następnej; zob. litera, dwuznak aliteracja - 1. rodzaj instrumentacji głoskowej, polegający na identyczności głosek rozpoczynających wyrazy położone w sąsiedztwie: "Długą dyskusję z durniem dorzeczna Dorota wiodła, co jest ważniejsze czy miłość, czy cnota" T. Boy-Żeleński "Ach! Co za prześliczne abecadło!" 2. :o, instrumentacja głoskowa aluzja - napomknienie, wzmianka mająca wywołać określone skojarzenia; przytyk do kogoś lub czegoś, przymówka; aluzja bywa też wykorzystywana w literaturze jako chwyt stylistyczny: indywidualny styl pisarza może być tak charakterystyczny i jednocześnie znany odbiorcom, że odwoływanie się do niego jest dodatkowym środkiem artystycznym anafora - powtórzenie tego samego wyrazu lub kilku wyrazów na początku kolejnych, podobnie skonstruowanych zdań (lub wersów): "I byłbym rzucił wszystko, gdy trzeba I poszedł za nią prosto do nieba I byłbym poszedł za nią do piekła Gdyby nie ... była z drugim uciekła" A. Asnyk "Legenda pierwszej miłości" animizacja, ożywienie - rodzaj metafory, polegający na nadaniu przedmiotom martwym, stanom lub pojęciom właściwości istot żywych: "Jak dziki zwierz przyszło Nieszczęście do człowieka, i zatopiło weń fatalne oczy" C. Norwid "Fatum" "szynka wypływa na brzeg i śpiewa jak Caruso:" K.I. Gałczyński "Straszna ballada wielkanocna" antologia - książka zawierająca wybór utworów (lub ich fragmentów) jednego autora lub wielu autorów - wówczas utwory dobrane są według określonej zasady tematycznej lub historycznej antropomorfizacja - rodzaj metafory, polegający na nadaniu przedmiotom martwym, zwierzętom, stanom lub pojęciom cech ludzkich: "Czemu płaczesz - staremu mówił czyżyk młody -" I. Krasicki "Ptaszki w klatce" antykadencja zob. intonacja antyteza - 1. twierdzenie przeciwstawne innemu (tezie); stan rzeczy, sytuacja przeciwstawna jakiejś innej 2. zestawienie dwóch przeciwstawnych znaczeniowo części wypowiedzi, co służy często wywołaniu silniejszego efektu: "Bóg się rodzi, moc truchleje, Pan niebiosów - obnażony;" F. Karpiński "Pieśń o Narodzeniu Pańskim" apostrofa - bezpośredni uroczysty zwrot do osoby lub zjawiska: "O Ty! co jesteś Miłości - profilem, któremu na imię Dopełnienie;" C. Norwid "Fortepian Szopena" archaizm - wyraz (także forma wyrazu lub konstrukcja składniowa), który wyszedł już z powszechnego użycia w mowie i w piśmie wskutek zastąpienia go przez inny wyraz (lub formę): lulka (fajka), driakiew (lekarstwo) aria - rozbudowana pieśń solowa wykonywana z akompaniamentem, będąca częścią np. opery artykulacja - ruchy narządów mowy przy wytwarzaniu dźwięków mowy (głosek) artykuł - wypowiedź publicystyczna o bardziej lub mniej wyraźnej trójdzielnej kompozycji (wstęp, rozwinięcie, zakończenie), o wyraźnie zarysowanym temacie, w której autor stara się dowieść określonych tez asonans - rym oparty na współbrzmieniu tylko samogłosek: potok - motor, jasno - gniazdo autobiografia zob. biografia B bajka - 1. krótka opowieść wierszem lub prozą, będąca ilustracją pewnej prawdy ogólnej, często satyryczna, z morałem, na temat ludzkich sytuacji, charakterów i postaci; bohaterami bajki najczęściej są zwierzęta, (rzadziej rośliny i przedmioty) - odpowiedniki określonych typów ludzkich, a także ludzie - lecz jako postacie złożone z pewnych cech typowych (macocha, zły brat, dobra sierotka, skąpy, pijak itp.); 2. :o, baśń allada - utwór poetycki, zawierający elementy epickie, niekiedy udramatyzowany, o tematyce fantastycznej lub historycznej, utrzymany w nastroju niezwykłości, tajemniczości lub grozy; opiera się często na podaniach ludowych, legendach baśń, bajka - utwór (najczęściej ludowy) o treści fantastycznej, opowiadający o niezwykłych wydarzeniach, dziejących się zazwyczaj w nieokreślonym miejscu i czasie i powiązanych ze zjawiskami nadprzyrodzonymi (często występują w baśniach wróżki, czarownice czapki-niewidki, szklane kule, czarodziejskie różdżki, drzewa celowo osłaniające bohaterów, rzeki celowo rozlewające się jako przeszkody, bohaterowie zmieniają się w kamień, zmartwychwstają, podróżują na inną planetę, przenoszą góry itp.); wszystko to sprawia, że baśń silnie oddziałuje na wyobraźnię czytelnika (słuchacza); baśń zawiera zazwyczaj naukę moralną podkreśloną szczęśliwym zakończeniem: zwycięża dobro, zło zostaje ukarane bezokolicznik - forma czasownika nieodmienna (np. pójść, móc, biec), nie wyrażająca znaczenia osoby, czasu, trybu i liczby; może występować w stronie czynnej, biernej i zwrotnej: myć - być mytym - myć się i oznaczać czynność dokonaną lub niedokonaną: myć - umyć; w słownikach oznacza wszystkie formy fleksyjne (koniugacyjne) czasownika bibliografia - 1. dziedzina wiedzy o książce zajmująca się gromadzeniem, opisem i systematyzowaniem wytworów piśmienniczych 2. alfabetyczny spis książek, czasopism i artykułów z podaniem najważniejszych danych: miejsca i daty wydania, wydawnictwa, objętości; niektóre bibliografie podają też krótką treść utworu biblioteka - 1. instytucja zajmująca się gromadzeniem, opracowywaniem i udostępnianiem księgozbioru 2. księgozbiór biografia - opowiadanie o kolejach życia jakiejś osoby; biografia postaci historycznej może mieć charakter naukowy, literacki lub popularyzatorski; opowiadanie o kolejach własnego życia autora nazywamy autobiografią błąd językowy - niecelowe odstępstwo od normy językowej przyjętej przez społeczeństwo, tj. odstępstwo niezamierzone od zasad posługiwania się językiem, które są powszechnie uznawane; zasady te albo wykształciły się w rozwoju języka, albo zostały ustalone przez instytucje (wydawnictwa, instytucje normalizacyjne) i osoby będące autorytetami w tej dziedzinie (pisarze, językoznawcy); wystąpienie błędu językowego powoduje niepoprawność wypowiedzi bohater utworu, postać główna utworu - postać w utworze, której losy stanowią zasadniczy przedmiot zainteresowania autora: postacie uboczne to postacie związane z bohaterem, ale występujące tylko w niektórych wydarzeniach z jego życia, zaś na marginesie głównego wątku fabuły występują, zwykle jednorazowo, postacie epizodyczne C charakter - postać literacka o wyraźnej osobowości, zindywidualizowana (w przeciwieństwie do uogólnienia, którym jest typ); zob. też typowość charakterystyka postaci - w utworze literackim, najczęściej epickim - przedstawienie swoistych cech postaci wyodrębniających ją spośród innych: pochodzenia, wyglądu zewnętrznego, sposobu zachowania, sposobu przeżywania i myślenia, postawy moralnej, poglądów, uczuć itp.; jeżeli charakterystykę postaci podaje sam narrator - mówimy o charakterystyce bezpośredniej, jeśli zaś poznajemy ją poprzez wypowiedzi i działania bohaterów - jest to charakterystyka pośrednia cytat zob. mowa niezależna czas przeszły zob. formy czasu czasownika czas przyszły zob. formy czasu czasownika czas przyszły prosty - forma czasu oznaczająca czynność przyszłą w stosunku do aktu mowy, tworzona od czasowników dokonanych: umyć - umyje; zob. też formy czasu czasownika czas przyszły złożony - forma czasu oznaczająca czynność przyszłą w stosunku do aktu mowy, tworzona od czasowników niedokonanych za pomocą form osobowych czasownika być w czasie przyszłym i bezokolicznika lub form trzeciej osoby czasu przeszłego czasownika w odpowiednim rodzaju: myć - będę myła, będę myć, będziesz myć, będziesz myła; zob. też formy czasu czasownika czas teraźniejszy zob. formy czasu czasownika czasownik - część mowy obejmująca wyrazy samodzielne, oznaczające czynność, proces lub stan, odmieniające się przez koniugację, w zdaniu występujące przede wszystkim w funkcji orzeczenia czasownik dokonany - czasownik informujący o czynności (procesie, stanie) zakończonej, np. zrobić, przyjść, uprać czasownik niedokonany - czasownik informujący o przebiegu czynności lub trwaniu procesu albo stanu oraz powtarzalności czynności: czytać, wyrywać, czytywać, przygrywać czasownik nieosobowy :o, formy nieosobowe czasownika czasownik nieprzechodni - czasownik, który nie tworzy form strony biernej; zob. też czasownik przechodni czasownik nieregularny zob. wzór koniugacyjny czasownik osobowy :o, formy osobowe czasownika czasownik przechodni - czasownik mający formy strony biernej; zdanie utworzone przez czasownik przechodni występujący w formie strony czynnej może być przekształcone na zdanie z orzeczeniem w stronie biernej, np. Piotr pisze list - List jest pisany przez Piotra; zob. też formy strony czasownika części mowy - klasy wyrazów, wyróżnionych ze względu na wspólne znaczenie i podobne cechy formalne (np. jednakową formę odmiany) oraz wspólne funkcje w zdaniu; w języku polskim wydzielone są następujące części mowy: rzeczowniki, czasowniki, zaimki, przymiotniki, liczebniki, przysłówki, przyimki, spójniki, partykuły, wykrzykniki (zob.) części zdania - podmiot, orzeczenie, przydawka, dopełnienie, okoliczniki (zob.) części zdania drugorzędne :o, określenia części zdania główne - podmiot i orzeczenie części zdania podrzędne :o, określenia część mowy nieodmienna zob. wyrazy nieodmienne część mowy odmienna zob. wyrazy odmienne D deklinacja - 1. odmiana rzeczowników, przymiotników, niektórych zaimków, liczebników i imiesłowów przymiotnikowych przez przypadki i liczby; przymiotników, niektórych zaimków, liczebników i imiesłowów przymiotnikowych także przez rodzaje 2. zasób form odmiany rzeczowników, przymiotników, niektórych zaimków, liczebników i imiesłowów przymiotnikowych derywacja - proces tworzenia wyrazów pochodnych derywat :o, wyraz pochodny detal zob. plan (filmowy) dialekt - odmiana języka narodowego używana na określonym terytorium i przez określoną warstwę społeczną; odmiany o niewielkim zasięgu terytorialnym noszą nazwę gwary (np. gwara góralska) dialog - 1. rozmowa, zespół powiązanych ze sobą wypowiedzi dwu lub więcej postaci, które występują na przemian to w roli mówcy, to słuchacza 2. utwór literacki w formie rozmowy dwu lub więcej osób, nie mający charakteru dramatycznego, lecz przedstawiający różne, często sprzeczne poglądy na pewien temat (dialogi Platona) didaskalia zob. tekst poboczny dopełnienie - określenie orzeczenia, uzupełnia treść czasownika, przymiotnika, przysłówka; odpowiada na pytania wszystkich przypadków prócz mianownika; dopełnieniami zazwyczaj są rzeczowniki lub wyrażenia przyimkowe: szukam siostry, boję się o siostrę, a także bezokoliczniki: chciał pisać, proszę siadać, dopełnienia dzielimy na bliższe, odpowiadające na pytania biernika, dopełniacza i narzędnika, które poznajemy po tym, że po zmianie konstrukcji czynnej na bierną stają się podmiotami: Jaś czyta książkę. Książka jest czytana przez Jasia. Nie czytają gazet. Gazety nie są czytane. i dalsze, które mają formę celownika, narzędnika lub miejscownika i nie mogą stać się podmiotami: posługuję się książką, rozmawiamy o książce; dopełnienia mają również przymiotniki odczasownikowe: żądny sławy, podobny do matki, szkodliwy dla zdrowia oraz krótkie formy przymiotnika, np. wart śmiechu, pełen pomysłów, godzien szacunku; zob. też przydawka dopełniająca dramat - według literackiej teorii dramatu jeden z głównych rodzajów literackich (obok liryki i epiki), obejmujący utwory, w których świat przedstawiony prezentowany jest za pomocą wypowiedzi (dialogu) bohaterów, bez pośrednictwa narratora bądź podmiotu lirycznego; według teatralnej teorii dramatu - dramat nie obejmuje utworów literackich, lecz utwory, których właściwą formą istnienia jest realizacja sceniczna, a język jest tylko jednym z tworzyw obok gestu, mimiki, intonacji itp. dwuznak - połączenie dwu liter oznaczające pojedynczą głoskę: w języku polskim dwuznakami są np. ch, cz, dz, dż, rz, sz, zi, ci dygresja - odejście od zasadniczego tematu narracji i wprowadzenie do niej elementów luźno z nią powiązanych lub niezależnych dyskusja - wymiana zdań (ustna lub pisemna) na pewien określony temat; wspólne omawianie, rozpatrywanie jakiegoś zagadnienia dziennik - ciąg prowadzonych z dnia na dzień zapisów, których zadaniem jest utrwalenie bieżących wydarzeń, przeżyć lub przemyśleń; wyróżnia się m.in. dziennik intymny kładący nacisk na przedstawienie przeżyć osobistych (dzienniki Nałkowskiej), składający się na obraz dziejów osobowości, albo dziennik podróży zawierający relacje z podróży; zob. też pamiętnik dźwiękonaśladownictwo :o, onomatopeja E efekty akustyczne, efekty dźwiękowe - specjalne dźwięki wprowadzane rozmyślnie do utworu scenicznego, słuchowiska radiowego, widowiska telewizyjnego w celu zilustrowania jakiejś sceny, silniejszego oddziaływania na wyobraźnię odbiorcy, wywołania określonej emocji; często naśladują (mogą być też nagrane z natury) dźwięki spotykane w otoczeniu człowieka (hałas fabryczny lub uliczny, śpiew ptaków, szum wiatru itp.) ekspozycja - 1. wystawienie czegoś na pokaz, w szczególności dzieł sztuki plastycznej, także sposób tego wystawienia 2. w utworze literackim lub filmowym przedstawienie sytuacji wyjściowej: okoliczności, osób występujących itp., konieczne dla zrozumienia akcji utworu ekspresja - 1. wyrażanie, uzewnętrznianie uczuć, przeżyć wewnętrznych (np. w wypowiedzi artystycznej świata duchowego artysty) 2. siła wyrazu tkwiąca w rzeczach lub zjawiskach; zdolność sugestywnego wyrażania uczuć i przeżyć (np. w literaturze, sztuce, mowie, deklamacji) elipsa, wyrzutnia - opuszczenie w zdaniu pewnej jego części, której można się domyślić dzięki kontekstowi: "Grajże, grajku, będziesz w niebie A basista [będzie] koło ciebie" T. Lenartowicz "Do mojego grajka" encyklopedia - publikacja zawierająca wiadomości z rozmaitych dziedzin wiedzy ujęte w formę tzw. haseł encyklopedycznych; hasła składają się z wyrażenia (wyrazu, nazwy, nazwiska) istotnego dla danej dziedziny, wyjaśnienia jego znaczenia oraz dodatkowych informacji pozwalających lepiej zrozumieć zarówno sens tego wyrażenia, jak i zjawiska, fakty, procesy, których ono dotyczy epika - jeden z głównych rodzajów literackich (obok liryki i dramatu) obejmujący utwory, w których ktoś (narrator) opowiada (w taki sposób, jakby zdawał relację z prawdziwych zdarzeń zachodzących w realnym świecie) pewną historię układającą się w fabułę, przy czym narrator zazwyczaj jest ukryty i znajduje się na zewnątrz tej historii epilog - część końcowa utworu epickiego lub dramatycznego zawierająca informacje o dalszych losach bohaterów lub wypowiedź do czytelników, wyjaśniającą zamysł autora, np. Epilog "Pana Tadeusza" A. Mickiewicza epitet - wyraz stojący przy rzeczowniku określający właściwości przedmiotu (osoby itp.), którego nazwą jest ten rzeczownik; najczęściej epitetami są przymiotniki: wysokie drzewa, czarne skrzydła, imiesłowy: tańczący jastrząb, bywają też rzeczowniki: Anioł Stróż, student żebrak epizod - 1. w utworze literackim - wydarzenie małej wagi, luźno związane z całościowym przebiegiem wydarzeń (nie mające wpływu na akcję), a stanowiące element fabuły 2. w dramacie lub filmie - fragment (scena, rola) o podrzędnym znaczeniu dla rozwoju akcji scenicznej lub filmowej epopeja - utwór epicki, wierszem lub prozą, ukazujący dzieje społeczności w danym okresie historycznym, zwykle przełomowym, w sposób wszechstronny i możliwie najbogatszy; dla epopei charakterystyczne jest wprowadzenie bogatego tła obyczajowego, realizm przedstawienia, wielowątkowość akcji pozwalająca ogarnąć wiele środowisk i odzwierciedlić wszechstronnie życie opisywanej grupy ("Pan Tadeusz" A. Mickiewicza, "Nad Niemnem" E. Orzeszkowej, "Noce i dnie" M. Dąbrowskiej) epos - rozbudowany utwór epicki, zwykle wierszowany, opiewający w podniosłej, uroczystej formie dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów na tle wydarzeń ważnych dla danej społeczności lub narodu; najstarszym eposem jest "Gilgamesz" (trzecie tysiąclecie p.n.e.) esej - szkic literacki lub naukowy charakteryzujący się dużą swobodą w rozwijaniu tematu, subiektywizmem i dbałością o piękny i oryginalny sposób przekazu F fabuła - wszystkie, powiązane ze sobą zdarzenia (zob.) w świecie przedstawionym w utworze (powieści, filmie), składające się na koleje życiowe ukazywanych postaci; zdarzenia te mogą układać się w wątki (zob.) fantastyka - twórczość artystyczna, w której świat przedstawiony budowany jest z elementów nierzeczywistych (niezgodnych z aktualną wiedzą o świecie oraz potocznym doświadczeniem i - na ich tle - nieprawdopodobnych); zob. też science fiction farsa - odmiana komedii, utwór sceniczny o błahym konflikcie, dynamicznej akcji, pełen sytuacji komicznych, którego celem jest maksymalne rozbawienie widza felieton - krótki utwór publicystyczny, zawierający swobodne rozważania często o zabarwieniu satyrycznym, polemicznym lub humorystycznym, napisany efektownie i utrzymany w osobistym tonie figury retoryczne zob. retoryka fikcja - stan rzeczy zmyślony, nie istniejący w rzeczywistości; wytwór wyobraźni, wymysł fikcja literacka - właściwość dzieła literackiego polegająca na tym, że świat w nim przedstawiony ma charakter zmyślony (choć niektóre jego elementy niekiedy bywają zgodne z rzeczywistością - zdarzenia i postacie historyczne, opisy miejsc i przedmiotów); prawdziwość lub fałsz zdań składających się na dzieło można stwierdzić tylko w odniesieniu do rzeczywistości literackiej, nie do realnej (mogą być tylko bardziej lub mniej prawdopodobne na tle aktualnej wiedzy o świecie) film animowany - film tworzony metodą animacji: wykonuje się serię pojedyńczych zdjęć rysunków, plam barwnych, kukiełek lub sylwetek w kolejnych fazach ruchu (na tym samym lub stopniowo zmieniajacym się tle), a potem zdjęcia te, wyświetlane szybko w sposób ciągły dają na ekranie efekt ożywienia film długometrażowy, film pełnometrażowy - film trwający co najmniej 66 minut film dokumentalny - film będący relacją z autentycznych zdarzeń, nakręcany w miejscu tych zdarzeń z udziałem ich bohaterów lub świadków, lub oparty na dokumentach (zdjęciach, nagraniach) film fabularny - film przedstawiający zdarzenia, które układają się w fabułę (tak jak w utworze literackim) film krótkometrażowy - film trwajacy do 22 minut film panoramiczny - film dający na ekranie obraz o szerokości ponad 1,6 raza większej od wysokości; dzięki temu osiąga się w nim wrażenie przestrzenności i dużą plastyczność obrazu fleksja - 1. dział morfologii; nauka o odmianie wyrazów, zajmująca się opisem budowy różnych form wyrazów użytych w zdaniu i rolą tych form 2. odmiana wyrazów przez przypadki, liczby, rodzaje, czasy, osoby, stopnie itp. fonetyka - dział gramatyki; nauka zajmująca się badaniem i opisem dźwięków mowy, sposobów ich wymawiania i rozumienia przez słuchacza forma - termin rozmaicie rozumiany, ujmowany zazwyczaj w opozycji do tworzywa lub w opozycji do treści; w utworze literackim, w którym tworzywem jest język, a treścią znaczenia słów i sensy zdań, formą jest ukształtowanie języka (układ wyrazów, dobór wyrazów, budowa zdań) lub same słowa i zdania pojmowane jako materialne, dostępne bezpośrednio zmysłom (słyszane bądź widziane) nośniki treści; ogólnie można rozumieć formę dzieła literackiego jako jego warstwę dostępną bezpośrednio zmysłom, czyli warstwę językową (brzmieniową, stylistyczną itp.); forma bywa też rozumiana jako wzorzec, według którego kształtowane są dzieła (w tym rozumieniu formą byłby gatunek literacki); zob. też treść forma wyrazu - kształt, postać, struktura wyrazu; wyrazy odmienne mają różne formy, wyróżnia się w nich część zwaną tematem, wyrażającą jednostkowe znaczenie wyrazu oraz końcówkę - wymiennny składnik, który określa funkcje wyrazu w zdaniu; forma wyrazów odmiennych uzależniona jest od ich funkcji składniowych, np. Uczeń pisze list. Nie widział ucznia.; wyrazy nieodmienne, np. spójniki, przyimki występują zawsze w tej samej formie, nie zmieniają formy także niektóre wyrazy obce, np. kakao, jury formant - cząstka, za pomocą której został utworzony wyraz pochodny (od wyrazu podstawowego); formantami są najczęściej przedrostki, przyrostki i wrostki; formant, który występuje przed podstawą słowotwórczą nazywamy formantem przedrostkowym (przedrostkiem): miły - prze-miły, pisywać - do-pisywać, dopisywać, - po-dopisywać; formant, który występuje po podstawie słowotwórczej nazywamy formantem przyrostkowym (przyrostkiem): chłop - chłop-ka, chłop-isko, cierpliwy - cierpliw-ość; formant występujący w złożeniach między dwiema podstawami słowotwórczymi nazywamy formantem międzywyrazowym (wrostkiem): list-o-pad; nowy wyraz może być utworzony również przez odrzucenie cząstki wyrazu podstawowego, np. dźwig, bieg, skok powstały od czasowników dźwigać, biegać, skakać formy akcentowane zaimków - dłuższe formy zaimków osobowych (ja, ty, on) oraz zaimka zwrotnego (się), występujące w dopełniaczu, celowniku i bierniku (jego, mnie, tobie, jemu, siebie itp. obok go, mi, ci, mu, się); w zdaniu używa się ich na początku, po przyimku lub wtedy, gdy chcemy zwrócić na nie uwagę: ja tobie to powiem (a ty powiesz innym) formy czasu czasownika - formy czasownika informujące o stosunku między czynnością a momentem mówienia o niej; wyróżniamy formy czasu teraźniejszego - określające czynność, która odbywa się równocześnie z czynnością mówienia o niej, formy czasu przeszłego - określające czynność, która odbywa się przed czasem, w którym się o niej mówi, a czynność, która - odbywa się w czasie późniejszym niż wypowiedź o niej, określają formy czasu przyszłego; w praktyce od tego zasadniczego schematu istnieją liczne odstępstwa, głównie w użyciu form czasu teraźniejszego, które mogą mieć znaczenie ogólne, tj. komunikować o czynności (procesie) odbywającej się w przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, np. w przysłowiach - Szewc bez butów chodzi; formy czasu teraźniejszego bywają używane w opowiadaniu o czynnościach minionych - Zajrzałem do szafy. Patrzę, a nic nie ma; czas teraźniejszy może być zastosowany do wyrażenia czynności mających się dopiero odbyć - Odlatuję jutro. formy męskoosobowe przymiotników - formy przymiotników liczby mnogiej łączone w zdaniu z rzeczownikami osobowymi rodzaju męskiego; w mianowniku mają końcówki -i lub -y (duzi, ubodzy), w dopełniaczu -ich, -ych (dużych, ubogich), w celowniku -im, -ym (dużym, ubogim), w bierniku - takie jak w dopełniaczu, w narzędniku -imi, -ymi (dużymi, ubogimi), w miejscowniku -ich,-ych (dużych, ubogich); formy dopełniacza, celownika, narzędnika i miejscownika są jednakowe dla przymiotników określających zarówno rzeczowniki osobowe rodzaju męskiego jak i żeńskiego i nijakiego i nieosobowe rzeczowniki rodzaju męskiego; zob. formy niemęskoosobowe przymiotników formy nieakcentowane zaimka - krótsze formy zaimków osobowych (ja, ty, on) oraz zaimka zwrotnego (się), występujące w dopełniaczu, celowniku i bierniku: mi, mię, go, ci, cię itp. (obok form akcentowanych mnie, jego, tobie, ciebie); w zdaniu używane, gdy nie akcentujemy ich znaczenia: ja ci to powiem (bo to nie tajemnica); zob. też wyraz bezakcentowy formy niemęskoosobowe przymiotników - formy przymiotników liczby mnogiej łączone w zdaniu z rzeczownikami rodzaju żeńskiego lub nijakiego, lub nieosobowymi rzeczownikami rodzaju męskiego; w mianowniku mają końcówkę -e (dobre, ubogie), w bierniku taką jak w mianowniku; formy pozostałych przypadków są jednakowe dla przymiotników określających zarówno rzeczowniki osobowe rodzaju męskiego jak i żeńskiego i nijakiego i nieosobowe rzeczowniki rodzaju męskiego; zob. formy męskoosobowe przymiotników formy nieosobowe czasownika, formy bezosobowe czasownika, czasowniki nieosobowe - formy czasownika, które nie wyrażają, kto jest wykonawcą czynności, np. mówiono, zdarto; formy nieosobowe proste utworzone są przyrostkami -no lub -to, formy nieosobowe złożone zawierają formę trzeciej osoby liczby pojedynczej rodzaju nijakiego i słowo się: mówi (mówiło) się, zdarło się, zedrze się formy nieregularne czasownika zob. wzór koniugacyjny formy nieregularne rzeczownika zob. wzór deklinacyjny formy osobowe czasownika, czasowniki osobowe - formy czasownika, które wyrażają, kto jest wykonawcą czynności: piszę (ja), piszemy (my), pisze (on, ona, ono) itp.; zob. też formy nieosobowe czasownika, formy osoby czasownika formy osoby czasownika - formy czasownika wskazujące na stosunek osoby mówiącej do wykonawcy czynności, którą określa czasownik: jeśli wykonawcą jest mówiący, używamy formy osoby pierwszej w liczbie pojedynczej - (ja) piszę (w formie liczby mnogiej - piszemy - osoba mówiąca traktuje siebie jako część podmiotu); gdy wykonawcą (wykonawcami) jest odbiorca (odbiorcy) wypowiedzi, używa się form osoby drugiej - (ty) piszesz, (wy) piszecie; formy osoby trzeciej określają wykonawcę (wykonawców), którym nie jest (którymi nie są) ani mówiący, ani odbiorca jego wypowiedzi - (on, ona, ono) pisze, (oni, one) piszą formy rodzaju czasownika - formy czasownika w czasie przeszłym zależne od formy rodzaju rzeczownika (zaimka), z którym łączy się czasownik w zdaniu; czasownik ma rodzaj gramatyczny taki sam jak rzeczownik: pan mówił, pani mówiła, dziecko mówiło formy rzeczownikowe przymiotnika - formy przymiotnika, które w mianowniku rodzaju męskiego mają końcówkę zerową: rad, wesół wart, ciekaw, zdrów, pełen; formy przeżytkowe, występują tylko w mianowniku liczby pojedynczej, w zdaniu pełnią funkcję orzecznika formy strony czasownika - formy czasownika wyrażające stosunek między wykonawcą czynności a jej przedmiotem; forma czynna czasownika (strona czynna) wyraża, że wykonawcą czynności jest podmiot: on myje kubki - jest to osobowa forma czasownika pełniącego funkcję orzeczenia; forma bierna czasownika (strona bierna) wyraża, że przedmiot czynności oznaczony jest przez podmiot: kubki są myte przez niego; forma bierna czasownika składa się z formy osobowej czasownika być lub zostać i imiesłowu przymiotnikowego; forma zwrotna czasownika (strona zwrotna) wyraża, że wykonawca czynności (podmiot) jest jednocześnie jej przedmiotem, tj. odbiorcą jej skutków: on myje się; forma zwrotna czasownika składa się z formy osobowej danego czasownika oraz wyrazu się (siebie) formy trybu - formy czasownika wyrażające stosunek mówiącego do treści zdania (czynności lub stanu, o którym mówi zdanie); jeśli mówi się o czynności rzeczywistej, tj. takiej, która odbyła się, odbywa lub na pewno odbędzie - używa się trybu oznajmującego: idę, pisałem, pojadę; trybu przypuszczającego (warunkowego) używa się wtedy, gdy mowa o czynnościach nierzeczywistych, pomyślanych, zamierzonych, możliwych, a czasem poleconych do wykonania, które mogą się odbyć pod pewnym warunkiem: oby nie umarł, wziąłbyś się (do roboty), poszłabym (do kina); jeżeli mówiący żąda wykonania czynności - posłuży się formą trybu rozkazującego: wyjdź! posprzątaj, ucz się fraszka - krótki utwór wierszowany o charakterze najczęściej żartobliwym, oparty na dowcipnym pomyśle, zakończony wyrazistą pointą fraza - związek frazeologiczny, w którym występuje podmiot i orzeczenie: serce boli, burza huczy, ujdzie w tłoku, wszystko płynie; do fraz zaliczane są też przysłowia frazeologia - 1. dział językoznawstwa badający zasób frazeologiczny języka (wyrażenia, zwroty i frazy); zajmuje się opisem znaczenia związków frazeologicznych, ich łączliwością w tekście oraz procesami powstawania 2. zasób wyrażeń, zwrotów i fraz właściwych danemu językowi frazes - zwrot lub wyrażenie o wyszukanej formie, a bez głębszej treści, np. "Zgodnie z założeniem pleneru w swobodzie twórczej, podczas zabawy w glinie, twórca odkrywa nowe możliwości swojej duszy artystycznej, poznaje jednocześnie właściwości surowca, zgłębia tajniki sztuki ognia~." - z zaproszenia na wystawę w Jeleniej Górze w 1991 r. funkcja poetycka wypowiedzi, funkcja estetyczna wypowiedzi - właściwość wypowiedzi polegająca na wywoływaniu u odbiorcy przeżyć estetycznych (wrażenia piękna, harmonii, doskonałości itp.); dominuje w utworach poetyckich funkcja poznawcza wypowiedzi - właściwość wypowiedzi polegająca na jej odniesieniu do zjawisk rzeczywistości pozajęzykowej, czyli na przekazywaniu pewnej wiedzy o tej rzeczywistości; dominuje w wypowiedziach naukowych; ważną rolę odgrywa w utworach epickich G gatunek literacki - zespół szczegółowych cech budowy utworu literackiego, powtarzalnych i pozwalających zaliczyć go do pewnej grupy utworów; cechy te dla różnych gatunków literackich są różne, w zależności od epoki historycznej mniej lub bardziej rygorystycznie obowiązujące (są kryterium poprawności utworu i warunkują takie a nie inne jego zrozumienie), np. sonet składa się z 14 wersów tworzących dwie cztero- i dwie trójwersowe zwrotki, w dwóch pierwszych pierwszy wers rymuje się z ostatnim, a drugi i trzeci ze sobą, w dwóch następnych powtarzają się dwa lub trzy inne rymy, w dwu pierwszych zwrotkach dominuje opis, w ostatnich - refleksja; zob. też rodzaj literacki gawęda - utwór epicki o swobodnej, luźnej kompozycji oraz częstych zwrotach narratora do słuchaczy - pierwotnie gawęda była tylko opowieścią ustną, wygłaszaną w towarzyskich okolicznościach geneza dzieła literackiego - zespół czynników, które złożyły się na powstanie i charakter dzieła literackiego głoska - najmniejszy wymówiony lub usłyszany dźwięk mowy; pojedynczy dźwięk mowy ludzkiej, dający się wyodrębnić słuchem, np. k, s, y, t, a głoska bezdźwięczna - głoska, przy wymawianiu której wiązadła głosowe są rozsunięte i nie drgają, np. k, p, s, t; zob. też wiązadła głosowe głoska dźwięczna - głoska, przy wymawianiu której wiązadła głosowe są zsunięte i drgają, np. b, d, g, o, u; w języku polskim wszystkie samogłoski są dźwięczne; zob. też wiązadła głosowe głoska nosowa - głoska wymawiana z charakterystycznym zabarwieniem (porównaj np. ę i e; m i b); powstaje w ten sposób, że powietrze wydychane z płuc przechodzi jednocześnie przez jamę ustną i jamę nosową głoska ustna - głoska, przy wymawianiu której powietrze przechodzi tylko przez jamę ustną głoskowiec, skrótowiec głoskowy - skrótowiec powstały z połączenia pierwszych głosek wyrazów tworzących nazwę wielowyrazową, głoskowce czyta się w ten sposób, że wymawia się nie nazwy liter (zob. literowiec) lecz oznaczane przez nie głoski, tak jak w zwykłych wyrazach: ZUS (Zakład Ubezpieczeń Społecznych) czytamy jako zus, PAN (Polska Akademia Nauk) - jako pan gra słów - rozmaite wykorzystywanie cech słów i związków między słowami (podobieństwa brzmieniowego, wieloznaczności, bliskoznaczności, wspólnego lub obcego pochodzenia słów itp.) w celu osiągnięcia różnych zamierzonych efektów, np. humorystycznych, satyrycznych, podkreślenia ważności jakiejś myśli gramatyka - dział językoznawstwa; nauka o budowie wyrazów i ich formach w zdaniu, o budowie zdań i grup wyrazowych; obejmuje morfologię, składnię i fonetykę groteska - cecha utworów artystycznych (plastycznych, filmowych, literackich, muzycznych), polegająca na tym, że ukazują one rzeczywistość w sposób zdeformowany i karykaturalnie przejaskrawiony, często fantastyczny; utwory groteskowe wyróżniają się absurdalnością, niejednolitością nastroju, prowokacyjnym nastawieniem wobec utrwalonych w świadomości społecznej szablonów, a utwory literackie - szczególnie niejednorodnością stylową, mieszaniem różnych stylów mowy, kontrastowaniem sposobu wysłowienia z sytuacją wypowiedzi grupa orzeczenia - grupa wyrazów w zdaniu obejmująca orzeczenie i jego określenia grupa podmiotu - grupa wyrazów w zdaniu obejmująca podmiot i jego określenia grupowiec :o, sylabowiec gwara zob. dialekt H hymn - uroczysta i podniosła pieśń, sławiąca bóstwo, bohaterskie czyny, ojczyznę, otoczone powszechnym szacunkiem ogólnie uznane najwyższe wartości hymn narodowy, hymn państwowy - pieśń patriotyczna dająca wyraz poczuciu jedności i odrębności narodowej, przywiązaniu do akceptowanych przez daną społeczność wartości, tradycji i instytucji, uznawana za oficjalną formę zbiorowej ekspresji uczuć narodowych I idea utworu - myśl przewodnia, główna prawda, której utwór dowodzi, lub za którą się opowiada iloczas - czas trwania dźwięku mowy, głoski; we współczesnym języku polskim iloczas nie odróżnia znaczenia wyrazów lub form, jak w niektórych innych językach (np. w łacinie legit - czyta, lŠgit - przeczytał; wydłużanie głosek w pewnych wyrazach (daleeeko, daaawno, cuuudo) wyraża uczucia mówiącego; może wystąpić tylko w mowie potocznej - nie jest więc stałą cechą tych głosek imiesłowowy równoważnik zdania - część zdania złożonego podrzędnie, występująca zamiast zdania podrzędnego, zawierająca czasownik w formie imiesłowu przysłówkowego: Idąc ulicą, spoglądał na przechodniów. Przystanąwszy pod drzewem, otworzył parasol; imiesłów przysłówkowy oraz orzeczenie zdania nadrzędnego odnoszą się do tego samego podmiotu imiesłów przymiotnikowy - forma czasownika, która w zdaniu występuje w roli przydawki lub orzecznika, odmienia się jak przymiotnik przez przypadki, liczby i rodzaje, a ma znaczenie czasownika (określa cechę związaną z czynnością); rozróżniamy dwa typy imiesłowów przymiotnikowych - czynne i bierne; imiesłów przymiotnikowy czynny oznacza cechę występującą równocześnie z czynnością, procesem lub stanem wyrażonym przez czasownik w formie osobowej (np. Widzę chłopca biegnącego); imiesłów przymiotnikowy czynny tworzy się od tematu trzeciej osoby liczby mnogiej czasu teraźniejszego czasowników niedokonanych za pomocą przyrostka -ący (-ąca, -ące): piszący, pisząca, piszące; imiesłów przymiotnikowy bierny oznacza stan będący rezultatem czyjejś czynności (np. napisany), a tworzy się go od tematu czasu przeszłego czasowników przechodnich dokonanych i niedokonanych za pomocą przyrostków -ny (-na, -ne), -ony (-ona, -one), -ty (-ta, -te), -ęty (-ęta, -ęte) : pisany, pisana, pisane, napisany, napisana, napisane, uszyty, uszyta, uszyte imiesłów przysłówkowy - forma nieodmienna czasownika, występująca w zdaniu obok innego czasownika (w formie osobowej) i wiążąca się treściowo z tym samym co on podmiotem; rozróżniamy dwa typy imiesłowów przysłówkowych - uprzednie i współczesne; imiesłów przysłówkowy uprzedni oznacza czynność zakończoną, wcześniejszą niż inna przeszła czynność wyrażona przez orzeczenie (czasownik w formie osobowej); odnosi się do tego samego podmiotu, do którego odnosi się orzeczenie zdania, tworzy się go od tematu czasu przeszłego czasowników dokonanych za pomocą przyrostków -łszy i -wszy: zabrawszy ksiażki, wyszedł; imiesłów przysłówkowy współczesny oznacza czynność trwającą jednocześnie z czynnością wyrażoną przez orzeczenie (czasownik w formie osobowej), odnosi się również do tego samego podmiotu, do którego odnosi się orzeczenie zdania; jest tworzony od tematu czasu teraźniejszego czasowników niedokonanych za pomocą przyrostka -ąc: jedząc czytał improwizacja - akt twórczy dokonywany bez przygotowania, w obecności słuchaczy lub widzów; jako utwór poetycki nie ma określonych cech gatunkowych - cechuje ją swoboda wersyfikacyjna i kompozycyjna indeks - alfabetyczny wykaz, np. terminów, nazwisk, tytułów użytych w tekście, umieszczony na końcu książki, odsyłający do miejsc w książce, w których zostały wymienione inicjał - wyróżniona w jakiś sposób (zwykle ozdobna) pierwsza litera tekstu lub fragmentu tekstu (rozdziału, akapitu) rękopiśmiennego lub drukowanego inscenizacja - 1. wystawienie utworu dramatycznego na scenie 2. interpretacja utworu dramatycznego (niekiedy daleko od niego odbiegająca) mająca na celu nadanie mu określonego kształtu scenicznego, określająca styl wystawienia, sposób traktowania poszczególnych ról, charakter scenografii; tworzy ją inscenizator lub reżyser inspicjent - pracownik teatru czuwający nad techniczną i organizacyjną stroną przedstawienia, np. pilnujący wejść aktorów na scenę, podnoszenia i opuszczania kurtyny w odpowiednim czasie instrumentacja głoskowa, aliteracja - celowe uszeregowanie wyrazów tak, że w najbliższym sąsiedztwie lub w jakimś określonym porządku pewne głoski powtarzają się częściej niż przeciętnie ("matka tka i tkając czka"), inne zaś występują rzadziej lub wcale interpretacja - 1. wytłumaczenie, wyjaśnienie; objaśnienie tekstu, wypowiedzi, faktu 2. sposób wykonania utworu muzycznego, literackiego np. dramatu lub wiersza na scenie interpunkcja - zasady przestankowania, zasady użycia w piśmie znaków przestankowych intonacja - podnoszenie i obniżanie tonu przy wymawianiu wyrazów, oddające uczucia i stosunek mówiącego do tematu, a także podkreślające sens wypowiedzi - intonacja wyrazowa, lub zdań, decydujące o charakterze zdania, tj. o tym, czy jest ono np. pytające (intonacja rosnąca), oznajmujące (rosnąco-opadająca) czy wykrzyknikowe (opadająca) - intonacja zdaniowa; cząstka wypowiedzi, zazwyczaj zespolona jakąś więzią składniową, a będąca jednolitą całością informacyjną stanowi zestrój intonacyjny, zakończony intonacją wznoszącą się - antykadencją, lub opadającą - kadencją intonacja wierszowa - zmiany wysokości tonu w obrębie części wiersza (całych wersów lub ich części rozdzielonych średniówką); intonacja wierszowa może zgadzać się z intonacją zdaniową (np. jeśli wers zbudowany jest jak zdanie pojedyncze) lub nie (np. gdy zastosowano szyk przestawny); zob. też intonacja intonacja wyrazowa zob. intonacja intonacja zdaniowa zob. intonacja inwokacja - rozwinięta apostrofa (zob.) na początku utworu, zwłaszcza epopei (np. wyrażająca prośbę do muzy, bóstwa lub duchowego patrona o natchnienie) ironia - właściwość stylu polegająca na tym, że używa się słów o znaczeniu sprzecznym z intencją całej wypowiedzi zawartą w kontekście, co daje efekt humorystyczny, a często (ale niekoniecznie) podkreśla krytyczny sens wypowiedzi, np. gdy przypisuje się komuś cechy pozytywne, których ów w sposób oczywisty nie posiada J język - system znaków konwencjonalnych (umownych) i reguł posługiwania się tymi znakami, umożliwiający porozumiewanie się ludziom w obrębie danej społeczności język literacki - główna odmiana (pisana i mówiona) języka narodowego, wytworzona i ukształtowana w toku rozwoju piśmiennictwa (głównie literatury pięknej) danego kraju, którą posługują się ludzie wykształceni danego narodu język poetycki -język swoisty dla poezji, w szczególności lirycznej; dominuje w nim funkcja poetycka, posługuje się często rozmaitymi środkami stylistycznymi (porównaniami, metaforami, epitetami i in.); zob. funkcja poetycka wypowiedzi językoznawstwo, lingwistyka - dział nauk humanistycznych zajmujący się budową, funkcją i rozwojem języka K kadencja zob. intonacja kadr - pojedynczy, nieruchomy obraz filmowy - klatka na taśmie filmowej kalambur - odmiana gry słów, wykorzystująca dwuznaczność jakiegoś słowa lub wyrażenia: "Żonę na strzępy rozerwał krzycząc: Nareszcie rozrywka!" J. Minkiewicz "Soliter" kalka językowa - wyraz zapożyczony z języka obcego w ten sposób, że przejmuje się strukturę wyrazu, części tej struktury są dosłownymi tłumaczeniami części wyrazu obcego: listonosz - z niemieckiego Brieftrager, nastolatek - z angielskiego teenager katalog biblioteczny - spis dzieł należących do określonego zbioru; katalog alfabetyczny zawiera spis dzieł w porządku alfabetycznym wg nazwisk autorów, informuje o istnieniu dzieła w zbiorze i wskazuje jego miejsce: katalog rzeczowy grupuje dzieła według treści - podróżnicze, historyczne, obyczajowe itd. komedia - utwór dramatyczny o pogodnej (zwykle) tematyce, żywej akcji i pomyślnym zakończeniu, przedstawiający w zabawny sposób ludzi (ośmieszający wady i przywary ludzkie) i ich życie; często o charakterze satyrycznym komentarz - 1. objaśnienia i uwagi dodane do tekstu, dzieła lub do jakiegoś jego fragmentu, ułatwiające ich zrozumienie 2. artykuł prasowy omawiający wydarzenia aktualne 3. objaśnienia i uwagi dotyczące kogoś lub czegoś komentarz autorski - objaśnienia i uwagi narratora dotyczące świata przedstawionego komizm - cecha pewnych zjawisk spotykanych w życiu lub przedstawianych przez sztukę, wywołująca u obserwatora (uczestnika, sprawcy) reakcję w postaci śmiechu i wesołości; jeśli cecha ta charakteryzuje język wypowiedzi - mówimy o komiźmie słownym, jeśli zdarzenia i zachowania - o komiźmie sytuacyjnym kompozycja - budowa dzieła artystycznego, układ i powiązanie jego części składowych; w literaturze dotyczy to zarówno budowy warstwy językowej (wyrazów i zdań) jak i warstwy znaczeniowej - czyli budowy świata przedstawionego konflikt - zetknięcie się przeciwnych dążności, sprzeczność; w utworze literackim stanowi siłę napędową rozwoju akcji koniugacja - 1. odmiana czasowników przez osoby, czasy, tryby i strony, a w czasie przeszłym i przyszłym złożonym oraz w trybie przypuszczającym także przez rodzaje 2. zasób form odmiany czasownika konsonans - rym oparty na współbrzmieniu tylko spółgłosek: werk - wrak, kram - Krym konstrukcja składniowa - każda grupa wyrazów powiązanych ze sobą związkiem zależności składniowej, np. podmiot i orzeczenie, przydawka i podmiot lub dopełnienie, orzeczenie i dopełnienie; konstrukcjami składniowymi są również zdania złożone kontekst - 1. tekst, najbliższe otoczenie, w którym występuje dany wyraz, będący z nim w związku gramatycznym i logicznym i od którego uzależnione jest znaczenie tego wyrazu (grupa składniowa, zdanie, akapit) 2. sytuacja (społeczna, kulturowa) osób posługujących się językiem 3. sytuacja, do której można odnieść dzieło literackie, twórczość jakiegoś pisarza lub grupy pisarzy (np. istnienie innych dzieł, innych grup pisarzy, prądów filozoficznych, sytuacja społeczna twórcy) kontrast - jaskrawe przeciwieństwo konwencja - umowność; przyjęty zwyczaj końcówka - zmieniająca się w odmianie (deklinacji, koniugacji) końcowa cząstka wyrazu, np. chat- a, chat- y, pisz- ę, pisz- esz, brak końcówki w niektórych formach nazywamy końcówką zerową; końcówka najczęściej nie zmienia znaczenia wyrazu, wskazuje tylko na funkcję, jaką wyraz pełni w zdaniu kreacja - w dziele literackim - 1. budowanie świata przedstawionego; świat przedstawiony jest wytworem wyobraźni bez względu na to, jak dalece sprawia wrażenie odbicia rzeczywistości 2. świat przedstawiony L legenda - opowiadanie fantastyczne, najczęściej o postaciach lub wydarzeniach historycznych, bądź o życiu świętych, apostołów i męczenników, także oparte na podaniach ludowych, pełne elementów niezwykłości i cudowności; zob. też podanie leksykon zob. słownik libretto - tekst literacki do większego utworu słowno- muzycznego, np. opery, operetki, a także literackie przedstawienie treści baletu lub pantomimy licentia poetica - tradycyjnie uznawane prawo poety (lub szerzej - twórcy) do przekraczania reguł zarówno językowych (np. łamania zasad składni), jak i naukowych (np. zasad logiki, prawdopodobieństwa) liczba - forma odmiany rzeczowników, przymiotników, niektórych zaimków i liczebników określająca liczebność, tj. wskazująca ile osób, zjawisk, przedmiotów itp. nazywa rzeczownik: jedną (jedno, jeden) - liczba pojedyncza; więcej niż jedną - liczba mnoga; forma liczby czasownika zależy od formy liczby rzeczownika liczebnik - część mowy obejmująca wyrazy oznaczające liczbę lub kolejność osób, rzeczy, zjawisk itp., samodzielna; ze względu na znaczenie wyróżniamy liczebniki główne, porządkowe, nieokreślone, ułamkowe, zbiorowe, mnożne i wielorakie (zob.); ze względu na budowę wyróżniamy liczebniki proste, np. dwa, pięć, kilka, sto i złożone (składające się z dwu i więcej liczebników prostych), np. dwadzieścia pięć, pięćdziesiąt, kilkaset, tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiąt; w zdaniu liczebnik najczęściej pełni funkcję przydawki, może też być orzecznikiem liczebnik główny - liczebnik oznaczający liczbę osób, rzeczy, zjawisk itp., np. dwa, pięć, sto pięćdziesiąt, milion; odmienia się przez przypadki i rodzaje (oprócz takich jak tysiąc, milion, miliard, które odmieniają się przez przypadki i liczby) liczebnik mnożny - liczebnik mówiący z ilu części składa się jakaś całość lub ile razy jakiś przedmiot, zjawisko itp. powtórzyło się: podwójne (drzwi), potrójny (węzeł), potrójne (echo), poczwórny (ładunek); odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje liczebnik nieokreślony - liczebnik oznaczający liczbę osób, rzeczy, zjawisk itp. w przybliżeniu, np. kilka, kilkaset, wiele, niewiele, trochę, parę, dużo, moc liczebnik porządkowy - liczebnik oznaczający kolejność osób, rzeczy, zjawisk itp., np. pierwszy (sygnał), druga (książka), dziesiąte (upomnienie); w liczebnikach większych niż sto tylko dziesiątki i jedności mają formę liczebników porządkowych: tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiąty; odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje liczebnik prosty zob. liczebnik liczebnik ułamkowy - liczebnik oznaczający ilość czegoś w wielkościach niecałkowitych: pół, półtora, jedna dziesiąta, dwie piąte, ćwierć liczebnik wieloraki - liczebnik mówiący w ilu odmianach dany przedmiot, zjawisko itp. występuje: dwojaka (rada), trojaki (sposób); odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje liczebnik zbiorowy - liczebnik używany przy rzeczownikach oznaczających zbiór osób różnej płci (np. pięcioro dzieci), istot niedorosłych (zwłaszcza zwierząt, np. dwoje cieląt) oraz przy rzeczownikach nie mających liczby pojedynczej (np. czworo drzwi); formy liczebników zbiorowych spotykamy także w niektórych tradycyjnie używanych wyrażeniach: dwoje oczu, z dwojga złego, zgięty we dwoje, na dwoje babka wróżyła, dziesięcioro przykazań; liczebniki zbiorowe odmieniają się przez przypadki (mają formy tylko liczby pojedynczej i jednego rodzaju gramatycznego) liczebnik złożony zob. liczebnik limeryk - krótki wiersz humorystyczny, wywodzący się z angielskiego folkloru, składający się najczęściej z pięciu wersów o układzie rymów a a b b a "Pewien pan zwykł układać swą głowę w poprzek szyn ważnej stacji węzłowej. Na krzyk "Strzeż się pociagu!!" wzdychał, lecz w dalszym ciągu trzymał na szynach swą głowę. " E. Lear lingwistyka :o, językoznawstwo liryka - jeden z głównych rodzajów literackich (obok epiki i dramatu) obejmujący utwory, które przedstawiają przeżycia wewnętrzne, uczucia, doznania, myśli (a więc postawę wobec świata) przekazane w formie monologu podmiotu lirycznego liryka apelu, liryka inwokacyjna - odmiana liryki obejmująca utwory, w których na pierwszy plan wysuwa się "ty" liryczne, a więc adresat (konkretna osoba lub osoby, lub też uosobione pojęcie); często jest to liryka retoryczna liryka bezpośrednia - odmiana liryki obejmująca utwory, w których podmiot liryczny występuje w pierwszej osobie, bezpośrednio wyznając swoje uczucie czy myśli liryka inwokacyjna :o, liryka apelu liryka klasyczna :o, liryka retoryczna liryka narracyjna - odmiana liryki pośredniej, obejmująca utwory, w których podmiot liryczny opowiada o jakimś zdarzeniu, a opowiadanie to jest utajoną formą wyznania podmiotu (monolog liryczny ma formę narracyjną) liryka opisowa - odmiana liryki pośredniej, obejmująca utwory, w których opis służy podmiotowi lirycznemu za punkt wyjścia lub pretekst do wyznania i określenia swego stanowiska w stosunku do opisywanej rzeczywistości liryka pośrednia - odmiana liryki, obejmująca utwory, w których podmiot liryczny nie wyznaje swych uczuć bezpośrednio, lecz poprzez zdarzenia wobec niego zewnętrzne lub poprzez bezosobową refleksję liryka retoryczna, liryka klasyczna - odmiana liryki, obejmująca utwory, w których wyrazisty podmiot liryczny występuje w roli mówcy czy pouczającego doradcy, a jego wyznania mają zazwyczaj charakter retoryczny: są bogate w ogólne stwierdzenia i "złote myśli" litera - element alfabetu; pisemny znak głoski; w języku polskim niektóre głoski oznacza się więcej niż jedną literą; zob. też dwuznak literacka teoria dramatu zob. dramat literatura ludowa - twórczość literacka ludzi prostych, niewykształconych, kiedyś tylko mówiona, teraz już także zapisywana, związana z ich zwyczajami, obrzędami, wierzeniami, mitami i legendami, codziennym życiem i pracą; utwory ludowe są kolejnymi opracowaniami anonimowych wątków powstałych w ciągu wielowiekowego rozwoju, przekazywanych ustnie z pokolenia na pokolenie, przekształcanych, wzbogacanych lub zubożanych - stąd autor jest raczej współtwórcą-wykonawcą; zapisywaniem tekstów utworów ludowych zajęli się dopiero uczeni, gdy literaturze ludowej zaczęto przypisywać wartość literowiec, skrótowiec literowy - skrótowiec powstały z połączenia pierwszych liter wyrazów tworzących nazwę wielowyrazową; literowce czyta się w ten sposób, że wymienia się nazwy liter: PKO (= Powszechna Kasa Oszczędności) odczytujemy jako pe-ka-o, WNT ( = Wydawnictwa Naukowo-Techniczne) - jako wu- en-te Ł łącznik zob. orzeczenie imienne M metafora, przenośnia - zespół słów, w którym znaczenie jednych zostaje przeniesione na znaczenie pozostałych, na zasadzie pokrewieństwa niektórych ich treści, tak że powstaje nowa całość znaczeniowa: "Już pożar złotych liści noc jesienna gasi" J. Lechoń "Romantyczność" mit - opowieść przedstawiająca wierzenia danej społeczności, dotyczące zwłaszcza powstania bogów, świata, ludzi; jej bohaterami byli zazwyczaj bogowie lub istoty o ponadludzkich właściwościach mitologia - 1. zbiór mitów jednej społeczności 2. uporządkowany zapis mitów monolog - dłuższa wypowiedź jednej postaci, stanowiąca samodzielną całość znaczeniową monolog liryczny - monolog będący formą sprawozdania z przeżyć i myśli podmiotu lirycznego; w najczystszej postaci występuje w liryce bezpośredniej monolog wewnętrzny - dłuższa mowa wewnętrzna bohatera: nie wypowiedziana głośno, lecz pomyślana; może mieć formę mowy niezależnej bądź pozornie zależnej montaż filmowy - łączenie ze sobą poszczególnych zdjęć filmowych i ujęć zgodnie z założeniami scenopisu i koncepcją reżysera oraz dostosowywanie ich układu do zapisu dźwiękowego; montaż jest metodą organizacji świata przedstawionego w dziele filmowym; zob. ujęcie filmowe morał - pouczający wniosek umieszczony najczęściej w utworze o charakterze dydaktycznym (bajce, fraszce), sformułowany wprost ("prawdziwych przyjaciół poznajemy w biedzie") lub wynikajacy niedwuznacznie z treści tego utworu morfologia - dział gramatyki zajmujący się strukturą wyrazów, opisem form odmiany wyrazów, zjawiskiem wymian (oboczności) głoskowych oraz opisem sposobów tworzenia wyrazów; dzieli się na fleksję i słowotwórstwo motto - cytat przytoczony na początku utworu literackiego (lub jego części), podkreślający główny problem utworu lub postawę autora motyw - najmniejsza całostka kompozycyjna dająca się wyodrębnić w strukturze dzieła literackiego, w jakiejś mierze znana już z innych dzieł, powtarzalna: zdarzenie, sytuacja, rzecz, wygląd; połączenia motywów składają się na postacie (typy), wątki, tematy, np. motyw przebrania w "Panu Tadeuszu" (Jacek Soplica przebiera się za księdza), w bajce o Czerwonym Kapturku (wilk przebiera się za babcię), w "Grażynie" (Grażyna przebiera się za swego męża) motyw obiegowy, motyw wędrowny - motyw powtarzający się w wielu utworach motywacja - system uwarunkowań, któremu podporządkowane są postawy i działania bohaterów utworu, np. jeśli postępowanie bohatera warunkowane jest jego psychiką, mówimy o motywacji psychologicznej, jeśli prawami rządzącymi życiem danej społeczności - o motywacji społecznej mowa niezależna - sposób przedstawienia czyjejś wypowiedzi polegający na dosłownym (bez zmiany formy) jej przytoczeniu: Powiedział "Pada deszcz"; zdanie poprzedzające przytoczone słowa nazywamy zdaniem wprowadzającym, zdanie przytoczone - zdaniem wprowadzanym, przytoczeniem lub cytatem mowa pozornie zależna - sposób przedstawienia czyjejś wypowiedzi tak, że nie ma ścisłego rozgraniczenia między częścią przytaczaną a resztą tekstu; mogą na nią wskazywać użyte czasowniki oznaczające mówienie, myślenie, odczuwanie itp. oraz sam charakter przytoczonych słów, które tłumaczy się jako cudze wyrażenia wewnątrz narracji: Czuł, że ma rację. Nie pozwoli na coś podobnego! Nigdy! mowa zależna - sposób przedstawienia czyjejś wypowiedzi polegający na jej zreferowaniu: jest przytoczona nie dosłownie, lecz w postaci zdania podrzędnego dopełnieniowego, wprowadzonego przez jakiś czasownik oznaczający mówienie, np. Powiedział, że pada deszcz muzeum literackie - muzeum, którego zbiory to wszelkie przedmioty związane z literaturą: dokumenty literackie, rękopisy, ilustracje, pamiątki po wielkich twórcach N narracja - forma wypowiedzi literackiej (tzn. występującej w utworach literackich), za pośrednictwem której poznajemy świat przedstawiony dzieła; może to być opowiadanie lub opis; nadawca tej wypowiedzi (narrator) może być ukryty poza dziełem, zewnętrzny wobec świata przedstawionego, mówiący o postaciach i zdarzeniach w trzeciej osobie (jest to narracja autorska), ale może też występować jako bohater utworu relacjonujący zdarzenia przeżyte lub tylko widziane albo zasłyszane (jest to narracja w pierwszej osobie - narracja pamiętnikarska); narracja jest główną formą utworu epickiego narrator - w utworze literackim, najczęściej epickim - fikcyjna osoba opowiadająca przebieg zdarzeń; nadawca wypowiedzi, za pośrednictwem której poznajemy świat przedstawiony dzieła; zob. też narracja, podmiot literacki narrator abstrakcyjny - narrator rozporządzający pełną wiedzą o postaciach i wydarzeniach narrator konkretny - narrator będący postacią literacką - świadkiem lub uczestnikiem przedstawionych wydarzeń narządy mowy - części ciała biorące udział w wytwarzaniu dźwięków mowy (powstawaniu głosek): płuca z tchawicą, krtań z wiązadłami głosowymi, jama nosowa, gardłowa i ustna wraz z organami, które w nich się znajdują (zęby, język, dziąsła, podniebienie, wargi) naturalizm - metoda twórcza, polegająca na drobiazgowym i szczegółowym przedstawianiu miejsc, zdarzeń, postaci, przedmiotów, dążeniu do maksymalnie obiektywnego przedstawiania rzeczywistości, bez komentowania jej; od realizmu różni się przede wszystkim większym przywiązaniem do szczegółów oraz podkreślaniem czynników biologicznych decydujących o życiu ludzi nazwa - wyraz lub związek wyrazów odnoszący się do osoby, przedmiotu, zjawiska, procesu itp.; jeśli nazwa odnosi się tylko do jednej osoby, przedmiotu, zjawiska, procesu (identyfikuje je) - jest to nazwa własna: Polska Akademia Nauk, Babia Góra, Don Kichot, Słońce neologizm - nowo utworzony wyraz, który służy do oznaczenia nowego przedmiotu lub pojęcia, wyraz istniejący, który nabrał nowego znaczenia (neologizm znaczeniowy), nowa forma wyrazu, a także nowy stały związek wyrazowy (np. pogoda dla bogaczy - neologizm frazeologiczny) nieosobowe formy czasownika :o, formy nieosobowe czasownika notatka - krótki tekst zapisany w celu zapamiętania (np. notatka z lekcji) lub podania czegoś do wiadomości (np. notatka prasowa) nowela - niewielki prozaiczny utwór epicki o skondensowanej i wyraziście zarysowanej akcji, zwykle jednowątkowy, w którym ośrodkiem zwartej i podlegającej wielu (rozmaitym w historii tego gatunku) ograniczeniom kompozycji jest punkt kulminacyjny w rozwoju fabuły O oboczność - wykształcone w dawnych epokach rozwoju języka zjawisko współistnienia różnych postaci tego samego rdzenia (tematu fleksyjnego) - ten sam rdzeń (temat) występuje w różnych postaciach, tj. ze zmienionym składem głoskowym; owe różne postacie tego samego rdzenia (tematu) nazywamy rdzeniami (tematami) obocznymi; w rdzeniu (temacie) wymieniać się mogą samogłoski (wymiana samogłoskowa) : las - leśny, dąb - dębowy - mówimy wówczas o oboczności samogłoskowej (a - e, ą - ę) lub spółgłoski (wymiana spółgłoskowa): piec - piekarz, mucha - muszka, kosa - kosie (c - k, ch - sz, s - ś) - mówimy wówczas o oboczności spółgłoskowej; jeżeli jedna głoska zastępuje drugą - taka wymiana nazywa się wymianą jakościową, jeśli zaś w pewnych formach pewne głoski zanikają - taka wymiana nazywa się wymianą ilościową: brać - zabierać, len - lniany; wymiana głosek uwarunkowana jest wpływem głosek sąsiadujących obraz (literacki) - obraz realizowany w słowach: 1. świat przedstawiony dzieła literackiego, odzwierciedlający jakąś rzeczywistość, np. obraz życia XIX-wiecznej wsi polskiej w "Chłopach" 2. część świata przedstawionego utworu, zaprezentowana w sposób wywołujący u odbiorcy bogate i wyraziste przedstawienie plastyczne 3. obraz poetycki (zob.) obraz poetycki - obraz realizowany w słowach, wykorzystujący ich wieloznaczność, pozwalającą ukazać świat od nowej, nie znanej jeszcze strony: subiektywne przedstawienie określonego wycinka rzeczywistości (tak, jak się jawi poecie) lub niebezpośrednie (nie w formie nazywania np. uczuć) przedstawienie świata wewnętrznego podmiotu obrazowanie (poetyckie) - 1. sposób konstruowania obrazu poetyckiego, właściwy danemu twórcy, epoce literackiej itp. 2. zespół obrazów poetyckich występujących w konkretnym utworze obrazowanie deformujące, obrazowanie przekształcające - konstruowanie obrazu poetyckiego udziwniającego i zniekształcającego rzeczywistość za pomocą elementów zaczerpniętych ze świata realnego obrazowanie fantastyczne - konstruowanie obrazu poetyckiego za pomocą elementów nie mających odpowiedników w świecie rzeczywistym obrazowanie mimetyczne :o, obrazowanie realistyczne obrazowanie przekształcające :o, obrazowanie deformujące obrazowanie realistyczne, obrazowanie mimetyczne - konstruowanie obrazu poetyckiego wiernie naśladującego istniejącą rzeczywistość obwoluta - zewnętrzna okładzina książki (papierowa, plastikowa, celofanowa) chroniąca oprawę lub8i spełniająca funkcję reklamową odbiorca dzieła literackiego - 1. konkretny czytelnik utworu 2. spodziewany czytelnik utworu, do którego utwór jest adresowany okolicznik - określenie czasownika (orzeczenia), przymiotnika lub przysłówka; informuje, w jaki sposób, w jakich okolicznościach odbywa się czynność, trwa proces lub stan, np. mówił wyraźnie, wyjątkowo uczynny, wczoraj wieczorem; okolicznik różni się od dopełnienia tym, że łączy się z członem nadrzędnym (np. orzeczeniem) na zasadzie związku przynależności okolicznik celu - okolicznik informujący o celu danej czynności; odpowiada na pytania po co?, w jakim celu?; najczęściej okolicznikiem celu jest wyrażenie przyimkowe z przyimkiem dla, na, po, np. (idę) po chleb, (idę) na zebranie, (spaceruję) dla zdrowia, lub bezokolicznik (pojechał) zobaczyć, (poszedł) się uczyć okolicznik czasu - okolicznik określający czas trwania, rozpoczęcia lub zakończenia danej czynności; odpowiada na pytania kiedy?, jak często?, jak długo?, odkąd?, w jakim czasie?, do jakiego czasu?; funkcję okoliczników czasu najczęściej pełnią wyrażenia przyimkowe: (czekamy) do ósmej, (czekamy) od rana, (wstaliśmy) o świcie, a także przysłówki: długo (czekamy), (to było) wtedy, (czekamy) dniem i nocą okolicznik miejsca - okolicznik określający miejsce, gdzie odbywa się dana czynność, ku któremu czynność jest skierowana, od którego się zaczyna; odpowiada na pytania gdzie?, skąd?, dokąd?, którędy?; funkcję okoliczników miejsca mogą pełnić wyrażenia przyimkowe (szukano) w morzu, w powietrzu i na lądzie, przysłówki: (stał) niżej, dołem (płynie rzeka) i zaimki przysłowne: (był) tam, tu (go nie ma) okolicznik przyczyny - okolicznik określający przyczynę danej czynności; odpowiada na pytania dlaczego?, z jakiego powodu?, przez co?, za co?, z jakiej przyczyny?; najczęściej funkcję okoliczników przyczyny pełnią wyrażenia przyimkowe: (uciekł) ze strachu, (płakał) z bólu, (zajrzał do pokoju) przez ciekawość okolicznik przyzwolenia - okolicznik informujący o warunkach, które powinny przeszkodzić, a nie przeszkodziły w wykonaniu pewnej czynności; odpowiada na pytania mimo co?, pomimo co?, wbrew czemu?, bez względu na co?: mimo upału (ciężko pracowali), pomimo choroby (zdążył wszystko wykończyć), bez względu na pogodę (wyjadę jutro), wbrew zakazom (wyszedł z domu) okolicznik sposobu - okolicznik informujący o sposobie przebiegu czynności; odpowiada na pytania jak?, w jaki sposób?: (szedł) powoli, z krzykiem (wypadł z sali) okolicznik stopnia i miary - okolicznik określający intensywność czynności; odpowiada na pytania jak?, w jakim stopniu?, jak bardzo?, ile?: (pracowałem) jak szatan, (była) bardzo wdzięczna okolicznik warunku - okolicznik informujący o okolicznościach, od których zależy czynność; odpowiada na pytania pod jakim warunkiem?, w jakich warunkach?: w razie deszczu (nie wyjdę z domu), w wypadku zgubienia biletu (zapłacisz karę) określenia, części zdania drugorzędne, części zdania podrzędne - części zdania określające podmiot lub orzeczenie: przydawki, dopełnienia lub okoliczniki onomatopeja, dźwiękonaśladownictwo - naśladowanie za pomocą dźwięków mowy różnych dźwięków pozajęzykowych: odgłosów wiatru, deszczu, maszyn, przyrody; najprostsze postaci onomatopei to wyrazy dźwiękonaśladowcze - wyrazy, których brzmienia wiążą się z oznaczanymi przez nie zjawiskami: świstać, zgrzyt, pisk, kra-kra, bum! opera - utwór sceniczny słowno-muzyczny, w którym akcji dramatycznej towarzyszy muzyka, złożony z partii śpiewanych i orkiestrowych, wstawek baletowych i niekiedy partii mówionych operetka - widowisko słowno-muzyczne o charakterze rozrywkowym, o komediowym libretcie, lekkiej i melodyjnej muzyce, z wieloma partiami mówionymi, baletem opis - forma narracji polegająca na szczegółowym przedstawieniu elementów składowych świata przedstawionego poprzez analizę i wyszczególnienie ich cech głównie zewnętrznych (wygląd postaci, przedmiotów, przebiegi zjawisk przyrodniczych) opis poetycki - opis podporządkowany wyobraźni autora- obserwatora, stwarzający, dzięki użyciu w nim języka poetyckiego, poetycki odpowiednik wyglądu zjawiska, osoby lub rzeczy; zob. też opis rzeczowy opis rzeczowy - opis odtwarzający możliwie obiektywnie wygląd zjawiska, osoby lub rzeczy opowiadanie - 1. forma narracji polegająca na przedstawieniu pewnego następstwa zdarzeń rozwijających się w czasie, ukazywaniu zmienności stanów rzeczy; zob. też opis 2. niewielki utwór epicki o jednowątkowej fabule i swobodnej kompozycji (w odróżnieniu od noweli, która posiada zwartą kompozycję z zaznaczonym punktem kulminacyjnym w rozwoju fabuły) opowiadanie informacyjne - opowiadanie powiadamiające o zdarzeniach typowych i powtarzalnych w świecie przedstawionym lub ogólnikowa prezentacja zdarzeń przez narratora opowiadanie unaoczniające - opowiadanie, w którym narrator przedstawia zdarzenia używając, w celu uplastycznienia wypowiedzi, form czasu teraźniejszego w funkcji czasu przeszłego, np. Byłem wczoraj na spacerze. Idę, a tu deszcz leje, patrzę - a tu drzewo złamane. opowiadanie właściwe - opowiadanie, w którym narrator przedstawia zdarzenia kolejno po sobie, z podkreśleniem związków między nimi (zwłaszcza przyczynowych), używając form czasu przeszłego ortografia - 1. ogół zasad i przepisów dotyczących poprawnego pisania 2. dyscyplina naukowa zajmująca się ustalaniem zasad i przepisów dotyczących poprawnego pisania orzeczenie - najważniejsza część zdania, oznaczająca czynność lub stan przypisywany podmiotowi; wyróżniamy orzeczenia czasownikowe i imienne (zob.); zob. też związek główny orzeczenie czasownikowe, orzeczenie proste - orzeczenie wyrażone czasownikiem w formie osobowej lub (w zdaniach bezpodmiotowych) w formie bezosobowej orzeczenie imienne, orzeczenie złożone - orzeczenie wyrażone przez czasownik posiłkowy w formie osobowej, który nie ma pełnego, samodzielnego znaczenia - łącznik i inną część mowy - orzecznik; w roli łącznika występują czasowniki być, bywać, stać się, stawać się, zostać, zostawać, robić się, zrobić się, w roli orzecznika - rzeczowniki (również w formie wyrażenia przyimkowego), liczebniki, przymiotniki, bezokoliczniki: (Janek) był chory. (On) jest zdrów. (Brat) stał się milczący. (Alojzy) został lekarzem. Robi się późno. (Nic) nie było widać. (Warszawa) to miasto; łącznik to powstał przez opuszczenie łącznika jest orzeczenie proste :o, orzeczenie czasownikowe orzeczenie złożone :o, orzeczenie imienne orzecznik zob. orzeczenie imienne osobowe formy czasownika :o, formy osobowe czasownika ożywienie :o, animizacja P pagina - numer stronicy książki; żywą paginą nazywamy umieszczony u góry stronicy tytuł książki lub rozdziału, a w słownikach i encyklopediach pierwsze i końcowe hasło danej stronicy (lub część hasła) pamiętnik - opowiadanie, z pewnego dystansu czasowego, o wydarzeniach, których autor był uczestnikiem lub naocznym świadkiem, albo w ogóle o swoim życiu; zob. też dziennik pantomima - widowisko teatralne, w którym zdarzenia i stany emocjonalne ukazywane są bez użycia słów, za pomocą ruchów, gestów i mimiki (ruchów mięśni twarzy) paradoks - zaskakujące stwierdzenie sprzeczne z przyjętym powszechnie mniemaniem, sprzeczne również wewnętrznie, wyrażające jednak nieoczekiwaną prawdę, np. cisza aż dzwoniła w uszach paralelizm - rodzaj powtórzenia; powtarzanie w wypowiedzi elementów zbudowanych podobnie, na zasadzie tego samego schematu; jeśli powtarzają się podobnie zbudowane zdania - mówimy o paralelizmie składniowym; powtarzający się refren to przykład paralelizmu kompozycyjnego; paralelizm często pojawia się w pieśniach ludowych lub utworach stylizowanych na ich podobieństwo partykuła - część mowy obejmująca wyrazy nieodmienne, niesamodzielne, wyrażające lub uwydatniające rozkaz, pytanie, przypuszczenie, życzenie; umacnia lub modyfikuje znaczenie wyrazów lub zdań, np. -że (dajże mi spokój!), by (ona by wiedziała), no (weź no tę ksiażkę), niech, oby, tak, nie, czy pergamin - 1. skóra zwierząt specjalnie wyprawiona, używana dawniej jako materiał do pisania i oprawy książek 2. dokument napisany na pergaminie 1. 3. przezroczysty papier, odporny na działanie wody i tłuszczów, używany do rysunków technicznych i na opakowania personifikacja :o, uosobienie pieśń - 1. utwór poetycki wierszowany, stroficzny, rytmiczny, o prostej budowie i składni, zawierający elementy powtarzające się (budowa zwrotki, rytm, refren, słowa i grupy słów); pieśni są najstarszym i najbardziej rozpowszechnionym gatunkiem poezji lirycznej, dawniej związanym z muzyką 2. w literaturze średniowiecznej - utwór epicki o tematyce historycznej lub legendarnej, np. "Pieśń o Rolandzie" 3. utwór słowno-muzyczny, o tekście poetyckim pieśń ludowa - ludowy utwór poetycki nierozłącznie związany z muzyką (przeznaczony do śpiewania); charakteryzuje się budową stroficzną, licznymi powtórzeniami (refren) i zdrobnieniami, stałymi epitetami; zob. też literatura ludowa plan (filmowy) - zasięg wizualny obrazu filmowego, pole widzenia otwierane przez ten obraz; za jednostkę wielkości planu przyjęto sylwetkę ludzką, jeśli ukazana jest w całości - mówimy o planie pełnym, do kolan - o planie amerykańskim; plan ogólny przedstawia szeroki widok, na którym sylwetka człowieka jest drobnym elementem kompozycji tła, plan daleki - obejmuje większą przestrzeń i większą grupę osób, bliski - ukazuje popiersie postaci, zbliżenie - to ujęcie z bliska fragmentu postaci lub przedmiotu, a detal - ujęcie ukazujące jakiś szczegół osoby ludzkiej lub przedmiotu podanie - opowieść ludowa utrwalona i przekazywana najczęściej ustnie, z czasem zapisana; związana tematycznie z jakimiś historycznymi bądź legendarnymi zdarzeniami, postaciami lub miejscami; zawiera wiele elementów fantastycznych, lecz odwołuje się do faktów, przedmiotów lub miejsc rzeczywistych; podanie zwane jest czasem legendą podmiot - część zdania nazywająca osobę lub przedmiot (zjawisko, roślinę, zwierzę itp.), o którego czynności lub stanie mówi orzeczenie: Janek pisze. Stół stoi na podłodze. Słońce wschodzi. Lekcja jest skończona; w funkcji podmiotu występują zazwyczaj rzeczowniki w mianowniku, a więc odpowiadające na pytania kto? co? a także inne części mowy, jeśli mają znaczenie rzeczownikowe: Wiódł ślepy kulawego. Oskarżeni weszli do sali. Dwóch pójdzie z tobą, a czterech ze mną. Chcieć to móc; podmiot wyrażony formą mianownika nazywamy podmiotem gramatycznym; zob. też podmiot logiczny, podmiot domyślny, związek główny podmiot czynności twórczych zob. podmiot literacki podmiot domyślny - pojęcie odnoszone do wyrazu, który mógłby wystąpić w funkcji podmiotu, ale został przez mówiącego pominięty w wypowiedzeniu; odbiorca może go odtworzyć na podstawie końcówki osobowej czasownika w orzeczeniu, np. Pisałeś (ty). Rozmawialiśmy głośno (my) podmiot gramatyczny zob. podmiot podmiot liryczny - w utworze lirycznym - fikcyjna osoba wypowiadająca swoje przeżycia, doznania, myśli i poglądy; nie należy utożsamiać go z autorem, lecz wśród podmiotów literackich wyróżnia się bliskimi z nim związkami - z jego myślami, poglądami, biografią itp. i często jest jakby literackim odpowiednikiem autora; zob. też podmiot literacki podmiot literacki - fikcyjna osoba w utworze literackim, która jest twórcą świata przedstawionego i równocześnie sama jest w jakimś stopniu w dziele zaprezentowana; w epice - narrator, w liryce - podmiot liryczny w utworze dramatycznym istnienie podmiotu literackiego jest zatajone (może się on ukrywać poza np. zdarzeniami, postaciami); podmiotu literackiego nie należy utożsamiać z autorem, autor jest podmiotem czynności twórczych, w wyniku których powstaje dzieło literackie podmiot logiczny - podmiot wyrażony w formie dopełniacza lub celownika; podmiot w dopełniaczu występuje w zdaniach, w których orzeczenie mówi o wystarczaniu, braku lub nadmiarze czegoś, przybywaniu czegoś lub ubywaniu: Nie było cukru. Chęci im przybywało. Pieniędzy mu wystarczy; podmiot w celowniku występuje w zdaniach typu: Jankowi jest gorąco. Straszno mi się zrobiło. Dobrze mu się pracowało. podmiot szeregowy, podmiot rozwinięty - podmiot wyrażany zespołem wyrazów pozostających w stosunku współrzędnym: Chłopcy i dziewczęta wybiegli ze szkoły. Piotr albo Basia odda ci ksiażkę, lub podrzędnym: Chłopcy z dziewczętami poszli do teatru podstawa słowotwórcza, temat słowotwórczy - część wyrazu podstawowego, która wchodzi w skład wyrazu pochodnego: cierpliw(y) - cierpliw-ość, mił(y) - mil-utki poemat prozą - liryczny utwór refleksyjny lub osobisty, o zwartej, wyrazistej kompozycji, napisany prozą choć często zrytmizowany; charakteryzuje się językiem poetyckim o szczególnym doborze słów i bogatej metaforyce; zob. też proza poetycka poezja - 1. przeciwieństwo prozy, utwory pisane wierszem 2. liryka (obejmująca nie tylko utwory wierszowane, lecz i utwory liryczne prozą) poezja lingwistyczna - poezja, w której dominuje warstwa językowa, formalna, nad warstwą treściową; polega na uwydatnieniu roli samych słów (często z pominięciem ich znaczenia) - "pokazuje" niejako ich brzmienie, wzajemne powiązania, pochodzenie, wieloznaczność itp. pointa, puenta - wyraz lub zdanie zamykające wypowiedź i podkreślające jej sens, zaskakujące, często dowcipne, wyróżniające się na tle wypowiedzi; w utworach poetyckich często bywa kompozycyjnie wyodrębniona polemika - spór (w prasie, na zebraniu) na temat jakiegoś zagadnienia naukowego, politycznego, literackiego itp. porównanie - uwydatnienie pewnych właściwości opisywanego zjawiska przez wskazanie na jego podobieństwo do innego zjawiska; dwa człony porównania łączą najczęściej wyrażenia jak, jako, jakby, niby, na kształt, podobny, jak gdyby itp.: "Jak dziki zwierz przyszło Nieszczęście do człowieka" C. K. Norwid "Fatum" w pracach naukowych porównanie pełni funkcję poznawczą porównanie homeryckie - porównanie, w którym drugi człon stanowi rozwinięty obraz poetycki porządek alfabetyczny zob. alfabet postać epizodyczna zob. bohater utworu postać literacka - fikcyjna osoba występująca w świecie przedstawionym utworu literackiego postać uboczna zob. bohater utworu powieść - utwór epicki pisany prozą, o swobodnej i elastycznej kompozycji, rozbudowanej, często wielowątkowej fabule, obejmującej dzieje wielu bohaterów i środowisk społecznych i o szerokim tle przedstawionych zdarzeń; świat przedstawiony powieści poznajemy za pośrednictwem narratora; powieści mogą podejmować najróżniejszą tematykę: historyczną, społeczno-obyczajową, psychologiczną, kryminalną, podróżniczą itp. powieść biograficzna - powieść łącząca dane historyczne głównie dotyczące osoby, o której mówi (biograficzne) z fikcją fabularną; zob. też biografia powieść fantastyczno-naukowa zob. science fiction powieść historyczna - powieść, w której świat przedstawiony umieszczony został w przeszłości; autor dba o prawdziwość prezentowanych wydarzeń, dąży do przedstawienia charakterystycznych problemów danej epoki, często obok fikcyjnych wprowadza znane postacie historyczne powieść podróżnicza - powieść przedstawiająca przygody w czasie podróży, najczęściej do krajów egzotycznych powieść psychologiczna - powieść przedstawiająca przede wszystkim życie wewnętrzne postaci: ich uczucia, refleksje, motywy postępowania; fabuła w powieści psychologicznej ma znaczenie podrzędne powieść społeczno-obyczajowa - powieść, której świat przedstawiony jest obrazem jakiegoś środowiska społecznego, przedstawia je w sposób bardzo szeroki i dokładnie charakteryzuje powtórzenie - dwukrotne lub wielokrotne wystąpienie tego samego elementu językowego (np. głoski, wyrazu, grup wyrazów lub schematów budowy np. zdania) w jakimś fragmencie tekstu lub w całym tekście: "nocne WYPYCHANIE PTAKÓW, nocne KURSY STENOGRAFII, nocny TEATR KRÓL SZLARAFII, nocne GORSETY KOLUMBIA, nocny TRAMWAJ, nocna TRUMNA" K. I. Gałczyński "Zaczarowana dorożka" prolog - część początkowa utworu epickiego lub dramatycznego, zawierająca informacje o okolicznościach poprzedzających właściwą akcję protokół - wypowiedź relacjonująca zgodnie z rzeczywistością i bardzo dokładnie przebieg obrad, posiedzeń, zebrań proza - 1. przeciwieństwo poezji, utwory, w których brak stałego, powtarzającego się rytmu, rymów, zwrotek 2. ogół utworów narracyjno-fabularnych (powieści, opowiadania itp), w odróżnieniu od poezji lirycznej i utworów dramatycznych proza poetycka - utwór prozaiczny o prostej fabule napisany językiem poetyckim i silnie zrytmizowany (co zbliża go do poezji) przedakcja - zdarzenia poprzedzające początek akcji; wyodrębnione z całości utworu mogą stanowić prolog (zob.) przedrostek zob. formant przerzutnia - rozbieżność między granicą wersu a granicą zdania; zdanie lub jego spoista cząstka nie zamykają się w ramach wersu i niewielki ich odcinek zostaje "przerzucony do wersu następnego, koniec wersu przypada wewnątrz zdania, a intonacja wersu nie zgadza się z intonacją zdania: "Błogosławione jest i obce dalej powietrze, które się jak myrra pali" C. K. Norwid "Próby" przycisk :o, akcent dynamiczny przydawka - część zdania, która może określać każdy rzeczownik w zdaniu, niezależnie od jego funkcji; przydawki odpowiadają na pytania jaki?, jaka?, jakie?, który?, która?, które?, czyj?, czyja?, czyje?, ile?; najczęściej wyrażane są przez przymiotniki, imiesłowy przymiotnikowe, zaimki przymiotne i liczebniki - są to przydawki przymiotne: dobra córka, mój dom, dwie dziewczynki, wiele lat, tamten pan, niektóre wyrazy; przydawka wyrażana przez rzeczownik występujący w tym samym przypadku, co rzeczownik określany, to przydawka rzeczowna: miasto Warszawa, pan doktor, siostra przyjaciółka; przez rzeczownik w dopełniaczu - przydawka dopełniaczowa: książka brata, dom ojca; przez rzeczownik z przyimkiem wyrażane są przydawki przyimkowe: pogoda dla bogaczy, domki z piasku, kwiatki od gości przydawka dopełniająca, przydawka dopełnieniowa - przydawka wyrażona przez rzeczownik, odpowiadająca na pytania dopełnienia (kogo?, czego?, komu?, czemu?, kogo?, co?, kim?, czym?) i tym różniąca się od przydawki dopełniaczowej; występuje przy rzeczownikach odczasownikowych lub odprzymiotnikowych oraz wymagających dopełnienia: litość nad psem, pisanie książki, walka na słowa, opowiadanie o książce, pchnięcie kulą, wierność ojczyźnie, pełen obaw, wart zapłaty przydawka okolicznikowa - przydawka, która łączy się zarówno z rzeczownikiem (w funkcji podmiotu lub dopełnienia), jak też z czasownikiem (występującym w funkcji orzeczenia); pełni jednocześnie funkcję przydawki i okolicznika; wyraża cechę odniesioną do podmiotu (lub dopełnienia) i do czynności (orzeczenia): dzieci wracały do domu roześmiane - roześmiane dzieci i wracały roześmiane; przypadek, liczbę, rodzaj przydawka okolicznikowa ma zgodny z rzeczownikiem, do którego się odnosi przydawka przyimkowa zob. przydawka przydawka przymiotna zob. przydawka przydawka rzeczowna zob. przydawka przyimek - część mowy obejmująca wyrazy nieodmienne, niesamodzielne; występuje z rzeczownikiem i rządzi określonym przypadkiem rzeczownika; oznacza stosunek między wyrazami określanymi i określającymi, np. byliśmy nad morzem, schowała do szuflady, sięgnął po cukier; rozróżniamy przyimki proste: do, po, w, na, o, przy i złożone z dwóch lub trzech przyimków lub przyimka i innej części mowy zapisanych łącznie: zza, podczas, sponad, oprócz, pośród przymiotnik - część mowy obejmująca wyrazy oznaczające cechę czegoś, samodzielne; odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje; w zdaniu pełni funkcję przydawki, może też być orzecznikiem przypadki - formy rzeczowników, przymiotników, niektórych zaimków i liczebników oraz imiesłowów przymiotnikowych wskazujące ich różnorodne funkcje w zdaniu; w języku polskim odróżniamy siedem przypadków: 1. Mianownik kto ? co ? 2. Dopełniacz kogo ? czego ? 3. Celownik komu? czemu? 4. Biernik kogo ? co ? 5. Narzędnik kim? czym? 6. Miejscownik o kim? o czym? 7. Wołacz - w tekście przypadki wyrazów rozpoznajemy po pytaniu, na które odpowiadają, po końcówce i po funkcji jaką pełnią w zdaniu, można odwołać się też do kontekstu, który wyznaczy określony przypadek, np. To jest..... dla mianownika, Nie było..... dla dopełniacza, Nie sprzeciwia się..... dla celownika, Widział..... dla biernika, Kierują..... dla narzędnika, Mówią o..... dla miejscownika, Biegnij..... dla wołacza; formy przypadków przymiotnika zgodne są z formami przypadków rzeczownika, który określają przypadki zależne - formy rzeczownika (od dopełniacza do miejscownika) występujące w zdaniu jako określenia podmiotu, orzeczenia lub innych określeń przyrostek zob. formant przytoczenie zob. mowa niezależna pseudonim - zmyślone imię, nazwisko lub znak graficzny używany w wystąpieniach publicznych - w utworach drukowanych, na scenie - zamiast właściwego imienia i nazwiska publicystyka - artykuły prasowe podejmujące zagadnienia aktualne i ważne ze społecznego punktu widzenia puenta :o, pointa punkt kulminacyjny - szczytowy moment akcji; moment, w którym konflikt osiąga najwyższy stopień wyrazistości pytanie retoryczne - pytanie pozorne, nie wymagające odpowiedzi, sformułowane dla podkreślenia treści całej wypowiedzi R rdzeń - najmniejsza, niepodzielna cząstka znaczeniowa wyrazu, wspólna innym wyrazom pokrewnym, np. noc, nocować, przenocować, nocny, nocnik, nocka, północ rdzeń oboczny zob. oboczność realizator akustyczny - specjalista zajmujący się realizacją techniczną audycji radiowych (łączeniem części audycji w całość, nagrywaniem, sprawdzaniem itp.) realizm - metoda twórcza polegająca na dążeniu do odtwarzania zjawisk, przedmiotów i osób (budowaniu świata przedstawionego) zgodnie z prawdziwym obrazem rzeczywistości i aktualną wiedzą psychologiczną, społeczną itp. o niej recenzja - wypowiedź (np. w czasopiśmie) omawiająca i oceniająca dzieło literackie, plastyczne, muzyczne, naukowe, widowisko, film, audycję, wystawę, koncert itp. recytatyw, recitativo - śpiew zbliżony do deklamacji (np. w operze) refren - w utworach poetyckich - fragment wersu, cały wers lub strofa powtarzająca się w tych samych, stałych miejscach wiersza, np. w zakończeniu kolejnych strof lub między strofami rekwizyt - drobny przedmiot potrzebny na scenie w danym przedstawieniu lub na planie filmowym w czasie filmowania, np. rękawiczki, filiżanka, szpada reportaż - utwór publicystyczno-literacki lub filmowy, mający na celu przekazanie wiadomości i komentarza na temat wydarzeń, których autor (reporter) był bezpośrednim świadkiem lub uczestnikiem; może łączyć materiał autentyczny z fabułą wymyśloną retoryka - rozwinięta w starożytności i potem kontynuowana sztuka wymowy (wygłaszania przemówień); środki stylistyczne, wzmacniające siłę oddziaływania na słuchaczy i zapewniające wypowiedzi niecodzienny, ozdobny, klarowny, wzniosły (inny niż przy zwykłym porozumiewaniu się) charakter, wyróżnione już przez starożytnych Greków, nazywamy figurami retorycznymi, są to m.in. anafora, apostrofa, antyteza, pytanie retoryczne; retoryka wywarła wielki wpływ na literaturę, głównie poezję reżyseria - czynności wykonywane przez reżysera, związane z realizacją przedstawienia teatralnego filmu, audycji radiowej lub telewizyjnej w myśl przyjętej koncepcji inscenizacyjnej; są to m.in.: opracowanie tekstu np. dramatycznego lub scenopisu, ustalenie obsady aktorskiej, scenografii, prowadzenie prób; często reżyser spełnia też obowiązki inscenizatora rodzaj gramatyczny rzeczowników - właściwość rzeczowników, która sprawia, że określające go przymiotniki, zaimki, imiesłowy przymiotnikowe, liczebniki oraz czasowniki otrzymują formę męską (np. wysoki pan), żeńską (wysoka pani) lub nijaką (wysokie dziecko); rodzaj rzeczowników ma charakter umowny, rozpoznaje się go na podstawie formy wyrazów określających lub form przypadków zależnych: biała kość, białej kości (rodzaj żeński), nowy gość, nowego gościa (rodzaj męski) rodzaj literacki - 1. zespół ogólnych cech budowy utworu, powtarzalnych i pozwalających zaliczyć go do pewnej grupy utworów; cechy te warunkuje obecność lub brak narratora lub podmiotu lirycznego, różna prezentacja świata przedstawionego i różna budowa językowo-stylistyczna; w obrębie rodzaju literackiego występują różne gatunki literackie; wyróżnia się trzy główne rodzaje literackie: epikę, lirykę i dramat 2. grupa utworów literackich o wspólnych cechach wymienionych w punkcie 1. rodzina wyrazów - zespół wyrazów pokrewnych, zawierających ten sam rdzeń, np. dom, domek, domowy, udomowić, zadomowić się, domostwo, domisko, bezdomny, domownik, podomka..., w pewnych wypadkach rdzeń utożsamia się z wyrazem podstawowym rozprawka - krótka wypowiedź pisemna, oparta na rozumowaniu, wyjaśnianiu, uzasadnieniu i wnioskowaniu; w rozprawce potwierdzamy lub zaprzeczamy słuszności jakiejś tezy; stanowi popularny rodzaj ćwiczenia szkolnego równoważnik zdania - wypowiedzenie (wyraz lub grupa wyrazów), które nie zawiera orzeczenia czasownikowego, ale wyraża komunikat jak zdanie, np. Prace rozpoczęte. Moc wrażeń, Cisza!; w równoważniku zdania orzeczenie zostało przez mówiącego jakby pominięte, słuchacz może je odtworzyć; jeśli uzupełnimy brakujący człon orzeczenia równoważnik staje się zdaniem: Prace zostały rozpoczęte. Mamy moc wrażeń. Niech będzie cisza!; równoważniki zdań występują również jako składniki w zdaniach złożonych, np. Wszyscy pracują, a ty co? Nie czas żałować róż, gdy płoną lasy; zob. imiesłowowy równoważnik zdania rym - identyczność lub podobieństwo pod względem brzmieniowym zakończeń wyrazów (w poezji - występujących w określonym miejscu dwóch lub więcej wersów - zwykle na końcu) rym dokładny - rym oparty na identyczności brzmień zakończeń wyrazów, np. złoty8namioty, dzieweczko8miasteczko rym krzyżowy, rym przeplatany - rym wiążący co drugi wers wiersza, według wzoru a b a b: "Skrzy łuczywo a Nocka długa b Przędzie żywo a Jedna, druga." b T.Lenartowicz "Sen i drzemka" rym męski - rym oparty na wyrazach lub zestrojach akcentowanych na ostatniej sylabie: "Choć pól i łąk Odmładzasz krąg [...] Nie wrócisz mi Młodości dni " A. Asnyk "Choć pól i łąk" rym niedokładny - rym oparty na podobieństwie (nie identyczności) brzmień zakończeń wyrazów, np. bledną8jedno, dalej8fali, potem8okien; zob. też asonans, konsonans rym okalający - rym wiążący początkowy i końcowy wers pewnego układu rymowego, wersy środkowe mogą się rymować między sobą, np. według wzoru a b b a: "Na matkę wspomnij swą, a Na miłość, co bez plam, b Zwątpieniu zadaj kłam b I obmyj duszę łzą." a A. Asnyk "Echo kołyski" rym parzysty - rym wiążący dwa kolejne wersy, według wzoru aa bb cc...: "Grajże grajku, będziesz w niebie a A basista koło ciebie a Miły grajek się przyłoży b I basista nienajgorzej b Ten zawodzi, ten doprawi c Niech im Pan Bóg błogosławi" c T. Lenartowicz "Do mojego grajka" rym przeplatany :o, rym krzyżowy rym żeński - rym oparty na wyrazach lub zestrojach akcentowanych na przedostatniej sylabie: " W szczerym polu na ustroni Złote jabłka na jabłoni Złote liście pod jabłkami Złota kora pod liściami" T. Lenartowicz "Złoty kubek" rytm - występująca w tekście literackim uchwytna powtarzalność pewnych elementów językowych, takich jak sylaba, rym, akcent, intonacja, wers, strofa, stopa rzeczownik - część mowy obejmująca wyrazy samodzielne, oznaczające osoby, przedmioty, zwierzęta, rośliny, zjawiska, czynności, cechy lub stany; odmienia się przez przypadki i liczby, występuje w jednym z trzech rodzajów; w zdaniu najczęściej pełni funkcję podmiotu (w mianowniku lub dopełniaczu), a także dopełnienia, okolicznika, przydawki lub orzecznika rzeczownik nieosobowy - rzeczownik nie będący rzeczownikiem osobowym rzeczownik nieżywotny - rzeczownik, który nie oznacza istot żywych (osób lub zwierząt) rzeczownik osobowy - rzeczownik oznaczający ludzi (osoby) rzeczownik pospolity - każdy rzeczownik nie będący rzeczownikiem własnym, oznaczający całą klasę przedmiotów rzeczownik własny - rzeczownik oznaczający określoną osobę, określone miejsce, rzecz, instytucję itp. specjalnie wyróżnioną spośród wielu innych, służy do odróżniania jej i identyfikacji; piszemy go wielką literą: Anglik, Adam, Europa, Szczerbiec rzeczownik żywotny - rzeczownik oznaczający istoty żywe (ludzi lub zwierzęta) rzeczowniki dwurodzajowe - rzeczowniki mające formy dwóch rodzajów gramatycznych: klusek - kluska, fałd - fałda, cytat - cytata rzeczowniki wspólnorodzajowe - rzeczowniki osobowe, które mogą być użyte albo w rodzaju męskim, albo w żeńskim, w zależności od tego, czy oznaczają osobę płci męskiej czy żeńskiej: biedny sierota i biedna sierota, gapa, kaleka, pan doktor i pani doktor, magister, naczelnik, beksa S samogłoska - głoska (a o u i y e ę ą), przy wymawianiu której narządy mowy w jamie ustnej są rozwarte (otwarte), nie tworzą zwarcia ani szczeliny, a wiązadła głosowe zsunięte; samogłoska jest głównym składnikiem sylaby (zgłoski), do której wchodzą też spółgłoski, czyli jest głoską sylabotwórczą (zgłoskotwórczą); wyjątek stanowią sylaby takie jak brr! pst! satyra - utwór literacki ośmieszający i piętnujący (bez podania pozytywnego wzoru lub ideału) opisywane w nim wady i przywary ludzkie, obyczaje, osoby lub grupy, stosunki społeczne i polityczne scena - 1. wydzielona część wnętrza teatralnego, przeznaczona dla gry aktorów 2. jednostka będaca składnikiem utworu dramatycznego: cząstka akcji wyodrębniona ze względu na występujące w niej osoby - przybycie lub odejście którejś oddziela jedną scenę od drugiej scenariusz - ujęta w literacką formę treść przyszłego filmu, programu telewizyjnego, przedstawienia teatralnego; zawiera także uwagi określające sposób realizacji sceneria - tło, na którym rozgrywają się wydarzenia filmu lub sztuki (np. dekoracje, naturalne krajobrazy, wnętrza mieszkań) scenograf - specjalista (artysta) opracowujący scenografię scenografia - 1. plastyczne i architektoniczne ukształtowanie przestrzeni, na której odbywa się widowisko teatralne, filmowe lub telewizyjne; składają się nań dekoracje, oświetlenie, kostiumy i rekwizyty 2. sztuka takiego kształtowania przestrzeni scenopis - techniczny plan realizacji filmu lub programu telewizyjnego, utworzony na podstawie scenariusza; zawiera dokładny opis każdej sceny i każdego ujęcia oraz sposób ich sfilmowania, a także ostateczny tekst dialogu science-fiction - proza fantastyczno-naukowa (powieść, nowela, opowiadanie), w której świat przedstawiony umieszczony jest w wyobrażanej przyszłości i utworzony na podstawie wizji i wyobrażeń autora, ale opartych na hipotezach naukowych (tym różni się od fantastyki) dotyczących przyszłego rozwoju cywilizacji, techniki, przemian psychiki ludzkiej, kształtu i organizacji zbiorowości ludzkich semantyka - dyscyplina naukowa badająca znaczenie jednostek językowych (przede wszystkim wyrazów) sentencja :o, aforyzm składnia - dział gramatyki zajmujący się budową wypowiedzeń (zdań, równoważników zdań), a także badaniem i opisem sposobów łączenia części zdań w związki składniowe, zob. związek zgody, rządu i przynależności; nauka o częściach składowych wypowiedzenia skrótowiec - wyraz powstały z połączenia pierwszych liter, głosek lub sylab wyrazów tworzących jakąś nazwę wielowyrazową, np. Pafawag (= Państwowa Fabryka Wagonów); zob. też głoskowiec, literowiec, sylabowiec skrótowiec częściowy - skrótowiec będący cząstką pełnej nazwy, np. sam - sklep samoobsługowy skrótowiec głoskowy :o, głoskowiec skrótowiec literowy :o, literowiec skrótowiec mieszany - skrótowiec powstały z połączenia pierwszych liter i sylab wyrazów tworzących jakąś nazwę wielowyrazową: Cepelia [Ce(ntrala) P(rzemysłu) L(udowego) i A(rtystycznego)], Ce - sylaba, pe - nazwa litery, lia - głoski; zob. też literowiec, sylabowiec, głoskowiec slogan - zwięzłe sformułowanie (hasło) propagujące jakąś zasadę, pogląd, nakłaniające do czegoś; stosowane przede wszystkim w reklamie i agitacji politycznej: Coca-cola to jest to słownik - zestaw wyrazów danego języka ułożonych w jakimś porządku, zwykle alfabetycznym; może zawierać odpowiedniki tych wyrazów w innym języku (słowniki językowe) lub objaśnienia znaczeń tych wyrazów (leksykony) słowo :o, wyraz słowotwórstwo - dział morfologii, nauka zajmująca się opisem budowy wyrazów i sposobów ich tworzenia słuchowisko (radiowe) - dramatyczny utwór radiowy, odbierany wyłącznie słuchem, operujący słowami i efektami akustycznymi tak, aby zapewnić odbiorcy pełnię wyobrażeń; słuchowisko może być pisane specjalnie dla radia lub stanowić adaptację radiową tekstu literackiego spektakl :o, widowisko teatralne spójnik - część mowy obejmująca wyrazy nieodmienne, niesamodzielne; łączy zdania i wyrazy, wskazuje na stosunki współrzędne między częściami zdania pojedynczego lub dwoma zdaniami oraz na stosunki nadrzędno-podrzędne między zdaniami; spójnik łączący dwa zdania współrzędne nazywamy spójnikiem współrzędności, spójnikiem współrzędnym lub spójnikiem równorzędnym, np. i, a, ani, ni, oraz, ale, więc, dlatego; spójnik podrzędności lub inaczej spójnik podrzędny, np. gdy, kiedy, bo, choć, aż, zanim, że, jak, żeby łączy zdanie podrzędne z nadrzędnym spółgłoska - głoska, przy wymawianiu której narządy mowy zbliżają się do siebie w różnym stopniu; ze względu na stopień zbliżenia narządów mowy wyróżnia się: zwarte, szczelinowe, zwarto-szczelinowe, półotwarte (zwarto-otwarte); spółgłoski nie są sylabotwórcze; zob. też samogłoska spółgłoska miękka - spółgłoska, przy wymawianiu której środkowa część języka tworzy zwarcie lub szczelinę przy podniebieniu twardym; spółgłoski miękkie tworzą pary z odpowiadającymi im spółgłoskami twardymi, np. p~ - p, b~- b, m~- m, f~- f, k~- k, g~- g - każda spółgłoska twarda może mieć odpowiednik miękki, wyjątek stanowią spółgłoski środkowojęzykowe (ś, ź, ć, dź, ń, j), które nie mają odpowiedników twardych spółgłoska półotwarta, spółgłoska zwarto-otwarta - spółgłoska, przy wymawianiu której następuje w jednym miejscu zwarcie, w innym otwarcie narządów mowy (np. m, n, ń, l) lub zwarcie i otwarcie następują po sobie (np. r) spółgłoska przedniojęzykowa - spółgłoska, przy wymawianiu której zwarcie, szczelina lub zwarcie przechodzące w szczelinę powstaje między przednią częścią języka a zębami (t, d, s, z, c, dz) lub dziąsłami (sz, ż, cz, dż, r, l) spółgłoska szczelinowa - spółgłoska, przy wymawianiu której narządy mowy zbliżone są do siebie tworząc szczelinę, np. dolna warga tworzy szczelinę z górnym szeregiem zębów przy wymawianiu f, szczelina powstaje między przodem języka a dziąsłami przy artykulacji ż spółgłoska środkowojęzykowa - spółgłoska, przy wymawianiu której zwarcie lub szczelina powstaje między środkową częścią języka a podniebieniem twardym; zob. też spółgłoska miękka spółgłoska twarda - spółgłoska wymawiana bez wzniesienia środkowej części języka do podniebienia twardego; zob. też spółgłoska miękka spółgłoska tylnojęzykowa - spółgłoska, przy wymawianiu której zwarcie lub szczelina powstaje między tylną częścią języka a podniebieniem miękkim ( k, g, ch) spółgłoska wargowa - spółgłoska, przy wymawianiu której wargi zwierają się całkowicie (p, b, m, p~, b~, m~); jeśli między górnymi zębami a dolną wargą tworzy się szczelina, powstają spółgłoski f, w, które bywają nazywane spółgłoskami wargowo- zębowymi spółgłoska zwarta - spółgłoska, przy wymawianiu której dwa narządy mowy całkowicie przylegają do siebie (np. wargi zwierają się ze sobą przy artykulacji głosek p, b, przednia część języka zwiera się z górnymi siekaczami przy wymawianiu głosek t, d) spółgłoska zwarto-otwarta :o, spółgłoska półotwarta spółgłoska zwarto-szczelinowa - spółgłoska, która powstaje wskutek zespolenia zwarcia i szczeliny, wykonanych w tym samym miejscu jamy ustnej, np. c, dz, ć, dź, które w języku polskim są wymawiane z jednoczesnym zwarciem (np. przodu języka z zębami - przy c, dz lub środka języka z podniebieniem twardym - ć, dź) i niewielką szczeliną sprawozdanie - wypowiedź relacjonująca możliwie wiernie przebieg jakichś zdarzeń (wycieczki, uroczystości), informująca o treści filmu, audycji, przedstawienia teatralnego; sprawozdawca może opisać własne wrażenia, wyrazić swój sąd i ocenę przedstawionych wydarzeń i ludzi statysta - osoba występująca w teatrze lub w filmie w roli podrzędnej, przeważnie niemej, nie wchodząca w skład grupy działającej; często potrzeba wielu statystów grających wojsko, tłum na ulicy, gości w salonie itp. stopa - najmniejsza, stale powtarzająca się w wersie cząstka rytmiczna; składa się z dwóch, trzech lub czterech sylab, z których przeważnie jedna jest akcentowana (inne zaś nie): "Przed domem uschły biały bez Ulica szarą zaszła mgłą" J. Lechoń "Bzy w Pensylwanii" "Kto rany odbiera Jak człowiek na wojnie." T. Lenartowicz "Koń przyjaciel" W pierwszym przypadku powtarzają się stopy złożone z dwóch sylab, pierwszej nieakcentowanej, drugiej akcentowanej, w drugim - złożone z trzech sylab, nieakcentowanej, akcentowanej i nieakcentowanej stopień przymiotnika (przysłówka) - formy przymiotnika (przysłówka) wyrażające różne natężenie cechy oznaczanej przez ten przymiotnik (przysłówek), np. cienki (cienko) - stopień równy, cieńszy (cieniej) - stopień wyższy , najcieńszy (najcieniej) - stopień najwyższy; formy proste stopnia wyższego i najwyższego tworzymy za pomocą przyrostków -szy, -ejszy (dla przymiotników) i przyrostka -ej (dla przysłówków), najwyższego - za pomocą przedrostka naj-; niektóre przymiotniki (i przysłówki) w stopniu wyższym i najwyższym tracą przyrostki, które posiadają w stopniu równym: wysoki - wyższy - najwyższy, ciężko - ciężej - najciężej; formy opisowe tworzymy przez dodanie do przymiotnika (przysłówka) różnych stopni przysłówków bardzo, mało, mocno, dużo, silnie, np. ludzki - bardziej ludzki, najbardziej ludzki, niebiesko, bardziej niebiesko, najbardziej niebiesko streszczenie - krótkie i zwięzłe przedstawienie treści utworu literackiego strofa, zwrotka - powtarzająca się (co najmniej 2 razy) w wierszu, wyodrębniona graficznie całość złożona najczęściej z kilku wersów (co najmniej dwóch) strona bierna czasownika zob. formy strony czasownika strona czynna czasownika zob. formy strony czasownika strona zwrotna czasownika zob. formy strony czasownika styl - 1. określony sposób stosowania rozmaitych językowych środków wyrazu cechujący jakiś gatunek literacki, utwór, dzieła pewnego pisarza (lub pisarzy, np. żyjących i piszących w tym samym czasie) 2. potocznie - sposób formułowania wypowiedzi 3. w sztukach plastycznych, filmie, teatrze, muzyce - całokształt cech charakterystycznych dla dzieł, np. danego twórcy, epoki, szkoły stylizacja - celowe kształtowanie dzieła (np. literackiego, malarskiego, rzeźbiarskiego, filmowego) zgodnie z wymaganiami określonego stylu sylaba, zgłoska - odcinek mowy (część wyrazu lub wyraz) którego ośrodkiem jest samogłoska (sylaby złożone tylko ze spółgłosek są rzadkie, np. frr! pst!); sylaba może składać się z samogłoski (o-kno) lub samogłoski i jednej lub kilku spółgłosek; sylabę zakończoną samogłoską nazywamy sylabą otwartą (ta-ta, szy- ja), sylabę zakończoną spółgłoską lub grupą spółgłosek - sylabą zamkniętą (bez-bron-ność) sylabowiec, grupowiec - skrótowiec powstały z połączenia pierwszych sylab lub początków wyrazów tworzących jakąś nazwę wielowyrazową: PAFAWAG (lub Pafawag) [Pa(ństwowa) Fa(bryka) Wag(onów)] symbol - 1. znak umowny, zastępujący jakiś przedmiot, pojęcie, stan itp. i przywodzący ów przedmiot (pojęcie, stan) na myśl, np. symbol pierwiastka cyny to "Zn", gołąbek Picassa jest symbolem pokoju; w tym sensie symbolami są wyrazy (znaki językowe) 2. w danym utworze literackim - znak ukrytych i niejasnych treści dopuszczający rozmaite interpretacje opierające się na subiektywnych doświadczeniach i przeżyciach - w przeciwieństwie do alegorii opartej na umowie, np. "rozdarta sosna" z "Ludzi bezdomnych" S. Żeromskiego, "porcelana" z "Piosenki o porcelanie" C. Miłosza; symbol stale powtarzający się w pewnej funkcji staje się alegorią synonim - wyraz lub związek wyrazów znaczeniowo równy (synonim całkowity) lub bliski (wyraz bliskoznaczny) innemu wyrazowi lub związkowi, np. małżonka - żona, żyrant - poręczyciel (synonimy całkowite), przyrząd - narzędzie, aparat, instrument (wyrazy bliskoznaczne) sytuacja liryczna - sytuacja, której istotą jest to, że w jej centrum znajduje się jedna osoba (podmiot liryczny), będąca jej czynnym uczestnikiem i wyrażająca swoje przeżycia z tą sytuacją związane szablon językowy - sformułowanie utarte, wzór zwyczajowo naśladowany (często bezmyślnie) np. uprzejmie proszę o przychylne ustosunkowanie się do mojej prośby, pozostaję z szacunkiem... , W odpowiedzi na pańskie pismo spieszymy donieść, że spaliła nam się szafa i prosimy o ponowne nadesłanie wyżej wymienionego pisma. sztuka teatralna - potocznie - dramat, utwór literacki przeznaczony do realizacji scenicznej szyk (wyrazów w zdaniu) - określony porządek (kolejność) wyrazów tworzących zdanie; w języku polskim zwykły szyk jest dość swobodny, czemu sprzyja bogata fleksja; najczęściej na pierwszym miejscu stawiamy podmiot (grupę podmiotu), później - orzeczenie (grupę orzeczenia); podstawową zasadą szyku wyrazów w zdaniu jest nierozdzielanie wyrazów ściśle ze sobą składniowo powiązanych - określających z określanymi, tj. przydawek z rzeczownikami, a dopełnień i okoliczników z orzeczeniami; przydawka przymiotna najczęściej stoi przed rzeczownikiem określanym, ale jeżeli wyraża cechę stałą lub jest przydomkiem - po rzeczowniku: Bolesław Chrobry, hetman polny; przydawka rzeczowna stoi po rzeczowniku: kropla rosy, krzyk rozpaczy; okoliczniki wyrażone za pomocą przysłówków stoją zwykle przed wyrazami określanymi, wyrażone za pomocą wyrażeń przyimkowych i rzeczowników - przeważnie po wyrazie określanym: Janek szybko chodzi. Janek poszedł do kina. Janek wstał rano; dopełnienia stawiamy po orzeczeniach; nie należy rozpoczynać zdań od spójników, które wiążą wyrazy lub zdania (i, a, bo, że, więc, lecz, ale) szyk przestawny - szyk polegający na odstąpieniu od zwykłego szyku wyrazów; uwarunkowany jest zwykle związkami treściowymi z poprzednim zdaniem (zdaniami), czynnikami logicznymi, uczuciowymi, a także rytmicznymi (szczególnie w poezji), np. jeśli chcemy zwrócić uwagę na znaczenie jakiegoś wyrazu (lub grupy wyrazów) - możemy wysunąć go na pierwsze miejsce średniówka - stały przedział intonacyjny między wyrazami, dzielący wers na dwa człony, powtarzający się regularnie w kolejnych wersach danego wiersza (sylabicznego, sylabotonicznego lub tonicznego), np. "Już pożar złotych | liści noc jesienna gasi I charty zasypiają | na starym arrasie Prababki na portretach | i królowie Sasi Znikają wpośród zmierzchu. | Smutno w takim czasie" J. Lechoń "Romantyczność" świat przedstawiony dzieła literackiego - rzeczywistość odsłonięta w utworze, kształtowana za pośrednictwem znaków językowych (wyrazów) i ich znaczeń; na świat przedstawiony składają się rozmaite elementy: czas i przestrzeń, w której umiejscowione są wydarzenia, postacie, przedmioty, uczucia itp. T teatr - dziedzina sztuki obejmująca widowiska teatralne, polegające na odtwarzaniu (odgrywaniu) przez aktorów wobec publiczności postaci i treści utworów scenicznych; zob. też widowisko teatralne teatralna teoria dramatu zob. dramat tekst - 1. wypowiedź napisana lub wydrukowana (rzadziej ustna) w danym języku, stanowiąca skończoną całość treściową 2. ustęp napisany lub drukowany w odróżnieniu od zamieszczonych obok rysunków, tabel, przypisów itp. 3. słowa pieśni, piosenki, arii tekst główny (w dramacie) - wypowiedzi bohaterów utworu dramatycznego: dialogi i monologi; zob. też tekst poboczny tekst poboczny, didaskalia - w utworze dramatycznym - tekst zawierający wskazówki dotyczące czasu i miejsca akcji, informacje o tle, zachowaniu się bohaterów, ich strojach i o innych elementach świata przedstawionego, które nie mogły znaleźć się w tekście głównym temat - to, o czym jest mowa w dziele literackim, jego zasadniczy przedmiot rozważań, główny zespół motywów (lub jeden motyw) utworu; stanowi oś, wokół której skupiają się najważniejsze elementy dzieła i zapewnia mu wewnętrzną spoistość, np. tematem "Trenów" J. Kochanowskiego jest uczucie bólu ojcowskiego po stracie córki, tematem "Latarnika" H. Sienkiewicza - losy tytułowego bohatera temat fleksyjny - część wyrazu wyodrębniona przez oddzielenie końcówki; wyraża znaczenie wyrazu; może być dalej podzielny z punktu widzenia słowotwórczego, np. tecz-k(a), ręcz- n(y); w temacie mogą zachodzić oboczności głoskowe, np. teczc-e, ręczni-e temat oboczny zob. oboczność temat słowotwórczy :o, podstawa słowotwórcza tragedia - 1. utwór dramatyczny, w którym czynnikiem stanowiącym o rozwoju akcji i będącym jej ośrodkiem jest konflikt między dążeniami bohatera - wybitnej jednostki - a silniejszymi od niego normami moralnymi, prawami historii, interesem społecznym itp. - konflikt dwóch nie dających się pogodzić racji, w którym bohater nieuchronnie skazany jest na przegraną; zob. też tragizm 2. potocznie - nieszczęście; położenie bez wyjścia, przejmujące grozą, budzące głębokie współczucie tragizm - cecha sytuacji, w której człowiek, jednostka z reguły nieprzeciętna, znajduje się w centrum nierozwiązywalnego konfliktu między dwiema równorzędnymi wartościami; musi wybrać którąś z nich i zgodnie z tym działać, lecz jego działanie - bez względu na to co wybierze - zakończy się nieuchronną katastrofą tren - utwór żałobny, wyrażający żal z powodu czyjejś śmierci, rozpamiętujący czyny i myśli zmarłego, zawierający pochwałę jego zalet (gatunek ten - ukształtowany już w starożytnej Grecji - do poezji polskiej wprowadził J. Kochanowski) treść - termin rozmaicie rozumiany, ujmowany zazwyczaj w opozycji do formy, jako sens dzieła, w przeciwieństwie do kształtu materialnego nośnika, np. w utworze literackim - świat przedstawiony i zawartość ideowa dzieła, zespół zdarzeń i procesów, o których w dziele mowa, w przeciwieństwie do zdań i wyrazów, za pośrednictwem których dowiadujemy się o nich; zob. też forma trop - przekształcenie znaczeniowe polegające na tym, że jakiś wyraz zostaje użyty w zestawieniu z innymi w taki sposób, dzięki któremu zyskuje nowe znaczenie, bądź uwydatnia się jego znaczenie zapomniane, utajone; tropami sa przede wszystkim metafory tryb oznajmujacy zob. formy trybu tryb przypuszczajacy zob. formy trybu tryb rozkazujący zob. formy trybu typ zob. typowość typ słowotwórczy - grupa wyrazów danej kategorii (np. rzeczowników odrzeczownikowych, przymiotników odrzeczownikowych, czasowników odprzymiotnikowych itp.), która ma ten sam formant, a więc jest tworzona według tego samego modelu; typ, według którego współcześnie tworzone są nowe wyrazy pochodne, nazywamy typem słowotwórczym produktywnym; typ słowotwórczy nieproduktywny obejmuje wyrazy pochodne, które współcześnie nie są tworzone typowość - cecha postaci literackiej (typu), zdarzeń lub sytuacji przedstawionych w utworze, polegająca na tym, że są one uogólnieniem zjawisk uznawanych za reprezentatywne dla określonego środowiska społecznego, czasu i miejsca U ubezdźwięcznienie zob. upodobnienie pod wzgledem dźwięczności udźwięcznienie zob. upodobnienie pod względem dźwięczności ujecie filmowe - odcinek taśmy filmowej z obrazem fotografowanym od momentu uruchomienia kamery do jej zatrzymania; poszczególne ujęcia podlegają montażowi filmowemu uosobienie, personifikacja - rodzaj animizacji, polegający na nadaniu przedmiotom martwym, stanom lub pojęciom, zwierzętom i roślinom właściwości postaci ludzkich: "Dach śpiewa. Dom śpiewa. Kot wstaje i na młynku do kawy gra" K. I. Gałczyński "Dziecko się rodzi" upodobnienie - dostosowanie się układu narządów mowy właściwego danej spółgłosce do układu narządów mowy właściwego głosce sąsiedniej w taki sposób, że głoski stają się do siebie podobne pod względem dźwięczności (tj. obie stają się dźwięczne lub bezdźwięczne) lub są wymawiane w tym samym miejscu jamy ustnej (upodobnienie pod względem miejsca artykulacji) - np. w wyrazie wreszcie - wreście, albo znika różnica w stopniu zbliżenia narządów mowy (upodobnienie pod względem stopnia zbliżenia narządów mowy): mówimy kojski zamiast koński; jeżeli głoska upodabnia się do następnej - upodobnienie nazywamy upodobnieniem wstecznym, np. proźba, jeżeli do poprzedniej - upodobnieniem postępowym, np. gonitfa upodobnienie pod względem dźwięczności - upodobnienie polegające na tym, że sąsiadujące ze sobą głoski, z których jedna jest dźwięczna, a druga bezdźwięczna są wymawiane jednakowo: dźwięcznie (np. proźba), jeśli głoska bezdźwięczna zyskuje dźwięczność lub bezdźwięcznie (np. gonitfa), gdy głoska dźwięczna traci dźwięczność; pierwsze upodobnienie nazywamy udźwięcznieniem, drugie - ubezdźwięcznieniem upodobnienie postępowe zob. upodobnienie upodobnienie wsteczne zob. upodobnienie uproszczenie grupy spółgłoskowej - w mowie szybkiej - opuszczenie spółgłoski w grupie złożonej z kilku spółgłosek, np. sześćdziesiąt wymawia się sześdziesiąt, garnka - garka, krakowski - krakoski, jabłko - japko; wiele uproszczeń w wymowie grup spółgłoskowych dokonało się w dawnych epokach, można je dziś wykryć przez porównanie z wyrazami pokrewnymi, np. z dawnego Gniezdno - powstało Gniezno, miłosierdny - miłosierny, radostny - radosny ustęp - niewielka część tekstu, wyodrębniona ze względu na treść, a graficznie - najczęściej za pomocą akapitu uwertura - 1. muzyczny wstęp do opery lub operetki 2. uwertura koncertowa - samodzielny utwór na orkiestrę symfoniczną W warianty - 1. odmiany, np. różne wymówienia tej samej głoski; spółgłoska dźwięczna przed samogłoską wymawiana jest dźwięcznie, np. dom, a na końcu wyrazu przed pauzą traci dźwięczność, np. sad-sat, zez-zes 2. różne opracowania tego samego tematu literackiego lub artystycznego, planu, projektu itp. wątek - ciąg wydarzeń zgrupowanych wokół jednej postaci lub kilku postaci wyodrębnionych ze względu na charakter łączących je związków, np. wątek miłosny wers - pojedyncza linijka utworu wierszowanego wersyfikacja - zasady (reguły) budowy wiersza wiązadła głosowe - jeden z narządów mowy, nie posiadający żadnej innej funkcji; źródło dźwięku; dwa elastyczne pasma mięśni przegradzające otwór krtani, przymocowane z jednej strony do ruchomych chrząstek i dzięki temu mogące zbliżać się do siebie i oddalać zmieniając szerokość i kształt szpary, która je dzieli (głośni); w czasie wymawiania głosek dźwięcznych przez krtań przechodzi powietrze i wprawia zsunięte wiązadła w drgania, które następnie udzielają się prądowi powietrza wydobywającego się z krtani; w czasie wymawiania głosek bezdźwięcznych wiązadła głosowe są rozsunięte; dźwięk wydawany przez wiązadła wzmacniany jest i modulowany przez inne narządy mowy widowisko teatralne, spektakl - przedstawienie sceniczne odgrywane przez aktorów wobec specjalnie na tę okazję zgromadzonej publiczności; współdziałającymi ze sobą elementami widowiska są: dramat (tekst), gra aktorska, scenografia, muzyka, taniec; za autora przedstawienia uważa się reżysera wiersz - wypowiedź w języku poetyckim, w szczególny sposób zorganizowana, powstała dzięki szczególnemu wyborowi i uszeregowaniu słów, w której powtarzają się regularnie pewne elementy: zwrotki, wersy, rytm, rymy wiersz biały - wiersz bez rymów wiersz ciągły - wiersz bez strofek wiersz nieregularny - wiersz, w którym nieściśle stosuje się reguły obowiązujące dla wierszy sylabicznych, sylabotonicznych lub tonicznych; jest ogniwem przejściowym do wiersza wolnego wiersz sylabiczny - wiersz o stałej liczbie sylab w poszczególnych wersach, średniówce w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowe, stałym akcencie na przedostatniej sylabie wersu i prawie zawsze na przedostatniej przed średniówką oraz rymach żeńskich; występują również sylabiczne wiersze białe; w wierszu sylabicznym wersy nie muszą pokrywać się ze zdaniami "Za panowania | króla Stanisława Mieszkał ubogi | szlachcic na Podolu, Wysoko potem | go wyniosła sława; Szczęścia miał mało | w życiu, więcej bolu" J. Słowacki "Beniowski" wiersz sylabotoniczny - wiersz o stałej liczbie sylab w poszczególnych wersach i o stałym miejscu występowania sylab akcentowanych; wiersz sylabotoniczny charakteryzuje się występowaniem regularnego następstwa sylab akcentowanych i nieakcentowanych "Przed domem uschły biały bez Ulica szara zaszła mgłą" J. Lechoń "Bzy w Pensylwanii" wiersz toniczny - wiersz o tej samej liczbie sylab akcentowanych w poszczególnych wersach przy równoczesnej niestałej liczbie sylab oraz swobodnym rozkładzie akcentów "Lubię, gdy z tego dzbana Podlewasz kwiaty na grzędzie, Marząca lub głośno mówiąca, Jaka to rozkosz z nich będzie!" J. Kasprowicz "Księga ubogich" wiersz wolny - wiersz, którego budowa nie podlega żadnym regułom, poza tym, że podstawowym składnikiem rytmu jest powtarzalność wersów (dowolnej długości), a długość wersu najczęściej nie pokrywa się z długością zdania; wiersz składający się z nieregularnych fraz, czasem jednowyrazowych i stanowiących odrębne zestroje intonacyjne - to wiersz wolny intonacyjny; drugą częstą odmianą wiersza wolnego jest wiersz wolny zdaniowy, w którym długości wersów odpowiadają długościom zdań lub długościom cząstek zdaniowych tworzących jeden zestrój intonacyjny, występujące zaś niekiedy przerzutnie podkreślają wybrane wyrazy: "Kropla zapełniła przestrzeń. To samo: podróź i korzeń. Oddech unosi słowo i sztuczne jest prawdziwe. l ja tutaj. Cokolwiek zechcę, mogę: żyj, umrzyj, zadzwoń! Dzyń, Dzyń " B. Umińska "Domek Dzyń" wrostek zob. formant wspomnienia - pamiętnik niewielkich zwykle rozmiarów, o swobodnej budowie wykrzyknienie - figura retoryczna, zdanie wykrzyknikowe wtrącone w tok wypowiedzi, będące wyrazem emocjonalnego zaangażowania mówcy wykrzyknik - 1. część mowy obejmująca wyrazy nieodmienne, samodzielne, wyrażające stany uczuciowe lub wolę mówiącego, np. och!, ach!, hej!, hola!, ha ha!, oj!, bodaj!, bęc!, brzdęk! 2. znak interpunkcyjny !; zob. też znaki interpunkcyjne wymiana ilościowa zob. oboczność wymiana jakościowa zob. oboczność wymiana samogłoskowa zob. oboczność wymiana spółgłoskowa zob. oboczność wypowiedzenie - wyraz lub grupa wyrazów powiązanych gramatycznie i wyodrębnionych intonacyjnie, zawierających jakiś komunikat; termin odnoszony do zdania, równoważnika zdania, imiesłowowego równoważnika zdania, wykrzyknienia; najpełniejszą formą wypowiedzenia jest zdanie; zob. też zdanie, równoważnik zdania wypowiedź - każdy komunikat bez względu na formę: wypowiedzenie lub zespół wypowiedzeń wypowiedź niepoprawna zob. błąd językowy wypowiedź poprawna zob. błąd językowy wyraz, słowo - znak języka używany do oznaczenia elementów świata pozajęzykowego (rzeczy, cech, pojęć, stosunków); w zdaniu występuje w roli różnych członów (podmiotu, przydawki, orzeczenia) wyraz bezakcentowy - wyraz nie mający samodzielnego akcentu, łączący się w całość akcentową - zestrój akcentowy - z wyrazem poprzedzającym go lub następującym po nim; są to najczęściej jednosylabowe formy zaimków osobowych: mi, ci, go itp., zaimek zwrotny się, zaimek wskazujący to, jednosylabowe przyimki (jeżeli nie występują przed jednosylabowym zaimkiem lub rzeczownikiem), spójniki, partykuła nie (jeśli nie występuje przed jednosylabowym czasownikiem); grupa dwóch lub trzech wyrazów bezakcentowych może stać się całością akcentowaną, niejako samodzielnym wyrazem: J~ak to? Nic mi ni~e jest. wyraz bliskoznaczny zob. synonim wyraz niepodzielny słowotwórczo - wyraz, w którym nie można wyróżnić podstawy słowotwórczej i formantu, np. chata, pole; w takich wyrazach (jeśli są odmienne) można wyodrębnić temat fleksyjny i końcówkę: pole - pol+e, chata - chat+a wyraz pochodny, derywat - wyraz utworzony od wyrazu podstawowego, zachowujący z nim żywy związek znaczeniowy i formalny; wyrazy złożone (np. długopis, podziemny, cudzoziemiec) są utworzone od dwu wyrazów podstawoych wyraz podstawowy - wyraz (np. chata), od którego utworzony został wyraz pochodny (np. chatynka, chatka); wyraz podstawowy może być niepodzielny albo podzielny słowotwórczo, np. od czasownika przemijać utworzyć można rzeczownik przemijanie; przemijać to wyraz pochodny od mijać wyraz podzielny słowotwórczo - wyraz pochodny, utrzymujący żywy związek znaczeniowy ze swoją podstawą słowotwórczą; ma budowę złożoną, można wyróżnić w nim dwa człony: podstawę słowotwórczą (czyli część wspólną z wyrazem, od którego pochodzi) i formant: wymówić: wy (przedrostek) + mówić (podstawa), ciemność: ciemn (podstawa) + ość (przyrostek), domokrążca: dom (podstawa) + o (wrostek) + krąż (podstawa) + ca (przyrostek) wyraz wieloznaczny - wyraz posiadający kilka znaczeń, które ujawniają się w różnych użyciach w tekście: pióro (ptasie), pióro (wieczne); zamek (do drzwi), zamek (budowla), zamek (błyskawiczny), zamek (w hokeju) wyraz zapożyczony - wyraz zaczerpnięty z obcego języka wyraz złożony - wyraz pochodny, który powstał od dwóch lub więcej wyrazów podstawowych i zawiera dwie lub odpowiednio więcej podstaw słowotwórczych; zob. zestawienie, złożenie, zrost wyrazy dźwiękonaśladowcze zob. onomatopeja wyrazy nieodmienne - wyrazy, które w zdaniach występują w tej samej formie, tj. nie przyjmują różnych końcówek osobowych lub przypadkowych wyrazy niesamodzielne - wyrazy, które oznaczają stosunki składniowe między częściami zdania: łączą je ze sobą lub wskazują na zależność nadrzędno-podrzędną lub modyfikują znaczenie wyrazów i zdań; są to przyimki, spójniki, partykuły, zaimki względne wyrazy odmienne - wyrazy, które w zdaniach występują w różnych formach, tj. przyjmują różne końcówki osobowe lub przypadkowe wyrazy pokrewne - wyrazy utworzone od tego samego rdzenia (zawierające wspólny rdzeń): koń, konny, koński; zob. też rodzina wyrazów wyrazy poza związkami w zdaniu - wyrazy nie określające ani podmiotu, ani orzeczenia (nie wchodzące w związki z żadnym członem zdania); najczęściej akcentują pewne wyrazy w zdaniu lub wyrażają stosunek mówiącego do treści zdania; są to wykrzykniki (Hej, co się dzieje!), niektóre wołacze ("Litwo! Ojczyzno moja!"), wyrazy wtrącone (Na szczęście nic się nie stało. Nagle usłyszeli głos.), różnego rodzaju przerywniki (Ja ci, proszę ciebie, powiem prawdę) wyrazy samodzielne - wyrazy, które mogą być częściami zdania; w pewnej sytuacji lub w pewnym kontekście mogą zastąpić zdanie, nie tracąc znaczenia, np. Co przyniósł? Książki.; są to: rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, czasowniki, przysłówki, zaimki i wykrzykniki, pewne partykuły (No! No!) wyrażenie - związek frazeologiczny, nie zawierający form osobowych i nieodmiennych czasownika; ośrodkiem wyrażenia jest zwykle rzeczownik, przymiotnik lub imiesłów przymiotnikowy, nawet przysłówek: wielce szanowny, stary koń, fala upałów, blaski i cienie (czegoś), bez piątej klepki, złota młodzież wyrażenie przyimkowe - grupa wyrazów składająca się z przyimka i rzeczownika lub przymiotnika, zaimka albo liczebnika, pełniąca w zdaniu funkcję przyimka: w celu, na wprost, w ogóle, na skutek, na zewnatrz, po pierwsze, w którym, na co, w nieznane wyrzutnia :o, elipsa wywiad - rozmowa ze znaną osobistością, dotycząca zazwyczaj jednego tematu, podawana do wiadomości publicznej za pomocą prasy, radia lub telewizji; czasem obszerny wywiad publikowany jest w formie książki wzór deklinacyjny - wzór odmiany wyrazów (rzeczowników, przymiotników, liczebników, zaimków) przez przypadki i liczby; w języku polskim istnieją np. wzory odmiany rzeczowników w zależności od rodzaju gramatycznego; obok tego wpływ na sposób odmiany ma żywotność i osobowość, jakość spółgłoski kończącej temat (twarda lub miękka), budowa słowotwórcza wyrazu i jego znaczenie; nietypowa budowa słowotwórcza rzeczownika jest najczęściej źródłem nietypowej czyli wyjątkowej odmiany, rzeczowniki takie posiadają w odmianie formy nieregularne; zob. też deklinacja wzór koniugacyjny - wzór odmiany czasowników; w języku polskim istnieją takie wzory w zależności od końcówek; czasowniki o odmianie odbiegającej od typowego wzoru koniugacyjnego nazywamy czasownikami nieregularnymi, posiadają one w odmianie formy nieregularne, np. czasowniki być, iść, siaść; zob. też koniugacja Z zaimek - część mowy obejmująca wyrazy zastępujące w zdaniu inne części mowy - rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, przysłówki - i w związku z tym wyróżniamy zaimki rzeczowne, przymiotne, liczebne i przysłowne; odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje (zaimki przymiotne oraz zaimek rzeczowny on) przez przypadki i rodzaje (zaimki liczebne ile, tyle) oraz przez przypadki (zaimki rzeczowne z wyjątkiem on); w zdaniu pełni taką samą funkcję jak zastępowana część mowy, może też łączyć zdanie podrzędne z nadrzędnym (zaimek względny) zaimek dzierżawczy - zaimek wskazujacy na posiadanie czegoś lub przynależność do czegoś, odpowiadający na pytanie czyj? np. mój (dom), wasz, swój zaimek liczebny zob. zaimek zaimek nieokreślony - zaimek złożony z zaimka pytającego i przyrostka -ś, -kolwiek, np. ileś, którykolwiek, jakkolwiek wskazujący na rozmaite właściwości cech, czynności i stanów, lecz nie określający ich bliżej zaimek osobowy - zaimek oznaczający osoby wykonujące czynność oznaczoną w zdaniu, np. ja, ty, on, my zaimek przymiotny zob. zaimek zaimek przysłowny zob. zaimek zaimek pytający - zaimek pełniący funkcję pytania, np. kto, co, który, jaki, ile; zob. tei zaimek względny zaimek rzeczowny zob. zaimek zaimek wskazujący - zaimek, którego funkcją jest wskazywanie na coś w zdaniu lub sytuacji, np. ten, taki, tyle, tam, dotąd zaimek względny - zaimek łączący zdanie podrzędne z nadrzędnym; ma tę samą postać co zaimek pytający, lecz występuje w innej funkcji, np. Kto się spóźnił do kina? - zaimek pytający, Ten, kto się spóźnił do kina, nie będzie wpuszczony - zaimek względny zaimek zwrotny - zaimek się (siebie) tworzący z formą osobową czasownika formę strony zwrotnej czasownika i pełniący przy tym czasowniku funkcję dopełnienia oznaczającego przedmiot czynności identyczny z jej wykonawcą zbliżenie (filmowe) zob. plan (filmowy) zdanie - wyraz (Piszę. Idzie.) lub zespół wyrazów powiązanych ze sobą gramatycznie, zawierający orzeczenie w formie osobowej czasownika; ze względu na budowę, zdania dzielimy na pojedyncze nierozwinięte (proste), pojedyncze rozwinięte i złożone (współrzędnie i podrzędnie); ze względu na znaczenie dzielimy zdania na oznajmujące (twierdzące i przeczące), pytające, rozkazujące i wykrzyknikowe zdanie bezpodmiotowe - zdanie, w którym nie ma informacji o wykonawcy czynności; orzeczenie zdań tego typu ma formę bezosobową, formę 3. osoby liczby pojedynczej lub mnogiej albo bezokolicznika, np. Zasypało drogę śniegiem. Postawiono na tym miejscu pomnik. Czuć spaleniznę. Boli go ząb. zdanie dopełnieniowe - zdanie podrzędne pełniące w stosunku do nadrzędnego taką samą funkcję jak dopełnienie w zdaniu pojedynczym; odpowiada na pytanie dopełnienia, np. Nauczyciel powiedział, źe dziś nie będzie lekcji. zdanie główne zob. zdanie złożone podrzędnie zdanie nadrzędne zob. zdanie złożone podrzędnie zdanie okolicznikowe - zdanie podrzędne pełniące w stosunku do nadrzędnego taką sama funkcję jak okolicznik w zdaniu pojedynczym; rodzajów zdań okolicznikowych jest tyle samo co okoliczników, odpowiadają też na pytania okoliczników zdanie orzecznikowe - zdanie podrzędne, które zastępuje orzecznik zdania nadrzędnego wyrażony zaimkiem; odpowiada na pytania jaki jest?, kim jest?, czym jest?: Taki był bałagan, że niczego nie mogli znaleźć. zdanie poboczne zob. zdanie złożone podrzędnie zdanie podmiotowe - zdanie podrzędne zastępujące lub uzupełniające podmiot zdania nadrzędnego; odpowiada na te same pytania co podmiot: Kto nic nie ma, nic nie traci. zdanie podrzędne zob. zdanie złożone podrzędnie zdanie pojedyncze - zdanie mające jedno orzeczenie: Jaś pisze list. zdanie pojedyncze nierozwinięte, zdanie proste - zdanie zawierające podmiot i orzeczenie lub tylko orzeczenie i nie mające określeń, np. Nastapił wybuch. Paliło się. zdanie pojedyncze rozwinięte - zdanie, w którym oprócz podmiotu i orzeczenia występują człony je określające, np. Wczoraj w laboratorium nastapił wybuch gazu. zdanie proste :o, zdanie pojedyncze nierozwinięte zdanie przydawkowe - zdanie podrzędne pełniące w stosunku do nadrzędnego taką samą funkcję jak przydawka w zdaniu pojedynczym; odpowiada na pytania przydawki, np. Najbardziej lubię te książki, które już przeczytałem. zdanie wielokrotnie złożone - zdanie, które składa się z więcej niż dwu zdań powiązanych współrzędnie lub podrzędnie, np. Byłam w domu, kiedy lunął deszcz i zerwał się wicher, który uszkodził większość dachów w naszym miasteczku, pozbawiajac schronienia tylu mieszkańców. zdanie wprowadzajace zob. mowa niezależna zdanie wprowadzane zob. mowa niezależna zdanie złożone - zdanie zawierające dwa lub więcej składowych zdań pojedynczych powiązanych ze sobą gramatycznie i treściowo: Jeśli będzie ładnie, pójdę do tego parku, w którym dawno nie byłem. zdanie złożone podrzędnie - zdanie składające się z dwu lub więcej zdań, z których jedno jest zależne logicznie i gramatycznie od drugiego; zdanie określane, niezależne, jest zatem zdaniem nadrzędnym (w zdaniu wielokrotnie złożonym nazywamy je głównym), zdania określające je to zdania zależne, podrzędne (w zdaniu wielokrotnie złożonym zwane pobocznymi); w zdaniu złożonym podrzędnie składnikiem samodzielnym, choć nie zawsze, bywa tylko zdanie nadrzędne zdanie złożone współrzędnie - zdanie złożone, które składa się ze zdań mających jakiś związek treściowy, pozwalający je łączyć ze sobą, lecz składniowo od siebie niezależnych (żadne nie określa drugiego); zdanie złożone współrzędnie można dzielić na samodzielne składniki zdanie złożone współrzędnie łączne - zdanie, w którym stosunek treści zdań składowych polega na łączności w czasie albo przestrzeni, albo i w czasie, i w przestrzeni, np. Jem śniadanie i czytam ksiażkę. zdanie złożone współrzędnie przeciwstawne - zdanie, w którym zdania składowe przeciwstawiają się sobie pod względem treści, np.: Ja czytam książkę, a ty gasisz światło. zdanie złożone współrzędnie rozłączne - zdanie, w którym zdania składowe zawierają informacje o sytuacjach wykluczających się, np. Pójdę do kina albo położę się spać. zdanie złożone współrzędnie wynikowe - zdanie, w którym treść jednego zdania składowego wynika z treści pierwszego, np. Nie miałem pieniędzy na bilet, więc poszedłem pieszo. zdarzenie - podstawowy element fabuły - zmiana sytuacji w świecie przedstawionym wywołana działaniem bohaterów lub wpływem jakichś okoliczności, powodująca powstanie nowych zależności między postaciami zespół składniowy - wyodrębnione z wypowiedzenia połączenie wyrazów powiązanych ze sobą znaczeniowo i składniowo (gramatycznie); zespół składniowy, w którym jeden wyraz jest określany, czyli jest członem nadrzędnym, a drugi pełni funkcję członu określającego, tj. jest członem podrzędnym nazywamy niewspółrzędnym: czarne koty, czytam ksiażkę, biegł szybko, obraz siostry; występują też zespoły, których człony są współrzędne: czarne koty i psy, czarne ale czyste, czytam ksiażkę lub gazetę zestawienie - rodzaj wyrazu złożonego, który jest połączeniem dwóch lub więcej wyrazów, grupą wyrazową będąca nazwą jednego przedmiotu, jednej osoby itp.: wierzba płacząca, Kazimierz Odnowiciel, Stare Miasto, Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, Boże Narodzenie, "Pan Tadeusz", "Gazeta Wyborcza", Uniwersytet Warszawski zestrój akcentowy zob. wyraz bezakcentowy zestrój intonacyjny zob. intonacja zgłoska :o, sylaba złożenie - rodzaj wyrazu złożonego, który zawiera dwie (lub więcej) podstawy słowotwórcze, połączone za pomocą formantu -o- lub -i-8-y-: sam-o-lot, czar-o-dziej, czter-o-latek, "Zwierz-o- człowiek-o-upiór", woz-i-wo-da, czyśc-i-but znaczenie wyrazu - właściwość wyrazu polegająca na tym, że informuje on o swoim odpowiedniku pozajęzykowym - pojęciu, np. jeżeli mówimy "stół"- wywołujemy u słuchającego myśl o "stole w ogóle" - o czymś, co charakteryzuje każdy stół; wyraz znaczy, czyli ma znaczenie i może też oznaczać - tzn. wskazywać konkretny rzeczywisty element (w naszym przykładzie - jakiś konkretny stół); wyrazami oznaczającymi (wskazującymi) są zaimki znak - zjawisko (przedmiot, zdarzenie), które jest dostrzegane za pomocą zmysłu i służy w procesie porozumiewania się ludzi do przekazywania określonych informacji (znaczeń); znaki "znaczą" przez to, że zwracają naszą uwagę na coś poza nimi znak literacki - element dzieła literackiego o stałym i w miarę samodzielnym znaczeniu, w tej samej funkcji powracający w różnych utworach; znakami literackimi są np. alegorie, pewne postacie (zły czarodziej, skąpiec, rycerz-zbawca), miejsca ("za siedmioma górami, za siedmioma rzekami"); można też uważać całe dzieło literackie za jeden, samodzielny znak literacki, którego zrozumienie (a może ono być stopniowalne - lepsze lub gorsze) jest zadaniem odbiorcy znak teatralny - każdy składnik widowiska teatralnego: słowo, akcent, intonacja wymawianych słów, barwa i siła głosu aktora, mimika, gest, ruch, rodzaj urody, charakteryzacja, kostium, dekoracja, rekwizyt, światło, szmer, hałas, muzyka znaki diakrytyczne, znaki wyróżniające - znaki umieszczane nad lub pod literą (przecinek, ogonek, kropka) służące do odróżniania głoski od innej głoski o zbliżonym zwykle brzmieniu, oznaczonej taką samą literą bez znaku: c-ć, e-ę, z-ź, z-ż znaki przestankowe, znaki interpunkcyjne - znaki stosowane w piśmie, dzielące tekst na poszczególne części i uwydatniające intencje piszącego; w języku polskim są to: kropka . przecinek , dwukropek : średnik ; znak zapytania (pytajnik) ? wykrzyknik ! wielokropek... myślnik (pauza) - dywiz - nawias (), cudzysłów " " znaki wyróżniające :o, znaki diakrytyczne zrost - rodzaj wyrazu złożonego, w którym człony nie są połączone formantem -o- lub -i- i zachowują możliwość odmiany: Białystok, Białegostoku, Białymstoku związek frazeologiczny - utarte połączenie co najmniej dwóch wyrazów, którego znaczenie nie jest sumą znaczeń wyrazów składowych - ma charakter całościowy, np. złapać zająca, wywinąć orła, zjeść żabę, biały kruk, cicha woda; zob. też wyrażenie, zwrot, fraza związek główny - związek podmiotu z orzeczeniem; orzeczenie czasownikowe zwykle zgadza się z podmiotem pod względem osoby i liczby: Janek pisze, ty nie piszesz, w czasie przeszłym i przyszłym również pod względem rodzaju: Janek pisał, Ola będzie pisała; orzecznik przymiotny zgadza się z podmiotem pod względem rodzaju, liczby i przypadku: Janek jest wesoły, Ola jest smutna; orzecznik rzeczownikowy nie zgadza się z podmiotem pod względem przypadku (ma najczęściej formę narzędnika), może się zgadzać pod względem rodzaju i liczby: Janek jest studentem, Ola jest jeszcze uczennicą. ale: Ala jest inżynierem (premierem, doktorem, profesorem), Woda jest cieczą. ale: Ta książka jest moim skarbem. Biedronka jest owadem; jeżeli w zdaniu jest podmiot wyrażony zespołem wyrazów w liczbie pojedynczej połączonych spójnikiem i, orzeczenie przyjmuje formę liczby mnogiej: Piotr i Basia poszli do kina. ale: Piotr albo Basia odda ci tę ksiażkę; liczba czasownika osobowego w orzeczeniu zależy również od szyku wyrazów w zdaniu; jeśli przy podmiocie stoi przydawka wyrażona liczebnikiem lub zaimkiem liczebnikowym, orzeczenie przyjmuje formę liczby pojedynczej, w czasie przeszłym i przyszłym rodzaju nijakiego: Na przystanku wysiadło czterech pasażerów. Tyle jest niespodzianek. W pokoju bawi się dziesięcioro dzieci. związek poboczny - związek składniowy członów występujących w grupie podmiotu lub orzeczenia: przydawki i podmiotu (lub innego członu wyrażonego rzeczownikiem), orzeczenia z dopełnieniem, orzeczenia z okolicznikiem, orzeczenia z przydawką okolicznikową; jest to związek zgody, rządu lub przynależności (zob.) związek przynależności - związek, w którym wyraz określany (człon nadrzędny) i wyraz określający (człon podrzędny) są powiązane logicznie, ale nie gramatycznie; w takim związku wyraz określany nie ma wpływu na formę wyrazu podrzędnego, np. wyszedł z domu, wyszedł wieczorem; często członem podrzędnym w związku przynależności jest wyraz nieodmienny: bardzo cicho, wyjątkowo starannie, wyjeżdżam jutro, jadł stojąc zwiazek rządu - związek składniowy wyrazu określającego (członu podrzędnego) z wyrazem określanym (członem nadrzędnym), w którym wyraz określający występuje w określonym przypadku, wymaganym przez wyraz określany, tj. wyraz określany narzuca formę przypadku wyrazu określającego: nie widzę potrzeby, udzielić rady, nie mam czasu, piszę piórem, pisanie piórem, napisawszy piórem, żądny sławy, szkodliwy dla zdrowia; związek rządu m.in. zachodzi między przyimkiem (członem nadrzędnym) i rzeczownikiem: do (czego?) domu, bez (czego?) laski, wbrew (czemu?) woli, w (czym?) mieście, po (czym?) pracy, na (co?) stół, jak też między podmiotem, dopełnieniem lub okolicznikiem oraz przydawką dopełniaczową; koń brata, (widział) siostrę ojca związek zgody - związek składniowy wyrazu określającego (członu podrzędnego) z określanym (członem nadrzędnym), w którym wyraz określający dostosowuje swoją formę do formy wyrazu określanego, tj. zgadza się z nim pod względem rodzaju, liczby i przypadku: dobra pani, moja ulica, uczeń pisał, miasto Warszawa, Ocean Atlantycki, kości zostały rzucone zwrot - związek frazeologiczny zawierający czasownik w formie osobowej lub nieodmiennej: pleść trzy po trzy, klepał biedę, prawdę mówiac, wziąwszy pod uwagę zwrotka :o, strofa Ż żargon - język określonej grupy społecznej lub zawodowej, różniący się od języka ogólnego przede wszystkim słownictwem dotyczącym rzeczy i zjawisk ważnych dla danego zawodu czy środowiska (np. żargon marynarzy, maklerów giełdowych, złodziejski) życiorys - wypowiedź prezentująca jakąś osobę i najważniejsze wydarzenia z jej życia żywa pagina zob. pagina