EL�BIETA HA�AS KONWERSJA - perspektywa socjologiczna NORBERTINUM Lublin 1992 r � � � i � � � r � � r- � Proj ekt ok�adki MARIAN OLESZCZUK WST�P TYTU� DOTOWANY PRZEZ MINISTRA EDUKACJI NARODOWEJ Nie trzeba przekonywa�, �e konwersja nie jest typowym tematem socjologicznego dyskursu. Socjologia zajmowa�a si� przede wszystkim procesem sekularyzacji, rozumianym jako schy�ek spo�ecznego znacze- nia instytucji religijnych, religijnych dzia�a� i �wiadomo�ci religijnej w nowoczesnym spo�ecze�stwiel. Kiedy teza sekularyzacji by�a generali- ISBN 83-85131-22-1 zowana, przychodz�c w sukurs nietzschea�skiej prognozie "�mierci boga", socjologia wspomaga�a adwokat�w sekularyzmu, ka��c oczeki- wa� nowego spo�ecznego porz�dku bez udzia�u religii jako czynnika in- tegracji. Thomas Luckmann2 pierwszy skuteczniej podwa�y� tez� seku- laryzacji, wskazuj�c na r�nic� pomi�dzy religi� instytucjonaln� a do- �wiadczeniem sacrum i wykazuj�c, �e sacrum nie podlega procesom se- dwudziesty trzeci tytu� Norbertinum kularyzacji, przejawiaj�c si� wsp�cze�nie mniej widocznie, ale nadal powszechnie w religii prywatnej, poza kontrol� instytucjonaln�. Trwa- �o�� kolektywnie podtrzymywanego do�wiadczenia sacrum uobecni�y wszak�e na scenie publicznego �ycia coraz liczniejsze od lat siedemdzie- si�tych, tak�e w Polsce, nowe ruchy religijne. Dla niekt�rych socjolo- g�w jak Andrew Greeley, s� one �wiadectwem s�abni�cia trendu seku- laryzacji3. Inni, jak Bryan Wilson, argumentuj�, �e jest to zjawisko na obrze�ach g��wnego trendu i w d�u�szym okresie czasu zostanie zmargi- nalizowane4. Nowe ruchy religijne s� spu�cizn� kontrkulturowych ru- ch�w m�odzie�owego eksperymentowania i innowacji, kt�re obj�y swym zasi�giem tak�e religi� - potencjalnie najg��bszy poziom kulturo- wej transformacji�. Pokazuj�, �e chocia� s�abnie znaczenie formalnych religijnych organizacji w wielu nowoczesnych spo�ecze�stwach, to mo�li- we s� funkcjonalne alternatywy dla tych organizacji6. Swoistym wszak�e �wiadectwem narastania problematyczno�ci znaczenia tych ruch�w mo�e by� reakcja Watykanu w postaci dokument�w daj�cych wskaz�wki pasto- ralne wobec wyzwania ze strony tych ruch�w7. Najcz�ciej badanym as- NORBERTINUM. Sp�lka z o.o pektem fenomenu nowych ruch�w religijnych jest konwersja tak, �e niek- WYDAWNICTWO - DRUKARNIA - KSI�GARNIA t�rzy wr�cz sk�onni s� m�wi� o nowej subdyscyplinie - o socjologii kon- D�b�wka 60, 20-060 Lublin 8, tel./fax 338-95 wersji. Je�li teza sekularyzacji by�a wi�zana z nowoczesno�ci�, to socjolo- gia konwersji by�aby swoistym signum postnowoczesnej socjolog�. Wydanie I. Naktad 1 �1 B A koddano �� Ark. d92 r. D k ko� Podejmuj�c problem konwersji za temat naukowego opracowania, offset. kl. III, B1 czono w lipcu 1992 r. Zam. 37/92 postawi�am sobie dwa cele. Pierwszym by�oby uporz�dkowanie pogl�- 6 Wstgp Wst�p 7 �t przedmiocie.Chodzi o re- jam koncepcj� konwersji kolektywnej w trzech aspektach: spo�eczno- du na koncepcyjny dorobek socjologii w ty laj�cych socjologiczne mo- wsp�lnotowym,ideologiczno-retorycznym i rytualnym. cepcj� najwa�niejszych studi�w,przedsta� Praca pomy�lana jest jako pierwsze wprowadzenie do socjolog� ko- gno do ko�ca lat osiemdzie- dele,czy teorie konwersji,jakie sformu�o �fugiego millenium.By�o to nwersji,kt�re w polskiej literaturze jest przedsi�wzi�ciem pionierskim. si�tych,a wi�c u progu ostatniej dekady �mudne.Drugim,a jedno- Koncepcja konwersji kolektywnej nie aspiruje w przedstawianej wersji zadanie jasno okre�lone,wykonalne,cho� do statusu teorii,zarysowuje jednak jej mo�liwo��.Nie jest to jakie� ��wania koncepcji konwersji cze�nie g��wnym celem by�a pr�ba sformu�ykonania czy przedstawie- w�skie,specjalistyczne studium z dziedziny socjologii religii,poniewa� kolektywnej,konwersji jako zbiorowego dea konwersji kolekt wne raczej wykazuje konieczno�� ponownego,�cis�ego zwi�zku j�zyka tej nia,by u�y� dramaturgicznej metafory.I � socjologa,czy raczej jesz- �tyscypliny z og�ln� teori� socjologiczn�.Jednocze�nie autorka ma na- wyros�a z mojego osobistego do�wiadczeni go w jednym z now ch ru- dziej�,�e uda�o si� jej unikn�� cho�by pozoru mowy profanuj�cej,czy cze m�odego adepta socjologii,uczestnicz�� �h.Osobiste do�wiadczenie desakralizuj�cej,kiedy podj�a si� opisa� w j�zyku nauki to,co w dzie- ch�w religijnych w latach siedemdziesi�ty ego i spo�ecznego jest uzna- dzinie religijnej w taki spos�b uj�� si� daje.Wychodzi bowiem z prze- socjologa jako uczestnika systemu kulturo�5ja metodologiczna Charle- konania o trwa�ej warto�ci anzelmia�skiej zasady fides quaerens intel- nym �r�d�em wiedzy,jak za�wiadcza refle� �anda,Stanis�awa Ossow- lectum.Tym bardziej,�e i dziedzina religijna nie jest wolna od antyno- sa W.Millsa,Normana Denzina,Johna L� skiego,a przede wszystkim,Floriana Znani eckiego.Nie chodzi tu o su- mii i spo�eczny jej kontekst niejednokrotnie bywa tak�e kontekstem 5� systemu spo�ecznego,w zniewolenia. biektywne do�wiadczenie,lecz o znajomo Przedstawiane studium zagadnienia konwersji nie powsta�oby gdy- gtruktury,d��e�,znacze� i kt�rym si� uczestniczy jako �wiadek jego by autorka nie mia�a mo�liwo�ci przeprowadzi� kwerend� w bibliotece warto�cis.Idea kolektywnej konwersji zo5ta�a przeze mnie rozwini�ta 5formu�owa� socjolog� reli- University of Illinois w Urbana-Champaign jako stypendystka koncepcyjnie w nawi�zaniu do klasycznych �owa�a moje przekonanie o Fulbrighta w roku akademickim 1987/88oraz w Uniersit�t Bielefeld w gii Joachima Wacha,kt�rego lektura ugrun o zagadnienia.Opracowu- listopadzie 1990r.na zaproszenie Zentrum f�r interdisziplin�re Forschung s�uszno�ci takiego podej�cia do studiowaneg i korzysta� z warunk�w pracy naukowej stwarzanych przez te o�rodki. j�c t� koncepcj�,pos�u�y�am si� j�zykiem t eorii Floriana Znanieckiego i symbolicznego interakcjonizmu,jednak�e bez przesadnego puryzmu, poniewa� koniecznym okaza�o si� si�gni�c ie tak�e do prac antropolo- g�w kultury.Nieuchronn� konsekwencj� konieczno�ci pokazania kon- wersji w r�nych uj�ciach badawczych jest pewien rys eklektyzmu w przedstawianym studium. �nwersji od ukazania w ro- Rozpoczynam omawianie zagadnienia ��sji w kulturze i wskazania, zdziale pierwszym trwa�o�ci motywu konwe �e trwa�o�� idea�u konwersji i indywiduali5tyczne jej rozumienie umo- 5�i kierowanego do kolekty- �liwiaj� w istocie skuteczno�� apelu konwef�ersji.Nast�pnie,w kolej- wnego adresata i wzbudzaj�cego ruchy ko �orobkowi my�li spo�ecznej nych dw�ch rozdzia�ach po�wi�cam uwag� o konwersji.Najpierw jest to przegl�d wcZ�snych bada�,uznanych za klasyczne.Potem przedstawiane s� i system �tyzowane wsp�czesne soc- �wi�zania ich z teoriami ru- jologiczne studia nad konwersj�,z pr�b� p iejsze,jak i najnowsze teo- ch�w religijnych.Omawiaj�c zar�wno daw��ynki do uj�cia konwersji rie konwersji,stara�am si� odnale�� przy rozdziale czwartym rozwi- jako fenomexxu kolektywnego.Wreszcie vV Wstgp B.Wi I s o n,Religion in Sociological Perspective,Oxford Universjty press 1983,s.149; K,D o b b e 1a e r e,Some Trends in European Sociology of �eli ion. The Secularization Debate "Sociological Analysis",1987,48(2),s.107-13'7 g .�r� TYW KOlVWERSJI W KULTURZE T. L u c k m a n n, The Invisible Religion, The Macmillan Company, London I O 1967. 3A.M.G r e e 1e y,Unsecular Man. The Persistence of Religion,Schocken Books,New York 1972; D.B e 1I,The Return ofthe Sacred? The Ar umen �,ygt�puje jako powracaj�cy temat w tradycji kulturowej i Future of Religion, "British Journal of Sociology' ( ) g t on the Konwersja a ',1977,284,s.419-449. � rzestrzeni dziej�w w spo�ecznych ruchach konwer- Oxfor Ig lls 125Religion in Sociological Perspective,Oxford University press, manifestuje si na pi spojrzy si� na rzeczywisto�� ludzk� jako globaln� 5C.Y.G 1o c k,R.N.B e 11a h red a�i- �o�na wi�c,1 yl,m�wi� o motywie konwersji w tak szeroko poj�- ( .),The New Religious Conscio rzeczywisto�� kult Univer sity of California Press,Berkeley 1976,s.XIII; A.Jawto usness, lt rze.Motyw konwersji jawi si� jako trwa�y element sensotw�r- kontrkultury,Warszawa 1975,s.IOn. w s k a,D,.ogi tej ku u 6 c kfo r d, T. L u c k m a n n, Intro czych system�w rnodelowania �wiata cz�owieka.Takim systemem j est J.A.Be duction,w: red.J.A. g e c - j�zyk potoczny,jest nim religia i sztuka oraz lad sensownych dzia�a� k fo r d,T.L u c k m a n n,The Changing Face of Reli ion,Sage,London 19gg,s. spo�ecznych.Motyw konwersji ujawnia zar�wno j�zyk potoczny,jak j 2. Les sectes et I�'glise Cath olique.Le document rom ideologie religijne,sztuka literacka i spo�eczne dzia�ania ludzi. Vernette d elegue de 1'Episcopat.Les �dit ain.Introduction de Jean ekty albo nowe ruchy religijne.W ions du CERF,Paris 1986.T�um.palskie: yzwanie dusz asterskie,w: Nie wsz sc s� " go ducha Warszawa 1988 s.7-31. y y jedne- R LEKSYKALNE ZNACZENIA "KONWERSJI � 1a n d,L.H.L fl a n d,The M in f �l S t ; A � York 1934,s.157; J. L o f- dzielnie zwi zan z sensown m dzia�aniem.Leks - oz � y y y � tion and Analysis Wadsworth Publishi g e to ualitative Ob serva- J�zyk jest nier ng Company Belmont,Ca.1984,s.gn; C. kalny zas�b j�zyka naturalnego stanowi wyraz obiektywizacji do�wiad- W.M i 11s The Sociolo ical Ima ination,New York 1959� N.K.D e n z i �,The czenia znacze� dzia�a�.Leksykony,slowniki dokumentuj� owe obiek- Research Act.E Theoretical Introduction to Sociological Methods,McGrow�- �ch modelowe Hill, tywizacje. Znajdujemy w ni sensy konwersji. Termin 1983,s.206. Szawa "konwersja" u�y�'any jest nie tylko w dziedzinie religijnej,ale tak�e w New York 1978; S.O s s o w s k i,O osobliwo�ciach nauk s olecznych,War lingwistyce,prawie,ehemii,w elektronice.Wszystkie te u�ycia nawi�- zuj� do �aci�skiego �r�d�os�owu.�aci�skie conversio oznaczalo zgi�cie, skr�t,zmian�,przewr�t.W �acinie �redniowiecznej u�ywano tego ter- 3 minu przeno�nie w znaczeniu przemiany,przeobra�enia,tak�e przeisto- czenia chleba i wina podczas mszy �wi�tej.Termin ten oznacza� te� od oko�o 1190r.zwr�cenie si� do Boga - conversionis ad Deum,a zatem mia� sens g��bszej przemiany duchowej.U�ywany by� tak�e,bardziej w�sko,na oznaczenie wst�pienia do klasztoru4. S�ownik j�zyka polskiego pod terminem "konwersja"5,jako jego religijny sens,podaje: "zmiana wyznania w obr�bie wyzna� chrze�ci- ja�skich,zw�aszcza przej�cie na katolicyzm".Odpowiednio "konwerty- ta" to ten kto zmieni� jedno wyznanie chrze�cija�skie na inne,zw�asz- cza na wyznanie k atolickie.W j�zyku polskim mamy te� termin "na- wr�cenie" od,nawr�ci�","nawr�ci� si�",co oznacza nak�oni� kogo� do przyj�cia,ewentualnie przyj�� jak�� religi�,wyznanie,niekoniecz- nie chrze�cija�skie�.W konotacji zar�wno konwersji jak i nawr�cenia 10 Motyw konwersji w kulturze 11 w j�zyku polskim brak specyficznej tre�ci "metanoia",g��bokiej przemia- ny wewn�trznej.�aci�ski �r�d�os��w w �redniowieczu oz � ralno-funkcjonalnych i normatywnych jej uj�ciach.Analizuj� one bo- si� ku Bogu,a zatem mia� sens g��bszej przemiany duchowej.W j�2yku wiem �ad w kulturze,podczas gdy konwersja jest zjawiskiem zmiany w kulturze.Si�gaj�c do j�zyka semiotyk�w,pos�u�y�am si� ju� wy�ej w�oskim� la conversione mo�e oznacza� po prostu zmian� wyznania� a7e te� mo�e mie� g�� bszy sens zmiany idei czy wierze� religi n ch a tak� koncepcj� modelowania jako szczeg�ln� w�a�ciwo�ci� kultury. Je�li, a porzucenia z�ych obyczaj�w, po�wi�cenia si� �yciu god najog�lniej m�wi�c, kultura to obszar znacze�, warto�ci i odnosz�cych zmiany �yci, i �wi�temu. W j�zyku w�oskim u�ywa si� osobnego terrninu conve t� e si� do nich dzia�a�, to obszar ten trzeba widzie� jako kszta�towany kogo�, kto nawraca, kto prowadzi innego do rz przez systemy modeluj�ce znaczenia, warto�ci i dzia�ania. Mamy w kul- w odniesieniu do p yj�cia wiary religijnej,uwa�anej za prawdziw�. turze wzorce do�wiadczania sens�w i warto�ciowania obiekt�w oraz sposob�w czynnego odniesienia si� do nich.Florian Znaniecki nazwa� Francuskie la conversion� u�ywane by�o w znaczeniu jakiejkolwiek lz zmi any przynale�no�ci wyznaniowej, ale tak�e, bardziej warto�ciuj�co, je modelami ideologicznymi. Takim modelem ideologicznym jest sam ie przej�cia od wierzenia uwa�anego za fa�szywe d j�zyk naturalny z jego zasobami leksykalnymi. W przeciwie�stwie do na oznaczen o wierze- nia prawdziwego oraz w sensie powrotu do lepszego post�powania - tych wytwor�w kultury,kt�re obiektywizuj� tylko pewne,zasz�e ju� "konwe rsjigrzesznika". do�wiadczenia i dzia�ania,systemy ideologiczne ukierunkowuj� do- �wiadczenia i dzia�ania przysz�el3.Cz�� z tych modeli ideologicznych Angielskie to convert oznacza nawr�ci� si� lub spowodowa� na- dej�cia od fa�szywej,do prawdziwe ma charakter norrnatywny i regulatywny,okre�laj�c form� dzia�a� kul- wr�cenie w znaczeniu o j wiary,za- la sadniczo chrze�cija�s kiej,gdzie obejmuje ono nie tylko zmian� wyzna- turowych.Inne za� systemy ideologiczne,nie urzeczywistniaj�ce si� nia ale i pogl�d�w,uczu� i post�powania.Odpowiednio conwerter/or/ w pe�ni,pozostaj� idea�ami.Idea� niesie obraz i propozycj� jakiego� en,kto nawraca,a convert/ed/ zwie si� ten,k si� na nowego,harmonijnego �adu,dla kt�rego wyznaj�cy go przyw�dcy po- to t to wraca.Angiel- IS iej g��bokie,teologiczne znaczenie szu uj� dopiero zwolennik�w.Idea� na nowo okre�la znaczenia,war- skie the conversion ma b B ga lub osobistej zmiany duchowe r - to�ci i czyrno�ci.Jest przejawem tego,co mo�na okre�li� jako logotw �r- cenia si� grzesznik�w do cia od grzeszno�ci do �ycia r eligijnego i mi�o�ci Boga.Oznacza kt � czy dynamizm kultury�6.Idea� jest to rzutowany w przysz�o��,doskona- na- �y kompleks czynno�ci w oparciu o nowe rozumienie znacze� i warto�ci wracania lub fakt nawr�cenia,zw�aszcza na chrze�cija�stwo,zachowu- j�c tym samym sens �redniowiecznego conversio. obiekt�w,kt�ry jest przedmiotem d��e� ludzkichi�.W tym sensie idea� W j�zyku niemieckim konwersja to die Bek h jest cz�ci� modeluj�cego systemu kultury.Je�li jest to idea� religijny, e rung,kt�re odpowia- to jest on cz�ci� religijnego systemu modeluj�cego.Je�li chcemy zro- da znaczeniow prawdziwej W nyer � grecki �e na dob��ko ducho zumie� konwersj�,to musimy odnie�� to zjawisko do modeluj�cych sy- we rozpoznani cia,narodzenie na nowo w wierze���. y stem�w ideologicznych,o charakterze idea��w religijnych. Leksykalne obja�nienia znaczenia "konwersji" to metaj�zyk w kt - Ksi�gi �wi�te wielkich religii s� utrwalonymi tekstami pami�ci zbio- ryrn m�wi si� o kodzie.Metaj�zyk ten pomaga przyswoi� w proces rowejlR i cho�by z racji swej trwa�o�ci zajmuj� uprzywilejowane miejs- socjalizacji system j�zyka naturalnegoi� tak,�e konwersja co najmniejce w�r�d system�w modeluj�cych.We wszystkich z nich znajdujemy sformu�owany idea� konwersji. potencjalnie i przynajmniej w postaci abstrakcyjnego znaczenia mode- luje �wiadomo�� ludzi. Judaizm,a potern chrze�eija�stwo wprowadzi�y do kultury europej- skiej motyw konwersji - gr.metanoia - przemiany duszy jednostki,jej �wiadomego odej�cia od oboj�tno�ci,ewentualnie odwr�cenia si� od RELIGIJNY IDEA� KONWERS I jakiej� formy religijno�ci,kt�ra to zmiana zak�ada �wiadomo�� dotych- czasowego z�al�,od kt�rego jednostka si� odwraca oraz przekonanie, �e wybawienie od grzechu dokonuje si� przez kontakt z sacrum.Kon- Rozumienie,czym jest zjawisko konwersji wymaga bardziej dyna- mej kultury ani�eli pozostawanie przy str k wersj�,jako typ do�wiadczenia religijnego,przedstawiaj� wielkie reli- micznego rozumienia sa u tu- gie profetyczne,odr�niaj�ce dwa sposoby �ycia,b�d�ce skutkiem 12 Motyw konwersji w kulturze 13 przyj�cia lub odrzucenia g�oszonych przez nie prawd.Antyczne pierwo- Opowiadanie Apulejusza o Lucjuszu,czcicielu Izydy,kt�ry wsku- ciny cywilizacji europejskiej - staro�ytno�� grecka i �aci�ska - nie zna�y tek g��bokiego przywi�zania do kultu przeszed� moraln� przemian�, idea�u konwersji.Klasyczna greka nie zna terminu "religia".Greckie jest wyj�tkiem i stanowi zapis w�szej,misteryjnej tradycji23. eusebeia oznacza pobo�no��,dok�adne przestrzeganie przepis�w obrz� - Idea� nawr�cenia upowszechni� natomiast judaizm.Przedstawia go dowych,przestrzeganie odziedziczonej tradycji2o.Hosiotes oznacza�o Biblia Starego Testamentu w zwi�zku z ide� pokuty,kt�ra nabiera sto- rytualn� czysto�� a nie �wi�to��.W tradycji religijnej Grek�w centralne pniowo coraz bardziej moralnego charakteru.Nawr�cenie i pokuta s� miejsce zajmowa� obrz�dek sankcjonowany tradycj�.Nie przyj�a ona koniecznym warunkiem zwi�zku cz�owieka z Bogiem z powodu skut- postaci uporz�dkowanego systemu teologicznego i organizacyjnego, k�w grzechu pierworodnego.Odnosi si� do tej idei wyra�enie hebraj- lecz posta� nie wykluczaj�cych si� kult�w b�stw.Cz�sta zmiana lub skie �ub,oznaczaj�ce zmian� drogi,zawr�cenie z drogi,powr�t.Biblia rozszerzenie praktyk religijnych by�y tylko uzupe�nieniem praktyk do- grecka u�ywa czasownika epistrephein,oznaczaj�cego powr�t do Boga tychczasowych i nie wymaga�y jakiej� zdecydowanej reorientacji,od- i zmian� praktycznego post�powania oraz s�owa rnetanoein,kt�re zna- miany �ycia.Dlatego s�usznie Nock zaproponowa�,aby stosowa� do ta- czy skrucha,pokuta i odnosi si� do nawr�cenia wewn�trznego24,Idea kiej zmiany kultu,wskutek �wiadomego wyboru,nie wymagaj�cej jed- nawr�cenia przebija si� coraz bardziej w wyobra�eniach religijnych sta- " nak reorientacji �ycia,termin "przyst�pienie (ang.adhesion).Podob- ro�ytnego judaizmu i przezwyci�a rytualizm zbiorowej pokuty prze- nie,jak taka zmiana praktyk pod wp�ywem kontakt�w kulturalnych, b�agalnej za winy w sytuacjach nieszcz�cia narodu.Dochodzi do g�osu na miano konwersji nie zas�uguje tak�e zmiana religii czy jej modyfika- w naukach prorok�w - Amosa i Ozeasza.W pe�ni wyra�a j� Izajasz,a cja wskutek podboju albo inwazji,czy to u podbitych,czy to u podbija- zw�aszcza Jeremiasz.Izajasz g�osi,�e sam kult nie mo�e zbawi�."W j�cych.I w tym przypadku,szczeg�lnie w odniesieniu do �wiata antycz- nawr�ceniu i pokoju jest wasze ocalenie" (Iz 30,15).Sprawiedliwo��, nego stosowny jest termin "przyst�pienie ' (ang.adhesion),kiedy cho- pobo�no��,pokora,szczero�� mia�y by� oznakami rzeczywistego po- dzi o dokonywanie wcielenia i adaptacji nowych ryt�w do praktykowa- wrotu na drog� prowadz�c� do Boga.Jeremiasz zapowiada narodowi nego ju� systemu. wybranemu nieszcz�cia z powodu jego grzech�w i wo�a aby "zawr�cili Nie oznacza to,�e idea dw�ch porz�dk�w �ycia: ni�szego,od kt�- ka�dy ze swej z�ej drogi i aby Jahwe m�g� im przebaczy� ich win� i ich rego cz�owiek mo�e si� odwr�ci� i wy�szego,ku kt�remu cz�owiek grzech" (Jr 36,3).Apel nawr�cenia kierowany jest do ca�ego narodu mo�e si� zwr�ci�,czy nawr�ci�,by�a zupe�nie nieobecna w �wiecie an- Izraela i niesie zapowied� Nowego Przymierza,gdy nar�d pozna,�e tycznym.Znajdujemy j� niejednokrotnie w my�li filozoficznej.Idea jest ludem Jahwe,gdy si� "nawr�ci� ca�yrn sercem swoim" (Jr 24.7). pokrewna konwersji by�a rozpowszechniana przez misteryjny nurt eleu- Prorok Ezechiel rozwija i pog��bia t� nauk� o potrzebie osobistego na- zyjski,a potem orficki,w kt�rych ryty inicjacji zak�ada�y przemian� wr�cenia ka�dego i ca�ego narodu,g�osz�c potrzeb� stworzenia "nowe- inicjowanego. go serca i nowego ducha" (Ez 18,31n) i daje obietnic�: "zatem nawr��cie Religia rzyrnska stopi�a si� w jedno z greck� jako religia staro�yt- si�,a �y� b�dziecie" (Ez 18,31).W wyobra�eniach religijnych judaizmu no�ci klasycznej.Relig�o dla Rzymian znaczy�o staranne przestrzeganie konieczno�� nawr�cenia w ko�cu obejmuje nie tylko Izraelit�w,ale zdaje przepis�w kultu.Rzymska religia nie stworzy�a rozwini�tego systemu si� by� adresowana tak�e do pogan.Czyni to prorok Jonasz,kt�ry upomi- etycznego,co najwy�ej ide� czystej my�li i czystego serca kiedy staje na pogan "aby odwr�cili si� od swego z�ego post�powania" (Jon 3,8). si� przed bogami.�aci�scy pisarze antyczni,jak Horacy w Odzie Judaistyczne poj�cie nawr�cenia nawet u prorok�w nie by�o wolne XXXIV,zapisuj� tylko do�wiadczenie powrotu do uszanowanych tra- od pewnego legalizmu25.Dopiero Jezus przestaje je zupe�nie wi�za� z dycj� wierze�. zewn�trznymi obrz�dami pokutnymi.Jezus nawi�za� bezpo�rednio do nauczania Jana Chrzciciela,g�osz�cego "nawr��cie si�,bo bliskie jest Wyznawca bog�w niezbyt gorliwy Kr�lestwo Niebieskie" (Mt 3,2).Jezus przyszed� aby "nawo�ywa� grze- w m�dro�ci bt�dz� i oto nagle " ( ) zawracam z drogi,powrotnym sznik�w do nawr�cenia �k 5,32.Nawr�cenie jest odpowiedzi� na �a- wiatrom podaj� �agle22 sk� Boga,kt�ry,jak Dobry Pasterz,poszukuje tego,kt�ry si� zgubi�. r,,` 14 Motyw konwersji w kulturze 15 Idea nawr�cenia przedstawiona jest najbardziej plastycznie w przypo- hinduizm i wczesny buddyzm.Co prawda,najwcze�niejsza z indyjskich wie�ci o synu marnotrawnym,kt�ra m�wi,jak wielk� warto�� ma na- religii,religia wedyjska nie zna�a do�wiadczenia religijnego "narodze- wr�cenie grzesznika i ile darmowych �ask ze sob� dla niego przynosi. nia na nowo".Pragnienie szcz�cia na ziemi i jego kontynuacji przenika Ewangeli�ci przedstawiaj� liczne nawr�cenia grzesznik�w,kt�rzy=gor- k�i�gi Wed,a nie tyle d��enie do osobistej wi�zi z b�stwem.To d��enie sz� formalistycznie sprawiedliwych faryzeuszy, jak jawnogrzesznica zaszczepil dopiero nurt brami�ski w hinduizmie wraz z wiar� w trans- Magdalena (�k 7,36-50),czy celnik Zacheusz (�k 19,5-9). rnigracj� dusz,o kt�rej m�wi�y Upaniszady.Nurt ten zapocz�tkowal Dzieje Apostolskie i Listy �wigtego Pawla pokazuj� jak poganie le- poszukiwanie dr�g wyzwolenia z kr�g�w wciele� i �mierci.Przekonanie piej ni� �ydzi przyjmuj� Jezusa i jego Ewangeli�, nawracaj� si�, o n�dzy egzystencji na tym �wiecie zwi�zalo si� z wiar� w to,�e szcz�- odchodz�c od bo�k�w poga�skich,do�wiadczaj�c skruchy (gr.rnetano- cie mo�na osi�gn�� dzi�ki wyzwoleniu - moksa - z cyklu wciele�,w ia) i zwracaj�c si� do Boga �ywego (gr.epistrephein) (Dz 14,15; 26,18; kt�rym spe�nia si� sprawiedliwo�� odmierzana jako�ci� czyn�w - kar- 1Tes 1,9).Nawr�cenie to ponowne narodziny z ziarna slowa (1P 1,22- man - w poprzednich wcieleniach - samsara.Po�r�d trzech dr�g wyz- 25),to jest gloszonej Ewangelii,lub przez Ducha otrzymanego na wolenia,jakie wskazywa� ortodoksyjny hinduizm: drogi praktyk,drogi chrzcie (J 3,3n).Nawr�cony to dziecko bo�e,kt�rego postawa moralna pobo�no�ci i drogi wiedzy,droga pobo�no�ci opiera si� na osobistym zmienila si�,nie chodzi on drogami prowadz�cymi do zla,nie wykracza umi�owaniu b�stwa i najbli�sza jest idei konwersji3�.�adna z pozosta- przeciw przykazaniu milo�ci bli�niego (I J 3,93). �ych dr�g nie wprowadzala zmian w �yciu wierz�cego.Nie czyni�o tego Dzieje Apostolskie rozpoczyna opis zbiorowego nawr�cenia �yd�w wypelnianie ryt�w w �wi�tyni ani doktryna jedno�ci ja�ni i brahmana w dniu Pi��dziesi�tnicy wskutek nauczania apostola Piotra natchnione- wyra�ona w Upaniszadach i nauce Siankary.Kontemplacyjne techniki go Duchem �wi�tym,a dalej przedstawienie �ycia pierwszych gmin na- jogi w Jogasutrach Pantajali wspomaga�y tylko drog� wiedzy,dostar- wr�conych.Znajdujerny tam te� opis dramatyczngo nawr�cenia Szaw- czaj�c �rodk�w osi�gania jedno�ci ja�ni - atmana - z brahmanem po- �a,kt�remu ukazal si� Jezus w drodze do Damaszku i kt�ry jako Pawe� przez powtarzanie rnagicznej formuly om.Bhagavadgita oferuje drog� podejmuje si� misji nawracania (Dz 9,1-31).W ten spos�b nawr�cenie mi�uj�cej pobo�no�ci (bhakti) wobec wcielonego b�stwa,zbawiaj�cego zaczyna wi�za� si� z osob� Jezusa wyznawanego jako Pan i Zbawca, Krishny. kt�rego Ewangeli� si� przepowiada.Nawr�cenie wi��e si� z kerygma- tem - s�owem g�oszonym jako slowo samego Jezusa Chrystusa2�.Takie Ten tylko przybywa do mnie,o Synu Pandu,kto mnie ofiarowuje swe uczynki,kto potwierdzenie znaczenia nawr�cenia znajdujemy u �w.Augustyna2�. mnie uwa�a za sw�j cel najwy�szy,kocha mnie,wolny od wszelkich wi�z�w i kto �ywi przyja�� dla wszelkiego stworzenia31 Wtedy Piotr oznajmi� im,i� tego,kt�rego ukrzy�owali nale�y czci�,�e wierz�cy przyjmuj� Jego krew,kt�r� wytoczyti wrogowie.Gdy im opowiedziat o Panu na- Ramanud�a,Madhwa i Nimbarka - w�drowni kaznodzieje ruchu szym Jezusie Chrystusie i gdy oni poznali swoje przest�pstwa,skruszyli si�,a�eby bhakti gloSz� drog� umilowania boga i post�powania zgodnego z obo- wypetnito si� na nich to,co kiedy� m�wit prorok pa�ski,nawr�ci�em si� z n�dzy wi�zkami czlowieka wolnego od pragnie�.Krishna wyzwala,gdy tylko moje,gdy wi� cier�.Nawr�cili si� bowiem z n�dzy b�lu,gdy tkwi� cier� wspom- zda si� on calkowicie na niego32.Hinduizm,czy to w wersji poznaw- nien czej,czy emocjonalnej - bhakti - przedstawial ni�szy i wy�szy porz�dek �ycia.W doktrynie karmana i ponownych narodzin zawar� ide� wzno- We wczesny chrze�cija�stwie nawr�cenie instytucjonalizuje si� w szenia si�,a� do duchowego wyzwolenia,kt�re jest najwy�szym z cel�w katechumenacie,szkole vi �ary,w kt�rej uczniowie inicjowani s� stopnio- zdobywanych,czy to przez samodzielne poznanie,czy przez pobo�ne wo i kolektywnie,w grupie,do przyj�cia chrztu.Nawr�cenie przypiecz�- przywi�zanie do b�stwa33.Przez g��bsze poznanie bytu absolutnego towane chrztem dokonuje si� na zawsze (Hbr 6,6).Przedlu�eniem nawr�- czlowiek uwalnia si� od l�ku,od cierpienia,od reinkarnacji,przechodzi cenia staje si� pokuta za grzec�y,je�li si� w nie ponownie popada. do stanu szcz�liwo�ci przez pol�czenie z bytem absolutnym�4. Idea� konwersji,czy nowych narodzin nie jest jednak wy��cznie Tak�e misyjnie usposobiony buddyzm wni�sl swoj� ide� konwersji idea�em judaistycznym i chrze�cija�skim.Idea� ten sformu�owal te� i sw�j w�asny j�zyk dla opisania procesu konwersji okolo VI w.przed 16 Motyw konwersji w kulturze 17 nasz� er�.W pismach wczesnobuddyjskich w cz�ci zasadniczej vinaja �,cia religijnego jest s�owne wyznanie prawdziwej wiary.Jednak�e i w pitaka,co znaczy kosz dyscypliny zakonnej znajdujemy opis nawr�ce- goranie znajdujemy ide� d��enia do przemiany �ycia poprzez odwr�ce- nia Gautammy,a potem uczni�w Gautamy-Buddy - Przebudzonego, n� od grzech�w (sura 15),ide� "nowego �ycia",�ycia,kt�re jest dobre O�wieconego.Budda wskaza� �cie�k� nawr�cenia,�cie�k� prow�ci��c� i czyste (sura 16)4I. do nirwany,pomi�dzy drog� przyjemno�ci i drog� umartwiaj�cej asce- T� ide� i radykalne poj�cie konwersji,jako porzucenia regu� tego zy,poprzez wejrzenie na prawd� o przemijaniu.Sutta pitaka,zbi�r poe- �wiata podj�� nurt surficki A1-Ghazalego,dla kt�rego konwersja to jak- mat�w napisany przez 264m�czyzn i 74kobiety,nawr�conych na bud- by powr�t do �ona,z kt�rego cz�owiek pochodzi. dyzm i przynale�nych do zakonu,za�wiadcza o zmianie �ycia adept�w nauki Buddy,wyzwolonych z ko�owrot�w wciele�3fi.Nie wchodz�c w B�g Najwy�szy rzek�: Ja jestem Al-Rahman i utworzy�em nazw� dla wi�zi macie- subtelno�ci rozwoju doktryny buddyjskiej nale�y powiedzie�,�e ju� rzy�stwa,rihm,jako pochodn� od mego imienia.Kto zacie�nia na nowo t� wi�, wczesnobuddyjskie idee tzw.hinajana - ma�ego wozu,formu�owa�y tego zwi�zuj� ze mn�,kto j� zrywa,tego odcinam ode mnie42. idea� arhata r�wnowa�ny idea�owi nawr�cenia,to znaczy przezwyci�e- nia ego �wiata po unicestwieniu nienawi�ci,��dzy i b��dnych mnie- Por�wnanie sformu�owa� idea�u konwersji w wielkich religiach po- ma�.Szlachetna,o�mioraka �cie�ka Buddy obejmowa�a stopniowe zwala skonkludowa�,�e modeluj�ce znaczenie tego idea�u wyra�aj� wznoszenie si� przez: w�a�ciwe spostrzeganie; w�a�ciwe my�lenie; w�a�- przede wszystkim kategorie43: "ni�szo�ci" i "wy�szo�ci",odnosz�ce si� ciw� mow�; w�a�ciwe post�powanie; w�a�ciwe �ycie; w�a�ciwe d��enie; do �wiata-�ycia oraz kategoria zmiany na osi tego kierunku od tego co w�a�ciw� rozwag�; w�a�ciwe zatopienie si� w sobie.Konwersja zar�wno "ni�sze" do tego co "wy�sze".Idea� konwersji wzywa do odwr�cenia w hinduizmie jak i w buddyzmie jest pojmowana jako stopniowa i na- si�,porzucenia ni�szego �wiata �ycia i powrotu,zwr�cenia si�,nawr�- st�puje przy udziale pracy woli.Pe�na miara �ycia to akceptacja trzech cenia,czy narodzenia si� do nowego,wy�szego �wiata-�ycia. regu�: Budda,Tharma,Sangha,to jest podporz�dkowanie si� nauczy- cielowi,przestrzeganie regu� prawo�ci i przynale�no�� do spo�eczno�ci mnich�w lub mniszek�R.Tylko w wersji hinduskiej drogi bhakti konwe- LITERACKI OBRAZ KONWERSJI rsja jest czym� nag�ym,o charakterze emocjonalnym i ma charakter biernego poddania si�,ogarniaj�c nawracanego.Idea� etyczny ogrom- Motyw konwersji przewija si� w przeci�gu wiek�w w pi�miennic- nie bogatej religijnej my�li indyjskiej wskazuje na mo�liwo�� nowego twie europejskim.Literatura utrwali�a obraz konwersji jako osobiste- do�wiadczenia,wybiegaj�cego poza do�wiadczenie codzienne,normal- go,wewn�trznego do�wiadczenia.Hagiografia od Jakuba de Voragi- ne,ku ostatecznej rzeczywisto�ci.Wyra�a si� zatem w idei konwersji ne44poczynaj�c,po Waltera Nigga45przedstawia indywidualnego �wi�- jako moksa - wyzwolenie i d�iwanmukta - wyzwolonego za �ycia39. tego bohatera,konwertyt�,wcielaj�cego warto�ci religijne i daj�cego Na sw�j spos�b idea� konwersji podj�� i wyrazi� islam.Islam piel�- dow�d ich istnienia46. Po�r�d literatury hagiograficznej,dotycz�cej gnuje ide� konwersji,kt�rej wzorcem paradygmatycznym pozostaje �wi�tych konwertyt�w szczeg�lnie liczne teksty po�wi�cone s� �wi�te- sam Muhammad,kt�ry po okresie zmaga� wewn�trznych wyst�puje mu Franciszkowi z Asy�u,paradygmatycznemu,mo�na rzec,w kultu- jako prorok pewny swej boskiej misji.Zyskuje on zwolennik�w,nawo- rze Zachodu konwertycie.S� to swoiste chansons de geste,opiewaj�ce �uj�c do porzucenia rozwi�z�o�ci,dziecioM�jstwa,pija�stwa,hazardu, duchowe bohaterstwo jednostki,polegaj�ce na zupe�nej odmianie �y- idolatrii,g�osi wiar� w Allaha i has�o nawracania niewiernych - d�ihad. cia,zgodnie z idea�em religijnym.Pisze Paul Sabatier o wyzbyciu si� Islam jest religi� opart� na prawie.Religijno�� nie posiada warto�ci me- maj�tku przez Franciszka, utrwalaj�c indywidualistyczny,heroiczny tanoia,lecz i tu znajdujemy echa Ewangelii.Legalizm islamu wyra�ny obraz gestu konwersji: jest w jego pi�ciu zasadach,zwanych pi�cioma kolumnami.Opiera si� on na wyznaniu wiary,rytalnej modlitwie,p�aceniu podatk�w na ubo- Czyn ten by� dla Franciszka czym� bardzo donios�ym,oznacza� on zerwanie nieod- gich,po�cie w miesi�cu Ramadan i pielgrzymce do Mekki.Podstaw� wo�alne z przesz�o�ci�; od tego dnia jego �ycie by�o zaprzeczeniem wszystkiego czym by� dot�d4�. � r 18 Motyw konwersji w kulturze Do takiej hagiograficznej tradycji nawi�zuje wsp�czesna edycja kiem"5�. Do nawr�cenia prowadzi stopniowe przebudzenie si� �wiado- Les convertis du XX si�cles, przedstawiaj�ca duchowe przemiany, od- mo�ci grzechu u bohatera. Podobnie Fiodor Dostojewski w Zbrodni i miany �ycia takich ludzi jak Edith Stein, Paul Claudel, Gabriel Marcel, karze przedstawia karier� moraln� Raskolnikowa a� do momentu kry- Charles de Foucould, Graham Green, Thomas Merton i inni4s. � zysu zapocz�tkowuj�cego odnow�, odradzanie si�, "stopniowe przecho- Indywidualistyczny obraz utrwali�a nie tylko literatura hagiograficz- dzenie z jednego �wiata w drugi"Ss. Tak wi�c hagiografia, autobiografie na. Mia�o w tym te� udzia� pi�miennictwo autobiograficzne, poczynaj�c i literatura pi�kna heroizuj� konwersj� jako niezwyk�y, idealny czyn jed- od Confessiones �w. Augustyna, czy bardziej wsp�czesne Apologia pro nostki. Jednocze�nie kszta�tuj� idea� takiego heroicznego czynu i mo- vita sua kardyna�a Henri Newmana49 albo Spowied� i Dzienniki Lwa deluj� typ moralny konwertyty59, wyodr�bnion� kategori� indywidu�w, To�stoja5�. W tradycji protestanckiej dzienniki wielkich konwertyt�w kt�re ca�kowicie i wy��cznie w tym typie moralnym mieszcz� si� tak, dokumentuj� bezpo�redni stosunek cz�owieka do Boga. Przedstawiany �e �aden inny typ moralny nie jest dla nich wa�ny ani charakterystyczny. w nich cz�owiek jest aktorem boskiego dramatu,jak to pokaza� w XVII w.George Fox51,a w XVIII w.tw�rca metodyzmu,John Wesley,au- tor s�ynnego The lournal. HISTORYCZNE RUCHY KONWERSJI Wreszcie motyw odnowy,prze�omu duchowego podejmuje sztuka ! literacka. Poziomu tej sztuki si�ga w XVIII w. ksi��ka W�dr�wka Naprzeciw impresywnego, literackiego obrazu dramatycznej kon- Pielgrzyma Johna Bunyana,pokazuj�cego jak przez obudzenie �wiado- wersji jednostki trzeba postawi� historyczne wydarzenia modeluj�ce mo�ci grzechu B�g rozpoczyna dzie�o nawracania grzesznika53.Szcze- dzieje - ruchy konwersji.Wielcy biografowie w�asnych nawr�ce� byli g�lnie romantyczna wiara w indywidualno�� wyrazi�a si� w utrwaleniu najcz�ciej tw�rcami ruch�w konwersji.George Fox by� za��ycielem niezwykle subiektywnego,emocjonalnego widzenia konwersji,b�d�ce- ruchu kwakr�w,John Bunyan zainicjowa� baptyzm,a John Wesley by� � go nieomal�e aktem samozbawienia54.Konwersja jest tam przedstawia- przyw�dc� ruchu metodystycznego.John Henry Newman uczestniczy� w na jako dramatyczne zmaganie wewn�trzne,poprzedzaj�ce wyd�wig- oxfordzkim ruchu odnowy anglikanizmu,zanim zmieni� denominacj��. ni�cie si� moralne i wznoszenie do idea�u.W polskiej literaturze z tej Kolektywne konwersje,inicjowane przez przyw�dc�w religijnych, epoki ukazuj� to mickiewiczowskie postaci,zmieniaj�ce sw� to�sa- ukszta�towa�y wielkie religie - chrze�cija�stwo,islam,buddyzm i zwi�- mo��,co symbolizuj� zmiany imienia: Jacka Soplicy - ksi�dza Robaka zane z nimi cywilizacje.Kolektywne konwersje tworzy�y i tworz� ruchy z Pana Tadeusza i Gustawa - Konrada z Dziad�w.Od zatracenia do odnowy i reformy religijnej,a tak�e schizmy i herezje.Nie ma potrzeby odkrycia Boga na szczycie alpejskim prowadzi droga swoistej konwersji streszcza� dzie� historyk�w,opisuj�cych ruchy religijne6l,na przyk�ad Kordiana Juliusza S�owackiego. wczesnochrze�cija�ski monastycyzm,ruchy �redniowiecznych herety- Literatura polska sz�a w �lad za literatur� europejsk�,dla kt�rej k�w - jak katarzy,ruchy millenarystyczne,bractwa franciszka�skie prze�om epoki romantycznej wyznaczy�o dzie�o Fran�ois Ren� de Cha- wsp�lnoty beginek i begard�w,ruchy reformacji,anglosaskie ruchy od- teaubrianda Atala,w lirycznej konwencji przedstawiaj�ce nawr�eenie rodze�cze,jak metodyzm. bohatera - Indianina55.Thomas Carlye,symbolicznie odzwierciedlaj�c Przekonanie o konieczno�ci konwersji,kt�ra ma by� decyduj�cym w�asne do�wiadczenia,w powie�ci Sartor resartus opisa� kryzys ducho- do�wiadczeniem chrze�cijanina,ow�adn�o rzeszarni uczestnik�w ru- wy i iluminacj� profesora Teufelsdrockha,kt�ry sta� si� innym cz�owie- ch�w odnowy (ang.revival),zwanych te� ruchami wielkiego przebudze- kiem,wyzwolonym od negacji "nieustannego nie" do "nieustannego nia w Ameryce.Na Wschodnim Wybrze�u zainicj�wa� je w Nowej An- tak"56,do afirmacji boskiego bytu. glii,w 1734r.Jonathan Edwards.Idea "obrzezania serca" i zst�pienia Romantyczny,udramatyzowany obraz konwertyty przechodz�cego Ducha na ca�e wsp�lnoty i narody o�ywia�a uczestnik�w drugiego wiel- prze�om duchowy,w kt�rym uwidacznia si� wielko�� moralna jednostki kiego przebudzenia,w drugiej po�owie XVIII wieku.Odnowa "odno- najbardziej chyba utrwali� i upowszechni� Viktor Hugo w N�dznikach wy,� mia�a miejsce w 1801roku w Kentucky Cane Ridge,gdzie zgroma- w postaci Jeana Valjean,kt�ry nawraca si� wo�aj�c: "jestem n�dzni- dzi�y si� tysi�czne t�umy konwertyt�w62.Wydarzenie w Cane Ridge %' * � ��. � r `�� � � � ��'� �. r i; ��( w � �i �;� 20 Motyw konwersji w kulturze 21 jest odt�d symbolem zorganizowanego rewiwalizmu,zorganizowanej 1A.K � o s k o w s k a,Socjologia kultury,Warszawa 1981,s.34. konwersj i,stale obecnej w USA,dzisiaj nawet w formie teleewangeliz- 2J.� o t m a n,B.U s p i e � s k i,O semiorycznym mechanizmie kultury,w: mu�3. Zorganizowany rewiwalizm mo�e przybra� ekstremalne przeja- red.E.Janus,M.R.Mayenowa Semiotyka kultury,Warszawa 1975,s.178n. 3M.Plezia (red.),Slownik faci�sko-polski,t.1,Warszawa 1959,s.756. wy,wr�cz zwyrodniale formy,czego najbardziej jaskrawym pr�yk�a- 4 dem pozostaje zbiorowe samob�jstwo zwolennik�w charyzmy Boba Jo- M.Plezia (red.),Slownik laciny �redniow�ecznej w Polsce,t.2,Wroc�aw- nesa w Jonestown w Gujanie w roku 1974�4.Mistrzowski,literacki Warszawa 1959-1967,s.1279. 5Slownik j�zyka polskiego,t.1,Warszawa 1978,s.1004n. obraz nadu�y� technik rewiwalistycznych i jego krytyk� pozostawil Ers- 6Slownik jgzyka polskiego,t.2,Warszawa 1978,s.305; Slownik staropolski, kine Caldwell w Studze bo�ym65. t.5,Warszawa 1965-1967,s.130. Tradycje i metody rewiwalistyczne obecne s� dzi� w ruchach zorga- ' A.N i c c o I i,Dizzionario della lingua italiana,Istituto Editoriale Europeo, nizowanej konwersji w Ko�ciolach chrze�cija�5kich,tak�e w Ko�Ciele Roma 1961,s.221;Vocabolario della lingua italiana,Istituto della Enciclopedia Ita- rzymskokatolickim,by wymieni� takie ruchy o �wiatowym zasi�gu jak liana Fondata da Giovanni Treccani,Roma 19R6,s.937. s P.R o b e r t,Dictionnaire de la langue fran�aise,S.N.L.,Paris 1978,s. Ruch Charyzmatyczny i Droga Neokatechumenalna.Kolektywne nowe 3g7n. do�wiadczenie duchowe kultywuj� dzi� nowe kulty i sekty,jak Hare 9The Shorter Oxford Engl�sh Dictionary.On Historical Principles,The Cla- Krishna,Moon,Scjentologia,Medytacja Transcendentalnabb.Socjolo- rendon Press 1970 s.387n; The Oxford English Dict�onary,The Clarendon Press, gowie raczej zgodni s�,�e ruchy te s� nast�pc� mlodzie�owych ruch�w Oxford 1961,s.943. eksperymentowania z tradycyjnymi modelami kultury w latach sze��- lo Deutsches W�rterbuch von Jacob Grimm und Wilhelm Grimm,t.1,Leipzig dziesi�tych, kt�re by�y protestem przeciw dominacji warto�ci instru- 1854,s.1414; Meyers Enzyklop�disches Lexikon,t.3,Lexikonverlag,Mannheim mentalnych��.Rozumie si� fenomen tych nowych ruch�w religijnych w 1971,s.737. 11R.J a k o b s o n,Wposzukiwaniu istoty j�zyka,t.2,Warszawa 1989,s.85n. kontek�cie kryzysu wsp�lnoty w nowoczesnych spo�ecze�stwach,kt�ry 12 wynika z zaniku tradycyjnych struktur po�rednich mi�dzy jednostk� a F.Znaniecki,Nauki o kulturze,t�um.J.Szacki,Warszawa 1971,s.465. Tam�e,s.488. formalnymi makrostrukturami.Ruchy te oferuj � rodzaj "wynalazk�w 14F.Z n a n i e c k i,Wst�p do socjologii,Warszawa 1988,s.114. spolecznych" - wsp�lnoty i quasi-wsp�lnoty konwertyt�w do nowych ls Z n a n i e c k i,Nauki o kulturze,s.490n. ruch�w,kt�rych ideologie modelowane s� przez ideal konwersji. �6L.K o r p o r o w i c z,Logotw�rcze dynamizmy kultury,"Studia Socjologicz- Historyczne ruchy innowacji,odnowy i reformy religijnej oraz ne",1989,3(14),s.109-131. ofensywa nowych ruch�w religijnych wewn�trz i poza uznanymi ko�cio- 1' Z n a n i e c k i,Wst�p do socjologii,s.121. ls � o t m a n,U s p i e � s k i,O semiotycznym mechanizmie kultury,s.182. �arni i denominacjami na ca�ym �wiecie w ko�cu obecnego stulecia ly sklaniaj� do podj�cia studium konwersji jako fenornenu zasadniczo ko- A.D.N o c k,Conversion.The Old and the New in Religion from Alexander lektywnego,jako formy zachowania zbiorowego. the Great to Augustine of Hippo,Oxford University Press,1933,s.7. zo H. Von G I a s e n a p p,Religie niechrze�cija�skie,t�um. S. �ypacewicz, Warszawa 1966,s.164. 21Tam�e,s.318. 22Kwintus Horacjusz Flakkus,Dziela wszystkie,t.1,Ody i epody, Wroc�aw 1986,s.140. 23A p u 1e j u s z,Metamorfozy albo zloty osiol,t�urn.E,J�drkiewicz,Warsza- wa 1976. 24X.L,D u fo u r (red.),Slownik teologii bibl�jnej,t�um.K.Romaniuk,Poz- na� 1990,s.706. 25Tam�e,s.710. 26 K.R a h n e r,H.V o r g r i m 1e r,Ma�y slownik teologiczny,t�um.T.Miesz- kowski,P,Pachciarek,Warszawa 1987,s.175. 2' �w.A u g u s t y n,Wyb�r m�w,t�um.J.Jaworski,Warszawa 1973,s.88n. IIA I 'A �I ~ r � % 22 Motyw konwersji w kulturze 23 zx B.M o k r z y c k i,Droga chrze�cijariskiego wtajemniczenia,Warszawa 1983, 55 F.R.C h a t e a u b r i a n d,Atala.Rene,t�um.T.�ele�ski (Boy),Warszawa s.52-91; M.Dujarier Kr�tka historia katechumenatu,t�um.A.�wieykowska, lgg2. U.Grajczak,Pozna� 1990. z9 56T.Carlye,Sartorresartus,J.M.Dent and Sons,London 1908,s.112-149. A.C.Underwood,Conversion,Christian and Non-Christian.Compara- 5� V.Hugo,N�dznicy,t.l,t�um.K.Byczewska,Warszawa 1966,s.139. tive and Psychological Study,George Allen and Unwin,London 1925,s.11. 3o Tam�e,s.47. 5x F. D o s t o j e w s k i, Zbrodnia i kara, t�um. Cz.Jastrz�biec-Koz�owski, Bhagavadgita czyli Pie�ri Pana,t�um.J,Sachse,Warszawa 1988,s.125. Warszawa 1956,s.541. 3z