ELŻBIETA HAŁAS KONWERSJA - perspektywa socjologiczna NORBERTINUM Lublin 1992 r ţ ţ ţ i ţ ţ ţ r ţ ţ r- ţ Proj ekt okładki MARIAN OLESZCZUK WSTĘP TYTUŁ DOTOWANY PRZEZ MINISTRA EDUKACJI NARODOWEJ Nie trzeba przekonywać, że konwersja nie jest typowym tematem socjologicznego dyskursu. Socjologia zajmowała się przede wszystkim procesem sekularyzacji, rozumianym jako schyłek społecznego znacze- nia instytucji religijnych, religijnych działań i œwiadomoœci religijnej w nowoczesnym społeczeństwiel. Kiedy teza sekularyzacji była generali- ISBN 83-85131-22-1 zowana, przychodzšc w sukurs nietzscheańskiej prognozie "œmierci boga", socjologia wspomagała adwokatów sekularyzmu, każšc oczeki- wać nowego społecznego porzšdku bez udziału religii jako czynnika in- tegracji. Thomas Luckmann2 pierwszy skuteczniej podważył tezę seku- laryzacji, wskazujšc na różnicę pomiędzy religiš instytucjonalnš a do- œwiadczeniem sacrum i wykazujšc, że sacrum nie podlega procesom se- dwudziesty trzeci tytuł Norbertinum kularyzacji, przejawiajšc się współczeœnie mniej widocznie, ale nadal powszechnie w religii prywatnej, poza kontrolš instytucjonalnš. Trwa- łoœć kolektywnie podtrzymywanego doœwiadczenia sacrum uobecniły wszakże na scenie publicznego życia coraz liczniejsze od lat siedemdzie- sištych, także w Polsce, nowe ruchy religijne. Dla niektórych socjolo- gów jak Andrew Greeley, sš one œwiadectwem słabnięcia trendu seku- laryzacji3. Inni, jak Bryan Wilson, argumentujš, że jest to zjawisko na obrzeżach głównego trendu i w dłuższym okresie czasu zostanie zmargi- nalizowane4. Nowe ruchy religijne sš spuœciznš kontrkulturowych ru- chów młodzieżowego eksperymentowania i innowacji, które objęły swym zasięgiem także religię - potencjalnie najgłębszy poziom kulturo- wej transformacjiţ. Pokazujš, że chociaż słabnie znaczenie formalnych religijnych organizacji w wielu nowoczesnych społeczeństwach, to możli- we sš funkcjonalne alternatywy dla tych organizacji6. Swoistym wszakże œwiadectwem narastania problematycznoœci znaczenia tych ruchów może być reakcja Watykanu w postaci dokumentów dajšcych wskazówki pasto- ralne wobec wyzwania ze strony tych ruchów7. Najczęœciej badanym as- NORBERTINUM. Spólka z o.o pektem fenomenu nowych ruchów religijnych jest konwersja tak, że niek- WYDAWNICTWO - DRUKARNIA - KSIĘGARNIA tórzy wręcz skłonni sš mówić o nowej subdyscyplinie - o socjologii kon- Dębówka 60, 20-060 Lublin 8, tel./fax 338-95 wersji. Jeœli teza sekularyzacji była wišzana z nowoczesnoœciš, to socjolo- gia konwersji byłaby swoistym signum postnowoczesnej socjolog. Wydanie I. Naktad 1 ţ1 B A koddano ţţ Ark. d92 r. D k koń Podejmujšc problem konwersji za temat naukowego opracowania, offset. kl. III, B1 czono w lipcu 1992 r. Zam. 37/92 postawiłam sobie dwa cele. Pierwszym byłoby uporzšdkowanie poglš- 6 Wstgp Wstęp 7 ţt przedmiocie.Chodzi o re- jam koncepcję konwersji kolektywnej w trzech aspektach: społeczno- du na koncepcyjny dorobek socjologii w ty lajšcych socjologiczne mo- wspólnotowym,ideologiczno-retorycznym i rytualnym. cepcję najważniejszych studiów,przedstaţ Praca pomyœlana jest jako pierwsze wprowadzenie do socjolog ko- gno do końca lat osiemdzie- dele,czy teorie konwersji,jakie sformuło ţfugiego millenium.Było to nwersji,które w polskiej literaturze jest przedsięwzięciem pionierskim. sištych,a więc u progu ostatniej dekady Żmudne.Drugim,a jedno- Koncepcja konwersji kolektywnej nie aspiruje w przedstawianej wersji zadanie jasno okreœlone,wykonalne,choć do statusu teorii,zarysowuje jednak jej możliwoœć.Nie jest to jakieœ ţţwania koncepcji konwersji czeœnie głównym celem była próba sformuţykonania czy przedstawie- wšskie,specjalistyczne studium z dziedziny socjologii religii,ponieważ kolektywnej,konwersji jako zbiorowego dea konwersji kolekt wne raczej wykazuje koniecznoœć ponownego,œcisłego zwišzku języka tej nia,by użyć dramaturgicznej metafory.I ţ socjologa,czy raczej jesz- ćtyscypliny z ogólnš teoriš socjologicznš.Jednoczeœnie autorka ma na- wyrosła z mojego osobistego doœwiadczeni go w jednym z now ch ru- dzieję,że udało się jej uniknšć choćby pozoru mowy profanujšcej,czy cze młodego adepta socjologii,uczestniczšţ ţh.Osobiste doœwiadczenie desakralizujšcej,kiedy podjęła się opisać w języku nauki to,co w dzie- chów religijnych w latach siedemdziesišty ego i społecznego jest uzna- dzinie religijnej w taki sposób ujšć się daje.Wychodzi bowiem z prze- socjologa jako uczestnika systemu kulturoţ5ja metodologiczna Charle- konania o trwałej wartoœci anzelmiańskiej zasady fides quaerens intel- nym Ÿródłem wiedzy,jak zaœwiadcza refleţ ţanda,Stanisława Ossow- lectum.Tym bardziej,że i dziedzina religijna nie jest wolna od antyno- sa W.Millsa,Normana Denzina,Johna Lţ skiego,a przede wszystkim,Floriana Znani eckiego.Nie chodzi tu o su- mii i społeczny jej kontekst niejednokrotnie bywa także kontekstem 5ć systemu społecznego,w zniewolenia. biektywne doœwiadczenie,lecz o znajomo Przedstawiane studium zagadnienia konwersji nie powstałoby gdy- gtruktury,dšżeń,znaczeń i którym się uczestniczy jako œwiadek jego by autorka nie miała możliwoœci przeprowadzić kwerendę w bibliotece wartoœcis.Idea kolektywnej konwersji zo5tała przeze mnie rozwinięta 5formułowań socjolog reli- University of Illinois w Urbana-Champaign jako stypendystka koncepcyjnie w nawišzaniu do klasycznych ţowała moje przekonanie o Fulbrighta w roku akademickim 1987/88oraz w Uniersit„t Bielefeld w gii Joachima Wacha,którego lektura ugrun o zagadnienia.Opracowu- listopadzie 1990r.na zaproszenie Zentrum fr interdisziplin„re Forschung słusznoœci takiego podejœcia do studiowaneg i korzystać z warunków pracy naukowej stwarzanych przez te oœrodki. jšc tš koncepcję,posłużyłam się językiem t eorii Floriana Znanieckiego i symbolicznego interakcjonizmu,jednakże bez przesadnego puryzmu, ponieważ koniecznym okazało się sięgnięc ie także do prac antropolo- gów kultury.Nieuchronnš konsekwencjš koniecznoœci pokazania kon- wersji w różnych ujęciach badawczych jest pewien rys eklektyzmu w przedstawianym studium. ţnwersji od ukazania w ro- Rozpoczynam omawianie zagadnienia ţţsji w kulturze i wskazania, zdziale pierwszym trwałoœci motywu konwe że trwałoœć ideału konwersji i indywiduali5tyczne jej rozumienie umo- 5ţi kierowanego do kolekty- żliwiajš w istocie skutecznoœć apelu konwefţersji.Następnie,w kolej- wnego adresata i wzbudzajšcego ruchy ko ţorobkowi myœli społecznej nych dwóch rozdziałach poœwięcam uwagę o konwersji.Najpierw jest to przeglšd wcZţsnych badań,uznanych za klasyczne.Potem przedstawiane sš i system ţtyzowane współczesne soc- ţwišzania ich z teoriami ru- jologiczne studia nad konwersjš,z próbš p iejsze,jak i najnowsze teo- chów religijnych.Omawiajšc zarówno dawţţynki do ujęcia konwersji rie konwersji,starałam się odnaleŸć przy rozdziale czwartym rozwi- jako fenomexxu kolektywnego.Wreszcie vV Wstgp B.Wi I s o n,Religion in Sociological Perspective,Oxford Universjty press 1983,s.149; K,D o b b e 1a e r e,Some Trends in European Sociology of ţeli ion. The Secularization Debate "Sociological Analysis",1987,48(2),s.107-13'7 g .ţrţ TYW KOlVWERSJI W KULTURZE T. L u c k m a n n, The Invisible Religion, The Macmillan Company, London I O 1967. 3A.M.G r e e 1e y,Unsecular Man. The Persistence of Religion,Schocken Books,New York 1972; D.B e 1I,The Return ofthe Sacred? The Ar umen ţ,ygtępuje jako powracajšcy temat w tradycji kulturowej i Future of Religion, "British Journal of Sociology' ( ) g t on the Konwersja a ',1977,284,s.419-449. ę rzestrzeni dziejów w społecznych ruchach konwer- Oxfor Ig lls 125Religion in Sociological Perspective,Oxford University press, manifestuje si na pi spojrzy się na rzeczywistoœć ludzkš jako globalnš 5C.Y.G 1o c k,R.N.B e 11a h red aţi- ţożna więc,1 yl,mówić o motywie konwersji w tak szeroko poję- ( .),The New Religious Conscio rzeczywistoœć kult Univer sity of California Press,Berkeley 1976,s.XIII; A.Jawto usness, lt rze.Motyw konwersji jawi się jako trwały element sensotwór- kontrkultury,Warszawa 1975,s.IOn. w s k a,D,.ogi tej ku u 6 c kfo r d, T. L u c k m a n n, Intro czych systemów rnodelowania œwiata człowieka.Takim systemem j est J.A.Be duction,w: red.J.A. g e c - język potoczny,jest nim religia i sztuka oraz lad sensownych działań k fo r d,T.L u c k m a n n,The Changing Face of Reli ion,Sage,London 19gg,s. społecznych.Motyw konwersji ujawnia zarówno język potoczny,jak j 2. Les sectes et Iţ'glise Cath olique.Le document rom ideologie religijne,sztuka literacka i społeczne działania ludzi. Vernette d elegue de 1'Episcopat.Les ţdit ain.Introduction de Jean ekty albo nowe ruchy religijne.W ions du CERF,Paris 1986.Tłum.palskie: yzwanie dusz asterskie,w: Nie wsz sc sš " go ducha Warszawa 1988 s.7-31. y y jedne- R LEKSYKALNE ZNACZENIA "KONWERSJI ţ 1a n d,L.H.L fl a n d,The M in f ţl S t ; A ţ York 1934,s.157; J. L o f- dzielnie zwi zan z sensown m działaniem.Leks - oz š y y y ţ tion and Analysis Wadsworth Publishi g e to ualitative Ob serva- Język jest nier ng Company Belmont,Ca.1984,s.gn; C. kalny zasób języka naturalnego stanowi wyraz obiektywizacji doœwiad- W.M i 11s The Sociolo ical Ima ination,New York 1959ţ N.K.D e n z i ţ,The czenia znaczeń działań.Leksykony,slowniki dokumentujš owe obiek- Research Act.E Theoretical Introduction to Sociological Methods,McGrowţ- ţch modelowe Hill, tywizacje. Znajdujemy w ni sensy konwersji. Termin 1983,s.206. Szawa "konwersja" użyţ'any jest nie tylko w dziedzinie religijnej,ale także w New York 1978; S.O s s o w s k i,O osobliwoœciach nauk s olecznych,War lingwistyce,prawie,ehemii,w elektronice.Wszystkie te użycia nawiš- zujš do łacińskiego ródłosłowu.Łacińskie conversio oznaczalo zgięcie, skręt,zmianę,przewrót.W łacinie œredniowiecznej używano tego ter- 3 minu przenoœnie w znaczeniu przemiany,przeobrażenia,także przeisto- czenia chleba i wina podczas mszy œwiętej.Termin ten oznaczał też od około 1190r.zwrócenie się do Boga - conversionis ad Deum,a zatem miał sens głębszej przemiany duchowej.Używany był także,bardziej wšsko,na oznaczenie wstšpienia do klasztoru4. Słownik języka polskiego pod terminem "konwersja"5,jako jego religijny sens,podaje: "zmiana wyznania w obrębie wyznań chrzeœci- jańskich,zwłaszcza przejœcie na katolicyzm".Odpowiednio "konwerty- ta" to ten kto zmienił jedno wyznanie chrzeœcijańskie na inne,zwłasz- cza na wyznanie k atolickie.W języku polskim mamy też termin "na- wrócenie" od,nawrócić","nawrócić się",co oznacza nakłonić kogoœ do przyjęcia,ewentualnie przyjš‚ jakšœ religię,wyznanie,niekoniecz- nie chrzeœcijańskieţ.W konotacji zarówno konwersji jak i nawrócenia 10 Motyw konwersji w kulturze 11 w języku polskim brak specyficznej treœci "metanoia",głębokiej przemia- ny wewnętrznej.Łaciński Ÿródłosłów w œredniowieczu oz ł ralno-funkcjonalnych i normatywnych jej ujęciach.Analizujš one bo- się ku Bogu,a zatem miał sens głębszej przemiany duchowej.W j‡2yku wiem ład w kulturze,podczas gdy konwersja jest zjawiskiem zmiany w kulturze.Sięgajšc do języka semiotyków,posłużyłam się już wyżej włoskimţ la conversione może oznaczać po prostu zmianę wyznaniaţ a7e też może mieć głę bszy sens zmiany idei czy wierzeń religi n ch a takż koncepcjš modelowania jako szczególnš właœciwoœciš kultury. Jeœli, a porzucenia złych obyczajów, poœwięcenia się życiu god najogólniej mówišc, kultura to obszar znaczeń, wartoœci i odnoszšcych zmiany życi, i œwiętemu. W języku włoskim używa się osobnego terrninu conve tó e się do nich działań, to obszar ten trzeba widzieć jako kształtowany kogoœ, kto nawraca, kto prowadzi innego do rz przez systemy modelujšce znaczenia, wartoœci i działania. Mamy w kul- w odniesieniu do p yjęcia wiary religijnej,uważanej za prawdziwš. turze wzorce doœwiadczania sensów i wartoœciowania obiektów oraz sposobów czynnego odniesienia się do nich.Florian Znaniecki nazwał Francuskie la conversionţ używane było w znaczeniu jakiejkolwiek lz zmi any przynależnoœci wyznaniowej, ale także, bardziej wartoœciujšco, je modelami ideologicznymi. Takim modelem ideologicznym jest sam ie przejœcia od wierzenia uważanego za fałszywe d język naturalny z jego zasobami leksykalnymi. W przeciwieństwie do na oznaczen o wierze- nia prawdziwego oraz w sensie powrotu do lepszego postępowania - tych wytworów kultury,które obiektywizujš tylko pewne,zaszłe już "konwe rsjigrzesznika". doœwiadczenia i działania,systemy ideologiczne ukierunkowujš do- œwiadczenia i działania przyszłel3.Częœć z tych modeli ideologicznych Angielskie to convert oznacza nawrócić się lub spowodować na- dejœcia od fałszywej,do prawdziwe ma charakter norrnatywny i regulatywny,okreœlajšc formę działań kul- wrócenie w znaczeniu o j wiary,za- la sadniczo chrzeœcijańs kiej,gdzie obejmuje ono nie tylko zmianę wyzna- turowych.Inne zaœ systemy ideologiczne,nie urzeczywistniajšce się nia ale i poglšdów,uczuć i postępowania.Odpowiednio conwerter/or/ w pełni,pozostajš ideałami.Ideał niesie obraz i propozycję jakiegoœ en,kto nawraca,a convert/ed/ zwie się ten,k się na nowego,harmonijnego ładu,dla którego wyznajšcy go przywódcy po- to t to wraca.Angiel- IS iej głębokie,teologiczne znaczenie szu ujš dopiero zwolenników.Ideał na nowo okreœla znaczenia,war- skie the conversion ma b B ga lub osobistej zmiany duchowe r - toœci i czyrnoœci.Jest przejawem tego,co można okreœlić jako logotw ór- cenia się grzeszników do cia od grzesznoœci do życia r eligijnego i miłoœci Boga.Oznacza kt ţ czy dynamizm kulturyţ6.Ideał jest to rzutowany w przyszłoœć,doskona- na- ły kompleks czynnoœci w oparciu o nowe rozumienie znaczeń i wartoœci wracania lub fakt nawrócenia,zwłaszcza na chrzeœcijaństwo,zachowu- jšc tym samym sens œredniowiecznego conversio. obiektów,który jest przedmiotem dšżeń ludzkichiţ.W tym sensie ideał W języku niemieckim konwersja to die Bek h jest częœciš modelujšcego systemu kultury.Jeœli jest to ideał religijny, e rung,które odpowia- to jest on częœciš religijnego systemu modelujšcego.Jeœli chcemy zro- da znaczeniow prawdziwej W nyer ţ grecki łe na dobţško ducho zumieć konwersję,to musimy odnieœć to zjawisko do modelujšcych sy- we rozpoznani cia,narodzenie na nowo w wierzeţţţ. y stemów ideologicznych,o charakterze ideałów religijnych. Leksykalne objaœnienia znaczenia "konwersji" to metajęzyk w kt - Księgi œwięte wielkich religii sš utrwalonymi tekstami pamięci zbio- ryrn mówi się o kodzie.Metajęzyk ten pomaga przyswoić w proces rowejlR i choćby z racji swej trwałoœci zajmujš uprzywilejowane miejs- socjalizacji system języka naturalnegoiţ tak,że konwersja co najmniejce wœród systemów modelujšcych.We wszystkich z nich znajdujemy sformułowany ideał konwersji. potencjalnie i przynajmniej w postaci abstrakcyjnego znaczenia mode- luje œwiadomoœć ludzi. Judaizm,a potern chrzeœeijaństwo wprowadziły do kultury europej- skiej motyw konwersji - gr.metanoia - przemiany duszy jednostki,jej œwiadomego odejœcia od obojętnoœci,ewentualnie odwrócenia się od RELIGIJNY IDEAŁ KONWERS I jakiejœ formy religijnoœci,która to zmiana zakłada œwiadomoœć dotych- czasowego złalţ,od którego jednostka się odwraca oraz przekonanie, że wybawienie od grzechu dokonuje się przez kontakt z sacrum.Kon- Rozumienie,czym jest zjawisko konwersji wymaga bardziej dyna- mej kultury aniżeli pozostawanie przy str k wersję,jako typ doœwiadczenia religijnego,przedstawiajš wielkie reli- micznego rozumienia sa u tu- gie profetyczne,odróżniajšce dwa sposoby życia,będšce skutkiem 12 Motyw konwersji w kulturze 13 przyjęcia lub odrzucenia głoszonych przez nie prawd.Antyczne pierwo- Opowiadanie Apulejusza o Lucjuszu,czcicielu Izydy,który wsku- ciny cywilizacji europejskiej - starożytnoœć grecka i łacińska - nie znały tek głębokiego przywišzania do kultu przeszedł moralnš przemianę, ideału konwersji.Klasyczna greka nie zna terminu "religia".Greckie jest wyjštkiem i stanowi zapis węższej,misteryjnej tradycji23. eusebeia oznacza pobożnoœć,dokładne przestrzeganie przepisów obrzę - Ideał nawrócenia upowszechnił natomiast judaizm.Przedstawia go dowych,przestrzeganie odziedziczonej tradycji2o.Hosiotes oznaczało Biblia Starego Testamentu w zwišzku z ideš pokuty,która nabiera sto- rytualnš czystoœć a nie œwiętoœć.W tradycji religijnej Greków centralne pniowo coraz bardziej moralnego charakteru.Nawrócenie i pokuta sš miejsce zajmował obrzšdek sankcjonowany tradycjš.Nie przyjęła ona koniecznym warunkiem zwišzku człowieka z Bogiem z powodu skut- postaci uporzšdkowanego systemu teologicznego i organizacyjnego, ków grzechu pierworodnego.Odnosi się do tej idei wyrażenie hebraj- lecz postać nie wykluczajšcych się kultów bóstw.Częsta zmiana lub skie œub,oznaczajšce zmianę drogi,zawrócenie z drogi,powrót.Biblia rozszerzenie praktyk religijnych były tylko uzupełnieniem praktyk do- grecka używa czasownika epistrephein,oznaczajšcego powrót do Boga tychczasowych i nie wymagały jakiejœ zdecydowanej reorientacji,od- i zmianę praktycznego postępowania oraz słowa rnetanoein,które zna- miany życia.Dlatego słusznie Nock zaproponował,aby stosować do ta- czy skrucha,pokuta i odnosi się do nawrócenia wewnętrznego24,Idea kiej zmiany kultu,wskutek œwiadomego wyboru,nie wymagajšcej jed- nawrócenia przebija się coraz bardziej w wyobrażeniach religijnych sta- " nak reorientacji życia,termin "przystšpienie (ang.adhesion).Podob- rożytnego judaizmu i przezwycięża rytualizm zbiorowej pokuty prze- nie,jak taka zmiana praktyk pod wpływem kontaktów kulturalnych, błagalnej za winy w sytuacjach nieszczęœcia narodu.Dochodzi do głosu na miano konwersji nie zasługuje także zmiana religii czy jej modyfika- w naukach proroków - Amosa i Ozeasza.W pełni wyraża jš Izajasz,a cja wskutek podboju albo inwazji,czy to u podbitych,czy to u podbija- zwłaszcza Jeremiasz.Izajasz głosi,że sam kult nie może zbawić."W jšcych.I w tym przypadku,szczególnie w odniesieniu do œwiata antycz- nawróceniu i pokoju jest wasze ocalenie" (Iz 30,15).Sprawiedliwoœć, nego stosowny jest termin "przystšpienie ' (ang.adhesion),kiedy cho- pobożnoœć,pokora,szczeroœć miały być oznakami rzeczywistego po- dzi o dokonywanie wcielenia i adaptacji nowych rytów do praktykowa- wrotu na drogę prowadzšcš do Boga.Jeremiasz zapowiada narodowi nego już systemu. wybranemu nieszczęœcia z powodu jego grzechów i woła aby "zawrócili Nie oznacza to,że idea dwóch porzšdków życia: niższego,od któ- każdy ze swej złej drogi i aby Jahwe mógł im przebaczyć ich winę i ich rego człowiek może się odwrócić i wyższego,ku któremu człowiek grzech" (Jr 36,3).Apel nawrócenia kierowany jest do całego narodu może się zwrócić,czy nawrócić,była zupełnie nieobecna w œwiecie an- Izraela i niesie zapowiedŸ Nowego Przymierza,gdy naród pozna,że tycznym.Znajdujemy jš niejednokrotnie w myœli filozoficznej.Idea jest ludem Jahwe,gdy się "nawrócił całyrn sercem swoim" (Jr 24.7). pokrewna konwersji była rozpowszechniana przez misteryjny nurt eleu- Prorok Ezechiel rozwija i pogłębia tę naukę o potrzebie osobistego na- zyjski,a potem orficki,w których ryty inicjacji zakładały przemianę wrócenia każdego i całego narodu,głoszšc potrzebę stworzenia "nowe- inicjowanego. go serca i nowego ducha" (Ez 18,31n) i daje obietnicę: "zatem nawróćcie Religia rzyrnska stopiła się w jedno z greckš jako religia starożyt- się,a żyć będziecie" (Ez 18,31).W wyobrażeniach religijnych judaizmu noœci klasycznej.Religćo dla Rzymian znaczyło staranne przestrzeganie koniecznoœć nawrócenia w końcu obejmuje nie tylko Izraelitów,ale zdaje przepisów kultu.Rzymska religia nie stworzyła rozwiniętego systemu się być adresowana także do pogan.Czyni to prorok Jonasz,który upomi- etycznego,co najwyżej ideę czystej myœli i czystego serca kiedy staje na pogan "aby odwrócili się od swego złego postępowania" (Jon 3,8). się przed bogami.Łacińscy pisarze antyczni,jak Horacy w Odzie Judaistyczne pojęcie nawrócenia nawet u proroków nie było wolne XXXIV,zapisujš tylko doœwiadczenie powrotu do uszanowanych tra- od pewnego legalizmu25.Dopiero Jezus przestaje je zupełnie wišzać z dycjš wierzeń. zewnętrznymi obrzędami pokutnymi.Jezus nawišzał bezpoœrednio do nauczania Jana Chrzciciela,głoszšcego "nawróćcie się,bo bliskie jest Wyznawca bogów niezbyt gorliwy Królestwo Niebieskie" (Mt 3,2).Jezus przyszedł aby "nawoływać grze- w mšdroœci btšdzę i oto nagle " ( ) zawracam z drogi,powrotnym szników do nawrócenia Łk 5,32.Nawrócenie jest odpowiedziš na ła- wiatrom podaję żagle22 skę Boga,który,jak Dobry Pasterz,poszukuje tego,który się zgubił. r,,` 14 Motyw konwersji w kulturze 15 Idea nawrócenia przedstawiona jest najbardziej plastycznie w przypo- hinduizm i wczesny buddyzm.Co prawda,najwczeœniejsza z indyjskich wieœci o synu marnotrawnym,która mówi,jak wielkš wartoœć ma na- religii,religia wedyjska nie znała doœwiadczenia religijnego "narodze- wrócenie grzesznika i ile darmowych łask ze sobš dla niego przynosi. nia na nowo".Pragnienie szczęœcia na ziemi i jego kontynuacji przenika Ewangeliœci przedstawiajš liczne nawrócenia grzeszników,którzy=gor- kœięgi Wed,a nie tyle dšżenie do osobistej więzi z bóstwem.To dšżenie szš formalistycznie sprawiedliwych faryzeuszy, jak jawnogrzesznica zaszczepil dopiero nurt bramiński w hinduizmie wraz z wiarš w trans- Magdalena (Łk 7,36-50),czy celnik Zacheusz (Łk 19,5-9). rnigrację dusz,o której mówiły Upaniszady.Nurt ten zapoczštkowal Dzieje Apostolskie i Listy œwigtego Pawla pokazujš jak poganie le- poszukiwanie dróg wyzwolenia z kręgów wcieleń i œmierci.Przekonanie piej niż Żydzi przyjmujš Jezusa i jego Ewangelię, nawracajš się, o nędzy egzystencji na tym œwiecie zwišzalo się z wiarš w to,że szczęœ- odchodzšc od bożków pogańskich,doœwiadczajšc skruchy (gr.rnetano- cie można osišgnšć dzięki wyzwoleniu - moksa - z cyklu wcieleń,w ia) i zwracajšc się do Boga żywego (gr.epistrephein) (Dz 14,15; 26,18; którym spełnia się sprawiedliwoœć odmierzana jakoœciš czynów - kar- 1Tes 1,9).Nawrócenie to ponowne narodziny z ziarna slowa (1P 1,22- man - w poprzednich wcieleniach - samsara.Poœród trzech dróg wyz- 25),to jest gloszonej Ewangelii,lub przez Ducha otrzymanego na wolenia,jakie wskazywał ortodoksyjny hinduizm: drogi praktyk,drogi chrzcie (J 3,3n).Nawrócony to dziecko boże,którego postawa moralna pobożnoœci i drogi wiedzy,droga pobożnoœci opiera się na osobistym zmienila się,nie chodzi on drogami prowadzšcymi do zla,nie wykracza umiłowaniu bóstwa i najbliższa jest idei konwersji3ţ.Żadna z pozosta- przeciw przykazaniu miloœci bliŸniego (I J 3,93). łych dróg nie wprowadzala zmian w życiu wierzšcego.Nie czyniło tego Dzieje Apostolskie rozpoczyna opis zbiorowego nawrócenia Żydów wypelnianie rytów w œwištyni ani doktryna jednoœci jaŸni i brahmana w dniu Pięćdziesištnicy wskutek nauczania apostola Piotra natchnione- wyrażona w Upaniszadach i nauce Siankary.Kontemplacyjne techniki go Duchem Œwiętym,a dalej przedstawienie życia pierwszych gmin na- jogi w Jogasutrach Pantajali wspomagały tylko drogę wiedzy,dostar- wróconych.Znajdujerny tam też opis dramatyczngo nawrócenia Szaw- czajšc œrodków osišgania jednoœci jaŸni - atmana - z brahmanem po- ła,któremu ukazal się Jezus w drodze do Damaszku i który jako Paweł przez powtarzanie rnagicznej formuly om.Bhagavadgita oferuje drogę podejmuje się misji nawracania (Dz 9,1-31).W ten sposób nawrócenie miłujšcej pobożnoœci (bhakti) wobec wcielonego bóstwa,zbawiajšcego zaczyna wišzać się z osobš Jezusa wyznawanego jako Pan i Zbawca, Krishny. którego Ewangelię się przepowiada.Nawrócenie wišże się z kerygma- tem - słowem głoszonym jako slowo samego Jezusa Chrystusa2ţ.Takie Ten tylko przybywa do mnie,o Synu Pandu,kto mnie ofiarowuje swe uczynki,kto potwierdzenie znaczenia nawrócenia znajdujemy u œw.Augustyna2ţ. mnie uważa za swój cel najwyższy,kocha mnie,wolny od wszelkich więzów i kto żywi przyjaŸń dla wszelkiego stworzenia31 Wtedy Piotr oznajmił im,iż tego,którego ukrzyżowali należy czcić,że wierzšcy przyjmujš Jego krew,którš wytoczyti wrogowie.Gdy im opowiedziat o Panu na- Ramanudża,Madhwa i Nimbarka - wędrowni kaznodzieje ruchu szym Jezusie Chrystusie i gdy oni poznali swoje przestępstwa,skruszyli się,ażeby bhakti gloSzš drogę umilowania boga i postępowania zgodnego z obo- wypetnito się na nich to,co kiedyœ mówit prorok pański,nawróciłem się z nędzy wišzkami czlowieka wolnego od pragnień.Krishna wyzwala,gdy tylko moje,gdy wił cierń.Nawrócili się bowiem z nędzy bólu,gdy tkwił cierń wspom- zda się on calkowicie na niego32.Hinduizm,czy to w wersji poznaw- nien czej,czy emocjonalnej - bhakti - przedstawial niższy i wyższy porzšdek życia.W doktrynie karmana i ponownych narodzin zawarł ideę wzno- We wczesny chrzeœcijaństwie nawrócenie instytucjonalizuje się w szenia się,aż do duchowego wyzwolenia,które jest najwyższym z celów katechumenacie,szkole vi ţary,w której uczniowie inicjowani sš stopnio- zdobywanych,czy to przez samodzielne poznanie,czy przez pobożne wo i kolektywnie,w grupie,do przyjęcia chrztu.Nawrócenie przypieczę- przywišzanie do bóstwa33.Przez głębsze poznanie bytu absolutnego towane chrztem dokonuje się na zawsze (Hbr 6,6).Przedlużeniem nawró- czlowiek uwalnia się od lęku,od cierpienia,od reinkarnacji,przechodzi cenia staje się pokuta za grzecţy,jeœli się w nie ponownie popada. do stanu szczęœliwoœci przez polšczenie z bytem absolutnymţ4. Ideał konwersji,czy nowych narodzin nie jest jednak wyłšcznie Także misyjnie usposobiony buddyzm wniósl swojš ideę konwersji ideałem judaistycznym i chrzeœcijańskim.Ideał ten sformułowal też i swój własny język dla opisania procesu konwersji okolo VI w.przed 16 Motyw konwersji w kulturze 17 naszš erš.W pismach wczesnobuddyjskich w częœci zasadniczej vinaja ţ,cia religijnego jest słowne wyznanie prawdziwej wiary.Jednakże i w pitaka,co znaczy kosz dyscypliny zakonnej znajdujemy opis nawróce- goranie znajdujemy ideę dšżenia do przemiany życia poprzez odwróce- nia Gautammy,a potem uczniów Gautamy-Buddy - Przebudzonego, nţ od grzechów (sura 15),ideę "nowego życia",życia,które jest dobre Oœwieconego.Budda wskazał œcieżkę nawrócenia,œcieżkę prowƒciţšcš i czyste (sura 16)4I. do nirwany,pomiędzy drogš przyjemnoœci i drogš umartwiajšcej asce- Tę ideę i radykalne pojęcie konwersji,jako porzucenia reguł tego zy,poprzez wejrzenie na prawdę o przemijaniu.Sutta pitaka,zbiór poe- œwiata podjšł nurt surficki A1-Ghazalego,dla którego konwersja to jak- matów napisany przez 264mężczyzn i 74kobiety,nawróconych na bud- by powrót do łona,z którego człowiek pochodzi. dyzm i przynależnych do zakonu,zaœwiadcza o zmianie życia adeptów nauki Buddy,wyzwolonych z kołowrotów wcieleń3fi.Nie wchodzšc w Bóg Najwyższy rzekł: Ja jestem Al-Rahman i utworzyłem nazwę dla więzi macie- subtelnoœci rozwoju doktryny buddyjskiej należy powiedzieć,że już rzyństwa,rihm,jako pochodnš od mego imienia.Kto zacieœnia na nowo tę więŸ, wczesnobuddyjskie idee tzw.hinajana - małego wozu,formułowały tego zwišzuję ze mnš,kto jš zrywa,tego odcinam ode mnie42. ideał arhata równoważny ideałowi nawrócenia,to znaczy przezwycięże- nia ego œwiata po unicestwieniu nienawiœci,żšdzy i błędnych mnie- Porównanie sformułowań ideału konwersji w wielkich religiach po- mań.Szlachetna,oœmioraka œcieżka Buddy obejmowała stopniowe zwala skonkludować,że modelujšce znaczenie tego ideału wyrażajš wznoszenie się przez: właœciwe spostrzeganie; właœciwe myœlenie; właœ- przede wszystkim kategorie43: "niższoœci" i "wyższoœci",odnoszšce się ciwš mowę; właœciwe postępowanie; właœciwe życie; właœciwe dšżenie; do œwiata-życia oraz kategoria zmiany na osi tego kierunku od tego co właœciwš rozwagę; właœciwe zatopienie się w sobie.Konwersja zarówno "niższe" do tego co "wyższe".Ideał konwersji wzywa do odwrócenia w hinduizmie jak i w buddyzmie jest pojmowana jako stopniowa i na- się,porzucenia niższego œwiata życia i powrotu,zwrócenia się,nawró- stępuje przy udziale pracy woli.Pełna miara życia to akceptacja trzech cenia,czy narodzenia się do nowego,wyższego œwiata-życia. reguł: Budda,Tharma,Sangha,to jest podporzšdkowanie się nauczy- cielowi,przestrzeganie reguł prawoœci i przynależnoœć do społecznoœci mnichów lub mniszekţR.Tylko w wersji hinduskiej drogi bhakti konwe- LITERACKI OBRAZ KONWERSJI rsja jest czymœ nagłym,o charakterze emocjonalnym i ma charakter biernego poddania się,ogarniajšc nawracanego.Ideał etyczny ogrom- Motyw konwersji przewija się w przecišgu wieków w piœmiennic- nie bogatej religijnej myœli indyjskiej wskazuje na możliwoœć nowego twie europejskim.Literatura utrwaliła obraz konwersji jako osobiste- doœwiadczenia,wybiegajšcego poza doœwiadczenie codzienne,normal- go,wewnętrznego doœwiadczenia.Hagiografia od Jakuba de Voragi- ne,ku ostatecznej rzeczywistoœci.Wyraża się zatem w idei konwersji ne44poczynajšc,po Waltera Nigga45przedstawia indywidualnego œwię- jako moksa - wyzwolenie i dżiwanmukta - wyzwolonego za życia39. tego bohatera,konwertytę,wcielajšcego wartoœci religijne i dajšcego Na swój sposób ideał konwersji podjšł i wyraził islam.Islam pielę- dowód ich istnienia46. Poœród literatury hagiograficznej,dotyczšcej gnuje ideę konwersji,której wzorcem paradygmatycznym pozostaje œwiętych konwertytów szczególnie liczne teksty poœwięcone sš œwięte- sam Muhammad,który po okresie zmagań wewnętrznych występuje mu Franciszkowi z Asyżu,paradygmatycznemu,można rzec,w kultu- jako prorok pewny swej boskiej misji.Zyskuje on zwolenników,nawo- rze Zachodu konwertycie.Sš to swoiste chansons de geste,opiewajšce łujšc do porzucenia rozwišzłoœci,dziecioMójstwa,pijaństwa,hazardu, duchowe bohaterstwo jednostki,polegajšce na zupełnej odmianie ży- idolatrii,głosi wiarę w Allaha i hasło nawracania niewiernych - dżihad. cia,zgodnie z ideałem religijnym.Pisze Paul Sabatier o wyzbyciu się Islam jest religiš opartš na prawie.Religijnoœć nie posiada wartoœci me- majštku przez Franciszka, utrwalajšc indywidualistyczny,heroiczny tanoia,lecz i tu znajdujemy echa Ewangelii.Legalizm islamu wyraŸny obraz gestu konwersji: jest w jego pięciu zasadach,zwanych pięcioma kolumnami.Opiera się on na wyznaniu wiary,rytalnej modlitwie,płaceniu podatków na ubo- Czyn ten był dla Franciszka czymœ bardzo doniosłym,oznaczał on zerwanie nieod- gich,poœcie w miesišcu Ramadan i pielgrzymce do Mekki.Podstawš wołalne z przeszłoœciš; od tego dnia jego życie było zaprzeczeniem wszystkiego czym był dotšd4ţ. ţ r 18 Motyw konwersji w kulturze Do takiej hagiograficznej tradycji nawišzuje współczesna edycja kiem"5ţ. Do nawrócenia prowadzi stopniowe przebudzenie się œwiado- Les convertis du XX siŠcles, przedstawiajšca duchowe przemiany, od- moœci grzechu u bohatera. Podobnie Fiodor Dostojewski w Zbrodni i miany życia takich ludzi jak Edith Stein, Paul Claudel, Gabriel Marcel, karze przedstawia karierę moralnš Raskolnikowa aż do momentu kry- Charles de Foucould, Graham Green, Thomas Merton i inni4s. ţ zysu zapoczštkowujšcego odnowę, odradzanie się, "stopniowe przecho- Indywidualistyczny obraz utrwaliła nie tylko literatura hagiograficz- dzenie z jednego œwiata w drugi"Ss. Tak więc hagiografia, autobiografie na. Miało w tym też udział piœmiennictwo autobiograficzne, poczynajšc i literatura piękna heroizujš konwersję jako niezwykły, idealny czyn jed- od Confessiones œw. Augustyna, czy bardziej współczesne Apologia pro nostki. Jednoczeœnie kształtujš ideał takiego heroicznego czynu i mo- vita sua kardynała Henri Newmana49 albo SpowiedŸ i Dzienniki Lwa delujš typ moralny konwertyty59, wyodrębnionš kategoriš indywiduów, Tołstoja5ţ. W tradycji protestanckiej dzienniki wielkich konwertytów które całkowicie i wyłšcznie w tym typie moralnym mieszczš się tak, dokumentujš bezpoœredni stosunek człowieka do Boga. Przedstawiany że żaden inny typ moralny nie jest dla nich ważny ani charakterystyczny. w nich człowiek jest aktorem boskiego dramatu,jak to pokazał w XVII w.George Fox51,a w XVIII w.twórca metodyzmu,John Wesley,au- tor słynnego The lournal. HISTORYCZNE RUCHY KONWERSJI Wreszcie motyw odnowy,przełomu duchowego podejmuje sztuka ! literacka. Poziomu tej sztuki sięga w XVIII w. ksišżka Wędrówka Naprzeciw impresywnego, literackiego obrazu dramatycznej kon- Pielgrzyma Johna Bunyana,pokazujšcego jak przez obudzenie œwiado- wersji jednostki trzeba postawić historyczne wydarzenia modelujšce moœci grzechu Bóg rozpoczyna dzieło nawracania grzesznika53.Szcze- dzieje - ruchy konwersji.Wielcy biografowie własnych nawróceń byli gólnie romantyczna wiara w indywidualnoœć wyraziła się w utrwaleniu najczęœciej twórcami ruchów konwersji.George Fox był załóżycielem niezwykle subiektywnego,emocjonalnego widzenia konwersji,będšce- ruchu kwakrów,John Bunyan zainicjował baptyzm,a John Wesley był ţ go nieomalże aktem samozbawienia54.Konwersja jest tam przedstawia- przywódcš ruchu metodystycznego.John Henry Newman uczestniczył w na jako dramatyczne zmaganie wewnętrzne,poprzedzajšce wydŸwig- oxfordzkim ruchu odnowy anglikanizmu,zanim zmienił denominacjęţ. nięcie się moralne i wznoszenie do ideału.W polskiej literaturze z tej Kolektywne konwersje,inicjowane przez przywódców religijnych, epoki ukazujš to mickiewiczowskie postaci,zmieniajšce swš tożsa- ukształtowały wielkie religie - chrzeœcijaństwo,islam,buddyzm i zwiš- moœć,co symbolizujš zmiany imienia: Jacka Soplicy - księdza Robaka zane z nimi cywilizacje.Kolektywne konwersje tworzyły i tworzš ruchy z Pana Tadeusza i Gustawa - Konrada z Dziadów.Od zatracenia do odnowy i reformy religijnej,a także schizmy i herezje.Nie ma potrzeby odkrycia Boga na szczycie alpejskim prowadzi droga swoistej konwersji streszczać dzieł historyków,opisujšcych ruchy religijne6l,na przykład Kordiana Juliusza Słowackiego. wczesnochrzeœcijański monastycyzm,ruchy œredniowiecznych herety- Literatura polska szła w œlad za literaturš europejskš,dla której ków - jak katarzy,ruchy millenarystyczne,bractwa franciszkańskie przełom epoki romantycznej wyznaczyło dzieło Fran‡ois Ren‚ de Cha- wspólnoty beginek i begardów,ruchy reformacji,anglosaskie ruchy od- teaubrianda Atala,w lirycznej konwencji przedstawiajšce nawróeenie rodzeńcze,jak metodyzm. bohatera - Indianina55.Thomas Carlye,symbolicznie odzwierciedlajšc Przekonanie o koniecznoœci konwersji,która ma być decydujšcym własne doœwiadczenia,w powieœci Sartor resartus opisał kryzys ducho- doœwiadczeniem chrzeœcijanina,owładnęło rzeszarni uczestników ru- wy i iluminację profesora Teufelsdrockha,który stał się innym człowie- chów odnowy (ang.revival),zwanych też ruchami wielkiego przebudze- kiem,wyzwolonym od negacji "nieustannego nie" do "nieustannego nia w Ameryce.Na Wschodnim Wybrzeżu zainicjówał je w Nowej An- tak"56,do afirmacji boskiego bytu. glii,w 1734r.Jonathan Edwards.Idea "obrzezania serca" i zstšpienia Romantyczny,udramatyzowany obraz konwertyty przechodzšcego Ducha na całe wspólnoty i narody ożywiała uczestników drugiego wiel- przełom duchowy,w którym uwidacznia się wielkoœć moralna jednostki kiego przebudzenia,w drugiej połowie XVIII wieku.Odnowa "odno- najbardziej chyba utrwalił i upowszechnił Viktor Hugo w Nędznikach wy,ţ miała miejsce w 1801roku w Kentucky Cane Ridge,gdzie zgroma- w postaci Jeana Valjean,który nawraca się wołajšc: "jestem nędzni- dziły się tysięczne tłumy konwertytów62.Wydarzenie w Cane Ridge %' * ţ ţţ. ţ r `ţţ ţ ţ ţ ţţ'ů ţ. r i; ţţ( w ţ ţi ţ;ţ 20 Motyw konwersji w kulturze 21 jest odtšd symbolem zorganizowanego rewiwalizmu,zorganizowanej 1A.K ł o s k o w s k a,Socjologia kultury,Warszawa 1981,s.34. konwersj i,stale obecnej w USA,dzisiaj nawet w formie teleewangeliz- 2J.Ł o t m a n,B.U s p i e ń s k i,O semiorycznym mechanizmie kultury,w: muţ3. Zorganizowany rewiwalizm może przybrać ekstremalne przeja- red.E.Janus,M.R.Mayenowa Semiotyka kultury,Warszawa 1975,s.178n. 3M.Plezia (red.),Slownik facińsko-polski,t.1,Warszawa 1959,s.756. wy,wręcz zwyrodniale formy,czego najbardziej jaskrawym prţykła- 4 dem pozostaje zbiorowe samobójstwo zwolenników charyzmy Boba Jo- M.Plezia (red.),Slownik laciny œredniowćecznej w Polsce,t.2,Wrocław- nesa w Jonestown w Gujanie w roku 1974ţ4.Mistrzowski,literacki Warszawa 1959-1967,s.1279. 5Slownik języka polskiego,t.1,Warszawa 1978,s.1004n. obraz nadużyć technik rewiwalistycznych i jego krytykę pozostawil Ers- 6Slownik jgzyka polskiego,t.2,Warszawa 1978,s.305; Slownik staropolski, kine Caldwell w Studze bożym65. t.5,Warszawa 1965-1967,s.130. Tradycje i metody rewiwalistyczne obecne sš dziœ w ruchach zorga- ' A.N i c c o I i,Dizzionario della lingua italiana,Istituto Editoriale Europeo, nizowanej konwersji w Koœciolach chrzeœcijań5kich,także w KoœCiele Roma 1961,s.221;Vocabolario della lingua italiana,Istituto della Enciclopedia Ita- rzymskokatolickim,by wymienić takie ruchy o œwiatowym zasięgu jak liana Fondata da Giovanni Treccani,Roma 19R6,s.937. s P.R o b e r t,Dictionnaire de la langue fran‡aise,S.N.L.,Paris 1978,s. Ruch Charyzmatyczny i Droga Neokatechumenalna.Kolektywne nowe 3g7n. doœwiadczenie duchowe kultywujš dziœ nowe kulty i sekty,jak Hare 9The Shorter Oxford Englćsh Dictionary.On Historical Principles,The Cla- Krishna,Moon,Scjentologia,Medytacja Transcendentalnabb.Socjolo- rendon Press 1970 s.387n; The Oxford English Dictćonary,The Clarendon Press, gowie raczej zgodni sš,że ruchy te sš następcš mlodzieżowych ruchów Oxford 1961,s.943. eksperymentowania z tradycyjnymi modelami kultury w latach szeœć- lo Deutsches W”rterbuch von Jacob Grimm und Wilhelm Grimm,t.1,Leipzig dziesištych, które były protestem przeciw dominacji wartoœci instru- 1854,s.1414; Meyers Enzyklop„disches Lexikon,t.3,Lexikonverlag,Mannheim mentalnychţţ.Rozumie się fenomen tych nowych ruchów religijnych w 1971,s.737. 11R.J a k o b s o n,Wposzukiwaniu istoty języka,t.2,Warszawa 1989,s.85n. kontekœcie kryzysu wspólnoty w nowoczesnych społeczeństwach,który 12 wynika z zaniku tradycyjnych struktur poœrednich między jednostkš a F.Znaniecki,Nauki o kulturze,tłum.J.Szacki,Warszawa 1971,s.465. Tamże,s.488. formalnymi makrostrukturami.Ruchy te oferuj š rodzaj "wynalazków 14F.Z n a n i e c k i,Wstęp do socjologii,Warszawa 1988,s.114. spolecznych" - wspólnoty i quasi-wspólnoty konwertytów do nowych ls Z n a n i e c k i,Nauki o kulturze,s.490n. ruchów,których ideologie modelowane sš przez ideal konwersji. ţ6L.K o r p o r o w i c z,Logotwórcze dynamizmy kultury,"Studia Socjologicz- Historyczne ruchy innowacji,odnowy i reformy religijnej oraz ne",1989,3(14),s.109-131. ofensywa nowych ruchów religijnych wewnštrz i poza uznanymi koœcio- 1' Z n a n i e c k i,Wstęp do socjologii,s.121. ls Ł o t m a n,U s p i e ń s k i,O semiotycznym mechanizmie kultury,s.182. łarni i denominacjami na całym œwiecie w końcu obecnego stulecia ly sklaniajš do podjęcia studium konwersji jako fenornenu zasadniczo ko- A.D.N o c k,Conversion.The Old and the New in Religion from Alexander lektywnego,jako formy zachowania zbiorowego. the Great to Augustine of Hippo,Oxford University Press,1933,s.7. zo H. Von G I a s e n a p p,Religie niechrzeœcijańskie,tłum. S. Łypacewicz, Warszawa 1966,s.164. 21Tamże,s.318. 22Kwintus Horacjusz Flakkus,Dziela wszystkie,t.1,Ody i epody, Wrocław 1986,s.140. 23A p u 1e j u s z,Metamorfozy albo zloty osiol,tłurn.E,Jędrkiewicz,Warsza- wa 1976. 24X.L,D u fo u r (red.),Slownik teologii biblćjnej,tłum.K.Romaniuk,Poz- nań 1990,s.706. 25Tamże,s.710. 26 K.R a h n e r,H.V o r g r i m 1e r,Mały slownik teologiczny,tłum.T.Miesz- kowski,P,Pachciarek,Warszawa 1987,s.175. 2' ţw.A u g u s t y n,Wybór mów,tłum.J.Jaworski,Warszawa 1973,s.88n. IIA I 'A ţI ~ r ţ % 22 Motyw konwersji w kulturze 23 zx B.M o k r z y c k i,Droga chrzeœcijariskiego wtajemniczenia,Warszawa 1983, 55 F.R.C h a t e a u b r i a n d,Atala.Rene,tłum.T.Żeleński (Boy),Warszawa s.52-91; M.Dujarier Krótka historia katechumenatu,tłum.A.Œwieykowska, lgg2. U.Grajczak,Poznań 1990. z9 56T.Carlye,Sartorresartus,J.M.Dent and Sons,London 1908,s.112-149. A.C.Underwood,Conversion,Christian and Non-Christian.Compara- 5ţ V.Hugo,Nędznicy,t.l,tłum.K.Byczewska,Warszawa 1966,s.139. tive and Psychological Study,George Allen and Unwin,London 1925,s.11. 3o Tamże,s.47. 5x F. D o s t o j e w s k i, Zbrodnia i kara, tłum. Cz.Jastrzębiec-Kozłowski, Bhagavadgita czyli Pieœri Pana,tłum.J,Sachse,Warszawa 1988,s.125. Warszawa 1956,s.541. 3z 59Z n a n i e c k i,Wstęp do socjologii s.303n. G 1a s e n a p p,Religie niechrzeœcijariskie,s.181. 33Tamże,s.196. D. W o o d a r d,Nasi bracia oddzieleni,tłum. H.Bednarek,Warszawa 3% F.T o k a r z,Z filozofii indyjskiej.Kwestie wybrane,Lublin 1974,s.52. 1 35G 1a s e n a p p,Religie niechrzeœcijariskie,s.63. J.K ł o c z o w s k i,Od pustelni do wspólnoty.Grupy zakonne w wielkich re- 36 U n d e r w o o d,Conversion,s.74. ligiach œwiata,Warszawa 1987; R.H.M u r r a y,Group Movements through the 3' G 1a s e n a p p,Relćgie niechrzeœcijańskie s.78. Ages Hoddor and Stoughton,London 1935. ţţ J.B.C h e t h i m a t t a m,Nurty myœli indyjskiej,tłum.T.Gerlach,Warsza- S.E.A rn 1s t r o m,A Religious History of the American People,t.1,Image wa 1974,s.83. Books,Garden City,N.Y.1975,s.360,528. 63 3y L.C y b o r a n,O etyce indyjskiej,w: Klasyczna joga indyjska,Warszawa J.K.H a d d e n,A.S h u e,Teleevan elism.Power and Politics on God's 1986,s.373n. Frontier Henry Wolt and Company,New York 1988. %o ţ J.Hall,The Apocalypse at Jonestown,w: red.T.Robbins,D.Anthony, M.G a u d e f r a y - D e m o m b y n e s,Narodziny islamu,tłum.H.Olędzka, In Gods We Trust.New Patterns of Religious Pluralism in America,Transaction, PIW Warszawa 1988,s.66. 41A.y.Ali,The Meaning ofthe Glorious Qur'an,vol.1,Kair 1934,s.651, New Brunswick,N.J.1981,s.171-190; J.T.Richardson,Poeple's Temple and 683. Jonestown.A Corrective Comparison and Critique,"Journal for the Scientific Study 42G a u d efr a y - D e m o m b y n e s,Narodziny islamu,s.149. of R ligion",1980,9(3),s.239-255. 43 Por.J.ł,o tm a n,O modelujšcym znaczeniu "korica" i "poczštku" w prze- E.C a I d w e 11,Sluga boży,ttum.K.Zarzecki,Warszawa 1977. Informacje o tych i innych bardziej rozpowszechnionych w œwiecie ruchach kazach artystycznych.(Tezy) w: red.E.Janus,M.R.Mayenowa,Semiotyka kul- można znaleŸć w języku polskim w publikacji: Nie wszyscy sš jednego ducha,War- tury,Warszawa 1975,s.374-383. %% J.de V o r a g i n e Zlota legenda.Wybór red.M.Plezia,Warszawa 1938. szaw 1988. 45 W. N i g g,O wielkich œwiętych inaczej,tłum.I.Naganowska,M.Węcław- T.R o b b i n s,A.D i c k,Cults,Brainwashing and Countersuóversion,"An- ski,Poznań 1980. nual Review of Sociology",4 1979,s.75-89; T.R o b b i n s,Cults,Converts and %6S.C z a r n o w s k i,Kult bohaterów i jego spoleczne podłoże.Œw.Patryk bo- Charisma.The Sociology of New Religious Movements,Sage,London 1988. hater narodowy Irlandii,w: t e n ż e,Dziela,t.4,s.30,Warszawa 1956. %ţ P.S a b a t i e r,Życie œw.Franciszka z Asyżu,tłum.P.Hulka-Laskowski, Cieszyn 1927,s.52. %x F.Le C o 1t e (red.),Convertis du XX siŠcle,t.1-4,Paris 1960. %y J.H.N e w m a n,Apologia pro vita sua,tłum.S.Gšsiorowski,Kraków 1948. Sc' L.Tołstoj,Dzienniki,t.I,2,tłum.M.Leœniewska,Kraków 1973. 51 G.Fo x,A Memoir of the Life,Travel and Gospel Labor,Friend's Book, London 1865. 5z E.Jay (red.),The JournalofJohn Wesley.A Selection,Oxford University Press Oxford 1987. J.B u n y a n,Wędrówka pielgrzyma,tłum.J.Prower,Warszawa 1961,s. 215. ::rţ : ţ 54 M.Maciejewski,(...)Ażeby (...) cialo (...) powrócilo w słowo,w: red. S.Sawicki,P.Nowaczyński,Lublin 1983,s.181. 'ţ r ' fţ ţţ ţ sţ rIţ ţ `h r ! . ţ !tţ. v'ţ r II. KONWERSJA W POLU BADAŃ WIEI.OŒC PODEJŒC Podobnie jak religia stanowi dziedzinę badań dla całej gamy nauk religiologicznychl, tak i konwersja religijna może być widziana w per- spektywie różnych podejœć2. Po pierwsze zatem, mamy teologiczne ro- zumienie konwersji. Na gruncie filozofii znajdziemy filozoficzne rozwa- żania nad doœwiadczeniem konwersji. Szczegółowe nauki humanistycz- ne i społeczne o religii wniosły swój wkład w postaci historii konwersji, psychologii konwersji, antropologii i socjologii konwersji. Analiza kon- wersji w jej aspekcie socjologicznym wymaga wyodrębnienia perspek- tywy socjologicznej od innych sposobów ujmowania tego zagadnienia, zwłaszcza w odróżnieniu od teologicznego i filozoficznego dyskursu. TEOLOGIA KONWERSJI Teologia zakłada pobudzajšce refleksję, objawione Słowo Boże. Stosujšc metody naukowe teologia służy lepszemu rozumieniu tego Słowa, które ma prowadzić do zbawienia. Przedmiotem teologii jest akt wiary i treœć wiary, które bada za pomocš metodycznej refleksjiţ. Współczesne teologiczne pojęcie wiary jest odpowiednikiem biblijnego nawrócenia - metanoia. W tym bardzo szerokim sensie teologiczna ref- leksja nad wiarš jest refleksjš nad konwersjš. W rozumieniu teologicz- nym nawrócenie oznacza religijny akt zdania się na Boga i jego łaskawe kierownictwo4. Konwersja jest czymœ więcej niż momentem poczštko- wym. Jest procesem trwajšcym całe życie. Zakłada odwrócenie się- pokutę i zwrócenie się - wiarę5. Takie nawrócenie może wielokrotnie dokonywać się po przyjęciu wiary w Koœciele czy nawet trwać całe ży- cie jako stały zwrot egzystencji, odwrócenie od tego co naturalne, wi- dzialne6. Jest więc w tym szerokim pojęciu konwersja synonimem wiary religijnej. Z teistycznego punktu widzenia konwersja jest odpowiedziš na łaskęţ. W teolog katolickiej nauka o sakramentach i łasce jako œrodkach wiary i zbawienia dostarczanych przez Koœciółţ odwróciła uwagę od konwersji jako autonomicznego zagadnienia doktrynalnego. Chrzest jest sakramentem odrodzenia, a inne sakramenty, zwłaszcza 26 Konwersja w polu badari pokuta,pozwalajš odnawiać życie nadprzyrodzone udzielone w sakra- i nawrócenia jako danš kultury,ze "współczynnikiem humaniœtycz- mencie chrztu. nym",nie dociekajšc jej istoty ontologicznej,lecz przyjmujšc,że tak Inaczej w teologii protestanckiej,która posługuje się pojęciem to- właœnie jest dana jako wartoœć ludziom wierzšcym jako ideał. talnie grzesznej natury człowieka.Zły czyn nie wynika nigdy-fylko z wad moralnych,lecz zawsze z ontycznego egoizmu grzesznika,który nie może spontanicznie kochać Boga i bliŸniego,jeœli nie nawróci go FILOZOFIA KONWERSJI Duch Œwięty9.Dlatego w teologii protestanckiej konwersja była zawsze Filozoficznš refleksję nad konwersjš spotykamy w egzystencjalisty- œrodkiem koniecznym do zbawienia w przeciwieństwie do wystarczalno- cznej,personalistycznej,fenomenologicznej i hermeneutycznej filozofii œci sakramentalnych œrodków w Koœciele rzymskokatolickim.Dopiero religii.Niektórzy myœliciele osobiœcie doœwiadczyli nawrócenia.Łšczy ostatnio wskutek laicyzacji w Koœciele podniesiono potrzebę nawróce- ich analizowanie przejawów transcendencji osoby.Fakt religijny,naj- nia już ochrzczonych w katechumenacielţ.Nawracajšca,misyjna dzia- głębsze pytanie o sens,jest według tych filozofów manifestacjš trans- łalnoœć Koœcioła przyczynia się do nawrócenia rozumianego jako akt cendencji osoby w stosunku do innych bytówl4.Badacze ci podjęli się jednostek pragnšcych pełnej więzi z Koœciołem katolickim.Dla kon- filozofowania o relig,usiłujšc okreœlić ontycznš istotę religii i ostate- wertytów pragnšcych więzi z Koœciołem przewiduje się instytucję kate- cznie wyjaœnić fakt religii,rozważajšc osobowe doœwiadczenie sacruml5. chumentatu,dzięki której rozwija się stopniowo poczštkowe nawróce- Dla filozofów konwersja jest aspektem filozof wiary,według której czło- nie,gdzie kształtuje się całe życie chrzeœcijańskie w kolejnych etapach wiek rozwija się przez akty nakierowane ku transcendencji.Filozofowie wtajemniczenia w wiarę. ci ogniskujš uwagę na œwiadomym i wolnym przeżyciu wiaryi6. Spoœród teologów katolickich problem konwersji szerzej ujšł Ber- S”ren Kierkegaard ukazuje egzystencjalny dramat konwersji wy- nard Lonergan,posługujšc się analogiš horyzontu na okreœlenie zakre- pływajšcy z faktu,że osobowoœć jest uœwiadomionš syntezš nieskoń- su naszej wiedzy i zainteresowań w zależnoœci od przyjętego punktu wi- czonoœci i skończonoœci i z powszechnoœci ontycznej rozpaczy.Według dzenia.Nawrócenie według niego zakłada przeciwstawienie,sprzecz- niego nie ma w œwiecie człowieka,który by nie zaznał nieco rozpaczy, noœć,konflikt między horyzontami tak,że sens,prawda czy dobro w w którego najgłębszych pokładach nie mieszkałby jakiœ niepokój,jakaœ jednym horyzoncie jest bezsensem,fałszem,złem - w innym horyzon- niespokojnoœć.W każdym razie nie żył,ani nie żyje poza chrzeœcijań- cie.Nawrócenie to przejœcie do takiego nowego horyzontu,który każe stwem człowiek,który nie był w rozpaczy,a w chrzeœcijaństwie każdy, porzucić horyzont poprzedni.Lonergan odróżnił nawrócenie intelektu- kto nie jest prawdziwym chrzeœcijaninem,rozpaczalţ.Konwersja to przej- alne,moralne oraz religijne,które pocišga za sobš dwa pierwsze,lecz œcie od grzechu ontycznego rozpaczy,od życia wyłšcznie w skończonoœci cej n jest zupełnie swoiste.Nawrócenie religijne to coœ wię iż dšżenie do wiary,do stanu duszy,w którym rozpacz jest nieobecna,bo do prawdy i dobra.Nawrócenie w tym teologicznym ujęciu jest swoistš odmianš samotranscendencji. Nawrócenie religijne zmierza ku całoœ- tšczšc się z sobš i utwierdzajšc wolę bycia sobš,jaŸń opiera się przejrzyœcie na ciowemu byciu - w - rniłoœci"ţ2.Jest to przyjęcie wezwania do œwiętoœ- Mocy,która jš założyłalţ. ci,całkowite samopoddanie się tajemniczemu,niepojętemu Bogu,któ- re prowadzi do przekształcenia życia.Konwersja zatem we współczes- Zmaganie się skończonoœci i nieskończonoœci,powierzchownoœci i nej teologii katolickiej zyskuje większš rolę jako żywotny proces w ży- głębi życia,albo-albo Gabriel Marcel okreœla w terminach existence i ciu chrzeœcijanina,ontologiczna zmiana w duchowym życiu osoby,bę- ˆtre - to jest zanurzenia bezwolnego i nieœwiadomego w życiu albo zaj- dšca dobrodziejstwem dla jednostki i majšca konsekwencje dla wspól- mowania postawy wobec własnego życia przez osobę jako istotę ducho- noty.Dla teologów transcendencja jest najistotniejszym elementem w wšl9.Konwersja dla Marcela jest rozpoznaniem i wyborem osobistego procesie transformacji zwanym konwersjš.Transcendencja w teologicz- powołania oraz wiary jako odpowiedzi na to powołanie2ţ.Problem nym znaczeniu to spotkanie ze œwiętoœciš,Ÿródłem i celem konwersji'ţ. transcendencji człowieka okreœla natomiast Max Scheler jako "otwarcie Socjolog będzie traktował teologicznš ideę konwersji,koncepcję łaski wobec œwiata,otrzšœnięcie się z władzy otoczenia dzięki samoœwiado- 28 Konwersja w polu badari moœci i zdolnoœci do uprzedmiotowienia otoczenia"21. Najwyższym drogę prorokowi,na którego czekajš nasze czasy,ponieważ uczy słu- przejawem tej transcendencji sš intencjonalne i poznajšce wartoœci, chać i rozumieć rnowę symbolicznš.Hermeneutyka jest takš interpreta- akty i funkcje emocjonalne,jako siły ţţwspółczujšcego serca",obok ak- cjš symboli,która jest częœciš rozumienia siebie i rozumienia bycia. tów poznawczych i wolitywnych22.Religia zasadza się na tych wţższych Œymbol,objawia",odsłania,otwiera dziedziny doœwiadczenia egzysten- aktach ducha,które nie mogš znaleŸć wypełnienia w skończonym œwie- cjalnego2g.Hermeneutyka ukazuje,że poziom symboliczny znaczeń jest cie,dlatego ich przedmiotem jest to co œwięte i boskie.Religia polega najwyższym poziomem kultury.Obszar występowania symbolu to mowa na dšżeniu osobowoœci do duchowego samopotwierdzenia przez wyba- przynależna do sacrum,powišzana z obrzędami i mitami.Hermeneutyka wienie osoby w œwiętej,boskiej mocy2ţ. jako filozofia symbolu służyć ma procesowi nawrócenia w kulturze współ- Scheler analizuje istotę Pawłowej idei nawrócenia jako "przyoblecze- czesnej,to jest powrotowi do symbolicznego wymiaru mowy sprawczej, nia się w Chrystusa,œmierci z nim i zmartwychwstania".Nawrócenie takie oddziałujšcej,zmieniajšcej rzeczywistoœć; służyć ma powrotowi do myœle- nie jest "wiarš,że" miały miejsce wydarzenia zbawcze.Według Schelera nia w oparciu o symbole2ţ'.Syrnbol musi być interpretowany,aby był ro- nawrócenie Pawła jest "wiarš w",identyfikacjš dotyczšcš istoty i postaci zumiany i żywy w kulturze.Hermeneutyka ma ożywić skamieniałe symbo- Chrystusa z własnš osobš,nie w sensie samej œwiadomoœci czy wiedzy, le,aby mogły one znowu przemówić i nawrócić3ţ.Hermeneutyczna zasa- ale przekształcenia własnej osoby w osobę Chrystusa.Takie nawrócenie da kręgu rozumienia w interpretacji Ricoeura polega na zwišzku wiary i jest dla Schelera procesem ontycznym,całkowitym oddaniem własnej rozumienia.Należy rozumieć aby wierzyć i wierzyć aby rozumieć3ţ.Her- osoby Ćhrystusowi.Nawrócenie byłoby zatem wiarš w jakšœ charyzmaty- meneutyka Ricoeura,jako przygotowanie do nawrócenia,przeprowadza cznš osobę; duchowš i praktycznš autoidentyfikacjš z takš osobš,całko- od ateizmu,będšcego wynikiem krytyki religii jako lęku przed karš i po- witym oddaniem siebie samego jej i w niej24.Nawrócenie według Schele- trzebš opieki,do odzyskania wiary w Boga wydajšcego człowieka na nie- ra jest jednym z przejawów sympat,polega na jednoœci w sferze myœle- bezpieczeństwa życia godnego miana "ludzkie"ţz.Ricoeur na hermeneu- nia,chcenia,czucia z osobš charyzmatycznš,przez co jest przeobraże- tyce destrukcji wielkich krytyków relig,demistyfikujšcych fałszywe od- niem i ukształtowaniem własnej jaŸni w istotę i postać mistrza tak,że do- czytanie symboli sacrum buduje hermeneutykę rekonstrukcji i rekolek- chodzi do odtworzenia jego duchowej postaci we własnym doœwiadczeniu. cji33.Jego hermeneutyka ma w zamierzeniu prowadzić do powtórnej mi- tyzacji myœlenia człowieka współczesnego,odbudowujšcej kerygmat - Gdy Pawel powiada (Gal 11,2C1) "żyję,ale nie ja,lecz Chrystus żyje we mnie" tc, gest Jahwe,konstytuujšcy się przez sieć wydarzeńţ4.Skupia uwagę na ję- mamy przed sobš jedynie duchowš formę dokonania się tej jednoœci postaci...25. zyku 5ymbolicznym jako dyskursie,podporzšdkowuje œwiadomoœć teksto- wi,który objawia,daje œwiadectwo.Filozofia nawrócenia Ricoeura bada Nawrócenie według Schelera zawiera poruszenie,owładnięcie i porwa- zatem możliwoœć powrotu do uniwersum symbolicznego dyskursu religij- nie przez postać istoty mistrza.Religia należy do innego porzšdku ak- nego i interpretujšcej symbole sucrum wspólnoty. tów duchowych aniżeli filozofia i nauka pozytywna.Wyróżnia zatem Od duchowego i egzystencjalnego,ontologicznego rozumienia kon- Scheler specyficzny typ osobowoœci i specyficznš grupę społecznš będš- wersji jako samotranscendencji przez teologów i filozofów należy odró- cš noœnikiem religii.Takim typem osobowym - przywódcš religijnym - żnić jej rozumienie kulturalistyczne w naukach humanistycznych i spo- jest homo religiosus,œwięty,który na podstawie swego szezególnego łecznych,gdzie jest ona zjawiskiem kultury.Nie docieka się w naukach stosunku do Boga mciwi i działa,żšdajšc wiary od innych wyłšcznie w o kulturze istoty konwersji,lecz bada się,jak przejawia się ona w do- oparciu o swe walory charyzmatyczne.Kręgami społecznymi,które œwiadczeniach i działaniach ludzi. tworzy homo religćosus,pełnišc swš rolę sš koœcioły,sekty i gminy2c'. Swoistš filozofię konwersji przedstawia Paul Ricoeur.Można po- wiedzieć,że jego hermeneutyka zmierza do filozofii nawracajšcego sło- HISTORIA ItONWERSJI wa.WyraŸnie oddziela on funkcję krytycznš i analitycznš filozofii od Historię religii szczególnie interesuje czynnik czasu i zmiany,któ- funkcji profetycznej`.Filozofia hermeneutyczna przygotowuje jednak rym podlegajš w czasie przejawy religii jako faktu kulturowego.Cho- Konwersja w polu badari 31 ţţbţ Y ucţ,ţla aecyduje uwzględnienie konkretn ch y powiţanie ţęzyka i organizacji społecznej, myœlenia i działania, sym- y j rycznych.Wœród dziejów różnorodnych przejawów ylig znajd hem boli i działań rytualnych,perswazyjnej retoryki i interakcji rytualnej. studia nad konwersjš. Szczególnie liczne sš biograf y Antropologów interesowały reguły, a także transgresja kulturowa, con- y sensus i transformacja systemów znaczeń i wartoœci,integracja i zburze- ie historyţzn‚ wiel. kich k F nc ek ţrców now ch ruchów religijnych jak: œw.Ber. na la,Marcin Luter cz J h nie porzšdku społecznego. Perspektywę antropologicznš wyróżnia sš studia nad konw avonaro y o n Wesley.Licz- ne jš przyjmowanie za przedmiot badań kolektywnego podmiotu,jakimi sš toryczne studia nad konw ţţ cl' "" gţncle protestanckim. ,,...ţ...ţ.",ţu l:lls ersjš przez swš dbałoœć o k się w wieloœci konkretnych kultur religijnych.W odniesieniu do antro- eń,nieabstrahowanie d onkretnyprzebieg pologicznych badań religii szczególnie reprezentatywnš jest definicja i powišzania zdarz bogatego kontekstu kultur epoki pozwalajš przede wszystkim odkryć i zrozumie y Clifforda Geertza,dla którego religia jest systemem symboli,które ć różnorodnoœć treœci działajš tak,że ustalajš silne i trwałe rnotywacje ludzi,poprzez formu- aurţ taktycznoœci,że wydajš się one jedynie realistyczne4l.Antropolo- wyjštkiem kierunku b h OGIA KONWERSJI gia zawsze była sojuszniczkš pluralistycznego,a nie absolutnego,moni- w psychologii za mu si œ awiorystycznego wszystkie inne orientacje stycznego poglšdu na religię.Przedstawiała pluralizm wierzeń religij- Za mymi przeżyciamiţfi.Cen wladomymi procesami psychicznymi,œwiado- nych,zwracajšc uwagę na ich "odrzucajšce œwiat" funkcje,poczynajšc ralnym zwłaszcza jest zagadnienie ksztaltowania od badań nad prymitywnym kultem duchów przodków.Antropologia tego, o psychic ne ćii Zadaniem psychologii religii pozostaje badanie konwersji,najogólniej mówišc; akcentuje dynamikę kultury w procesie ţţ.Psychologia relig, gólni zuć,potrzeb,motywacji,cech osobowoœ- konwersji.Ukazuje rolę czynników kulturowych,które wpływajš na owych syste e rzecz ujmujšc,bada rnie sce reli ii su- pţylęţie lub odrzucenie n mów i wierzeń religijnych ci biektyw j ţ j g .Takie urę i funk jonowanie pocz zarówno do rzałej jak i infantylnej3R. badania nieraz zbliżały antropologa do misjonarza i na odwrót - czyniły Bada na ucia religijnego,to jest takiego przeży- z nusjonarzy antropologów 2.Problem konwersji pozostaje,choćby im- życi k p g pnţ dg ót m ‰ka p um.Bada miejsce religii w kierowaniu Plicite,trwale obecny w badaniach nad symbolami i rytuałami inicjacji ry i typologii przeżyć reli i sychologia podejmuje się opisu struktu- i transformacji.Co najważniejsze,antropologia pozostaje wierna per- czlowieka39 g jnych oraz ich wpływu czy funkcji dla psychiki sPektywie kolektywnych wierzeń i perspektywie kolektywnych zacho- .Psychologia w szczególnoœci uwzględnia ontogenezę doœwiad- wţ religijnych. czenia religijnego,to jest jego rozwój i ukierunkowanie u ednostki.T - p ych kó flikgch ich dia nad konwersjš skupiajš uwagę na y psychologi- SOCJOLOGIA KONWERSJI logowie podjęli zagadnień m I wskutek transformacji jaŸni.Psycho- noœci albo przeciwnie g œyiadczenia konwers i zwłaszcza w zwišzku z kontekstem spch 1 oł d - Socjologia zawdzięcza swój status samodzielnej nauki wyodrębnie- j, n m km sš te ni i p k azji używane przez grupy relig rekrutujš- niu swoistego i w znacznym stopniu autonomicznego porzšdku proce- s6W i struktur społeczn ch,różnego od porzšdku zjawisk naturalnych, fenomenów psychicznych,a także od systemów idei i norm43.Pomimo ANTROPOLOGIA KONWERSJI ţmiennoœci i rywalizacji wielu orientacji socjologicznych ogniskujš się Antropologia bada kulturę jako przejaw ludzkiej twórczoœci i cz n one wokół problemu porzšdku społecznego.Socjologia stara się rozpo- nik kształtujšcy jednostki i grupy społeczne4ţ.Niewštpliwie wyró i- ţaţ prawidłowoœci społecznych procesów i struktur. Socjologia w ţ ţY / ţ r 32 Konwersja w polu budań 33 swych poczštkach była bardzo œciœle zwišzana z badaniem religll i jej STUDIA PSYCHOSPOŁECZNE oddziaływania na kształt porzšdku społecznego44.Samo wyłonienie się socjologii było możliwe dzięki uwolnieniu się od roszczeń do wyłšczno- _ œci ze strony normatywnego porzšdku społecznego i instytucţţ religij- przed stuleciem przełom wieków XIX i XX zaznaczył się żywym nych,które poddane zostały zdystansowanemu badaniu.Pierwsi socjo- zainteresowaniem naukowym badaniem doœwiadczenia religijnego. logowie pnstawili hipotezę o trendzie sekularyzacji nowoczesnych spo- Nowa dyscyplina - psychologia religii - wsparta autorytetem samego ţ łeczeństw,polegajšcym na rozdzieleniu wartoœci œwieckich i religijnych. Williama Jamesa rozwinęła się,można powiedzieć,właœnie wokół za- ţ Kontrowersje wokół tej hipotezy zaowocowały badaniami kształtujšcy- gadnienia konwersji.Wielu bowiem psychologów wychowanych było w , mi szczegółowš socjolngię religii.Socjologia religii bada religię w jej tradycji protestanckiej,podkreœlajšcej koniecznoœć konwersji w do- zwišzku z procesami i strukturami społecznymi45.Nie angażuje się w œwiadczeniu religijnym.Konwersjƒ zajmuje centralne miejsce wœród decydujšce rnzstrzygnięcia ontologiczne w przeciwieństwie do tak zwa- tematów edynburskich wykładów Jamesa z lat 1901-1902,znanych po- nej sncjologii religijnej (ang.religiou.s sociology) - socjologii uprawia- tem jako Varieties of Religious Experience5o.Klasyczne to dzieło po- nej,jak gdyby religia była rzeczywista - która pozostaje w œcisłych przedziły studia prowadzone przez wielu innych badaczy,a zainicjowa- zwišzkach z teologiš i instytucjami religijnymi4b.Na gruncie relatywi- ne dwadzieœcia lat wczeœniej w Harwardzie przez G.Stanleya Halla. stycznej socjologii religii doszło wszakże do zakwestionowania hipotezy Spoœród plejady nazwisk51dwa zasługujš na przypomnienie: Edwin D. n sekularyzacji,która nie jest uniwersalna,nieunikniona i nieodwracal- Starbuck i George A.Coe.Na ich badaniach użytkujšcych biografie na4ţ.Socjologiczne badania nad konwersjš ujmujš jš w kontekœcie ru- konwertytów oparł się sam James,sięgajšcy także po pamiętniki i hi- ţ chów religijnych,podejmujšcych zmianę zastanego porzšdku instytucji storie życia religijnych przywódców.W tych pionierskich pracach zary- religijnych i szerszego porzšdku społecznego.Signum specificum socjn- sowane zostało psychologiczne podejœcie do konwersji jako specjalnego logicznego podejœcia do konwersji pozostaje badanie jej w odniesieniu rodzaju transformacji jaŸni duchowej.Wyłoniły się dwa naczelne pytania: do procesów i struktur społecznych,a więc w terminach interakcji i stn- - jak ma się proces konwersji do rozwoju osobowoœci (ang.growth), sunków społecznych,tożsamoœci społecznych,ról,rekrutacji i zaanga- - do jakiego stopnia jest on spontaniczny i samorzutny,a na ile konwersja żowania.Socjologia usiłuje badać społecznš organizację konwersji luh jest społecznie zorganizowana. - jeœli utrzymuje bardziej deterministyczne założenia,poszukuje spote- Pytanie pierwsze jest typowo psychologiczne,natomiast pytanie drugie cznych uwarunkowań konwersji4ţ. podejmuje problem społecznej organizacji konwersji,tak ważny dla socjologów. James,dršżšc istotę bezpoœredniego,osobistego doœwiadczenia re- PIONIERSKIE BADANIA ligijnego,œwiadomie pomija instytucjonalny kontekst religii: kult,teo- logię,organizację.Interesujš go doœwiadczenia odosobnionej jednost- Kiedy już socjolngia konwersji została dokładniej umiejscowinna ki,które odnoszš się do czegoœ,co ona sama uznaje za boskie,a więc wœród innych perspektyw ujmowania tego zjawiska,należałoby poznać do tej rzeczywistoœci pierwotnej sacrurn,wobec której musi ona przyjšć ncepcje pierwsze studia i ko ,które ukształtowały tradycje badawcze w postawę uroczystš52.Doœwiadczenie religijne przyjmuje według Jamesa społecznych naukach nad konwersjš i w tym sensie zasługujš na miano dwie zasadnicze postacie: jest to albo religijnoœć ludzi zdrowomyœlnych, klasycznych.Najpierw zostanš przedstawione studia psychologiczne i nazyţran ych też raz narodzonymi,albo religijnoœć powtórnie narodzo- psychospołeczne,które jako pierwsze za swój nbiekt wzięły konwersję. oych53.Tylko ten drugi rodzaj religijnoœci wymaga konwersji.Zwykłe- Następnie przypomnieć trzeba wczesne studia antl-opologów społecz- Bo,samorzutnego przebudzenia się do życia religijnego,zwłaszcza w nych i socjologów.Między tymi trzema dyscyplinami zaszła potem i oţresie młodzieńczym,nie okreœla James mianem konwersji54. wcišż zachodzi wymiana i przenikanie kon cepcji w badaniach nad knn- Religijnoœć zdrowomyœlna to religijnoœć naturalna,optymist czna ak- wersjš. ţpţZjšca warto onego i spontanicznie pielęgnujšca cnoty. œci życia przyrodz : ! Ľţ.ţxţtţ.ţ:ţ ţ'`ţţ`ţ`Ć.ţ ţ" ţ ţ : T ]ţ 1. 1: I. ţ r -ţ rţh.. ţ ţ u ł \ , v !ţ , 34 Konwersja w polu badań 35 Religijnoœć powtórnie narodzonych wymaga gwałtownej transformacji - Ludzie w ten sposób zbawieni przechodzš dwa stany: najpierw stan potę- konwersji,w której chora dotychczas,rozszczepiona jaŸń wyzwala się z pienia,a potem stan usprawiedliwienia i błogosławieństwa.Ten rodzaj re- konfliktu sprzecznych dšżnoœci.Doznaje zbawienia czy wyzwolenia.W wiwalistycznej transformacji osišgany jest - zauważa James - poprzez su- tym zwrotnym momencie konwersji zostanie przezwyciężony roţzţew po- gŠstię i naœladownictwo wzorów w zgromadzeniach religijnychţ.Konwer- między poczuciem niedoskonałoœci,zła czy grzechu a ideałem.Według Ja- sja ma więc - podkreœlmy - charakter kolektywny,jeœli chodzi o jej for- mesa wrażliwoœć,skłonnoœć do ulegania sugestii,rozwinięta jaŸń podœwia- mę.Ideologia konwersji wzmocniona jest skodyfikowanym i stereotypo- doma i przenikalna granica pola œwiadomoœci umożliwiajš konwersję55. wym sposobem postępowania w zgromadzeniach religijnych. Oto charakterystyczne cechy konwersji według tego znakomitego autora: W o wiele większym stopniu aniżeli James,społeczny wymiar kon- - uwolnienie od zła i płynšcy stšd pokój i chęć życia,okreœlane w ter- wersji uwzględniał wczeœniej Starbuck,którego pionierski wkład do ba- minach łaski i zbawienia, dań nad konwersjš przysłoniło wkrótce wielkie dzieło Jamesa.James - spostrzeganie nieznanej dotšd prawdy, i Starbuck zgadzali się,że poddanie jaŸni (ang.selfsurrender),zanie- - obiektywna zmiana, chanie woli osobistej,jest warunkiem konwersji jako regeneracji jaŸ- - ekstaza szczęœliwoœci5ţ. ni61.Wszakże Starbuck uważał,że konflikt jaŸni rozwija się w toku ro- Taka konwersja nie musi być wcale trwała.Jakkolwiek możliwy jest zwoju normalnej,a nie tylko chorej czy rozdwojonej jaŸni,jak to wi- wolicjonalny typ nawrócenia,wskutek œwiadomego wysiłku jednostki dział James.Dlatego Starbuck wyróżnił dwa typy konwersji: konwersję w tym kierunku,to moment poddania się jaŸni jest zawsze obecny. progresywnš i nagłš.Konwersja progresywna ma charakter przebudze- Szczególnie manifestuje się on w biernej konwersji. nia.Pojawia się na tyrn etapie rozwoju,gdy jednostka uœwiadamia so- Chociaż James pojmował religię pozainstytucjonalnie i badał prze- bie swš niekompletnoœć i niedoskonałoœć.Konwersja nagła polega na de wszystkim obszar osobistego doœwiadczenia religijnego,to nie mógł zupełnym zerwaniu ze starymi nawykami i na skierowaniu życia na zupełnie pominšć kulturowego i społecznego kontekstu tego doœwiad- nowe tory.Kryzys jaŸni polega na œwiadomoœci kontrastu pomiędzy czenia.Wszystkie historyczne religie oferujš zbawienie,to jest odpo- tym,czym ona jest,a tym czym mogłaby być,a więc na kontraœcie po- wiedŸ na problem zła w œwiecie i drogę do wyzwolenia od niego.James między ja teraŸniejszym a ja idealnym62.Starbuck przyjmuje,że jed- zauważa wszakże,że nie wszystkie instytucjonalne religie wymagajš kon- noœć i harmonia œwiadomoœci sš stale zagrożone przez przebieg życia wersji,dramatycznej zrniany jaŸni,w której osoba przechodzi od ostre- jednostki i przez jej œrodowisko.Jeœli konwersja polega na przejœciu go doœwiadczenia rozpaczy,przez poddanie się,kryzys,do pokrzepie- do szerszego œwiata egzystencji i na poddaniu własnej woli większym nia ducha5ţ.W Koœciele rzymskokatolickim i w wielu innych denomi- siłom,to socjalizacja,wchodzenie do szerszego społeczeństwa,polega- nacjach zasadniczo wystarczajš sakramenty i spełnianie obowišzkciw jţţe na przyjmowaniu perspektywy uogólnionego innego - reguł,norm religijnych.Inne denominacje,jak na przykład metodyœci,na odwrót, i ideałów jest współmierna z konwersjšţ3.W ten sposób Starbuck uwal- kultywujš nagłe nawrócenie typu "paulińskiego",gdzie w jednym mo- nia konwersję od tej konotacji,która wišzałaby jš ze zdarzeniem nad- mencie następuje rozdział między dawnym i nowym życiem.Takie re- ţyczajnym,czy wręcz dewiacyjnym.Zauważa on zwišzek między roz- wiwalistyczne doœwiadczenie zostało już na długo przed naukowymi ba- wojem młodzieńczym a konwersjš.Chociaż kulminacjš doœwiadczenia daniami nad konwersjš poddane kodyfikacji w wielu sektach i denomi- konwersji jest dojœcie do odczuwalnej harmonii pomiędzy wolš jedno- nacjach protestanckich.Wypracowano tam metodykę konwersji,to jest sţ a tym co uważa ona za bożš wolę,do poczucia jednoœci z Bogiem i przygotowanie do nawrócenia przez sugerowanie niedoskonałoœci obec- boskiej pomocy,za istotę konwersji uważa Starbuck identyfikację jaŸni nej jaŸni oraz przedstawianie jej ideału5ţ.Co więcej,chociaż œwiętoœć z nowym œwiatem osób oraz z duchowymi relacjarni,w których nastšpi- może być osišgana przez raz urodzonych,denominacje takie i sekty za ła konwersjaó4. doskonały uznajš tylko własny typ doœwiadczenia religijnego. Udział warunków i czynników społecznych w procesie konwersji ţeœlany był jeszcze przez wczesnych psychologów religii niejednozna- Najpierw trzeba być przybitym do krzyża rozpa zy i konania,aby potem w jednym ţie.James Pratt uważał,że możliwy jest typ spokojnej,normalnej mgnieniu oka dostšpić cudownego wyzwolenia. ţ \ ţ ţ ţ r 1.- r !, i ,r ţ ţ :%.r ,.iţ ţ ;. ţ i .r 36 Konwersja w polu badari czy naturalnej konwersji, bez żadnego społecznego nacisku czy imita- od nowej religijnej wspólnoty. Przede wszystkim sugestia, społeczna cji, wręcz bez asocjacji z innymi. Byłaby to konwersja na drodze samot- komunikacja stanowi o sposobie osišgania konwersji. Coe uważał, że nej kontemplacji. Tylko konwersja gwałtowna miała według niego za- polega ona w tym przypadku: chodzić pod wpływem stosowania metod oddziaływania społecznego w ţ na ograniczaniu uwagi słuchacza do dwóch kontrastujšcych pozio- czasie spotkań rewiwalistycznych, podczas których oddział–jš mecha- mów czy sposobów życia, nizmy psychologii tłumu, podporzšdkowania się zamierzonym oddziaů - na powodowaniu znużenia przez przedłużanie wywodu oraz ływaniom społecznym. Spoœród klasyków psychologii relig w naj- - na powtarzaniu i powrotach do tego samego punktu czy tezy. większym stopniu społeczny wymiar konwersji uwzględnił Coe. Uznal Uważał więc, że konwersja zwišzana jest ze sztukš perswazji. W odróż- on konwersję za specjalny rodzaj doœwiadczenia religijnego, różny od nieniu od innych wczesnych autorów Coe wprowadził wštek zdecydo- naturalnego religijnego rozwoju, raczej wyjštek aniżeli regułę tego do- wanie krytyczny. Uważał on konwersję rewiwalistycznš, którš utożsa- œwiadczenia. Doœwiadczenie konwersji według tego autora obejmowa- ţał z konwersjš tout court, za parazyt na normalnym procesie eduka- łoby głębokie przeobrażenie jaŸni, takie, które nie podlega samokon- cji religijnej. troli. Zmiana nie jest dokonywana przez podmiot. Jest on przedmiotem O ile na przełomie wieków problem konwersji był powszechnie zmiany dokonywanej na nim. Zmiana ta uwidacznia się w odejœciu od obecny w œwiadomoœci i skupiał zainteresowania badaczy, to już w la- dotychczasowego, charakterystycznego sposobu życia i wišże się z po- tach pięćdziesištych konwersja uchodziła za temat niestosowny w nau- czuciem osišgnięcia wyższego rodzaju życia, z poczuciem wyzwolenia ce. Powszechny trend sekularyzacyjny usunšł konwersję na margines od moralnej degradacji i beznadziejnoœci, co osoba uważa za rezultat doœwiadczenia społecznego. Niewielu uczonych skłonnych było podjšć interwencji bytu boskiego. Znaczenie doœwiadczenia konwersji jest temat badawczy o złej reputacji. Nieliczni, jak Water H. Clark i Gor- osobiste i wišże się z aktualnym "teraz" w życiu jednostki lecz, jak zau- don Allport uprawiali nadal psychologię relig. Pogłębili oni analizę waża Coe, zawsze doœwiadczenie to poddane jest istniejšcym społecz- procesów konwersji. Clarkó8 powrócił do pozytywnej konotacji terminu nym wzorcom doœwiadczenia religijnego i pewnej społecznie podziela- konwersja, definiujšc jš jako ten rodzaj duchowego rozwoju, który za- nej idei Boga. Konwersja zawsze jest nawróceniem d o czegoœ. Coe kłada uznanš zmianę kierunku rozwoju idei religijnych i zachowania. Uz- podkreœla nawrócenie do idei, która przedstawiana jest jednostce we- nał on konwersję za przypadek nagłej reorientacji osobowoœci. Przyjmuje dług jakichœ społecznych standartów. Nowemu rodzajowi oraz nowej dwa typy konwersji: jeden kryzysowy i drugi o charakterze stopniowego skali zadowolenia i samorealizacji towarzyszy zwrócenie się do jakiegoœ przebudzenia, Clark wyróżnił cztery etapy w procesie konwersji. realnego lub wyimaginowanego braterskiego kręgu i podporzšdkowa- Etap pierwszy to etap konfliktu i nierównowagi, charakteryzujšcy nie mu swych dšżeń. Konwersja jest dla Coe etapem w tworzeniu gru- się poczuciem bezsensu i grzechu. Już na tym etapie doœwiadczenie kon- py społecznej, polega na bezpoœrednim zwišzaniu się z odpowiednim wersji może być społecznie stymulowane i kontrolowane, na przykład socius. Nowa wiara konwertyty jest połšczona z nowym uspołecznie- przez praktyki spowiedzi czy wyznań publicznych. niem. Samorealizacja przez wartoœci religijne w równym stopniu we- Etap drugi konwersji to właœciwy kryzys, przesilenie konwersji, w dług tego autora zależy od doœwiadczenia nowych zwišzków z sacrum, którym następuje rezygnacja z woli własnej, poddanie, o którym pisał co od nowych zwišzków z ludŸmi. James i inni. Coe za typ idealny konwersji przyjmował konwersje rewiwalistycz- Etap trzeci charakteryzuje poczucie pokoju, harmonii i ewentualnie ne, dla których denominacje, kultywujšce ten typ doœwiadczenia reli- poczucie mocy. gijnego, opracowały szczegółowš metodologię rewiwalizmu. Umysłowa Stałoœć doœwiadczenia konwersji może zagwarantować tylko jego rekonstrukcja doœwiadczenia jednostki, stanowišca podstawowy aspekt konkretyzacja w organizacji, która wyznacza etap czwarty. Choć orga- w strukturze doœwiadczenia konwersji jest osobie sugerowana i podlega nizacja doœwiadczenia konwersji - spotkania modlitewne, może poprze- prawu sugest i. Konwertyta doœwiadcza tego, co mówi mu się, że ma ţać etap właœciwego kryzysu, znamionujšcego konwersję, to jej domi- doœwiadczyć. Język konwertyty odtwarza instrukcje, które otrzymał nacja jest szczególna na tym, czwartym etapie. 38 Konwersja w polu budań 39 Clark uporzšdkował też listę czynników oddziałujšcych w procesie prawdy moralnej i wolne było od jakiejœ bezpoœredniej,społecznej sty- konwersji.U podłoża konwersji leżeć ma napięcie czy konflikt wew- mţacji i nacisku.Psychologiczna analiza i diagnoza doœwiadczenia kon- nętrzny,rodzšcy się na różnym tle.Rozwišzanie tego konfliktu w for- wersji idzie w głšb osobistego przeżycia duchowo wrażliwych osób,które mie konwersji możliwe jest,jeœli jednostka pozostawała,czy weszła w zdo)ţe sš do wzrostu duchowego,nagłego lub powolnego,w każdym razie kontakt z jakšœ tradycjš religijnš. twórczo przekształcajšcego doœwiadczenie wartoœci na bazie wartoœci reli- Konwersja zawsze częœciowo realizuje się przez sugestię i naœladow- ţjnych.Clark wraca do stanowiska Jamesa,że rzeczywiœcie znaczšce for- nictwo,a nieraz ogranicza się wyłšcznie do naœladownictwa,przynoszšc my ţrcia religijnego sš raczej indywidualne i osobiste aniżeli społeczne i złš sławę rewiwalizmowib9.Wzorcern sugestii jest praktyka dawania koœcielneţ2.Efektywne formy zachowań religijnych charakteryzujš tylko œwiadectwa przez nawróconych,którzy w rytualny sposób mówiš jak ţiejszoœć - religijnš elitę,wpływajšcš na rdzeń kultury. się konwersja dokonała i jakie przyniosła skutki. Konwersja jest szczególnym rodzajem religijnego rozwoju,wszakże Następnym czynnikiem sš emocje wzbudzane przez nawracajšcych, dla psychologa widoczne sš paralele konwersji z psychoterapiš,prowa- niejednokrotnie stosujšcych sztuczne manipulacje sytuacjami wobec dzšcš do integracji wewnętrznej po okresie drastycznej konfrontacji z konwencjonalnie dobrej osoby,u której trudno wywołać poczucie grze- samyrn sobšţ3.Ze stanowiska psychologicznego zatem konwersja może chu,wyznanie go i kryzys konwersji. być wręcz niebezpieczna,jeżeli jest manipulowana przez amatorów, Następny z ważnych oddziałujšcych czynników to dojrzewanie.Kon- uzdrowicieli dusz".Niezrównany literacki obraz takiej pseudokonwer- " wersja ma być zasadniczo fenomenem rnłodzieńczym,jak stwierdził to sji przedstawił Erskine Caldwell w Słudze Bożym.Z drugiej strony psy- już pionier socjolog religii - Hall w 1881roku.O ile konwersja jako chologowie wskazujš,że struktura znaczeń odmienionego życia,odno- normalne przebudzenie do życia religijnego występuje około 15roku szonego do boskiego Ÿródła i definicji siebie w religijnych terminach życia u dziewczšt i około 18roku życia u chłopców,to konwersje na- może mieć bogatszy wymiar od wszelkiej zmiany osobowej uzyskanej głe,o charakterze kryzysu pojawiajš się w póŸniejszym życiu doro- w ţ,ykłej psychoterap.Jednoczeœnie nie ustaje badanie społecznego słych. Konwersja nie jest nigdy spontanicznym,indywidualnym do- ţmiaru konwersji i krytycznej jego analizy.Przypomnieć należy klasy- œwiadczeniem.Zależy od upowszechnianych idei religijnych i teologicz- czne studia Leona Festingera nad dysonansem poznawczym,która to nych.Jeœli konwersja jest zalecana lub jest wymagana przez jakiœ koœ- koncepcja,o czym zapomina się,była zwišzana bezpoœrednio z proble- ciół czy denominację,to jest bardzo prawdopodobnym,że jego człon- mem konwersji.Festinger zastosował teorię dysonansu poznawczego, kowie przejdš przez doœwiadczenie konwersji lub przynajmniej będš aby wyjaœnić zjawisko wzrostu prozelityzmu i konwersji w takich sek- przedstawiać jakieœ doœwiadczenie jako konwersję.Z drugiej strony, tach,w których przynajmniej częœć wierzeń została zdyskredytowana, jeœli uczy się ludzi polegania na sakramentach,to wykazujš oni sakra- jalt na przykład fałszywa data powtórnego przyjœcia Mesjasza,ogłoszo- mentalny typ religijnoœci i nie przechodzš przez kryzys konwersji. na wczeœniej przez jakiœ ruch millenarystycznyţ4.Podstawowa przesłan- Clark nie wyklucza udziału czynnika woli,intencji samego konwertyty, ka głosi,że jeœli dwa lub więcej elementy poznawcze: idee,percepcje czynnie zmierzajšcego do konwersji.Przyjmuje zatem,że transformu- zachowań nie sš ze sobš spójne,to ten stan powoduje dysonans,który jšce doœwiadczenie konwersji może być w niektórych przypadkach bar- motywuje ludzi do poszukiwania sposobu redukowania dysonansu.Dy- dziej twórcze.Clark jest przykładem badacza,który w czasie,gdy kon- sonans poznawczy polega w tym przypadku na sprzecznoœci między gło- wersja stawała się coraz rzadszym doœwiadczeniem społecznym i we- szonym wierzeniem a empirycznš wiedzš o rzeczywistoœci.Obserwowa- dług oœwieceniowej skali wartoœci ulegała deprecjacji,ukazał to zjawi- ny wzrost prozelityzmu jest œrodkiem redukujšcym ten dysonans.Wie- sko od korzystniejszej strony.Konwersja przemienia osobę,która może rzenie głęboko żywione i zwišzane z zaangażowaniem wymagajšcym przekształcić społeczeństwo w jakimœ stopniu,ezego dowodzš przykła- ofiar nie zostanie porzucone,jeœli tylko wierzšcy uzyska społeczne po- dy wielkich przywódców religijnych już nowszych czasów jak Martin parcie współwiernych.Dysonans nie może być wyeliminowany wyłšcz- Luther King czy Mahatma Ghandi.Przekształcajšce,twórcze doœwiad- nie przez racjonalizowanie błędnego wierzenia i jego korektęţ5.Wiary- czenie konwersji,będšce ich udziałem wynikało z dšżenia do odkrycia godnoœć dotychczasowego systemu wierzeń,wywołujšcego dysonans 40 Konwersja w polu badań 41 może być utrzymana,jeœli więcej ludzi uda się przekonać,że system się do wymaganych zakazów.Dzięki ich sumiennemu stosowaniu oczysz- ten jest prawdziwy.Będzie to praktyczny dowód słusznoœci tego syste- cza się i uœwięca.Poddaje się prowadzeniu wiodšcemu w œwiat sacrum. mu.W ten sposób teoria dysonansu poznawczego tłumaczy prozelityzm Głodówka,czuwanie,odosobnienie,milczenie,rytuały wstrzemięŸliwo- w ruchach millenarystycznych wskazujšc,że konwersja może by‚ kon- ţgţ sš przykładami uœwięcajšcych zakazów o ascetycznym charakterze. wersjš do społecznie utrwalonego,kolektywnego błędu.Badanie Fes- Oczekiwana metamorfoza inicjowanego jest tak absolutna,że przedsta- tingera jest przykładem wyjštkowo krytycznego podejœcia do zjawiska wia się jš jako powtórne narodziny,pozwalajšce uczestniczyć w pozy- konwersji w ogóle,a jednoczeœnie podjšł on wštek społecznych uwaru- ţrwnym kulcie.Takim powszechnym,pozytywnym kultem w społe- nkowań konwersji,choć nie tak już bezpoœrednio jak Starbuck i Clark. ţ‰ństwach pierwotnych,kultem sakralnym jest mistyczna wspólnota Konkludujšc ten przeglšd klasycznych studiów psychologicznych pokarmu - wspólnota uczty ofiarnejso. nad konwersjš,możemy stwierdzić,że nawet skupienie uwagi na su- Inicjacja dokonuje się podczas obrzšdków,ceremonii o charakterze biektywnym doœwiadczeniu konwersji nie pozwoliło tym autorom na dramatycznych przedstawień - stwierdzil Malinowskisl.Treœci i znacze- wykluczenie społecznego kontekstu doœwiadczenia konwersji,a kon- nia wierzeń mogš być bowiem przyswojone tylko przy pomocy widocz- wersja rewiwalistyczna prowadzi do podjęcia zagadnienia społecznej nych znaków i inscenizacji.Nauki wyrażone w dramaturgicznej formie organizacji konwersji i jej kolektywnego wymiaru. zyskujš podnioœlejsze znaczenie i głębiej zapadajš w pamięć inicjowa- nych.Inicjacja to uczestnictwo w publicznym i ceremonialnym odgry- STUDIA ANTROPOLOGICZNE I SOCJOLOGICZNE wţu udramatyzowanych mitów.Uczestnicy dzielš się na inicjujšcych i inicjowanych,a wœród tych występuje dalsza hierarchia,obejmujšca Wczesne badania antropologów nad tradycjonalnymi, przedpiœ- ţgi o różnym stopniu wtajemniczenia.Zbiorowy charakter prymityw- miennymi,statycznymi społeczeństwami nie mogły objšć zagadnienia nych rytuałów inicjacji nadaje ceremoniom religijnym emocjonalny wy- konwersji.Niezmiennoœć i tradycjonalnoœć tych społeczeństw wyklucza nţ,a2' i stšd wierzenia bardziej opanowujš inicjowanych. bowiem innowacje religijne. Charakterystyczna stabilnoœć wierzeń i Na przykładzie omawianych wyżej wczesnych studiów Durkheima obrzędów,dšżenie do ich utrzymania oraz izolacja wyklucza prozeli- i Malinowskiego widzimy jasno,że klasycy antropolog kierowali uwa- tyzmţţ.Wœród elementarnych form życia religijnego badanych przez ţ ku kolektywnym aspektom zjawisk religijnych.Twierdzenie Dur- antropologów w społeczeństwach pierwotnych, obrzędy inicjacji sš kţima,iż religia musi mieć charakter w najwyższym stopniu zbioro- wszakże zalšżkiem procesów towarzyszšcych konwersji.Wszystkie isto- ţ; może być mutatis mutandis przetransponowane na zjawisko kon- tne składniki życia religijnego w zarodku znajdujš się w religiach pry- ţIţţ'8ji religijnej.Twierdzenie to każe poszukiwać kolektywnych mani- mitywnych - zauważył słusznie Emil Durkheim.Spodziewać się za- ji konwersji. tem możemy,że konwersja religijna we współczesnej postaci zachowa- .Klasycy,fundatorzy socjologii relig zasadniczo nie podjęli proble- ła pewne cechy prymitywnej inicjacji religijnej,dlatego wczesne bada- ţuţlconwersji jako zagadnienia socjologicznego.Wszakże rozważania nia antropologów nad obrzędarni w religiach pierwotnych implicite Webera nad drogami zbawienia i ich wpływem na sposób życia wniosły wkład do studiów konwersji.Inicjacja religijna to przejœcie od ţ<ţCrajš interesujšce przyczynki do problemu konwersji.Wskazuje on sfery codziennej,doczesnej,od profanum do sfery sakralnejţ9.To,co ţ?ţţne wzory religijnoœci.Formalnej,rytualistycznej religijnoœci We- wišże się z codziennoœciš nie może wišzać się z istotš życia religijnego, ţ" pţzeciwstawia całoœciowy habitus religijny ponownie narodzonych, dlatego sacrum obejmuje odrębne,œwięte obrzędy,œwiętš przestrzeń i ţ'1lawróconych,którzy sš narzędziem Bogas3.Habitus ten wykształca œwięty czas.Sacrum i profanum.sš od siebie oddzielone.Dlatego inicja- wne metodyki zbawienia typu aktywnej ascezy wewnštrz œwiata cja do życia religijnego,kontakt z sacrum sš możliwe wtedy,gdy czło- ţ-ţ ţontemplacyjnej ascezy odrzucajšcej œwiat.W obydwu przypad- wiek pozbędzie się tego,co go wišże z profanum,odejdzie w jakimœ :ţr2uca się to,co nie-boskie,codzienny habitus ludzkiego ciała i stopniu od życia doczesnego.Œrodkiem do tego prowadzšcym jest kult ţ ţdziennoœci w postaci danej przez naturę.Przeniesienia racjonal- negatywny.Inicjowany może przekształcić swój stan profana,stosujšţ zy w sarno życie œwiata dokonaly sekty protestanckie.Jest to 42 Konwersja w polu badań 43 najsłynniejsza teza Webera,rozwinięta w doskonałym studium Etyka tus quo,który,gdy przybiera postać protestu kolektywnego,zapoczšt- protestancka a duch kapitalizmus4. kowuje ruch religijnyyo.Konwersja zdaje się być socjologicznie widzia- Tak więc zagadnienie konwersji jest implicite obecne we wczesnych na przez Wacha od strony jej społecznego przede wszystkim przejawu, badaniach socjologów nad sektami,poczynajšc od prac Webetţa; ƒ da- 1o jest jako realizowanie ideału wspólnoty religijnej w ramach tradycyj- lej Ernsta Troeltscha i H.Richarda Niebuhras5.O ile instytucjonalna nej instytucji religijnej albo niezależnie od niej.Odpowiednio więc kon- organizacja koœcielna jest dla swych członków naturalnš grupš społecz- wersja dokonywać się może do różnych ecclesiola in ecclesia,albo nš,przynależnoœć do której niesie ze sobš element przymusu w znacze- wprost do sekt religijnych9t.Przy czym,w każdym przypadku mamy niu jakie temu terminowi przypisał Durkheim,to znaczy narzuca się do czynienia z niezwykłym typem solidarnoœci,wyrażajšcym się w idei jako koniecznoœć,to do sekty rozumianej socjologicznie przynależy się duchowego braterstwa,duchowej jednoœci,ostatecznie ugruntowanej z wyboru.Do Koœcioła należy się z urodzenia,do sekty prowadzi droga przez zerwanie z przeszłoœciš i z więzami naturalnymi. konwersji.Sektę cechuje selektywnoœć,elitarnoœć,wymaga ona bez- kompromisowoœci od członków w ich stosunku do sacrum i do œwiata. Symbolan– zerwania,przeżywanego œwiadomie nawet na szczeblu kultury prymi- Sekta opiera się na szczególnej dyscyplinie nowych zasad postępowa- Wţej sš t9kie pojęcia jak regeneracja,odrodzenie,nawrócenie i odpowiadajšce nia,wyrosłych z protestu wobec ciał eklezjalnychs6.Wymienieni auto- ţ'ţ obţędy. rzy szczególnš uwagę poœwięcili wczesnemu protestantyzmowi.W sek- tach protestanckich dokonała się ich zdaniem personalizacja religiiHţ. Grupy specyficznie religijne,w przeciwieństwie do tego,co Wach Protestantyzm jest odniesieniem dla idealnego typu sekty,która przeciw- nazywa społeczeństwem tożsamoœciowym,a więc w przeciwieństwie do stawia się odkupicielskiej,zbawczej organizacji Koœcioła i kleru,opus takiej grupy,w której religia nakłada się na więzy naturalne,majš operatum sakramentów i odwołuje się do "radykalnej,osobistej decyzji Pţl'najmniej potencjalnie misyjny charakter.Grupy specyficznie reli- wiary" w boskie objawienie w Bibl i przebaczenie grzechów w Chry- 8ijne,tworzone przez konwertytów,nakierowane sš na szerzenie kon- stusie.Ta decyzja wiary jest podstawš pewnoœci i zbawienia jako łaski wersji,zmierzajšc nawet do nawrócenia całego społeczeństwa93.Bar- bożej,zupełnie niezależnie od ludzkich działań i wysiłkówss. ţ uważna lektura pism Wacha pozwala stwierdzić,że konwersję ba- Wczesne,socjologiczne badania nad sektami stawiały implicite za- dałby on w kontekœcie wspólnot tworzonych z pobudek religijnych,w gadnienie konwersji w kontekœcie zachowań zbiorowych i ruchów spo- kotltekœcie specyficznych,a nie naturalnych grup religijnych94.Wach łecznych.Kolektywnš stronę zachowań religijnych i w ich kontekœcie Posţšł zatem naprzód analizę grup religijnych zapoczštkowanš przez problem konwersji uwydatnił najbardziej spoœród klasyków socjologii Troeltzscha i Webera,a także Niebuhra,wychodzšc poza dualizm Koœ- religii Joachim Wach.Uznajšc za Maxem Schelerem,iż akty religijne ţţa i sekty.Pokazał on specyficznie religijne grupy protestu,przyjmu- zawierajš aspekt indywidualny i społeczny zarazem,Wach jako socjo- jgce różne formy organizacyjne jako ecclesiola in ecclesiaţ5.Wach w ni- log w pełni uwypuklił społecznš stronę relig.W ten sposób zupełnie ţym nie neguje specyfiki doœwiadczenia religijnego,wyrażajšcego się zrównoważył jednostronnoœć poszukiwań wyłšcznie psychologicznej w ţtach czci i uwielbienia sacrum.Jednakże przede wszystkim podkre- struktury doœwiadczenia religijnego.Przychylił się do twierdzšcych,że ţla immanentnie społeczny charakter religii.Do zagadnienia konwersji działanie społeczne,zespołowe,wspólne jest zasadniczyrn elementem moţa zatem w pełni odnieœć jego zdanie,iż doœwiadczenia religijnego.Nawet pojawienie się indywidualizmu reli- ţigia jest zjawiskiem mniej "arystokratycznym" niż by sobie tego życzyli niektórzy gijnego zwišzał on z powstaniem społecznoœci specyficznie religijnych, ţ realizujšcych ideę braterstwa religijnego,w przeciwieństwie do grup nowoczeœni.W badaniach nad historiš religii spotykamy stale tendencje i ţh,reakcje i ewolucje - spontaniczny i zaraŸliwy wyraz religijnych myœli i uczuć opartych na więzach naturalnych - grup rodowych,etniczych,etc.ţţ.W całych grup,a nawet mas ludzkich9ţ. tym kontekœcie mniej lub bardziej explicite podejmuje Wach zagadnieţ nie konwersji.Konwersja zakłada według niego już pewien poziom inţ Viţ Bţjolog religii Wacha znajdujemy w najbardziej rozwiniętej posta- dywidualizacji doœwiadczenia religijnego i protest wobec religijnego staţ ci inspirację do ujęcia konwersji jako zjawiska kolektywnego. 44 Konwersja w polu badari 1Z.J.Z d y b i c k a Człowiek i religia,Lublin 1984,s.67. 45 s Tamże,s.96. L.R.R a m b o,Bibliography.Current Research on Religious Conversion, 29 Tamże,s.73. "Religious Studies Reviev",1982,vol.8nr 2,s.146-159. ţ Tamże,s.79. 4R a h n e r,V o r g r i m 1e r,Maty sfownik teologiczny,s.466,469. Tamże,s.18. Tamże,s.234,270. 5 _ 32Tţ,że,s.289. O.E.C o s t a s,Christ Outside the Gate.Mission Beyond Christ‰iiifom,Or- 33Tamże,s.80. bis Books,MayKroll,New York 1984,s.42. Tamże,s.111,289. KrakóJ 1970s 1ger, Wprowadzenie w chrzeœcijari,stwo,tlum. Z. Włodkowa, 3s J.Topolski,Teoria wiedzy historycznej,Poznań 1983,s.24n. A.C.B o u q u e t,Religious Experience.It's Nature, Types and Validit, ţ G.W.A 11p o r t,Osobowoœć i religia,Warszawa 1988,s.12. Greenwood Press,Westport,Conn.1976. A.Vergote,Religion,foi,incroyance,Pierre Mardage,Bruxelle 1987,s. 16. ţ W.G r a n a t Ku cztowiekowi i Bogu w Chrystusie.Zarys dogmatyki katolic- 3s A 11p o r t,Osobowoœć i religia,s.86. kie,t.2,Lublin 1972,s.148,190204. 9 39 Z.C h 1e w i ń s k i,Wprowadzenie,w: red.tenże,Psychologia reli ii,Lublin R a h n e r,V o r g r i m 1e r,Maf słownik teologiczny,s.134. 1982,s.16-19. g krety Dekla acjeţ Edţ s d LDi go ţ Sobór Wţţ ka 3ki Drugi.Konstytucje,De- ţ A.L.Kr o e b e r,Istota kultury,tłum.P.Sztompka,Warszawa 1973,s. ii Dekret o misyjnej dziatalnoœci Koœcioła,13,w: Sobór Watykariski Drugi,s. 41 441-443. C. G e e r t z,Religion as a Cultural System,w: red. R. B o c o c k,K. ologii T h o m s o n,Religion and Ideolo B.J.F.Lonergan,Metoda w te ,tłum.A.Bronk,Warszawa 1976, ,Manchester Universit Press 1985,s.66-73. s.236. Rambo,Bibliography,s.147. t3 43 F.Z n a n i e c k i,Rzeczywistoœć kulturowa,w: tenże,Pisma filozoficzne, L.R a m b o,Conversion,w: The Encyclopedia of Religion,t.4,red.M. tłttm,J.Wocial t.2,Warszawa 1991,s.836n. Eliad,Macmillan New York 1987,s.73-79. R.Ni s b e t Sociology and Religion w: red.M.Eliade,The Enc clo edia 16 ,ţţţţţţţgy una tne ţtudy ofReligion,Basic Books,New York s.201n. ţ ţ ţ S.K o w a 1c z y k,Wieki o Bogu,Wrocław 1986,s.369. S.K i e r k e g a a r d,BojaŸri i drżenie.Choroba na œmierć,tłum.J.Iwasz- Wů H.S w a t o s,Preface,w: red.tenże,Religious Sociology.Interfaces and Boundaries,Greenwood Press,New York 1987; F.X.K a u fm a kiewicz Warszawa 1972,s.157. .Rapporti e conflitti,Morcelli n n,Sociologia e Tarnże,s.291. ana Brescia 1974,s.VII-XIV. .Wstęp do metafizyki nadziei,tlum.P.Lubicz w 4ţ R.N.B e 11a h,Beyond Belief.Essays on Reli ion in a P 18 ţ9G.M a r c e I Homo viator g ost-Traditional Warszawa 1984,s.81. , oţţ,Harper and Row Publishers,New York 1970,s.73. ţ D.S n o w,R.M a c h a 1e k,The Sociology of Conversion,"Annual Review zo Tenże,Od sprzeciwu do wezwunia,tłum.S.Ławnicki,Warszawa 1965,s. oţ 53. ţciology",1984,nr 10,s.167-190. 49L: B.Braun,The Psychology ofReligious Belief,Academic Press,London 21M.S c h e I e r,Stanowisko człowieka w kosmosie,w: Pisma z antropologii 1987,s.I. filozofćTenże,1ota fd yysympaAţ,W grzŽkţW eck W98ţawa819R6,s.167. ţ' James,Varieties ofReligious Experience,Longman,New York 1902. ,O pozytywistycznej filozofii historii wiedzy.Prawo trzech stadiów, yţ,ţ Eţ T.Clark,The Psychology of Religious Awakening,Macmillan,New 1929,s.18. z2 23Tenże w: Pisma z antropologii filozoficznej i teorii wiedzy,tłum.S.Czerniak,Warszawa s2 W.James,Doœwiadczenie religijne,tłum.J.Hem el,Warszawa 1958,s. 1987 s.312. Ÿn ?ţ; ţ,gţ, p Tenże,Istota i formy sympatii,s.143. s3Taţe,s.74. Tamże,s.144. ` ţ Tamże,s.183. ss Taţe,s.272. 25 2fi Tenże,O pozytywistycznej filozof histor wćedzy,s.313. `ţ P.R i c o e u r,Egzystencja i hermeneutyka.Rozprawy o metodzie,Warsza- ''ţ Tamże,s.227. wa 1975,s.277. ţ Tarţe,s.208. 46 Konwersja w polu badari 47 SX Tamże,s.184,208. ss Tamże,s.62. Sy Tamże,s.208. W a c h,Types of Religious Experience,s.59n. fiU Tamże,s.209. Tenże,Socjologia religii,tłum.Z.Poniatowski,B.Wolniewicz,Warszawa fiţ A.D.S t a r b u c k,The Psychology of Religion,Charles Scribner's Sons, 1961,s.166. New York 1905,s.99. 91Tamże,s.179. fi2 Tamże,s.155-158. 92Tamże,s.129. fi3 Tamże,s.146. 93Tamże,s.180. fi4Tamże,s.162. 94Tamże,s.366. fi5J.B.Pratt,The Psychology ofReligious Belief,Macmillan,London 1907. ţ5Tamże,s.179. fifi ţ. A.Coe,The Psychology of Religion,The University of Chicago Press, 9fi Tamże,s.364. Chicago 1917,s.173. fiţ Tamże,s.156. fiX W.H.Clark,The Psychology ofReligion,Macmillan,New York 1958. fiţ Tamże,s.204. ţU Tamże,s.209. ţ1Tamże,s.210. ţ2J a m e s,Doœwiadczenie religijne,s.413. ţ3J a m e s,Doœwiadczenie religijne,s.412. ţ4L.Festinger,J.N.Riecken,S.Schacter,When Prophecy Fails.A Social And Psychological Study of a Modern Group that Predicted the Deconstruc- tion of the World,Harper and Row Publishers,New York 1964,University of Min- nesota Press 1956,s.216nn. ţ5Tamże,s.4. ţfi E.Leach,Social Anthropology,Oxford University Press,New York,Ox- ford 1982,s.18. ţţ F.Z n a n i e c k i,Ludzie teraŸniejsi a cywilizacja przyszłoœci,Lwów-Warsza- wa 1934,s.19. ţX E.D u r k h e i m,Elementarne formy życia religćjnego.System totemiczny w Australii,tłum.A.Zadrożyńska,Warszawa 1990,s.303. ţ9Tamże,s.297. HU Tamże,s.313,326. Xţ B.M a I i n o w s k i,Wćerzenia pierwotne i formy ustroju spofecznego,Dzie- la,Warszawa 1984,t.I,s.265. X2D u r k h e i m,Elementarne formy,s.42. X3 M.W e b e r,Szkice z socjologii religii,tłum.J.Prokopiuk,H.Wandowski, Warszawa 1983,s.214-217. X4Tenże,Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus,J.C.B. Mohr,Tbingen 1934. XS H.R.N i e b u h r,The Social Sources of Denominationalism,Henry Holt and Company,New York 1960(I wyd.1929). Xfi J.W a c h,Types of Religious Experience.Christian and Non Christian,The University of Chicago Press,Chicago 1957,s.196n. Xţ E.T r o e 1t s c h,Protestuntism and Progress.A Historical Study of the Rela- tion of Protestanti.sm to the Modern World,Beacon Press,Boston 1958,s.54. III. SOCJOLOGICZNE TEORIE KONWERSJI Niewštpliwie nie ma jeszcze socjologicznej teorii konwersji, jeœliby ţsować bardzo surowe kryteria, ale wówczas krytyce nie ostałaby się większoœć z tego, co nazywa się teoriš socjologicznšl. Mamy tu do aynienia raczej z teoriami roboczymi, z konstruowaniem teorii, z teo- retyzowaniem, które pozwala dostrzegać różnorodne właœciwoœci i po- wišzania procesów społecznych. Sš to systemy klasyfikacyjne, taksono- mie, ramy pojęciowe, systemy teoretyczne i systemy empiryczno-teore- tyczne2. Przy bardziej liberalnym pojmowaniu teorii, jako zespołów po- jęć i twierdzeń ukierunkowujšcych badania3, rnożemy mówić o socjolo- gianych teoriach konwersji. Pomimo bardzo obfitej literatury socjologicznej poœwięconej zagad- ţ niu konwersji niewiele podjęto wysiłków majšcych na celu systematy- zsję współczesnego stanu badań w dziedzinie socjologii konwersji. Pierw- ţn był Max Heirich, który poddał weryfikacji bardziej rozpowszechnio- ţ socjologiczne teorie konwersji4. Wyróżnił on trzy grupy teorii: - poszukujšce przyczyn konwersji w okolicznoœciach powodujšcych stfes psychiczny, -:poszukujšce przyczyn konwersji w uprzednich warunkach socjaliza- cţjnych, = poszukujšce uwarunkowań w interakcjach, społecznych wpływach, które powodujš zmianę rozumienia własnego doœwiadczenia. ůţ: ţNastępnie Roland Robertson5 wskazał pięć typów socjologicznych ţ li konwersji, które bynajmniej nie sš rozłšczne, nie wykluczajš się: -ůNorie "popychania" (ang. push), to jest skupiajšce uwagę na uwarun- aniach czy dyspozycjach sprawiajšcych, że pewni ludzie sš podatni `ţonwersj ę ; - bCorie "pocišgania" (ang. pull), podkreœlajšce atrakcyjnoœć stanu kon- ţi jako czynnik konwersji; ţů rie "skłonnoœci" (ang. affinity), które łšczš czynniki "popychajš- ţţ f "przycišgajšce"; -ţrie sekwencyjne, skupiajšce uwagę na sarnym procesie konwersji, ţekwencji, następstwie faz: oddzielenia od "dawnego stanu", eta- Iţ przejœciowym i przywišzaniu do "nowego stanu"; III. SOCJOLOGICZNE TEORIE KONWERSJI Niewštpliwie nie ma jeszcze socjologicznej teorii konwersji, jeœliby zastosować bardzo surowe kryteria, ale wówczas krytyce nie ostałaby się większoœć z tego, co nazywa się teoriš socjologicznšl. Mamy tu do zynienia raczej z teoriami roboczyrni, z konstruowaniem teorii, z teo- retyzowaniem, które pozwala dostrzegać różnorodne właœciwoœci i po- ţšzania procesów społecznych. Sš to systemy klasyfikacyjne, taksono- ţe, ramy pojęciowe, systemy teoretyczne i systemy empiryczno-teore- tyczne2. Przy bardziej liberalnym pojmowaniu teorii, jako zespołów po- jęć i twierdzeń ukierunkowujšcych badania3, możemy mówić o socjolo- gicznych teoriach konwersji. Pomimo bardzo obfitej literatury socjologicznej poœwięconej zagad- nieniu konwersji niewiele podjęto wysiłków majšcych na celu systematy- zację współczesnego stanu badań w dziedzinie socjolog konwersji. Pierw- ţzym był Max Heirich, który poddał weryfikacji bardziej rozpowszechnio- ne socjologiczne teorie konwersji4. Wyróżnił on trzy grupy teorii: - poszukujšce przyczyn konwersji w okolicznoœciach powodujšcych stres psychiczny, - poszukujšce przyczyn konwersji w uprzednich warunkach socjaliza- cyjnych - poszukujšce uwarunkowań w interakcjach, społecznych wpływach, które powodujš zmianę rozumienia własnego doœwiadczenia. Następnie Roland Robertson5 wskazał pięć typów socjologicznych modeli konwersji, które bynajmniej nie sš rozłšczne, nie wykluczajš się: - teorie "popychania" (ang. push), to jest skupiajšce uwagę na uwarun- kowaniach czy dyspozycjach sprawiajšcych, że pewni ludzie sš podatni na konwersj ę ; - teorie "pocišgania" (ang. pull), podkreœlajšce atrakcyjnoœć stanu kon- wersji jako czynnik konwersji; - teorie "skłonnoœci" (ang. affinćty), które łšczš czynniki "popychajš- ce" i "przycišgajšce"; - teorie sekwencyjne, skupiajšce uwagę na samym procesie konwersji, jako sekwencji, następstwie faz: oddzielenia od "dawnego stanu", eta- pie przejœciowym i przywišzaniu do "nowego stanu"ů 50 Socjologiczne teorie konwersji 51 - teorie funkcjonalne,podkreœlajšce znaczenie konwersji w szerszym Proponuję przedstawienie dorobku socjologi konwersji poprzez kontekœcie społecznym,w dłuższej perspektywie czasowej,podkreœla- uporzšdkowanie teorii konwersji w trzy grupy: jšce jej znaczenie dla jednostki i zbiorowoœci. - teorie aplikacyjne,dedukcyjne,które stosujš gotowe narzędzia kon- Pierwsze,rzeczywiœcie bardziej wyczerpujšce omówienie stanu socjo- - -ţpcyjne socjologii do analizy konwersji; log konwersji dali w swym artykule David Snow i Richard Machalekţ. - teorie "ugruntowane",bardziej indukcyjne,w przeciwieństwie do po- Sami preferujš podejœcie do konwersji jako zmiany w uniwersum dyskur- ţryższych,to znaczy takie,które zostały wypracowane samorodnie,na su i badanie jej retorycznych wskaŸników.Porzšdkujš oni badania socjo- ţuncie badań nad konwersjš; logiczne w oparciu o kryteriurn,jakim jest sposób wyjaœniania przyczyn ţ teorie deterministyczne. konwersji.Wymieniajš więc teorie jednoczynnikowe,odwołujšce się: Do grupy teorii aplikacyjnych zaliczyć należy teorie wyjaœniajšce - do psychofizjologicznych reakcji na przymus i stres, konwersję poprzez zastosowanie teorii ról,teorii dewiacji,teorii socja- - do predysponujšcych cech osobowoœci i orientacji poznawczych, lizacji oraz tez fenomenolog społecznej. - do czynników sytuacyjnych,wywołujšcych stres,jak na przykład Teorie ugruntowane sformułowane zostały w oparciu o badania konflikty rodzinne, procesów interakcji i obejmujš: konwersję jako odfiltrowanie,jako za- - do predysponujšcych społecznych cech strukturalnych,jak na przy- angażowanie,jako zmianę tożsamoœci,jako twórczš transformację,jako kład ubóstwo znlianę universum dyskursu i konwersję jako zachowanie zbiorowe. - do wpływów społecznych,jak sieci społecznych stosunków,interakc- Teorie deterministyczne majš zasadniczo dwie odmiany: teor de- je i uczenie się ról. prywacji i teorii kontroli urnysłu w kilku jej wersjach.Zostały tu wyod- Wskazujš też na teorie próbujšce łšczyć wpływ wielu wymienio- rębnione w osobnej grupie,ponieważ obcišżone sš sšdami wartoœciujš- nych wyżej czynników. cymi konwersję. Thomas Robbins w swojej ksišżce,porzšdkujšcej obraz badań so- Przed omówieniem tych teorii trzeba pokazać jak zmienny jest de- cjologicznych nad nowymi ruchami religijnymi,poœwięca jeden rozdział sygnat terminu "konwersja" i jak trudne zadanie stanowi systernatyczne problematyce konwersji.Uznał on,że właœciwie tylko dwa modele badanie konwersji. socjologiczne konwersji zasługujš na uwagę: wzbudzajšcy emocje mo- del konwersji jako "prania mózgu" (ang.brainwashing) oraz model "dodanej wartoœci" Loflanda i Starka,najczęœciej stosowany przez so- . PROBLEMATYCZNOŒĆ DEFINICJI I TYPOLOGII KONWERSJI cjologów w badaniach empirycznych.Tak,jak większoœć wymienionych dotšd modeli zostanš one omówione w dalszej częœci tego studium. Ogromne zróżnicowanie i historyczna zmiennoœć zjawisk społecz- Ostatniš próbę pogrupowania typów socjologicznych teor konwer- nych oraz wieloœć paradygmatów badawczych ogranicza możliwoœć two- sji lat osiemdziesištych dali Brock Kilbourne i James T.Richardsonţ. rzenia powszechnie ważnych,ogólnych definicji pojęć w socjologiiy. Przyjmujšc za kryterium poziom analizy,który może być ulokowany SţtZ konceptualizacji zjawiska okreœlonego mianem konwersji szczegól- wewnštrz jednostki,bšdŸ między jednostkami oraz podmiot konwersji, ţe jaskrawo odzwierciedla pewnš prowizorycznoœć pojęć socjologicz- który może być aktywny lub bierny,wyróżnili oni cztery grupy socjolo- nych,ale jednoczeœnie wyraŸnie widoczny jest potencjał wielu "robo- gicznych teorii konwersji: ţych" jeszcze podejœć do tego zagadnienia.Zanim uważniej przeœle- - humanistyczne (analiza czynników wewnštrz aktywnej jednostki), ţţy najważniejsze z socjologicznych teorii konwersji,przytoczymy - deterministyczne,psychologizujšce (analiza czynników wewnštrz biernej ţka wybranych definicji konwersji,aby dokonać wprowadzenia w tę j ednostki), złożonš problematykę i pokazać,jak trudny do jasnego opanowania - interakcyjne (analiza czynników między czynnymi jednostkami), lnalit Change,Lipincott,Philadel hia 1978,s.225. Motiţœ,"Journal for the Scientific C H.Toch,The Social Psychology of Socia! Movements,The Bos-Merryll udy ţ R ligion"dlyglSkţln2ţţ d Conve3 385; J.Lofl pany,Indianapolis 1965. and,N.Skonovd, Tamże,s.116. st 56 Patterns of Conversion,w: red.E.B a r k e r,Of Gods and Mun.New Religious 57Tamże,s.II5. Nlovewcents in the West,Mcrcer University Press,Macon,Ca.)983,s.I-23. 5ţ Tamże,s.116n. ţy Tamże,s.5. Z e t t e r b e r g,Religious Ćonver,sion as a Change. 5ţ Tamże,s.118. Tamże,s.T61,165. D.H.W r o n g,The Oversocialized Conception of Man in Modern Sociolo- ţţţa.yţţ,,iyau,voc.41,nr Z,s.142. uţţţţ,ţs uţţu ţrcjc moaets,"Journal for the Scienti- Tamże,s.141. fic Study of Religion,1983,vol 22,nr 1,s.I-14. Tamże,s.3,5. 35 62 D.G.B r o m I e y,A.D.S h u p e,Just a Few Years Seem Like a Lifetime. 6ţ Tamże,s.5-7. A Role Theory Approach to Participation in Religious Movements,w: red.L. 64Tamże,s.11. Annual",v g 22JAI Press,Gre jnwl h 979,sClSfl ţţ5and Change."A Research 6; A.Schutz Symbol,Reality and Society,w: tenże,Collected Papers,t.I, B a 1c h,Looking Behind thc Scenes,s.139. Martinus Nijhoff,The Hague 1962,s.343n. i7 66 Tamże,s.344. D.G.B r o m 1e y,A.D.S h u p e,AJfiliution nnd Disuff‹liution.A Role- terpretntion o Joinin crnd Leavin New Religiou P i I a r z y k,Conversion and Alcernation Proce.sses,s.380n. s Movements,"Tho- 6H K.A.Wolff,Toward Understanding the Radicalness ofSurrender,"Socio- Tlreory In ughts",198t),vol.61,s.206. ţţţţţţţgy.n ţzumancstic Perspective,Penquin o =ical Anal - ţţţ.u ţ ţţrury oJ rţevcant ttehavior,"Socio- Books,New York 1978,s.63n. I ysis",1968,vol.29,s 149. Tamże,s.77. 4II 71 ,T.L o fl a n d,Devicrnce und Identity,Prentice Hall,Inc.,Englewood Cliffs, 72Tamże,s.7C). N.J.1969,s.l,. 7i Tamże,s.77. A.S t r a u s,Mirrors und Ma.sk.s. The,Search fór Identity,The Sociolo Press,San Francisco 1969. P.B e r g e r,T.L u c k m a n n,Spoleczne tworzenie rzeczywistoœci,tlum.J. Niżnik,Warszawa 19H3,s.242. ţţ L o f 1a n d,I)evicrnce crnd Iderttity,s.T46. ţţ Tamże,s.162. Tamże. 76 n.s of Me P i 1a rz y k,Conversion and Alternntion Processes,s.379-405. E.G o f f m a n,Asylurns.Es.rays or7the,Œocicrl.Sitcrcrtio ntu! Putient.s 77Tamże,s.402. = urad Other Inmntes,Chicago T968,s.XIII,6n. ţ; L o f I a n d,Devianc'e crnd Iderttitv,s.176. 7ţ L o n g,H a d d e n,Religious Conversion,s.1. issţu< c>egraantcon C.eremonies,"Ame- ţ ů n,ţţrvry oj ţonversion to a Deviant Perspec- rican Journal of Soci ology",1956,vol lil s.42l)-424. tive, American Sociological Review",vol.30,nr 6,December 1965,s.862-875. L o f 1a n d,I)eviunce und Identit.s,267. L o f I a n d,Doomsday Cult. ! j 130 Socjologiczne teorie konwersji F. Z n a n i e c k i, The Method of Sociology, Farrar and Rinehart Inc. , New 131 103 York 1934,s.256n. R.M o s s K a n t e r,Commitment and Community.Communes and Uto- C.K 1u c k h o h n,Values and Value-orientations in the Th eory of Action pies in Sociological Perspective,Harvard University Press,Cambridge,Mass.,1972, w: red.T.P a r s o n s,E.S h i 1s,Toward a General Theory of Action,Harward _ s.66. University Press, Cambridge, Mass. 1954, s. 410. 104 Tamże, s. 74. L o f 1a n d,S t a r k,Becomin a World-Saver,s.862. E.H a ł a s,Społeczny kontekst znaczeri w teor s mboliczne H3 lOS x4 y go interakcjo- N. S m e l s e r, Theory of Collective Bahavior, Free Press, New York 1962, nizmu Lublin 1987. 106 W.F i s c h e r,W.M a r h o 1d,The Concept of Symbolic Interactionism in s. 12-2lLofland, Stark, Becomin a World-Saver, s. 863. the German Sociology of Religion, "Social Compass", 1980, vol. 27, nr 1, R6Tamże,s.8fi2. s.75-84. 10ţ Tamże, s. 77. J.L o f 1a n d,Becoming a f d New Relt il d, Œ red.B R ţyhH i d s ţ ţOR R.T u r n e r,Is There a Quest for Identity ?,"The Sociological Quarterly", Conversion Careers: In and Ou g g Spring 1975,nr 16,s.148-161. 1978 s.21. RR 10y Tamże,s.18. R.K.J o n e s,Paradigm Shifts and Identity Theory.Alternation as a Form .S e g g a r,P.K u n z,Conversion: Evaluation ofa Step-Like Process for Pro- of Identity Management,w: red.H.M o 1 Identity and Religion,Sage Studies in Religious Research",vol.13,nr 3,Spring 1972,s.178-184. International Sociology 16,Sage,London 1978,s.60. blem Solving,"Review of Z.B o k s z a ń s k i,Tożsamoœć,interakcja,grupa.Tożsamoœć jednostki w 110 R.L gA s R ‚ Emp,iri I Adeq a 3of ţ oflan2g8C9ţv JsiR Mod d s o n, perspektywie socjologicznej,ŁódŸ 1989. view of R Comment on Austin's Article "Empirical Adequacy of Lofland's Conversion Mode", D.F.G o r d o n,Identity and Social Commitment,w: red.H.M o 1,Identi- g ty and Religion,Sage,London 1978,s.230. "Review of Reli ious Research",1978 ţ g l9Ÿ d Miracleţ.A3Study of Contempo 1ţ2J o n e s,Paradigm Shifts,s.72. M.W.Stewart,R.B.Simmonds rary Youth,Communal,Fundamentalist Organrsation,Transaction Books,New Brun- E.G o ffm a n,Interaction Ritual.Essays on Face-to-Face Behavior,Dou- bleday Garden City,N.Y.1967. swick N.J.1979ů D.A.S n o w,C L I Ph blems ',197gLoţƒ d-S 4Co430447. 114 B. L.H a r d i n,G.K e h r e r,Identity and Commitment,w: red.H.M o 1, Model: A Critical Reassessment, Identity and Religion,Sage,London 197R,s.84. Richardson,Stewart,Simmonds,Organized Miracle; J.T.Ri- lls c h a r d s o n,M.S t e w a r t,Conversion Process Models and the Jesus Movement, W.B.B a n k s t o n,C.J.F o r s y t h,H.H.F 1o d Jr.,Toward a General "American Behavioral Scientist",1977,vol.20nr 6,s.819-838. Model of the Process of Radical Conversion.An Interactionist Perspective on the Transformation ofSelfldentity,"Qualitative Sociology",1981,vol.41,nr 4,s.284. y2 J.V.D o w n t o n An Evolutionary Theory of Spiritual Conversion and 116 Commitment.The Case of Divine Light Mission,"Journal for the Scientific Stud E.W.E ri k s o n,Identity, Youth and Crisis,Faber and Faber,London of Religion",1980,vol.19,nr 4,s.381-396. 1968,s.91-141. L.Gerlach,V.Hine ,People,Power and Change,Bobbs-Merrill,India- 11ţ G i 11e s p i e,Religious Conversion and Personal Identity. napolis 1970. E r i k s o n,Identity,Youth and Crisis,s.92. P g 44 G i 11e s i e,Reli ious Conversion and Personal Identity,s.139. V.Hine,Bridge Burners: Commitment and Participation in a Religious Tamże,s.141. Movement,"Sociological Analysis",1970,vo1.31,s.61-66. 121Tamże,s.192. G e r 1a c h,H i n e,People,Power and Changes,s.106,109. ţ22Tamże,s.201. yb Tamże,s.110. ţ23H.Mol (red.),Identity and the Sacred,The Free Press,New York 1976. Tamże,s.111. 124 G i 11e s p i e,Religious Conversion and Personal Identity,s.100. yx Tamże,s.114. 12S A. C.U n d e r w o o d,Conversion,Christian and Nonchristian.A Compa- Tamże,s.116. rative and Psychological Study,Macmillan Co.,New York 1925. 'ţ'0A.L.G r e i 1,D.T.R u d y,Conversion to the World View of Alcoholics I26 Anonymous.A Refinement of Conversion Theory,"Qualitative Sociology",vol.6, G i 1I e s p i e,Religious Conversion and Personal Identity,s.102n. nr 1,Spring 1983,s.22. B a n k s t o n,F o r s y t h,F I o y d Jr.,Toward a General Model,s.279-297. liţl Ge 1 h J.T.R i c h a r d s o n,The Active vs.Passive Convert.Paradigm Conflict in r a c,H i n e,People,Power and Change,s.136. Tamże,s.158. ConversionlRecruitment Research,"Journal for the Scientific Study of Religion", 1985,vol.24,nr 2,s.129-236. 132 Socjologiczne teorie konwersji 133 ţzţ D. L. P r e s t o n Becoming Zen Practitioner, "Sociological Analysis", 19R1,vol.42nr 1,s.47-55. B i 11e t t e,Se raconter une histoire,s.56. ţ5% J. B e c k f o r d Accounting for Conversion, "British Journal of Sociology", C.L.S t a p 1e s,A.L.M a u s s,Conversion or Commitment.A Reasses-_ 1978vol.29,nr 2,s.250. .sment of the Snow and Machalek Approach to the Study of Conversion,"Jourriaţ 155J.B e c k fo r d,Talking of Apostasy,or Telling Tales and "Telling" Tales, for the Scientific Study of Religion",1987,vol.26,nr 2,s.133. w: red.N.G i 1b e r t,P.A b e 11,Accounts and Action.Survey Conference on Socio- R.S t r a u s,The Social-Psychology of Religious Experience.A Naturalistic logical Theory and Method,Gower Publishing Company Ltd.,Aldershot 1983,s.90. Approach,"Sociological Analysis",1981,s.42,57. i 3z B.T a y 1o r,Conversion and Cognition.An ţ9rea for Empirical Study in the R.S t r a u s,Religious Conversion as u Personal and Collective Accomplis- Microsociology of Religious Knowledge,"Social Compass",1976,vol.23,nr 1,s.18. hment "Sociological Analysis",1979,vol.40,nr 2,s.15R-165. Convert's Talk and the Ratioci- B.T a y 1o r,Recollection and Membership. R.S t r a u s,The Social-Psychology of Religious Experience,s.58. nation of Commonality,"Sociology",1978,vol.12, nr 2,s.316. H.M a s 1o w,W strong psychologii istnienia,tłum.I.Wyrzykowska,War- I5ţ S n o w,M a c h a l e k,The Convert as a SocŸ al Type,s.260n. szawa 1986,s.82n. ţ5y Tamże,s.268; Heirich,Change ofHeart, s.658. 136 S t r a u s,Religious Conversion,s.160. lbo E.T e d e s c h i,The Time of Conversion, "Biography and Society",No- R.S t r a u s,Changing Oneself.Seekers and the Creative Transformation of vember 19R7,s.77-82. Lif‚ Experience,w: J.L o fl a n d,Doing Social Life,John Wiley and Sons,New 161S n o w,M a c h a 1e k,The Convert as a Socżal Type,s.270. York 1976,s.252nn. I 162Tamże s.273. Tamże,s.260. 163 lsx R.H.Brown.A Poeticfor Sociology,Cattrbridge University Press,New Tamże,s.264. 'ţţ Tamże,s.266. York 1977,s.115. ţ%iţ ib% R o b b i n s,Cults,Converts and Charisma,s.64. Tamże,s.267. 165 R.M a c h a I e k,D.S n o w Neglected Issues in the Study of Conversion, R.S t r a u s,Religious Conversion s.162. w: red.B.K.K i 1b o u r n e,Scćentific Research and New Religions.Dćvergent Per- B.K.K i l b o u r n e,J.R i c h a r d s o n,Social Experimentation.Self Pro- spectives,Pacific Division American Association for t cess or Social Role,"The International Journal of Social Psychology",1985,vol. he Advancement of Science, 31,nr 1,s.13-22. San Francisco,Ca.1985,s.127; R o b b i n s,Cults, Converts and Charisma,s.66; i%s ţ Rambo,Conversion,s.73. D.C.B a t s o n L.W.V e n t i s,The Religious Experience.A Social-Psy- 166A. W a 11a c e, Revitalization Movements, "American Anthropologist", chological Perspective,Oxford University Press,New York 1982. 1956,vol.58,nr 2,s.264-2R2. Tamże,s.95. f g '%5Tamże,s.52. W.C.R o o f,Conce ts and Indicators o Reli ious Commitment.A Critical Review,w: red.R.W u t h n o w,The Religious Dimension.New Directions in Qu- L. W i t t g e n s t e i n, Tructatus Logico-philosophicus,tłum.B. Wolnie- antitative Research,Academic Press,New York 1979,s.17-44. wicz,Warszawa 1970,s.67. I6R L a n g,Collective Dynamics,s.3n. J.Austin,How to Do Things With Words,Oxford University Press, 'by Tamże,s.157. 1962; E.H a ł a s,The Contextuul Character of Meaning and the Definition of the ţţţţ H.B e c k e r,Personal Change in Adult Life,"Sociometry",2R,March Sitcca on,"Studies in Symbolic Interaction",1985,vol.6,s.149-165. 1964,s.40-53. C.M i 11s,Situated Actions and Vocabularies of Motives","American So- ţţţ R.B.S i m m o n s,Conver.sion or Addiction. Consequences of Joining a Je- ciologćcal Revćew",I440,vo!.5,s.404-973. c4ţ> sus Movement Group,w: red.J.R i c h a r d s o n,Conversion Careers: In und Out A.Bćllette,Se ruconter une histoire...Pour une analyse revisee de lu ofthe New Religic>ns,Sage,Beverly Hills,Ca.197R,s.127. conversćon,"Social Compass",1976vol.23,nr 1,s.47-56. ţ iţz E.H o f f e r The True Believer.Thoughts on the Nature of Mass Move- R.W a 11i s,S.B r u c e,Accounting for Action.Defending the Common ments Harper and Row Publishers,New York 1951. Sen.se Here.sy,"Sociology",1983,vol.17,nr 1,s.97-111; R.Wallis,S.Bruce, ţţţ Tamże,s.XII. Re.sc tć zg Motives,"The British Journal of Sociology",1983,vol.34,nr I,s.61-71. ţţ% Tamże,s.lfi. D.A.S n o w,R.M a c h a l e k,The Convert as a Social Type,w: red.R. ţţ5C.G 1o c k,The Role of Deprivution in the Origin and Evolution of Religio- Ć o 11i n s,Sociologicul Theory,Jossey-Bass,San Francisco 1983,s.265. us Groups,w: red.R.L e e,Religćon and Socćal Conflict,Oxford Univeristy Press, 1969,s.ţ71H a 1b w a c h s,Spoleczne ramy pumięci,tłum.M. Król,Warszawa New York 1964,s.24-36; tenże,R.S t a r k,Religion and Society in Tension,Rand MeNally and Colnpany,Chicago 1965. 134 Socjologiczne teorie konwersji 135 J. T. Richardson B. Kilbourne 176 G 1o c k,S t a r k,Religion and Society in Tension,s.259 194 G 1o c k,The Role of Deprivation,s.27. cation of Brainwashing Models.A Com arison Classical and Contemporary Appli- ţ Tamże,s.36. I e J.T.R i c h a r d p and Critique,w: red.D.G.B r o m - ,Religion and Society s.18-36. gical,Psychological,Legal Thd Hai washing/Deprograming Controversy.Sociolo- W.S.B a i n b r i d e,R.S t a r k,Cult Formation.Thre Ne Y orical Perspective,The Edwin Mellen Press, Glock,Stark e Compatible Mo- w ork 1983,s.15-28. dels, Sociological Analysis",1979,40(4),s.293. W.S a r g a n t,Battle for the Mind.A Physiology of Conversion and Brai- 1Rl R.S t a r k,W.S.B a i n b r i d e Toward a Theory of Ľejigion.Religious nwashing.Doubleday and Company,Doubleda Commitment,"Journal for the Scientific Study of Religion",198(),Ig(2),s.121. N.Y.1957,s.39. y and Company,Inc.,Garden City, R.S t a r k,W.S.B a i n b r i d g e,Networks of Faith.Interpersonal Bounds ly6Tamże,s.42. und Recruitment to Cults and Sects,w: R.S t a r k,W.S.B a i n b r i d g e,The Futu- ly7Tamże,s.238. re of Religion.Secularization,Revival and Cult Formation,University of California lys R.J.L i f t o n,"Thought Reform' o W Press Berkeley 1985,s.324. f estern Civilians in Chinese Commu- llL, iu ţ.*i,ţullC 17d0, s.6UY, 194 ,ţs ţţţţţţţvc";y.oocioiogccal,t'sychological,Le al a I P r- "Brainwashing" ofAmerican Civilian Prisoners ţocio psychological Analysis ofthe g hd Historica e by .œPective,The Edwin Mellen Press New York 1983,s.6. Norton and Company,Inc.,New York 1961,s.11he Chinese Communists,W.W. txs T.R o b b i n s,"Uncivil Reli ions" and Reli ćous Deprog,.amming,"Tho- Tamże,s.142. pght" vol.62,nr 241 June 1986,s.277-289. 2ţ12Tamże,s.156. 1R6 Bromley,Richardso n,(red.),BrainwashinglDeprogramming Contro- 2a3Tamże,s.261. iţersy s.296. Tamże,s.262. lx7 ming.T A.D.S h u e,R.S i e l m a n n,S.S t i a 11,DeprogrĽm he New E.S c h e i n,Brainwashing - Social Ps c ţxorcćsm,w: red.J.T.R i c h a r d s o n,Conversion Careers: In aţd Out oftle New n e y,Psychology in A t J' hological Factors,w: F.M c K i n - c ion.Basic Readings,Macmillan,New York 1973,s.365n, Ľeligions,Sage,Beverly Hills,Ca.1978,s.148. przedruk z E.H.S c h e i n,Reaction Pattrerns to 1HH In the Supreme Court of the State of California.Review ţf Decision of the Army Prisoners of War ofthe Chinese,"Journal of So al Iss ţhro i95ţf vol.13A 2ţcan Court of Appeal.First Appellate Dristrict,Division Tw .Sţ 25038,Court 20fi I 30. o.No of J a m e s,Brainwashing,s.255; J.F o r t,What is Brainwashing and who Appeal No.A020935,San Francisco Superior Court No.769-529, say so,w: red.B.K.K i 1b o u r n e,Scientific Research and New Religions.Diver- G.J a m e s,Brainwashing. The Myth and the Actuality,"Thought'ţ,vol. gent Perspectives,Pacific Division American Association for the Advancement of hl,nr 241,1986,s.242-245; E.H u n t e r,Brainwashing from FaWlov to Powers, Science,San Francisco,California 1985. The Bookmailer,Linden 1958ů tenże,Brainwashing in Red China; The Calculnted 2ţ17A.D.S c h u p e J r.,D.G.B r o m 1e g y,Apostates and Atrocity Stories. ne.rtruction of Men's Minds,Van uard,New York 1951. Some Parameters in the Dynamics of Deprogramming,w: red.B.W i 1s o n,The ' ' -ţţţ"b" `" ţ.Y, J.S 1e g e ţ u1a 11, r,.ts a k e r,New Religious Movements ,5'napping.America's Epidemic of Sudden Per.sonality Change, J.g,Lippincott London 1989,s.15,44; tenże,The Makin o the A Practical Introduction,HMSO Company,Philadelphia and New York 1978; J.V.D o w n t o n,An Evolulionary Blackwell,Oxford 1984. g f Moonie.Choice or Brainwashing? Theory of Spiritual Conversion and Commitment.The Case of ţivine Light Mis- 2oy Zob.R.T u r n e r L.K i 11i a n,Collective Behavior,Prentice-Hall,Inc., Sion, Journal for the Scientific Study of Religion",198C1,19(4),s.381-396. Englewood Cliffs,N.J.1987,s.220-240; D .McAdam,J.D.McCarthy,M. T.R o b b i n s,D.A n t h o n y,Deprogramming,Brainwaţhin and the Me- N.Z a 1d,Social Movements,w: red.N.J.S m e 1s e r,Handbook of Sociolo dicalizatćon of Deviant Religious Groups,"Social Problems",198ţ,vol.29,nr 3,s. Sage London 1988,s.695-737. gy, ţg3-297. M.W e b e r The Social Psycholo o the Conway,Siegelman,Snapping,s.13. H.Gerth,C.W,Mill gy f World's Religions,w: red.H. s,From Max Weber: Essays in Sociology,Oxford Univer- 143 ţ 136 Socjologiczne teorie konwersji 137 I sity Press,New York 194l),s.267-301; E.T r o e 1t s c h,Social Teachćng of the 232T u r n e r,K i 11i a n,Collective Behavior,s.234. Christian Churches,Macmillan,New York 1949,vol.1,s.331-343; Niebuhr,The i z33Tamże,s.231. Sociul Sources of Denominationalism. 23% es ofDe D.McAdam,J.D.McCarthy,M.N.Zald,Social Movements,w: ziz ţ e b u h r,The Social Sourc nominationalism,s.26. red.N.S m e 1s e r Handbook of Sociology,Sage,Newbury Park 1988 s.718. R.S t a r k,W.S.B a i n b r i d g e,Concepts for a Theory of Religious Mo- J.D.M c C a r t h y,M.N.Z a l d,Resource Mobilization and Social Mo- vements,w: J.H.Fichte r,Alternatives to American Mainline Churches,Unifica- vements: A Partial Theory,"American Journal of Sociology",1977,vol.82,s.1212- tion Theological Seminary,Barrytown,N.Y.1983,s.5. 1241.236J.B e c k fo r d,Religious Organizations,w: red.Ph.E.H a m m o n d,The 2I3B.Johnson, On Church and Sect,"American Sociological Review", 1963 nr 2R,s.539-549. Sacred in a Secular Ageů Toward Revćsion in the Scientific Study of Religion, Berkeley,Ca.19R5,s.134. R.S t a r k,W.S.B a i n b r i d g e,Sectarian Tension,"Review of Religious 237J.L o f 1a n d,J.R i c h a r d s o n,Religious Movement Organizations.Ele- Research",l9Rll,nr 22,s.105-124; R.S t a r k Church and Sect,w: red.Ph.E. mental Forms and Dynamics,w: red.L.K r i e s b e r g Research in Social Move- H a m m o n d,Sucred in a Secular Age: Toward Revćsion in the Scientific Study of ments,Conflicts and Change,vol.7,1984,JAI Press Inc.,Greenwich,Conn.,s. Religion,University of California Press,Berkeley,Ca.1985,s.139-149. 30; J.L o fl a n d,White-Hot Mobilization.Strategies of a Millenarian Movement, 2I5 R,S t a r k W.S.B a i n b r i d g e,Of Churches,Sects and Cults.Prelimina- w: red.M.Z a 1d,J.M c C a r t h y,The Dynamics of Social Movements: Resource ry Concepts for a Theory of Religious Movements,"Journal for the Scientific Study ' Mobilization.Social Control and Tactics,M.A.Winthrop,Cambridge 1979,s.157- of Religion",1979,nr 18,s.117-131. 166. 2I6S t a r k,B a i n b r i d g e,Concepts for a Theory of Religious Movements,s. 23R D.A.Snow,L.Zurcher Jr.,S.Ekland-Olson,Social Networks 16-18. and Social Movements.A Microstructural Approach to Differential Recruitment, 2I7 R.S t a r k,W.S.B a i n b r i d g e,The Future of Religion,Secularization, "American Sociological Review",1980,vol.45,s.798n. Revival and C.ult Formation,University of California Press,Berkeley 1984,s.39. 234D.A.S n o w,E.B.R o c h f o r d J r.,S.K.W o r d e n,R.D.B e n f o r d, 2Iţ S t a r k,Church nnd Sect.s.145n. Frame Alignment Processes, Micromobilization, and Movement Participation, J.F.Zygmunt,Movements and Motives.Some Unresolved Issues ćn the "American Sociological Review" 1980,vol.51.51,s.464-481. Psychology of Social Movements,"Human Relations",1972,vol.25,nr 5,s.449- 2%Iţ T u r n e r,K i 11i a n,Collective Behavior,s.235n. 467; R.A y e r m a n,A.J a n i s o n,Social Movements.A Cognitive Approach,Poli- ţ 2%i Z y g m u n t,Movements and Motives,s.449n. ty Press,Cambridge 1991,s.12. z%Z N.S m e 1s e r,Theory of Collective Behavior,Free Press,New York 1962, C.G lock,The Role of Deprivation in the Origin and Evolution ofReligio- s.383. u.s Groups,w: red.R.L e a,M.M a r t y,Religion and Social Conflćct,Oxford Uni- Z%ţ Tamże,s.382. versi Press,New York 1964,s.27. 2%% A y e r m a n,J a n i s o n,Social Movements,s.11; H.B 1u m e r,Collectćve Tamże,s.29. Behavior w: red.R.E.P a r k,An Outline of the Principles of Sociology New 222 L.A.Z u r c h e r,D.A.S n o w,Collective Behavior: Sociul Movements, York 1939,s.219-280; H.B I u m e r Social Unrest and Collective Protest,"Studies w: red.M.R o s e n b e r g,R.H.T u r n e r,Socćal Psychology: Sociological Per- in Symbolic Interaction",red.N.D e n z i n,JAI Press Inc.,Greenwich,Conn. spectives,Basic Books,New York 1981,s.452. 1978,vol.1,s.15-54. z23 Tamże,s.45. z%s R.T u r n e r,K i 1I i a n,Collective Behavior,s.236n. E.Hoffer,The True Believer: Thoughts on the Nature ofMass Move- ments New American Library,New York 1951. 225 O. K l a p p,Collective Seurch for Identity,Holt,Rinehart and Winston, New York 1966. 226Z u r c h e r,S n o w,Collective Behavior,s.448. z27 H.T o c h,The Social P.sychology of Sociul Movements,The Bobbs-Merill Company,Inc.,Indianapolis 1965,s.202. Zzţ Tamże,s.185. z2y Tamże,s.21. z3ll Z u r c h e r,S n o w,Collective Behavior,s.454n. Z ţ Z y g m u n t,Movements and Motives,s.463. IV. KOLEKTYWNA KONW.:BRSjA Joachim Wach, analizujšc formy w jakich przejawia się zjawisko, religijne wyróżnił jego wyraz teoretyczny, czyli doktrynę, wyraz prakty- czny w postaci kultu oraz wyraz społeczny jakim jest wspólnotal. Podo- bnie, podejmujšc kwestię konwersji jako zjawiska kolektywnego, mo- żemy wyróżnić wymiar idei, rytuału i właœciwy jej, w œcisłym sensie "społeczny" wymiar. Ponieważ ideologia i rytuał konwersji pełniš funkcję integrujšcš wspólnotę, właœciwe będzie przedstawić najpierw œciœle "społeczny" wymiar konwersji - wspólnotę konwersji, a następ- nie ideologię i rytuał konwersji. WSPÓLNOTA KONWERSJI Przechodzimy zatem do kluczowego etapu analizy społecznego cha- rakteru konwersji. Przymiotnik "społeczny" będzie teraz stosowany bar- dziej specyficznie i precyzyjniej niż dotychczas, a mianowicie w znacze- niu odnoszšcym się do oddziaływań wzajemnych ludzi. Znaczny obszar tych oddziaływań jest uregulowany normami i zinstytucjonalizowany. Brak jasnych reguł, norm i celów charakteryzuje natomiast zachowania zbiorowe czy kolektywne, wychodzšce poza ramy normalnych, typo- wych, instytucjonalnych działań grupowych2. Zachowania zbiorowe niekoniecznie majš tylko negatywne przejawy, jak w przypadku zacho- wań wrogich tłumów. Trzeba widzieć, że zachowania zbiorowe mogš także mieć pozytywny wkład do porzšdku społecznego. Chodzi tu o te przypadki kiedy ludzie znajdujš się w sytuacjach, w których zawiesza ţ się normalne podziały ról, przestajš mieć znaczenie dystanse zwišzane z różnymi statusami, wtedy bowiem zachowania zbiorowe przyczyniajš 3 się do rewitalizacji solidarnoœci społecznejţ. Przede wszystkim jednak ţ„ trzeba widzieć zachowania zbiorowe ako obszar innowacji, zmiany ţţ społecznej organizacji ról, stosunków, grup. Proponuję aby rozumieć ţţ konwersję w perspektywie zachowań czy działań zbiorowych. Konwer- sja jako znaczšce zjawisko społeczne jest zasadniczo konwersjš kolek- tywnš. Polega ona na tworzeniu wspólnoty jako odmiany czynnych sto- sunków międzyludzkich, aktywnie tworzonych i podtrzymywanych, od- 140 Kolektywna konwersja 141 miennych od konwencjonalnych stosunków zwišzanych ze statusami i i organizacji oraz Gemeinschaft,gdzie sš one jakby naturalnie już połš- pozycjami oficjalnego systemu społecznego.Konwersja tak pojęta jest czone więzami krwi,zamieszkania czy języka,wyróżnia communion, procesem "uwspólnotawiania,łšczenia oddzielonych społecznie ludzi więŸ,intencjonalnie zawišzanš w oparciu o wspólne doœwiadczenia odseparowanych od siebie przez podział pracy,podział własnoœci,róż- emocjonalne9.Turner zdaje się także poszukiwać trzeciej drogi,kiedy połš pone wspólnotyP Suponujęuło kolekth dzi konwe nowe działania wprowadza termin communitas w odróżnieniu od community opartej na j ţest to pro- .ţ więzi organicznej oraz od zorganizowanych,zinstytucjonaliţowanych ces społecznej transformacji i rozwoju grup o szczególnym charakterze. grup społecznychla.Idea communitas tego autora,co warto podkreœlić, Chodzi tu o wspólnoty synergetyczne (ang.synergetic communion) we- wyrasta wprost z inspiracji myœlš Znanieckigo 11,który uważał za ko- dług terminologii Znanieckiego (od gr. synergiawspółdziałanie),tj. nieczne badanie grup,w których rozwijane sš nowe ideały kulturowe. wspólnoty współdziałajšce w podejmowaniu ryzykownych,nowych za- Turner zastosował w swym podejœciu "współczynnik humanistyczny " dań,œwiadomie podejmujšce się transformaćji społeczeństwa i kultury. Znanieckiego i rozwinšł Znanieckiego ideę wspólnoty jako przeciwień- Kolektywna konwersja w tym ujęciu jawi się jako jeden z kluczowych stwa zorganizowanycń i zinstytucjonalizowanych grup społecznych,to procesów transformacji społeczeństwa i kultury,jako kooperacyjny jest takiej więzi,która przejawia się w rozwijaniu nowych ideałów kul- proces radykalnej zmiany systemu społecznego i wartoœci kultury.Zna- turowych i usiłowaniu ich realizowania poza dotychczasowymi zorgani- niecki nieprzypadkowo użył przykładu grupy nawracajšcych misjona- zowanymi grupamilz. rzy,aby zilustrować ideę wspólnoty synergetycznej5.Konwersja kolek- Z socjologicznego punktu widzenia kolektywna konwersja polega- tpwna jest,jakby powiedzieł Simmel,"czystš formš ' tego rodzaju u- łaby na tworzeniu nowego rodzaju więzi społecznej - więzi wspólnoto- s ołeczni ni ţ ki p 1ki p lskie c mm g tycz któ J ko wspólnot " wej,która różni się zarówno od kontraktowego Gesellschaft jak i natu- tług aczę ralne o Gemeinscha t i est wobec nich można owiedzieć w wroto- słu iwać nieliczni socjologowie.Chodzi tu o pojęcie odmienne od com- wa,ponieważ wišże się z rozrywaniem naturalnych więzi pokrewieńst- munity,czy Gemeinschaft wprowadzone przez Ferdynanda Tonniesa. wa,a także ze zrywaniem z systemem oficjalnych stosunków społecz- Z awisko kolektywnej konwersji nie da się bowiem opisać ani w termi- nych.Konwersja to takie uwspólnotawianie,które intencjonalnie zmie- nach socjologii systemowej,odnoszšcej się do stowarzyszeniowego Ge- rza do transformacji wszystkich zastanych więzi społecznych.Joachim sellschaft ani w terminach naturalnej społecznoœci Gemeinschaft - com- Wach słusznie zauważył,że wspólnota duchowa nie jest prostš konty- mynit.Nieliczni tylko autorzy jak Znaniecki,Herman Schmalenbach nuacjš więzi naturalnych.Religijnie podtrzymywane więzi społeczne w cz Victor Turner próbowali przezwyciężyć tę dychotomię form organi- I tym przypadku przerywajš więzi naturalneţţ.Artykulacja prezentowa- zacji społecznej.Znaniecki obok więzi umownych charakterystycznych nej tu koncepcji konwersji kolektywnej czerpie ze Znanieckiego idei dly G ll hPf yp aku więzi r dzh ţ hei ch ftkich akimi mamy do ţ wspólnoty synergetycznej,Turnera koncepcji communitas,która specy- y etn cznych, fikuje charakter kolektywnych transformacji,odwołuje się do Schmalen- wyróżnił więŸ synergetycznš.O ile grupy oparte na więzi kontraktowej bacha pojęcia communion jako emocjonalnej ekstazy w "My" oraz do typu Gesellschaft,a także na więzi nawykowej czy tradycjonalnej typu ţ koncepcji wspólnoty duchowej Wacha i Martina Bubera.Proponuję za- Gemećnschaft nie sš zdolne do podjęcia ryzyka zupełnie nowych przed- tem okreœlenie konwersji kolektywnej jako szczególnego procesu sięwzięć,nowych celów i sposobów współdziałania,to wspólnoty syner- uwspólnotawiania.Kolektywna konwersja polega na: getyczne nie majš utylitarnej podstawy. Wspólnoty synergetyczne - transformacyjnej wspólnocie synergetycznej,gdzie oparte sš na tendencji do rozwijania wspólnoty woli wspólnych działań - transformacja ma charakter antystrukturalny i i sš zdolne do ryzykownych nowych zadań.Podobnie Schmalenbach u- - wywołuje ekstatycznš œwiadomoœć "My", znał,że podział na Gesellschaft i Gemeinschaft nie oddaje wszystkich ţ - w oparciu o podzielane doœwiadczenie sacrum. typów charakterystycznych więzi grupowych.Oprócz Gesellschaft,które Okreœlenie to zachowuje zatem specyficznie religijny charakter pojęcia oddziela,separuje jednostki przynależšce do odmiennych stowarzyszeń konwersji. 142 Kolektywna konwersja 143 TRANSFORMACYJNA WSpbLţOTA SyN wyodrębnił etap przejœciowy,passage,transition zwany też inaczej fazš ERGETYCZNA lirninalnš od łac.limen - próg,polegajšcš na pozostawaniu za "pro- Wspólnota synergetyczna w najprostsz giem" zinstytucjonalizowanego społeczeństwa,bez jakichkolwiek wy- i się między dwojgiem osób,które wch ej formie może realizować różników zajmowanego w nim miejsca. różnice między sferami wartoœci odzš w interakcje,zmniejszajšc Konwersja kolektywna polegajšca na wchodzeniu w stosunki o cha- interesowania każdej z nich.D ššk ń‚ sš przedmiotem aktywnego za- rakterze wspólnoty jest odmianš kolektywnego przejœcia,passage,tran- penetracji swych obszarów aktywnego do ad do coraz szerszej inter- sition,wychodzenia poza limen - próg,czy na margines istniejšcego sy- cznego zjednoczenia się.W przypadku k czenia,a więc do społe- stemu społecznego.Wspólnota,communitas najlepiej realizuje się,kie- je nas wspólnota synergetyczna,obejm olektywnej konwersji interesu- dy jej uczestnicy pozostajš w sytuacji liminalnej,poza progiem,na ona dwa niższe stopnie zjednoczeni uţšca wielu partnerów.Zakłada obrzeżu,na marginesie czy poza nawiasem społecznej strukturyi4.Nie (gr.syn - razem i aćstesis - czucie) i wS osób; wspólnotę synestetycznš przez przypadek passage,transition,przejœcie jako stały warunek com- patheia - współczucie). Najpierw więól tę sympatetycznš (gr.sym- munitas było instytucjonalizowane w ruchach monastycznych,wymaga- współdziałania wspólnota doœwiadcze usi poprzedzać wspólnotę jšcych wyzbycia się wszelkich oznak statusu "w œwiecie",czego najlep- munik acji,która czyni doœwiadczenia Ia.Jest ona możliwa dzięki ko- szym przykładem pozostaje pierwsza reguła œw.Franciszka,wymagajš- wspólnota uczuć względem doœvţiadcz wspólnymi.Dalej konieczna jest ca wyzbycia się wszystkiegol5. noty sympatetycznej jest podziela anych wartoœci.Podstawš ws ól_ Kolektywna konwersja polega zatem na tworzeniu wspólnot kon- nie postaw żnoœci aksjologicznej doœwiadczanych o ţ dzięki zgodnej ocenie wa- wersji,które jako kolektywy znajdujš się ustawicznie na etapie przej- samego systemu wartoœci.Wtedy wreS biektów w odniesieniu do tego œcia,transition,passage,a więc w stanie utrwalonej liminalnoœci zaprze- nergetyczna,to jest podzielanie cie rnożliwa jest wspólnota s - czajšcej istniejšcš strukturę społecznš.Jasne zatem jest,że religia w mach realizacji wspólne o obie p Inych dšżeń do działania w ra- pewnych swoich instytucjonalnych postaciach oddziałuje integrujšco na tyczna różni się od zwykłego k kekt wgo zalhiaru.Wspólnota synerge- istniejšcy system społeczny,w innych zaœ destrukcyjnie i dezintegrujš- wy i zamiary działajšcych muszš być t eg działania,ponieważ moty- co.Chodzi tu o procesy innowacji religijnej zaprzeczajšcej dotychcza- ny h doţ iadczeniach i wartoœciowanlach kowo oparte na wspól- sowemu status quo."Nowa wiara stwarza nowy œwiat,w którym stare j p o za obowišzek moralny ţ,zgl ţ Współdziałanie uważane pojęcia i instytucje mogš tracić swój sens i rację bytu"16.Wspólnota ędenl grupy. rozwija się tam, gdzie znika konwencjonalna struktura społeczna. p j P TRANSFORMACJA Ws ólnota est sama ozbawiona nieomal struktur lub struktura jest ANTYSTRUKTURALNA bardzo elementarna.Jest to communion czy communitas równych sobie jednostek,które,w ich doœwiadczeniu,nie odróżniajš się od siebie pod Turner wykazał na bogatym materi żadnym konwencjonalnym względem: płci,wieku,wykształcenia,za- ruktur ołkomplementarnoœć proce lW ntropolog kulturowej po- wodu,prestiżu społecznego,etc.W jednakowy sposób,na równi pod- y p ecznej: z jednej strony wţ,od orzenia struktury i anty- dajš się autorytetowi rytualnych "starszych",odpowiedzialnych za ini- dystansów społecznych,z drugiej zaœ ich rębnianie się statusów,ról, cjację,których wypada nazwać konwertoramiiţ.Jak mówi Wach,"roz- ţ rocesy strukturalizacji społecznej ţ Wy znos2enie,zaprzeczanie.O ile maite różnice,które istniały w już porzuconym starym œwiecie majš być nego - były w dostatec znym stopriiu ba ţaniania się porzšdku spolecz- zlikwidowan "iţ.Wspólnota powstaje jako rezultat kolektywnej trans- ţ I, pologów,to antystrukturalizacja jest koţane przez socjologów i antro- gresji norm,które kształtujš konwencjonalne,strukturalne i instytu- ! ţ ţ że,jak słusznie pokazał Turner,proces ţcepcjš czy ideš nowš.Wszak- cjonalne stosunki.O ile struktura opiera się na typizacjach,abstrakcyj- I i kowany przez Arnolda van Gennepa,ktţr został już kiedyœ zidentyfi- nych klasyfikacjach jednostek ukazujšcych się od strony zajmowanych I i rakterystycznych dla zmian statusu y W rytuałach przejœcia,cha- przez nie pozycji społecznych i wykonywanych ról,to wspólnota ma jednţstek w systemie społecznym, charakter egzystencjalny.Obejmować ma ona całego człowieka w ţe o J g 144 Kolektywna konwersja 145 relacji do drugiego,jako człowieka właœnie.Wspólnota opiera się za- Communitas charakteryzujš antystrukturalne stosunki między tymi, tem na pojęciu człowieczeństwa,przynależnoœci do rodzaju ludzkiego którzy razem,kolektywnie przechodzš rytualnš zmianę.Symbole i me- wogóle2ţ.We wspólnocie - jak pisze Buber,"rodzimy" informator, tafory,które odnoszš się do communitas przedstawiajš niebezpieczeń- sam będšcy uczestnikiem wspólnot chasydzkich - nie jest się obok sie- stwa tego stanu,ale i zbawienne uwolnienie - stan wyzwolenia- od do- bie,ponad,czy poniżej na drabinie społecznej,lecz ze sobš,wœród wie- tychczasowych,konwencjonalnych norm i reguł poprzez nowe,"wy- lu osób.Wspólnota zmierza do realizacji wspólnego celu,w jednoœci wrotowe" wobec nich zasady jak: pokora,posłuszeństwo,głupstwo, synergetycznej działania,poprzez stosunki Ja-Ty.Chociaż wspólnota akceptacja cierpienia etc.24. może mieć cele uniwersalistyczne i uważać wszystkich za potencjalnych konwertytów,to w rzeczywistoœci zawsze dochodzi do poczucia wyższo- œci wObec nie-członków.Zawsze wyróżnia się ona od reszty "œwiata",a EKŒTAZA "MY" więc tych wszystkich,którzy nie uczestniczš w nowyrn doœwiadczeniu 22 religijnym.Communitas w fazie liminalnej,w fazie nieustannie przej- Wspólnota konwersji ma ekstatyczny charakter w tym sensie,że œciowej,to szczególne stosunki pomiędzy uczestnikami kolektywnego, stosunki "My" mogš w pełni zaistnieć tylko w sytuacjach liminalnych, rytualnego przejœcia.Sš to stosunki antystrukturalne,które pozostajš które pozwalajš maksymalnie wyjœć poza zakres działań i stosunków w sprzecznoœci ze stosunkami strukturalnymi,właœciwymi pozycjom, okreœlonych przez strukturę,społeczne role i organizację grupowš.Ek- statusom,rangom.Turner przedstawił je w postaci binarnych opozy- staza oznacza tu wyjœcie poza okreœlone przez konwencjonalnš struktu- 25 CJI. rę społeczne role i czšstkowe tożsamoœci.Jednostki uczestniczš w toż- Stos– ki antystrukturalne w communitas: samoœci kolektywnej,w "My" wspólnoty całkowicie.Konwersja polega omogeniczne na tym,że wspólnota obejmuje je zupełnie jako konkretne osobowo- - egalitarne œci,a œciœlej utrzymuje się wœród jej uczestników œwiadomoœć,że tak - bezpoœrednie właœnie jest.Œwiadomoœć "My",charakterystyczna dla wspólnoty kon- - nieracjonalne wersji jest czymœ odmiennym od œwiadomoœci grupowej jako œwiado- - egzystencjalne moœciţpodzielanej nie przez jednostki jako takie,lecz jako uczestników - Ja-Ty grupy`ţ'.Œwiadomoœć "My" jest zawsze œwiadomoœciš "Ja" i "Wy - -spontaniczne wszyscy". Prawdziwy stosunek "My" zakłada "Ja" i "Ty",zakłada - konkretne "Nas",gdzie "Ja" pozostaje w centrum2ţ.Polega on na wspólnocie do- ę j œwiadczenia o arte na ws ólnocie czasu nie tylko - odnosz ce si do teraŸnie szoœci p j p chronologicznego, - otwarte. ale i wewnętrznego,tzn.na podzielaniu teraŸniejszoœci i przyszłoœci, Stosunki strukturalne w instytucjonalnym społeczeństwie: zwišzanych z nimi planów,obaw,a zwłaszcza nadziei2ţ.Jak mówi - heterogeniczne Schutz w takim stosunku ludzie nawzajem sš włšczeni w swe biografie; - nierówne starzejš się razem,żyjš w czystym stosunku "My"2ţ.Uczestnicy relacji - formalne "My" sš unikalnymi jednostkami,w unikalnych biograficznych sytua- - zinstytucjonalizowane cjach.Wspólnota to kolektywne,rozszerzone relacje "My".Wspólnotę -utylitarne charakteryzuje kolektywne zainteresowanie wartoœciami, w którym - stypizowane wszakże zachowane jest zainteresowanie mdywidualne.Podczas gdy w - unormowane przypadku grupy mamy do czynienia ze œwiadomoœciš grupowš i z no- - abstrakcyjne ; wym interesem ponadjednostkowym,którego nie podzielajš jednostki ' - odnoszšce się do przeszłoœci i przyszłoœci jako jednostki,lecz jako czonkowie grupy,we wspólnocie zachowuje - zamknięte. się "Ja".W stosunku "My" uczestnicy wolni sš od wzajemnego kon- I 146 Kolektywna konwersja 147 I struowania czy typizowania się nawzajem jako jaŸni czšstkowych, wy- gazowana jest ludzka egzystencja, w której znajdujš rozwţ konawców ról cz funk czemu towarz sz roces samot izowania antynomie35. Uczucia sš istotne dla ws ólnoty. Społ eczne uţwowišzania jej y cji, ' czucie jed- 'iţ się w tych samych kategoriach,co wła ciwie jest interakcjom dominujš- nosci "My w przypadku wspólnoty religijnej opiera Się wsza ţ ţ u na c m w codziennym życiu społecznym. uczuciach ednostkow ch 1 które jednţstki cz ţţ“zakże nie j y ecz na sacrum, c Już Weber wyróżnił trzy idealne typy działań: racjonalne,tradycjo- tnie uczucia każdej jednostki kierujš się nie ku "1\rţy,ţ,ku ţsţzcš.pierw - ţ nalne i emocjonalne.Wydajš się one odpowiadać triadzie typowych wspólnoty,lecz ku sacrum.Jest to jednak Sacrum doœwiadc-ţţţu członkom form stosunków: działania racjonalne w społeczeństwie instytucjonal- jednostki i wspólnoœć tego doœwiadczenia i ţczucia ł ţczy je `ţb-dczane przeZ ţ nym - Gesellschaft,działania tradycjonalne w społecznoœciach tradycjo- ţ, W przypadku wspólnoty religijnej opiera się ona na kolekt ţ 9e spolecZnle. nalnych - Gemeinschaft i działania emocjonalne we wspólnocie - com- Š; cepcji sacrum,podzielanej przez wszystkich tworzšcych tę rţtywnej kon- munţon/communitas. Wspólnota My" - wspolnota synergetyczna, t Społeczne poczucie jednoœci "My" jest zakţrzenionţ w ucz ţ-ę wspólnotęů 36 zwij aj ţ s ţţx Teli- opieraJšca się na wspólnocie doswiadczeń, wartosciowań i działań ma gijnych. Wszystko to nie oznacza, że nie To ię novv zuciach silne oparcie w uczuciach kolektywnych,dominujš w niej działania nowe dystynkcje we wspólnocie konwersji ţ`' oparciţ o novţ,,wgwe różnice i emocţonalne.Chociaż uczucia towarz sz też Gemeinscha t więzom Takim odstawow m kr terium ţ t char zTţat religiůn.W Wowe kr teriaů f, Y Y Jes Y J y ţ , tradycjonalnym rodziny, społecznoœci lokalnej, grupy etnicznej,. nie sš mimo to, podzielanie nowego doœwiadczenia niebywale jednţţszakże, P - nłţno Złon- ţ one dla nich konstytutywne.Nienawidzšcy się członkowie rodzmy na- kow wspólnoty. czy c dal pozostajš rodzinš,tak samo jak miłujšcy się członkowie rodziny. , Spontaniczna wspólnota konwersji religrJnej ţZ>oże by ţ ţ Natomiast w przypadku wspólnoty uczucia sš konstytutywne i towarzy- wspólnotš egzystencjalnš.Jest ona zazwycZaJ krótlţotrwałaţţţYć naZţana kim for ţ ţfiła onicwaZ szš wyłanianiu się wspólnoty.Wspolnota buduje się na aktualnych, nieubłaganie poddana Jest właœciwym wszysţ tnom życţ ,p 'wiadczeniach i uc ůu- ne o rt kula -,cia s ołecZ- ; swiadomych dos . . zuciach,które me sš wyłšcznie s g procesom strukturalizacji,tj.właœnie a y cJi form,ţ Y p biektywne lecz mtencJonalnie skierowane ku wspólnym obiektomţţ. Wspólnota,chociaż w najmniejszym stopTflu w porównatl ţ tego yciaů i Wspólnota w pełni istnieje,gdy pojawia się uczucie wspólnotowoœci. sellschaft i Gemeinschaft,charakteryzuje się jakšœ organizacţţţlaniu do Ge- Wspólnota wyłania się z ekscytacji,z pobudzania wzajemnego o cha- jawia się społeczna kontrola mobilizacja i ofganizacţa zasobţţţ aejš.I tu Po- 1 P k B1 mţnia i rţzwoju Odobów dla rea- rakterze - jak mówi i ar i umer - kolistej interakcji,na bazie lizacji chociażby tylko jednego celu utrzy spostrzeganego,wspólnego ukierunkowania uczuć.Wspólnota konsty- w strukturalnym kontekœcie konwencjonalnego społeczeństţţ á ţoţmuţ ţţ ; tuuje się,gdy pojawia się communia uczuć jako fakt społeczny. czywistoœci zatem spotykamy wspólnoty n0ţ at ţ'ne,gd2ţ 2 wa.ţ–nkl typu "My oparte sš na pewnych normach. p ata chocl ie sto PODZIELANE DOŒWIADCZENIE SACRUM objęcia osoby jako konkretnego indywiduurfţ w JeJ całoœci,ţţţţciaż dšŻ)' do ko pewnš formš społecznego istnienia osó b,społecznego ic ţ ţIţ,jest teŻ tylţ ctwa i wobec tego nie mogš one ujawnić sp le,także vţ,w ţze lno- Ostatni element proponowanego okreœlenia konwersji kolektywnej cie swej jakiejœ absolutnej całoœci i konkre Słusznie sp ' dokładnie okreœla nam to wspólne ukierunkowanie uczuć we wspólno- niecki o niewyczerpywalnoœci konkretnego indywiduum3R. silie pisał Znaţ niejszţ,ch,uto .sţ.Wspólnotţ cie konwersji.Chodzi tu o podzielane doœwiadczenie sacrum jako pod- normatywne rozwijajš się jako realizacje daţ ołec o o h rno' stawę ekstatycznego poczucia wspólnotowego "My".Przyjmujemy tu deli lub też tworzš na nowo utopijne modele p 2noœci z = pijnyc , , za Rudolfem Otto i Joachimem Wachem,że religia jest doœwiadcze- nych jako wspólnoty egzystencjalne.Dlategţ też nZożna móţţs zorganiZoţ'a niem sacrum3.W ten sposób jednoznacznie przez konwersję kolektyw- wspólnocie d ologicznej,proklamowanej parzez przywódcţ ómóWić takŻe o ţ i e nš rozumiemy proces społecznej transformacji o charakterze "uwspól- przedstawianej w jego propagandowej literafturze , ţţlcę ruchu lu notowienia" w oparciu o dziedzinę wartoœci i symboli religijnych,a Reasumujšc,wspólnota ma aspekt egzţ' stencj alny,no li więc takich,które odnoszš się do najgłębszej rzeczywistoœci,ukrytej ideologiczny.Wspólnota konwersji,jak pokţ zał ostatni ele ţonormatyţ' ţ ţ pod powierzchniš doœwiadczenia,rzeczywistoœci œwiętej,w któršzaan- nowanego okreœlenia,jest wspólnotš religijrţš, J Jej działţ mentpToţţ ţfałania zorien towane s š na sacrum. Innym terminem należalob zatem okreœlić po- proces y tw ţraţcţu o mne d ` -"--ţţ ţ=aţlţlurmacJr dokonujš się w -""1ţţyţ1ţ uo KOnwersji reli i nej41ţsobliwoœć arań misyjţţţiţţ Jllt nych,etc ziny wartoœci: etycznych,intelektualnych,est t łecznego polega na tym żeg J tego typu dziţ zţ arţţ ţ ch zmie- zied czšstkowe w ersja kolektywna obejmuje wszystkie t r e Ycz- tor,wst n , oddziałujšcy,w naszym przy adţţţ bţ adk ţ'ţhţ .ţţania spo- . Konw ęp ie podziela częœciowo u ţawn ţ p . r It Iţ 1 ţ tmis f noty synergey ‚nione w proponowanym okreœleniu: tworzeyepws ól aby następnie skł J lane intenc e cz 1ţ ţţam iţ,ih yJţţyt konwer- mujšce si transform 2 onić ich do przyjęcia i realizow J y zam ţţrţq2ţsn ii,ţu dzt ksztaltujšcej y iad ţ Pode oc ę acji antystrukturalnej, . Zaczyna on uczestniczyć w systemach ania własnţ ţ fslţ . ţţţ';ţţypadlr ţlary ludzi p zucie ekstatyczne "My" w o arciu o 0 osób,aby DI następnie móc je kontrolOwać zgodń ‚to c działţa s b aţr;ţ'i;ţiy zaţi Ch zamia- dz lan dP i dc n żyć u ”ł skierowane ku wartoœciom religijnym a konwersji szczególnie znacz ca ţ ym zţ oţ92 ţ I 'vţłasn ań innych p ecznym wYstšpić mogš niezależnie d konwertyci zna du š Jest ta okolicznoœć że s O ţ 9ţe s 5i' ţ czeniern. siebie,w innych konfiguracjach,jako składniki inn blematyczne Jš srę w nţejasnych sytuacjach p ţţţţţţsoznţ" ţţ dzia;ţy nych,wszakże w te konkretne Ychzjawiskspołecz- ,skomp)ikowane defi ů Wieloznac oţţlso ţ;ţţ,ţ,ym odziewani kolekt wnej konwe ji, możemy k d f guracji skladajš się na fenomen nkowanie działań przez nich samych, K acji nie pozwalajš, ţţţţ alaţţţi,;ţ że s ţzne, pro- religijnej. miar, na przykład dojœcie do prawdzi wertor wskazuje œ,:oţ ţzuţ jiţi`i łozna ţ na ukie- dzić naprzeciw niektóry weJ wiary, który możţ ţţ.', wówczas UJĽCE KIEROWNIC ţţţ5,E cie służy realizacji zam rp k od ich tendencji do działania, al ţj tn nia, ţţiţ; ţ'alaj ţe ţ,ycho- y wertora.Nawracanie jest dzţ ţ ţ ţ2ţst ţ;i;ţazu ale . WSPÓŁPRAC społecznym,a więc społe w isto- RTORA charakter ma š używane ţ ţ tn ţ niţ Iţi; y m Nie wsz stkie oddziaływania na k ertytów.Nie J w nim nţ ţţi3 ;, ziałamem Y kolektywne działania sš kolektywn mi d i I psychiczny przymus k ch Jest to fizjologiczny,fizyţ ţţy ţţţ t,ţ narzędzia sp znymi w œcisłym sensie te o sł Y z a aniami J cš zwolennic d ţţ oţţSţ nţl i,!je kt łe h g owa,tzn.taki konwersji. Y eterminist czn ch c ţ yczny czy y ystępuje wzajemne zainteres mi dzialaniami,w K racyjne kierownictwo o `ti,ţ' nifm / .Kiedy gruP ) owanie sobš uczestników tych oope ch modeli wnš zasadniczo rel razem modli się,wykonuje czynnoœć kolek- rzędzi jak: autorytet konwe konwertora może sięgać do ta sţţ ţ a udzi u" lcţţ i n ch ţ""'"'ţţţJd otiok wartoœci i - ţ3ţţţţu ţc,L oarazo pierwot ,1a,Perswazja. ţpţru laKll;u iLa- czwarty wy ţdry efin ji k yWp ‚.doœwiadczanych,co zawieral nasz ecki,utrzymuje się W "zap ţńmpJţţiskiem,ale jak zauważ%ţţţ'ţţ zaţţ';ţć do j-zja.Magia nych w tym œciœle sz J ţ p era się na działaniach społecz- polnot konwersji doœwiadczanie m y kolektywach".W prz ţd ţ 9œo ţ ţ W ţ";"ţ rswaţ/ ' ażył Zna- nota synergetyczna p staje w pkyJętym tutaj za Znanieckim Wspól- ţm odnawiane.Chodzi tu o podejmo y bolicznej może by0dţ9ev,ţţ'ţno ţ' zau przypadku nawracajšcym i nawracan mi d y k kc i ymb licznych pomiędzy tu ya y kze że )taty nieosišgalne zwyk)ymi met da no ci werbţţiţ1 ţlţ,ţcl ţ";ţ,ţr ţ bYć œwia- konwertytami oraz międz sa ţ spodziewanymi , symboliczne wyraz ak ml ů Magia ţ finţl ţ ţ i,ţoże Jerbalnych, je się w tOku usitow y mymi konwertytami.Wspólnota kształtu- tora,wyw1ţłujš bezpoœredni,p y J e przYJmuJš działania kţţ .wţţţt lała; ţ ţ ţ gia polega oraz r ania ukierunkowania ich dział wistoœć,na stan i raktyczny wpływ na obiekt wn ri ţ Io ţţkty ţ;ţţ ciM a konwer- co p p ńni rţbiţ amych nawzajem,poprzez definiow p e k konwertora sił może zatem sk tożenie konwertytów.Nosiciel magicz y -re ijţţl9 ţSţ czn ţţi aţI nš rzeczy- y ecznie kierować innymi dzi ki temu g ţţ9 q unu ţr ţłani ţreli i nych interakc i s mboliczn j j k w kazał gł anie sensu ich działaii.pr tom Mowa jest nie tylko komunikacjš,ale est ę przekorţţ ţiţżo?b dr ţţtywţi g ţ mer,Jest wlaœciw każdemu - nie jest tylko nagromad J władzš i mšdroœci ó ţ,i -ţI /,zekOnaniu. j y działaniu s olecznemu ale zwłaszcza toœć zerliem słów i zdari lecz š ţţsţi a ţrtztol ţ n0 5ţciš sji - tak om,które wychodz 1tak jest w przypadku konwer- ,przetwarza sposób istnienia neofity.Współcz ntologicznš ţţţiţdsl2ţ Oiţtl prza,ţ0 ţana encjonalne norm i r š poza przyjęte definicje sytuacji, y w skutecznoœć magii symbolicznej wi że sţ ne osłabnięcie ţw ţ-i9ţ2oto Słţ;ţţroœcţţ ţgicznš w im działani konw ţ ar- Y eguły.Możliwe jest zatem dokładniejsze perswazji jako wzoru kierowania inn š rę ze wzrostem Wpţţ ţ,ţi ţ.rOSţţiţ olo iţţ(ţ'nięcie wia- okr lłeczn oak Mru zachodzšcego w konwersji interakcyjnegoproce- zji ze znamionami magii symboliczneymi.Szczególnš odmianš per,ţţgţţlbţţodmţţţ hţlţm wpływu społecznego,na którym b piera si dk tyfikować główny typ dzialania jest głoszenie słowa,w języku an el k rakterystyczneJ dla konvţţ ţţ :ţţsţ ţeţ Qţţţstenţţnţ perswa- który Znaniecki n współpracujš ym kţdţ Jest Io typ dzialania, ţ em preaching.Umiejętnoœć w "ły nia eœlane specjalnym ţţil9flciqţ spţ,ţ-nianţţ(ţla konwers- azwal erownictwem.Znaniecki g vival) w postaci kolekt wnej konwers i Odrodzenia religijnfţţiwoql bo 5 ţenl ţţţţ dla ţ% alnym ter- połowie XłX w.b ł J poprzez odpowieţlţţţţ9iţ,ţţ ez ţ ţţecjaţţţ religijnego ţ ţ odţţj em metouy- r ` otenţ 150 Kolektywna konwersja 151 cz nej refleksji i systernatyzacji wœród wielu wyznań protestanckich. niezmiernie skutecznym narzędziem dzialania społecznego.Konwertor Charles G.Finney,jeden z pierwszych "metodologów" protestanckiego 45 może skutecznie powodować pożšdane przez niego,a wymagane od na- rewiwalizmu,pisał jasno w 1858r.,że odrodzenie nie jest ‡udem,że wracanych działania.Autorytet i prestiż konwertora jest symboliczno- musi być metodycznie głoszone.Głosiciel,preacher,katechista,kon- interakcyjnej natury.Charyzma jest rezultatem społecznej reakcji zwo- wertor jest - jak pisał on - moralnym agentem gotowym powodować lenników,niekoniecznie opiera się na obiektywnej wyższoœci nad nimi. konwersję grzeszników przy użyciu j‡zyka,przekonujšc ich o grzechu, Charyzma religijna konwertora jest charyzmš osobowš a nie urzędowš, nakłaniajšc do pokuty,odnawiajšc wiarę i przygotowujšc do pracy na- by użyć rozróżnienia użytego przez Webera.Ważnoœć charyzmy opiera wracania innych.Jak mówił już Wach,skutek głoszenia słowa nie jest się na jej uznaniu przez tych,których charyzmatyczny przywódca zobo- zależny tylko od logiki i argumentacji.DŸwięki sakralne i ekstatyczne wišzuje do udziału w swej charyzmatycznej misji5ţ.Kolektywny wy- wyrazy mogš wywierać jeszcze większy wpływ. miar charyzmy jest dominujšcy.Nawracani doœwiadczajš autorytetu i uv,wţau"c,u..y ",t",ţy nţšţ ",ţclaxcyţny zwoienmków i ich moralna pewnoœć,że dlatego może poœredniczyć w kontakcie z nimi.Głoszenie konwersji lojalnoœć wobec niego jest obowišzkiem,tym bardziej wplywajš na sie- jest perswazjš ale i czymœ więcej.Słowa używane przez głoszšcego kon- bie nawzajem w procesie kolistej interakcji i skłonni sš podporzšdko- wersję,nawracajšcego,konwertora sš to œwięte słowa,których po pro- wać się mu,a także wpływać na mniej przekonanych adeptów. stu warto słuchać.Dlatego też,kiedy konwertor perswaduje aby słu- Współpracujšce kierownictwo to ogólniejszy typ działania przy- Iţ chajšcy współpracowali z nim zamiast robić coœ innego,proponowana wódczego w ogóle,w różnych dziedzinach: politycznej,ekonomicznej zmiana kierunku i zamiaru działań konwertytów jest przedstawiana etc.W przypadku działania konwertora,którym może być podmiot in- o "wola boża" a rz na mnie stosowanie si do boskich w mo ów. d widualny 1 ţ jak , p y j j y ub grupowy,przyjmuje to kierownictwo cechy swoiste. ! Œwiętoœć słów głoszonych przez konwertora szczególnie podkreœla uży- Przede wszystkim konwertor podejmujšc ws ół racuţ y p p ţ šce kierowni- wana przez niego ţako œrodek oddztaływania na konwertytów modlitwa two ţest choć w pewnym stopniu wyposażony magicznie w "nadnatural- za nich.Jak pisze Finney: ne władze".Zatem,w doœwiadczeniu nawracanych,występuje przeko- nanie,że jeœli kieruje nimi,to każda osišgnięta przez nich korzyœć ma ţ kiedy ofiarujemy goršcš modlitwę za innych,fakt,że ofe ujemy takš modlitwę Yódło we współpYaCy z nim.NaStępnie,jego magiczna władza Yozci ga 'ţ sprawia,że słusznym jest robić to o co się modlimy dla nich. się poza jakšœ specyficznš,wydzielonš dziedzinę działania.Dlatš o adepci,konwertyci będš ulegać jego kierownictwu nie tylko w wšsko ,ţ Skutecznoœć współpracujšcego kierownictwa jest większa gdy podejmu- okreœlonych sprawach,lecz w zakresie wszelkich swych doœwiadezeń i jšcy się go ma autorytet i prestiż.W przypadku konwertora autorytet i działań.Daje to podstawę do radykalnej ich transformacji. intymnym kontakcie z bóstwem,dlatego wszystko,co w życiu homcncs rekgco,sc do- konwersţ ako n ţsiciel ţcanych d o wspólnoty religijnej - communitas t cz te o kontaktu,uważane jest za rzecz pierwszorzędnej wagi,a zwišzanym po- a transformacyjnych znaczeń i wartoœci w stosun- œ ednio rzywišzuje si‡ znaczenie drugorz‡dne4y. ku do oficjalnego systemu.Konwersja jest czymœ różnym od asymilo- wania nawracanych,to jest zaszczepiania panowania istniejšcego już Założona relacja z sacrum umożliwia w istocie rolę konwertora.Z niej systemu religijnego i wyłšcznej wobec niego lojalnoœci52,a taki charak- wypływa prestiż,wiara w wielkoœć,indywidualnš wyższoœć osoby kon- instyt ało ma często "nawracanie" do ustalonych już,ustabilizowanych * ţ wertora podzielana przez zwolenników.W ten sposób sama osoba ko- n e eligii.Wspólnota konwersji jest tworzona zupełnie od nwertora,tak właœnie doœwiadczana i ceniona przez innych,staje si‡ nowa,jak ma to miejsce w przypadku pierwszych zwolenników twór- 152 Kolektywna konwersja 153 ców nowych ruchów religijnych. Ukierunkowanie współdziałajšce - umartwienia,przyjęcie sankcji grupowych nowej wspólnoty i kontroli przez konwertora zmierza do przyjęcia przez kandydatów ról neofitów z jej strony poprzez publicznš krytykę i wyznania czy spowiedzi. a następnie konwertytów.Kandydatami sš wszyscy adresaţi nƒwracajš- W trakcie takich praktyk przekształca się znaczenie przeszłych do- cego apelu konwertora.Aby przyjšć rolę neofitów muszš pozbyć się œwiadczeń,zwišzków z innymi osobami,znaczeń,obiektów,a zwłasz- atrybutów,które okreœlajš ich i wyróżniajš w rarnach zastanego po- cza własnej osoby.Reinterpretacja biograf jest aspektem konwersji rzšdku społecznego.Muszš wyzbyć się dotychczasowych ról,tożsamoœ- do wspólnoty religijnej.Konwertor zmierza do zmiany tożsamoœci kon- ci i działania wyłšcznie w terminach praw i obowišzków z nimi zwišza- wertyty,wprowadzajšc go w sytuacje,w których może zaopatrywać go nych.I tak,według cytowanego już Finney'a,zrównanie,upodobnienie w te nowe interpretacje56.Konwert ta w osażan ţ kond ć i rz szł ch konwert tów zacz na si wówczas d w zna Y YP y ţest w nowš wiedzę, Y 5ţ Y ę ,g Y Y jš nowe władze,umiejętnoœci oraz w nowš odpowiedzialnoœć i przywileje oni sobie nawzajern swoje grzechy.Dla przykładu w chrzeœcijańskich zwišzane z przynależnoœciš do transformacyjnej wspólnoty.Konwerty- ruchach rewitalizacji wszyscy na równi sš grzesznikami,na równi po- ţţ cie udziela się charyzma wspólnoty. Będšc członkiem wspólnoty, trzebujšcymi nawrócenia.W rezultacie nic ich od siebie nie odróżnia, ţ uczestniczy w jej charyzmie i przywilejach stšd płynšcych.Dokonuje sš na równi neofitami,a zatem wchodzš w sytuacje umożliwiajšce ega- stę tutaj szczególna transcendencja osoby jako uczestnika takiej charyz- litaryzm i zbratanie". matycznej wspólnoty.Buber wskazywał na potrzebę transcendenc i u Etymologia słowa neofita wnosi wiele do rozumienia sensu te o j procesu.Neofita to ktoœ na nowo wyrosły,od r.neos - now o gz ţ dzi w znaczeniu rz należnoœci ich do wi ksze całoœci która potwier- Y załaby ich indywidualnš egzystencję5ţ.Transcendencja wymaga do- f‹tos - wyrosły.Neofita to nowicjusz,to ktoœ nowy,inicjowany,to zna- œwiadczenia siły i znaczenia wspólnoty.To doœwiadczenie u owszech- czy rozpoczynajšcy wszystko na nowo.Zawieszanie,cz ozb wanie się dotychczasowych tożsamoœci i ról połšczone jest z uchylpnie y całej ł ne est rzez charyzmatycznych przywódców,którzy wyniagajš po- dotychczasowej wiedzy,w terminach której okreœlał ktoœ siebie,innych zeńsk a ze względu na misję,do której czujš się powołani.Charyz- wsza że może być własnoœciš całej grupy.Kiedy organizacja i dzia- i sytuacje,w których się znajdował.Konwertor doprowadza do tego, łania grupy sš doœwiadczane jako charyzmatyczne,wówczas charyzma że neofita staje się w pewnym sensie tabcda rasa,na której można zapi- nosi cechy bezosobowe,przeniesiona jest na grupę,czy wspólnotę nie- sać nowš wiedzę i mšdroœć wspcilnoty,w której posišdzie on nowy sta- zależnie od konkretnych osób,a jednak wyróżnia je i charakter zu e tus.Jest to faza przygotowaweza interakcji,po której,jeœli nie nastšpił jako członków właœnie tej charyzmatycznej grupy5s.I tak właœnie,ţ opór ze strony nawracanego,to rola neofity powinna zostać w pełni przypadku wspólnoty konwersji,posiada ona cechy charyzmatyczne.Je przyjęta.Charakteryzuje jš pasywnoœć,biernoœć i pokorne stosowanie wierzenia,normy i działania,cały system ideologiczny nadajš znaczeniaţ się do instrukeji konwertora.Jak pisał Finney,konwersja grzesznika porzšdkujš na nowo życie członków,którzy podporzšdkowujš się temu polega na podporzšdkowaniu się i na posłuszeństwie,na gotowoœci po- nowemu Ÿródłu porzšdku znaczeń59.Do podstawowych obowišzków na- ;ţ noszenia skutków wyrzeczeń.Ta druga faza obfituje w rytuały przej- leżš wszakże regularne kontakty wspólnotowe,celebracje rytuałów i w ró- œcia,w ktcirych inicjowani neofici podporzšdkowujš się autorytetowi żnym stopniu oddanie stanu posiadania do dyspozycji wspólnoty. konwertora,nosiciela autorytetu powstajšcej wspólnoty.Można przed- Centralnym mechanizmem angażujšcym we wspólnotę i podtrzy- stawić listę instrukcji udzielanych neofitom.Instrukeje te oMejmujš ; mujšcym nowe zaangażowanie konwertytów w tej fazie interakc i est - ofiary polegajšce na porzucaniu czegoœ,co stanowi wymiernš cenę dawanie œwiadectwa (testimony,witnessing),tj.dawanie sprawó d ţ z uczestnictwa we wspcilnocie; na przykład w postaci abstyneneji,celiba- wydarzeń osobistych,w których zamanifestowała się moc nad rz ro- tu,odosobnienia; dzona,"moc boża"6ţ.Dawanie œwiadectwa powoduje uczenie si p rz - - inwestycje,choćby w postaci czasu poœwięcone o na fiz czne uczest- g Y sw.a anie sobie w te formie podstawowej formuły nowej wiar oraz nictwo w spotkaniach wspólnoty,ale także finansowe i inneů się jej artyku , uczenie łowania.Dawanie œwiadectwa jest symbolicznš in- - porzucenia dotychczasowych stosunkciw - przyjacielskich,rodzin- terakcjš,jest rytualnym potwierdzeniem,zakomunikowaniem inn m nych,małżeńskich na rzecz stosunków we wspólnocie konwersji; swego zaangażowania w praktyki i wiarę grupybţ. ţ. ` 1 ţ ţ 154 Kolektywna konwersja 155 Reasumujšc zatem,interakcyjny proces nawracania obejmuje trzy kacja jest narzędziem jej tworzenia i jednoczeœnie ru a ta stwarza fazy kooperacyjnego kierownictwa zachodzšcego między konwertorem własnš mowę,specyficzne wyrażenia zgodnie z pra g psformułowa- ' i spodziewanymi konwertytarni.Po pierwsze,jest to faza slosunków nym przez Alexandra von Humboldta, iż grupa mówišca stwarza między konwertorem i kandydatami,w której konwertor stara się,aby mowę,która jest również narzędziem tworzenia grupy63. porzucili oni dotychczasowe konwencjonalne role i tożsamoœci.Druga Ideologia konwersji to dziedzina œwiadomoœci zbiorowe rzedsta- faza obejmuje stosunki między konwertorem i neofitami.Jest to faza wień zbiorowych,jak mówił Durkheim,których noœnikiemţ espintersu- badania i inicjacji.Wreszcie faza trzecia obejmuje stosunki pomiędzy biektywny język.O języku należy tu myœleć nie jako o abstrakc nej konwertorern i konwertytami i zmierza do doskonalenia ich udziału w strukturze semantyczno-gramatycznej lecz jako o oddziału šcymydys- charyzmie wspólnoty.Fazy te odpowiadajš strukturze rytuału transfor- kursie.Język jest rodzajem działania.Język jest działaniemţsymbolicz- macyjnego,którš genialnie zidentyfikował Arnold van Gennep,wyróż- nym jak uważał Kenneth Burke64,pragmatyœci z Meadem na czele i niajšc fazę separacji,przejœcia i inkorporacji.Będš one jeszcze przed- symboliczny interakcjonizm Blumera.Język - wydarzenie rzedstawia- miotem uwagi w kontekœcie omawiania rytuałów konwersji.Fazom tym , ny nam współczeœnie przez filozofię języka rozumiane o ako akty odpowiadajš trzy odmiany głoszenia apelu konwersji,które przyjmuje mowy znała i badała od czasów Arystotelesa retoryka.Retor ka - c - specyficzne cechy.W fazie pierwszej jest to przede wszystkim œwiadcze- cerońska sztuka mowy,która ma przekonywać65,wyrosła z retor ki na- nie,w fazie drugiej nauczanie i w fazie trzeciej zachęcanie.Sš to trzy turalnej,z naturalnej dšżnoœci ludzkiej mowy do przekonywania in- fazy symboliczno-interakcyjnych procesów prowadzšcych do działania nych,do oddziaływania na nich słowembţ.Tej funkcji perswazyjnej i ţ połšczonego w transformacyjnej wspólnocie synergetycznej. Anty- sprawczej nie należy oddzielać od funkcji informowania o rzecz wistoœ- i strukturalny charakter zamierzanej transformacji,ekstatyczna œwiado- ci,funkcji poznawczo-modelujšcej i kategoryzujšcej rzeczywistoœć,o moœć wspólnotowego "My" ludzi zjednoczonych społecznie dzięki jed- której mówili Edward Sapir i Benjamin L.Whorf czy Alfred Schutz. noœci ich działań skierowanych na sacrum sprawiajš,że wspólnota trans- Funkcje te sš œciœle zwišzane,co przyjmuje orientacja symbolicznego formacyjna jest wspólnotš konwersji. interakcjonizmu,głoszšca w swej pierwszej przesłance,iż ludzie działa- jš na podstawie znaczeń przypisanych obiektombţ. Schutz analizował zdroworozsšdkowy język aktorów rzšdzonych ' RETORYKAKONWERSjl pragmatycznym motywem,skutecznoœci swych codziennych działań i upowszechnił pojęcie typizacji. Typizacje sš podstawš rut now ch Sformułowane okreœlenie konwersji kolektywnej wymaga rozwinię- działań społecznych.W ich granicach,okreœlajšcych intersubiektyw- cia.Okreœliliœmy konwersję kolektywnš dramaturgicznie jako "wyko- noœć,rozgrywajš się potoczne interakcje,w których aktorz dla dan ch nanie" transformacyjnej wspólnoty synergetycznej.Nie sprecyzowaliœ- im sytuacji wybierajš i negocjujš znaczeniaţx.Nasuwa się pytanie j kie my dostatecznie za pomocš jakich œrodków dokonuje się kolektywna językowe kategorie ujmowania rzeczywistoœci właœciwe sš definic om dramaturgia konwersji.Przedstawione zostało współpracujšce kierow- sytuacji kolektywnych działań innowacyjnych czy transformac nych. nictwo konwertora głoszšcego konwersję i inicjujšcego nowicjuszy,jed- Należy przypuszczać,że sš to nowe kategorie transformu ce dotych- nakże umożliwiajšca je transformacyjna ideologia konwersji i rytuał czasowe struktury typizacji,wprowadzajšce swoisty ruch w obrębie konwersji wymagajš dokładniejszej analizy.W ten sposób bowiem po- znaczeń na kolektywnym poziomie przedstawień zbiorowych.W przy- i szerza się i ugruntowuje pojmowanie konwersji jako procesu par exel- padku kolektywnej konwersji religijnej ten transformacyjn ruch zna- lence kolektywnego,kolektywny bowiem wymiar ma język ideologii i czeń dokonuje się za poœrednictwem szczególnej retoryki k ywersji ob- rytuał konwersji.Wyznania wiary wyrażajš i pobudzajš solidarnoœć lu- fitujšcej w metafory.Jak stwierdził Burke,język religii odnosi się do dzi natchnionych podobnymi doœwiadczeniami.Podobnie akty kultowe rzeczywistoœci nadprzyrodzonej, poza porzšdkiem codzienne o do- wyrażajš doœwiadczenia i kształtujš organizację i ducha grupy.Wspól- œwiadczenia,wszakże słowa odnoszšce się do tego porzšdku zapgżyczo- nota konwersji to grupa mówišca,to wspólnota komunikacji.Komuni- ne sš ze słów odnoszšcych się do obiektów,o których możemy mówić 156 Kolektywna konwersja 157 " dosłownie"b9.Jest to język symbol których znaczenia dosłowne odsy- zy jednostek i grup wytwarzane przez te metaforyczne orzeczenia.Ta- łajš do wyższego porzšdku sensów.Symboliczny język religijny cha- kie spojrzenie Fernandeza jest jak najbardziej zbieżne z ideš Meada i rakteryzuje wieloznacznoœć.Objawia on rzeczywistoœć bardziej.tajem- symbolicznych interakcjonistów,iż przyjmujemy orzeczenia o nas na- niczego życia aniżeli to,które znane jest w codziennym doœwiadczeniu. dawane nam przez innych.Orzekanie metaforyczne znaków-obrazów Jednoczy on człowieka z sacrum i pozwala mu odkryć jednš rzeczywis- o podmiotach i obiektach dokonuje ruchu ich w kulturowej przestrzeni toœć za antynomiami i paradoksami doœwiadczenia. jakoœci.Fernandez używa terminu konwersja na okreœlenie tego ruchu, W podejmowanej tu próbie analizy retoryki konwersji jako wymia- , tej zmiany,synonimicznie z okreœleniem transformacja i transcenden- ru kolektywnych wyobrażeń będšcych strategiami dla działań zbioro- cjaţţ.Słusznie zauważa,że symbol jest noœnikiem transcendencji ponie- wych przychodzi z pomocš symboliczna antropologia,zwłaszcza w wer- waż przekracza bezpoœredniš sytuację,odnosi się do czegoœ poza niš, sji uprawianej przez Jarnesa Fernandeza.On to rozwinšł idee zwišzane ponad,przed,za,etc.Za symbolicznym transcendentalistš Ralphem z rolš metaforycznej wyobraŸni w zachowaniu.Formułowana tu kon- W.Emersonem i Burke'emţl,Fernandez twierdzi,że transcendencja cepcja konwersji unika "ontologizowania" tego zjawiska,poszukiwania może być okreœlona jako budowanie terminologicznego pomostu,gdzie jego poziomu egzystencjalnego,wymiaru duchowego,czy mistycznego. jedna dziedzina jest transcendowana czy przekraczana,jeœli patrzy się Stara się pokazać konwersję jako proces społeczny i kulturowy.Nie na niš w terminach rzeczywistoœci ponad niš. wychodzi poza empirycznš,manifestujšcš się w działaniach i artykułu- Użytkujšc ideę Fernandeza ruchu - transformacji w przestrzeni ja- jšcš doœwiadczenie w znakach kulturę.Dokładniej mówišc,nie wy- koœci za pomocš języka metafory,przez konwersję w jej aspekcie języ- chodzi poza działanie i język.Fernandeza pojęcia kulturowej przestrze- kowym będziemy uważać transcendencję w znaczeniu ruchu "wyżej", ni jakoœci ruchów w kulturowej przestrzeni jakoœci sš tu szczególnie gdzie rzeczywistoœć "ponad" okreœlana jest w terminach sakralnych,an- przydatne.Przestrzeń ta jest językowo skonstruowana z kulturowego tystrukturalnych. Taki jest poziom kolektywnej retoryki konwersji. leksykonu znaków - obrazów,tropów,które nie sš wyłšcznie właœciwo- Szczególnym wymiarem,w którym dokonuje się ruch za poœrednic- œciš języka poetyckiego lecz ekspresywnego języka kultury w ogóle. twem metafory jest wymiar "tego œwiata" i "innego œwiata",gdzie w Człowiek nie tylko wyraża w języku postawę klasyfikujšcš,kategoryzu- przypadku konwersji religijnej "inny œwiat",o którym się mówi ma jšcš czy typizujšcš w sposób logiczny.Orzeka on o rzeczywistoœci w charakter sakralny i w jego terminach okreœla się wspólnotę konwersji. sposób afektywny,oceniajšcy i waloryzujšcy.Oto dlaczego tak ważne W oparciu o studium przypadku,to jest analizę retoryki jednego z no- jest badanie specjalnego tropu - metafory.Mianem tropu okreœla się wych ruchów religijnychs2udało mi się ustalić cztery cechy retoryki kon- wszelkie wypowiedzi przenoœneţb.Metafora to najważniejszy spoœród wersji,które,jak utwierdza nas lektura pism Fernandeza,Kanter,Tur- tropów,w którym zespół wyrazów uzyskuje odmienne znaczenie od nera,zdajš się mieć charakter ogólny i powszechny.Za pomocš retory- znaczeń poszczególnych wyrazów.Jest to nowe zestawienie semantycz- ki konwersji następuje: ne.którego nie da się odtworzyć przy użyciu innych wyrazów.Metafora - dekonstrukcja tego co œwiatowe i rzeczywiste, z jej podstawowymi funkcjami,wyróżnionymi już przez Arystotelesa7ţ, - zastšpienie tego co œwiatowe utopiš konwersji, amplifikacji i deprecjacji,to jest dodawania lub odejmowania komuœ/ - tworzenie œwiętej historii oraz czemuœ wartoœci,dokonuje ruchu,zmiany w przestrzeni jakoœci,ponie- - wywoływanie wizji. waż zmienia treœci obiektów,o których jest orzekana.Najważniejszymi obiektami sš ludzie desygnowani przez zaimki ja,my,ty,oni ţ.Meta- fora jest najbardziej znaczšcš formš w ludzkiej komunikacji, najbar- DEKONS'I'RUOWANIE RZECZYWISTOŒCI "TEGO ŒWIATA" dziej "dynamizujšcš" ruch w kulturowej przestrzeni jakoœci,która jest przestrzeniš semantycznšţţ.Kulturowa przestrzeń jakoœci,jej wymiary Retoryka konwersji zwišzana jest ze szczególnš,mówišc językiem mogš być badane,gdyż można wyznaczyć jš przez identyfikowanie lek- Ricoeura hermeneutykš destrukcjiţ3,która zmierza do zburzenia kon- sykonu metafor.W centrum uwagi muszš pozostawać tożsamoœci,obra- wencjonalnych struktur oczywistoœci i problematycznoœci doœwiadcze- ţ1 158 Kolektywna konwersja 159 nia i zastšpienia ich nowymi problemami,ha które przygotowane sš go' UTOPIA KONWgRSJI towe,ideologiczne formuły odpowiedzi.Doœwiadczenie "tego œwiata" w ogólnoœci jest dekonstruowane.Odpowieclnio wszelkie realistycţrţ, czy "œwiatowe" konteksty rozumienia głoszonego apelu konwersji sš Przeciwstawiajšc się "œwiatowym kategoriom" interpretacji,ruch dekonstruowane z wyprzedzeniem,aby zapobiec osłabieniu te ' " konwersji okreœla siebie metaforycznie jako "czas",albo jako "dro aţ cznoœci.Głoszone jest przekonanie o powszechnym,indywid 1km i ţ nawrócenia8ţ,Metafor tych używa się dla okreœlenia transformacji gzy społecznym upadku czy zepsuciu.Czyli,jak mówi Fernandez stwier- transcendencji stanu nieadekwatnoœci.Metaforyczna retoryka konwer- dza się nieadekwatnoœć jakiegoœ rodzajuţ4 ' sji służy wszakże formułowaniu twierdzeń o stanie adekwatnym, - Z drugiej strony wszelkie do dotychczasowe ideologie reformatorskie c2y rewolucyjne,rzawołujšce którego wzywani sš spodziewani konwertyci.Jest to zatem tworzenie do walki ze złem,czy nieadekwatnoœciš "tego œwiata" uważane sš za utop konwersji.Za pomocš retorycznych œrodków tworzy się utopijny fałszywe.Na przykład samo pojęcie spravţiedliwoœci jest dekonstruo- ideał wspólnoty.Nosi on wszelkie cechy charakterystyczne dla myœlenia wane i zastępowane apelem miłoœci do nieprzyjaciół i niesprzeciwiania utopijnego,tj.totalnie dualistycznego,proponujšcego urzšdzenie œWia- się złu,co miałoby stanowić istotę Ewangelii.Takš gotowš ideologicz- ta upełnie od nowa,według alternatywnego wobec rzeczywistoœci idea- nš formułš generalnej odpowiedzi na pytanie o Ÿródło wszelkich pro- , łu.Dla przykładu retoryka konwersji ruchu neokatechumenalnego o blemów może być na przykład formuła głoszšca fałsz zasady sprawie- œwiatowym zasięgu moc utopijnego apelu konwersji wišże z obietnicš dliwoœci "tego œwiata",która to formuła daWałaby odpow na pyta- widzialnej konkretyzacji ewangelicznego ideału narodzenia się na nowo nie o Ÿródła problematycznoœci i nieadekw iedœ (J 3,7).Niejasne pojęcie "narodzić si ' atnoœci współczesnej społe- ę na nowo' zyskuje na pozór Wy- czno-historycznej egzystencji. raŸniejsze odniesienie - nie "sprzeciwiać się złu i "kochać nieprzyja- ciół.Głosi się zatem utopię "kochania totalnego","całkowitego odda- o nasza konce c a nia".Jest to utopia budowania idealnej wspólnoty miłoœci. Wierzyliœmy cišgle,że prawdš jest nasze prawo alb p j sprawiedliw - œci i w jej imię poœwięciliœrny miłoœć; sšdzimy ustawicznie wszystko i wszystkich, poczynajšc od osób nam najbliższych (żony,męża,ţzieci,braci) aż do tych,którZy Na nowo pojawia œ ę wœród ludzi okrzyk "popatrzcie jak oni się miłujš",wzywgjšc zajmujš najwyższe miejsca w społeczeństwie. ich do nawrócenia . Dekonstrukcja wszelkich możliwych rath interpretacyjnych i porów- Retoryka konwersji przedstawia ideał moralnej całoœci,communţ- nawczych,których możnaby użyć do scharakteryzowania nowego ruchu tas,w której łudzie żyjš w pełnym braterstwie9o.Stwierdzamy tę cechę konwersji i ulokowania go w porzšdku "tego œwiata",szczególnie zasłu- retoryki konwersji,nie wdajšc się tutaj w dyskusje prowadzšce antro- guje na uwagę.Jest to zwišzane z usiłowaniem zachowania,przy użyciu pologów i socjologów do tez o konsekwencjach ontologicznych,czego œrodków retorycznych,sakralnej niepowtar2alnoœci i wyjštkowoœci ru- przykładem jest teza Fernandeza,że ruchy rewitalizacji,ruchy konwer- chu konwersji.W istocie "œwiatowa" perspektywa jest zupełnie zanego- sji bazujš na poszukiwaniu transcendencji jako nowej rekonstrukcji ca- wana.Żywo zaprzecza się jakoby ruch konvţ,ersji był zwykłym ruchem łoœci "My .Podobnie już Charles H.Cooley starał się w ykazać,że społecznym.Zamiast tego,aby uniknšć "œţ,ţiatowego" czy œwieckiego stosunki bezpoœrednie w grupach pierwotnych wytwarzajš uniwersalny języka,jest on definiowany np.jako "czas nawrócenia"Rţ albo za po- ideał "My" - moralnej w pólnoty,moralnej całoœci,w której zatopione mocš innej metafory, podkreœlajšcej liţinalnoœć, przejœciowoœć, sš indywidualne umysły.Powszechnoœć doœwiadczenia grup pierwot- odchodzenie od codziennych typizacji.Dekonstruuje się je, aby przy- nych w socjalizacji byłaby przyczynš powszechnoœci ideału "My" - rno- gotować przyjęcie transformacyjnych sposobów interpretowania do- ralnej wspólnoty,na którym opiera się apel konwersji.Niewštpliwie w œwiadczenia społecznego i kulturowego o cf-idrakterze konwersji. ideologii ruchu konwersji przedstawiany jest ideał takiej wspólnoty,a z drugiej strony stwierdza się,że ludzie nie mogš go sami,własnš wolš bezpoœrednio posišœć.Przedstawia się za to obietnicę,że kolektywţie 160 Kolektywna konwersja 161 mogš oni znaleŸć się w sytuacji,w której będš mogły dokonać się zmia- ny,które ewentualnie doprowadzš ich do stanu wspólnoty93.Taka uto- ; Ze zdziwieniem byliœmy œwiadkami Słowa,które stajšc się ciałem wœród ludzi biednych,przyjmujšcych je z radoœciš prowadziło do narodzenia się wspólnoty pia konwersji - utopia wspólnoty miloœci jest głoszona jako restaaraCja trwajšcej w modlitwie,prowadziło do zdumiewajšcej liturgii,jako że była ona od- pierwotnego stanu.Jak zauważyl slusznie Max Scheler dla ruchu reli- powiedziš tylu braci,którzy pełni grzechów - błogosławili Pana,który na nich wej- gijnego istotne jest,że odnowa,przemiana nigdy nie majš kierunku rzał9ţ. prospektywnego,lecz retrospektywny,jako "powrót do Ÿródeł",na przyklad do KoŒCiOla pierwOtnego. Ja wcale nie spodziewałem się tego,co powoli zaczęło się rodzić,jak również nie oczekiwałem tego,co teraz powstaje w tylu narodach œwiata9ţ. Homo rełigiosu nie pragnie nigdy œwiadomie nauczać czegoœ nowego,lecz głosić "prawdy stare . Te nadprzyrodzone ramy interpretacji ruchu konwersji wytwarzajš sy- tuację,w której wszystkie celowo stosowane metody i strategie konwer- sji,funkcjonujšce w tym ruchu,majš dla jego uczestników równie TWORZENIE ŒWIĘTEJ HISTORII nadprzyrodzony charakter.Stajš się one "niewidzialnymi","przeŸro- czystymi" narzędziami konwersji,której autorem,zarówno dla jedno- stek,jak zbiorowoœci jest wylšcznie nadprzyrodzony konwertor.Dlate- Gloszšc liminalnš rzeczywistoœć ruchu konwersji jako "czasu",czy go też nie napotykajš na trudnoœci w ich stosowaniu.Historia staje się "drogi",wynosi się go ponad to,co "œwiatowe" jako rodzaj nadprzyro- nieważna wobec znaczenia momentu pojawienia się nowego ruchu ko- dzonej rzeczywistoœci i w ten sposób ma on tylko quasi-historyczne nwersji.Pozostaje on w centrum hagiograficznego schematu czasu.Po- umiejsCOwienie.Retoryczne tworzenie œwiętej historii ruchu konwersji dobnie Bryan Wilson twierdzi,że ruchom konwersji wspólna jest elip- posluguje się argumentacjš teleologicznš,a nie przyczynowo-skutkowš tyczna perspektywa historyczna od poczštków Ÿródeł do wlasnej nauki. oraz hagiograficznš idealizacjš ruchu.Przedstawia się zatem quasi hi- W perspektywie tej dominuje czas teraŸniejszy,powołanie chwili,"dzi- storyczne sprawOzdania dotyczšce poczštków i rozwoju ruchu.Przywo- siaj",kiedy to dawana jest oferta nawrócenia9s. luje się miejsca i osoby twórców,streszczajšc także ewentualnie wyda- rzenia w porzšdku chronologicznym. W takim sprawozdaniu brak wszakże zwišzków przyczynowo-skutkowych pomiędzy wydarzeniami. WIZYJNA METAFORYKA Dzialania i wydarzenia opisywane sš,jak gdyby nie były wcale zamie- rzone,lecz jak gdyby byly rzšdzone przeZ jakšœ teleologicznš logikę, Ostatnia,zidentyfikowana tutaj cecha retoryki konwersji odnosi się jakby ujawnial się w nich boski telos jako właœciwa przyczyna ruchu. do tworzenia przy jej pomocy wizji,które sš podzielane przez kolektyw- Na przykład twórca Neokatechumenatu mówi: ne audytorium spodziewanych konwertytów.Turner stwierdzil słusz- 1 nie,że wizjonerzy i esteci dajšcy impuls profetyczny lub artystyczny Przyszedłem żyć poœród ubogich,mieszkajšcych w barakach Madrytu,nie wiedzšc, zdOlni Sš do metafOryCznej innowaCji i prZyCišgania zWOlennikÓw,któ- że Bóg miał w tym swój plan,którym dziœ sam jcstem zdumiony,jestem zdziwiony rzy reorganizujš swoje doœwiadczenie spoleczne i kulturowe dzięki do- i przest zony,bo wiem,że prawdopodobnie nie wypełni się on bez bardzo wielu starczonym im nowym znakom - obrazomţy.Abstrakcja najzupełniej cierpień . obca jest retoryce konwersji.Metaforyczny innowator ma obrazowy sposób myœlenia o charakterze bezpoœrednim,osobistym,konkretnym. Historia ruchu przekształcona jest zatem w narrację hagiograficznš o kolektywnym bohaterze,w której starannie unika się przedstawiania Jego idee nie sš dyskursywne lecz tworzš sekwencję obrazów.Przecho- dzi on od jednego obrazu,zbudowanego z metafor,do następnegoiţţţ planów,celowych działań i strateg.Jest to narracja o łańcuchu cudÓw Za pomocš metafor retoryka konwersji niesie sensy kreacyjno-wyobra- i niespodzianek. żeniOwe.Apel do wyobraŸni jest antytezš logicznego apelu do rozu- 163 162 Kolektywna konwersja Używajšc kategor Romana Jakobsona,jest to jęZyk,w którym mu .Wspólnota,communitas ma uproszczonš społecznš strukturę, dorninujš funkcje poetyckie i fatyczne językal0ţ.ţznacZa to,że kod lecz szczególnie rozwinięty system ideologiczno-mityczny.Turner wy- tego języka odnosi się sam do siebie.Ponadto języţ ten 5ł uży podtrzy- kazał,że tak,jak istniejš symbole struktury społecznej,tak s„riio ist- acji,poczucia przynależnoœci do wspólnoty niejš symbole communitas.Nagoœć,ubóstwo,oddzielenie,wędrówka maniu komunik i podziela- sš częstymi symbolicznymi wyrazami dochodzenia do wspólnoty wye- nia doœwiadczeń w terminach tego języka.Podstawowyţt Pozostanš mancypowanej z ram konwencjonalnej struktury społecznej.Ponieważ obraZy analogiczne. transformacja stanu,odejœcie od codziennych typizacji wyznaczajšcych odzinie w Na- miejsce w strukturze społecznej sprawia,że sytuacja,w której znajdujš Zwiastowanie,noszenie w łonie,narodzenie i życie ukryte w małej r zarecie,gdzie będzie dalej rósł,aż dojdzie do wieku,w któz-ţ,m zdolny będzie wy- się konwertyci jest wieloznaczna,odnoszš się do niej specjalne symbole pełnić misję powierzonš Mu przez Ojca: sš to fazy,które wszy5tkie pragniemy - œmierć,ciemnoœć,pozostawanie w grobie,noszenie w łoniel02.Także ţ przebiec w przekonaniu że przez nie Koœciół będzie się mógł odnoţţcţ by sprostać Eliade pisze,że ryty inicjacji zakładajš regressus ad uterum,powrót do ţ nowym czasom i służyć dzisiejszemu œwiatul0g. łona,gdzie,jak się uważa,można zaczšć nowš egzystencjęt03.Wspól- ţ notę konwersji przedstawia się wreszcie jako sytuację bezczasowš,jako ‚'œ Takie analoficzne obrazy przechodzš w metafory.Porówţanie jest tyl- wieczne teraz,dzisiaj,moment "w i poza czasem".CZas strukturalny, ko krokiem do utożsamienia.Metafory sš œrodkami,dzięţl którym od "œwiatowy",nie rna dla niej zastosowania.Wspólnota konwersji żyje w k "jak gdyby","podobne do" przechodzi się do "to ţest tţrn ţů Na tym jakby przedłużonym w nieskończonoœć czasie właœciwym sytuacji wyłš- polega istota symbolicznego realizmu,charakterystyţznegţ dla nowego czenia i wyizolowania podczas obrzędów inicjacji,w czasie których każ- ţ ruchu religijnego.Polega on na odrzuceniu poœrednictwa Qoţęcia,wyo- dy dzień jest tym samym dnieml04. brażenia,to jest tego,co semiotyka nazywa "znac2one ţ ,‡tgnifi‚),po- Oparte na materiale antropologicznym analizy retoryki communitas między "znaczšcym" (signifiant) i odniesieniem.Noœnik záaczenia,sło- dokonane przez Turnera potwierdzajš uniwersalny charakter zidentyfiko- wo-obraz jest utożsamiane z rzeczywistoœciš oznaczan. wanej tutaj jako tworzenie wizji cechy retoryki konwersji.Ta cecha reto- ryki konwersji umożliwia nieustanne wynoszenie doœwiadczenia uczestni- Okres tego noszenia w łonic i dokonujšcego się tarn wzrostu to ţ,ţaœnie neokate- ków ruchu ponad perspektywę "œwiatowš" bez koniecznoœci jakichœ spec- chumenatl09, jalnych,mistycznych uzdolnień z ich strony.Retoryka ruchu dostarcza im gotowych zasobów wizyjnych ujęć rzeczywistoœci,stale wzbogacanych i Przedstawiony powyżej opis retoryki konwersji ttla chafakter wstęp- pomnażanych przez wirtuozów metaforycznej inwencji konwertorów. ny i powinien być uzupełniony bardziej szczegółowymi aţralizarni roz- maitych ustnych komunikatów nawracajšcych. Proţ,adZlłoby to do Ja skomponowałem pewien hymn.Ja w ogóle ułożyłem niektóre œpiewy dla drogi głębSZej znajOmOœCi prOCeSu,w ktÓrym dekOnStrultţja tego "œwiata", neokatechumenalnej,jako że Pan uczţnił mnie artystš.Muszę układać pieœni,ma- konstruowanie utopii konwersji,tworzenie œwiętej historii f wywoływa- lować dla Drogi i tyłe innych rzeczyl0. nie wizji sš możliwe za pomocš œrodków językowyţh.Takie studium ideologii konwersji i jej retoryki stanowi koniecznš podstaţ'ţę głębszego Mówišc obrazowo,konwertor - wirtuoz metaforycznej innowacji,kom- rozumienia struktury narracji biograficznych konwertytóvJ do nowych ponuje i maluje konwersję.On nie tylko wynajduje metaforyczne œrod- ruchów religijnych. ki wyrażania ideału konwersji.Jako religijny innowator tworzy opera divina,sakralnš dramaturgię wspólnotowej konwersji.Typem idealnym pozostaje język wizyjno-wyobrażeniowy,to jest taki,który nie ma jas- nego odniesienia.Na przykład: To zanurzenie się w krzyżu miało swój znak w zanurzeniu się w wodzie, sym- bolu œmierci Jezusa, w imię Ojca i Syna, i Ducha ŒwiętegolOfi. 164 Kolektywna konwersja 165 jednego autora,lecz wielu partnerów.Sztywne uregulowanie działań RYTUAŁYKONWERSJI nie zmnieJsza,lecz zwiększa skutecznoœć komunikowanych znaczeń. - Rytuał to symboliczno-ekspresywnyţ spekt zachowania.Najpełniej wy- raża się on w zbiorowych ţiałaniac religijnych.Funkcja ekspresyw- na,czy komunikacyjna,anie funkcja informacyjna jest najważniejszš ZNACZENIE RYTUAŁU tuału.Aby wypelnić swe komunikacyjne zadania,rytuał za- funkcjš ry ormizm wobec reguł,obfituje w redundancję,to jest powta- kłada korţ Pozostał do omówienia trzeci wymiar kolektywnej konwersji reli- rzanie znaczenia,stylizacjewzorów działań i dramaturgizm,czego wy- gijnej - wymiar rytualny.Przymiotnik "kolektywna" czy "zbiorowa", nikiem je5t wyszukany i ceremonialny charakter rytuału.Rytuał jest okreœlajšcy konwersję niesie tutaj ze sobš jeszcze inne znaczenie,od- zespołem symbolicznych aktów komunikujšcych głębsze znaczenie.W mienne od poprzednio już przedstawionych znaczeń kolektywnej kon- przypadkţ rytuału religijneBo komunikowane sš znaczenia oddzielajšce wersji,które zostały omówione jako społeczny i deologiczny wymiar od codzieimej rzeczywistoœci odnoszšce się do œwiętego porzšdku,trans- konwersji.Rytuały majš charakter kooperacyjny ."Kolektywnoœć" to co œwiatoweţoů odnosi się tutaj właœnie do kooperacji działań religijnych wielu nawra- cendujšc ł religijny wciela ideologię religijnš w dziedzinę zachowań R t canych uczestników obrzędów,którzy jako uczestnicy tych obrzędów społe y nych gdzie,jak pamiętamy,język ideologii religijnej jest języ- nie oddziałujš wówczas na siebie i ze sobš nawzajem,lecz razem wyko- kiem metaforycznym,obfitujšcyrn w znaki-obrazy.Rytuał to seria upo- nujš działania religijne.Konwersj a nie jest spontanicznym wydarze- rzšdkowaiiych scen-aktów,odgrywanych zgodnie z naczelnym znakiem- niem,nawet w tak pozornie niekontrolowanych przez organizację przy- bra Dla przykładu rţ'tuał Eucharystii jest ceremoniš opartš na padkach,jak słynne krucjaty Billy Grahama.Konwersja dokonuje się o ze ţ,ristycznego Ciała Chrystusai2i.Przez uczestnictwo w rytual- poprzez rytuały grupoweiil.Działanie religijne to takie działanie,któ- nych aktach dokonuje się Iransformacji doœwiadczenia siebie i œwiata re œwiadomie zmierza do uœwięcenia działajšcego lub jego zbawie- rzez ich zţczestników,zgodnie ze znaczeniem przekazanym przez me- niair2. Kulturowe wzory działań religijnych składajš się na obrzędy, P f retorykę.PrzezrVtuał i towarzyszšcy mu język ideolog reli- œlajšce właœciwe zachowanie się czlowie- a oryczn –czestnicy wchod2š w uporzšdkowany œw czyli reguły postępowania okre ii3 glţnej ich iat symboli.Rytuał ka w stosunku do rzeczy œwiętych - w stosunku do sacrum .To dzięki religijny k5ztałtuje zatem i ujednoznacznia złożonš treœć doœwiadczenia obrzędowi wiara staje się intersubiektywnym,społecznym wydarzeniem charakterţ5tycznš dla œwiata.Rytuał sakralny mobilizuje nadprzyro- - religiš we właœciwym tego stowa sensie.Działania religijne majš za- ţ w przypadku religii jest to byt osobowy,w przypadku ma- sadniczo grupowy charakter ak wskazywali Wach i Durkheim.To one siły osobowa - w celu osišgnięcia lub prze ,j rra gii siła be2 ciwdziałania transfor- obrzęd sprawia,że religia jest systemem symboli,które oddziałujš ů niacji stanzf człowieka (ewenlualnie natury).Uczestniczy się w rytuale po- Obrzęd czyni symbole religijne sarnbolicznymi aktami o performatyw- orusza,transformuje doœwiadczenie,lokuje w lepszym miej- nym,sprawczym charakterze.Obr.zęd religijny jest procesem rytual- Œ u kult powej przestrzenijakoœci,okreœlonej przez ideologię religijnš. nym.Rytuał religijn to reli ia w d2iałaniuil5.Co to jest zatem rytuał? uał religijny składajš się r ozmaite elementarne działania. Na ryt Rytuał nie jest jakimœ typem działatzia,lecz raczej wymiarem działania, Anthony ţallace zaproponował w swoim klasycznym studiumi2ţ nastę- charakterystycznym dla niego w rrtniejszym lub większym stopniu. takich elementarnych działań rytualnych: Trzeba pamiętać,że obok rytuałów kolektywnych istniejš rytuały sa- p modlil e ţ e zwracanie się do sił nadprzyrodzonych; motne i interpersonalne.Rytuał nie jest synonimem bezwzględnie kon- anie taniec i œ ieţţţ formistycznego i bezrefleks ne o d2iałania,choć taki sens przypisywał - muzykovJ f olo iczne p posty, - ćwiczenia 1Z j umartwienia,czuwania bez snu,mil- działaniom rytualn m Robert Mertoniiţ.Rytuał jest to system działań ţţ ćzenie,zmţczenie fizyczne; o doskonałym porzšdku.W przeciwieństwie do gry,zabawy,czy zwy- - zachęcanie Przez zwracaniesię do innych w roli przedstawiciela bóstwaů kłej rozmowy,w nik działania r tuţlnego jest zupełnie pewny i przewi- ' dywalnyiis.Rytuał doskonale bowi em koordynuje działania nie tylko - recytowaţie kodu wierzeri; 167 166 Kolektywna konwerS Zmiana - symulacja, naœladowanie eczy; oddzielenia, faza przejœcia oraz inkorporacji, czyli wcieleni ţe kr z s sta - mana, to znaczy kontakt Ze wŒ ystkim, co jest obdarzone siłš magicz- nawykowych interakcji w zwišzku zmi st t sńków, aby ţ'dy yć nš; Rytuały przejœcia dramatyzuţš n y y ż rytuałami kry- ; - tabu, to znaczy unikanie kont doń jednostkę lub grupę. Rytuały przejœcia nazywa te Ważnymi - uczta, jedzenie i picie Œw aktu; z su ż ciowe o, ponieważ zwišzane sš przede wszystkim z i tych pokarmów ; jednostki. - ofiara, składanie daróvţ; momentami rozwoju fizycznego i społecznego dojrzewania ' - zgromadzenia, procesje, s Każda z faz rytuału przejœcia polega na zmianie często rwszej, w tliwoœci interak- - inspiracje będšce zmianš p tk kutek interwencji nadprzyrodzonej ; cji, co jest w szczególny sposób udramatyzowa e W f zlnterakcji z do- - symbolizm czyli używaţie obiektów symbolicznych. fazie separacji następuje ograniczenie, lu zap y ków est tychczasowš grupš. Częstym symbolem zerwa . W fazie nia t ch stosun j ţ g.ţdizolowa- odwoływanie si do metafor œmierci i dramat zac a te o aktu RODZAJE RYTUAŁÓW dru ie ednostka wchodzi w interakcje w nowyrn yyţh relacj i,W fazie a poddan jest p‚ m do knter kc z da nymi mi ale już z Rytuał,na który składajš takie elementarne działania jest dec - grupa 'charakter się ę dujšcš siłš integrujšcš WSpólnotę religijnšl24.Konkretny rytuał jest na pozycji członka nowej grupy.Rytuały przejœcia c ósób ţše grupy w ogół bardzo złożony.Skl ad a się nań co najmniej kilka typów elementa- kolektywny.Obejmujš ni30tylko osoby,ale klasyto grup nowicjus ţ rnych działań rytualny ů owan ch rzez antropologów. pewnych okolicznoœciach.Szczególnie dotyczy ů W e zysy ch, identyfik y ziejrozwiniętš przedsta- ruchach konwersji.Rytuały przejœci arzysz .e ůe pew Wœród rozma tylh kpolOg rytuałów najbard rawia ce nas mteresuje grupy.Charakty y ţ g ien wił Wallace t m ţmy rytuały terapeutyczne,czyli uzd j‚, cji jednostki lub,co na w racow waniu nowych stosunków. leczšce. Dalej należy ţ,ţyróżnić rytuały służšce kontroli œrodowiska porzšdek zmian polegajšcy ypuał rzejœcia nie sš p ţ>ţţlle,czyn Vţ11=u=ů=ţţY-ţţ -, m systernie ak i w tym,a pomnażajšce pożšdane Skutki i rytuały odgadywania,kiedy to trzeba interakcji w opuszczany , raay i autoryiciu.nyţtţały terapeutyczne i technologiczne zuaţaţţyţy ţo ryruatow iuewv fikac i to est wszystkie te rytuały cykhcznte ţ się w kategorii zwanej przez Turnera rytuałami chronišcymi od nie- społeczne ideały intensy j, ţ jš system nowych I szczęœć (ang.rituals of aţţction).Ważnš gţpę rYtualnš stanowiš rytuały powtarzane,które w symboliczny sposób przypornin h problematycz- I ideologiczne lub inaczeţ rytuały kontroli spolecznej.Chodzi tu o takie wierzeń i zachęcajš do sto więc sług ţ podtrzymy sowania wartoœci r rytuały,które kontrol f rmistycznym,zachowaw- nych sytuacjach życia codziennego,a ch kte- ţjš w kierunku kon o ţ I czym działania uczestnlţóW na rzecz grupy jako całoœcil2ţ.Po pierwsze ry.Rytuały intensyfikacji dotyczš kryzysów kolekty kacjhi wzmocnie- ţ zaliczymy do nich ryttţały rzejœcia w sytuacjach obejmowania przez rze periodycznym,regularnym .Chodzi o int y sy ych chodzi o il jednostki nowych rół. ţ t pł rzejœcia uczy uczestników nowych sto- nie zwyczajowych stosunków i interakcji.W stosunków i r tuałach t ' sunków i ról,oznajmia y p nicjuje do nichl2s. dramaturgiczne przedstawienie,przypomnienie działa za- charakteru Arnold van Gennţ ţe publ it trzy sekwencje ceremonialne towa- interakcji w danym systemie.Rytuały intensyfikacji prze ciW 1š go,czy sputeczlirţv uţ innego.Wyróżnił w rarnach rytuaiu ţ1ţţţţţ=u wctrozona. z>zięxi ţylll ţţ=ţ ' -y ji s szczego- ryty oddzielajšce (fr.>ţites de s‚paration),ryty marginalizacji (fr.rites uporzšdkowanie i kontrola instytucji.Rytuały intens fika tek u intera- de marge) i ryty włšcţaţšce (fr.rites d'agregation)129.W termi iof g lnie bogate w œrodkib mbol z y Od Œku c oœ d kon Turnera jest to faza pţ liminalna i postliminalna,c y kcji,w których e e j reliminalna oli wzrnacniana 168 Kolektywna konwersja 169 jest przez regularne wykonywanie rytuałów intensyfikacji.W instytu- KOLEKTYWNY RYTUAŁ REWITALIZACJI cjach religijnych rytuały intensyfikacji majš zarówno krótsze cykle,na przykład tygodniowe,jak i dłuższe,na przykład doroczne.Najbardziej rozwinięte rytuały intensyfikacji to takie rytuały, które wykonywane sš W tytule tej częœci studium zostało wprowadzone pojęcie rytuału kon- przez członków powstałych wspólnot aby realizować zamiary nieosišga- wersji. Czy jednak rzeczywiœcie można wyróżnić specjalny typ rytuału lne w innych instytucjach społecznych. Dotyczy to właœnie wspólnot konwersji? Mówišc o rytuale konwersji mam na myœli raczej modus, tryb, konwersji. Rozbudowanie rytuałów intensyfikacji przeciwdziała groŸ- ţ sposób użycia wymienianego przez antropologów repertuaru rytuałów bie powrotu do starego systemu,któremu wspólnota konwersji przeciw- uwalniajšcych od nieszczęœć,rytuƒłów przejœcia,rytuałów intensyfikacji, stawia się.W końcu należy powiedzieć o rytuałach interakcyjnych jak zbawczych i innych.Ten sposób użycia w przypadku konwersji kolektyw- tabu i inne zobowišzania w interakcjach społecznych oraz o rytuałach nej polega na wybitnie kolektywnym charakterze używanych rytuałów. rebeliil33.Rytuał rebelii zidentyfikował Gluckman w 1954r.134.Nor- Egzorcyzmy,uzdrowienia,zmiany statusu podczas inicjacji czy scruti- . bek nazwał je rytuałami konfliktu.Michaił Bachtin na podstawie ich nium,rytuały zbawienia,w końcu rytuały kontroli wspólnoty i intensyfi- funkcjonowania w kulturze Renesansu pokazał,jak łamanie reguł,wy- kacji jej wiary praktykujš naraz całe grupy ludzi.Co więcej praktykujš je rażanie wrogoœci w rytualnych formach pełni funkcję katharsisl35. oni z intencjš transformacji społeczeństwa i kultury.Wallace nazwał rytu- Odmienny typ rytuałów,szczególnie ważny z punktu widzenia kon- ałami rewitalizacji rytuały użytkowane dla celów transformacji stanu kul- wersji,to rytuały zbawcze,polegajšce na odrzuceniu starej jaŸni i tury i społeczeństwal39.Rytuały konwersji sš właœnie takimi rytuałami re- odrzuceniu tego œwiata.Wallace nazywa je rytuałami tożsamoœci religij- witalizacji.Użytkujš wszelkie możliwe rytuały,a zwłaszcza rytuały przejœ- nejl36.Zbawienie można bowiem pojšć jako rozwišzanie kryzysu tożsa- cia,intensyfikacji i zbawienia na raz dla wielkiej iloœci osób.Takich rytua- moœci z powodu braku identyfikacji,samookreœlenia się w zwišzku z łów nie sš zdolne zaoferować konwencjonalne instytucje.Ich noœnikami wartoœciami religijnymi i moralnymi,a więc nie tylko z powodu braku sš ruchy rewitalizacji wartoœci i tożsamoœci grupowych,zmierzajšce do tożsamoœci społecznej.Zbawienie jest wartoœciš religijnš.Wœród rytua- stworzenia nowej kultury w communitas - ruchy konwersjil4ţ. łów zbawczych antropologowie wyróżniajš ekspiację,pokutę i dobre Przedstawiony schemat zawiera typologię rytuałów,które brane uczynki,w przypadku gdy tożsamoœć nie jest całkowicie zagrożona.Je- . kolektywnie w użycie przez transformacyjne wspólnoty stajš się rytua- A ţ ů œli tożsamoœć jest zupełnie zagrożona,to zastosowanie majš rytuały łami reWitalizacji - rytuałami konwersji. opętania i ich antynomia,to jest egzorcyzmy.Odpowiednio opętanie A.R tuał chroni ce od nieszcz ' prowadzi do akceptacţi,a egzorcyzm do odrzucenia dwoch lub więceţ ęsc ~ţ. ţůr* 1 sprzecznych tożsamoœci,z których każdej wolno,w przypadku opęta- 1.Rytuały terapeutyczne nia,a w przypadku egzorcyzmu zabrania się,kontrolować postępowa- 2.Rytuały technologiczne nie i ndywiduum.Opętanie i egzorcyzm to społecznie usankcjonowany - rytuały protekcyjne .ţ Y ;ţ ţ' ţ rytuał odmiany (ang.alternatćon) tożsamoœci.Dalej wœród rytuałów - rytuały intensyfikacji zbawczych wyróżniamy rytuał prorokowania (albo szamanizmu),pole- - rytuały odgadywania gajšc na zast ieniu ţedneţ tożsamoœci innš.I wreszcie mam r tuał y šp y y umożliwiajšcy doœwiadczenie mistyczne,konkretniej,pewne procedury B.Rytuały ideologiczne (społecznej kontroli) rytualnie do niego prowadzšcel3ţ.Procedury te obejmować majš pięć 1.Rytuały przej œcia uniwersalnych etapów: przebudzenie,oczyszczenie,iluminację,noc du- - rytuały separacji szy i jednoœćţ3ţ.Wszystkie te mistyczne procedury majš wspólny temat: - rytuały marginalizacji odrzucenie "tego œwiata" z jego pokusami ciała i intelektu oraz wyłšcz- - rytuały inkorporacji ne zainteresowanie stanem duszy i jej stosunku do Absolutu. 2.Społeczne rytuały intensyfikacji 3.Rytuały interakcyjne 4.Rytuały rebelii 170 Kolektywna konwersja 171 C.Rytuały zbawcZe ' J.Wach Socjologia religii,tłum.Z.Poniatowski,B.Wolniewicz,Warsza- - rytuały ekspiacji i pokuty wa 1961,s.48-55. - rytuały "dobrych uczynków" z B 1u m e r,Collective Behavior,s.219n. - rytuały opętania 3T u r n e r,K i 11i a n,Collective Behavior,s.68. - rytuały egzorcyzmów B.K.K i 1b o u r n e,J.T.R i c h a r d s o n,The Communalization of Religio- - rytuały prorokowania (szamanizmu) ţ' Experience in Contemporary Religious Groups,"Journal of Community Psycho- logy",vol.14,April 1986,s.206. - rytuały mistycyzmu 5F.Z n a n i e c k i,Social Actions,Poznań 1936,s.553. W zwišzku z przedstawianš koncepcjš konwersji jako kolektywnej ' 6Zachowuję terminy niemieckie: Gemeinschaft i Gesellschaft ponieważ w in- transformacji w kierunku antystrukturalnej wspólnoty doœwiadcZajšcej .ţ nym znaczeniu używam terminu "wspólnota" aniżeli Gemeinschaft T”nniesa,co czynnie religijnych czynnosci zbawczych doprecyzowania wymaga poję- prawda tak właœnie przetłumaczone na ţęzyk polski.Być może należałoby dodać cie rytuału konwersji.Proponuję aby rozumieć przez rytuały konwersji okreœlenia odpowiednio: wspólnota intencjonalna i wspólnota naturalna.Zob.F. zujšce rytuały,w których kolektywne użycie repertuaru T”nnies,Wspólnota i stowarzyszenie.Rozprawa o komunizmie i socjalizmie jako takie rewitali a,rytua- empirycznych formach kultury,Warszawa 1988. rytuałów zbawczych,ideologicznych i ochronnych,a zwłaszcz ţ Tamże,s.554. łów przejœcia i intensyfikacji,służy sakralnie umotywowanej tfansfor- R Tamże,s.556. odnie ' macji antystrukturalnej.Transformacja społeczeństwa i kultury Zg y H.S c h m a 1e n b a c h,Communion - A Sociological Category w: tenże,On z ideologiš konwersji nigdy nie może być osišgnięta w zamierzonym "ƒœ Society and Eńperience,The University of Chicago Press,Chicago 1977,s.87,94. stopniu i rozległoœci.Jednakże już zmierzajšca do tego ideału wSpÓlnO- ţ 'ţ V.T u r n e r,Dramas,Fields and Metaphors.Symbolic Action in Human ta konwersji wprowadza czynnik innowacji najbardziej może Widoczny ,‡ Society,Cornell University Press,Ithaca 1974,s.45. w rytuałach konwersji.Rytuały konwersji dramatyzujţ bowiem ţţ i2Tamże,s.17,24,32n. wlaœnie F.Z n a n i e c k i,The Method of Sociology,Farrar and Rinehart,New York zamierzonš zmianę,komunikujš jš najbardziej ekspresyjnie. ţ 1934s.99. W centrum konceptualizacji konwersji jako fenomenu kolektywne- ţ i3Wach,S I go pozostaje zbiorowe działanie innowacyjne - wspólnota wsp6ldziała- ' '4V.Tu r n e The Ritj Pro s.Structure and jšca z zamiarem transformacji konwencjonalnej struktury społecznej, Kegan Paul,London 1969,s.145. Anti-Structure,Routlege and i adomoœ- 15Pierwsza re ł B Asyżu, z charakterystycznš œwiadomoœciš "My",różnš od zwyklej œw , gu a raci Mniejszych (1221),w : Pisma œw.Franciszka z ct grupoweţ,podzielajšca doœwiadczeme wartoœci sakralnych. Warszawa 1976s.45-80. Do działania połšczonego transformacyjnej wspólnoty dochodzi '6Wach,Socjologia religii,s.62. 'ţ T u r n e r The Ritual Process,s.96. dzięki symbolicznej interakcji nawracajšcego i nawracanych,pţzostajš- 1R cych pod współpracujšcym kierownictwem konwertora.W procesie Wach,Socjologia religii,s.129. ţ,ţ!-.ţţ ţţţ rţ,ţţ; tym brana jest w użycie ideologia ruchu transformacji,ksţtałtujšca zţ Turner,The Ritual rtion,s.432n. œwiadomoœć zbiorowš konwertytów,wyrażona w retoryce delţonstruk- 21M.B b oc ,s.128. 1ţţ ţţ w cji dotychczasowej kategoryzacji rzeczywistoœci,utop konwer5ji,œwi - W a c h,Socj logd Thou ChI30 Scribner's Sons,New York 1958,s.lln. `ţ tej historll i metaforycznej,wizyjnej inwencji.Wreszcie ko lektywny 2ţ Turner,Dramas,Fieldsand Metaphors,s.106n. wymiar majš rytuały konwersji,w których wespół występujš tţţzestnicy' 24Tamże,s.106; tenże,Metaphors of Anti-Structure in Religious Culture,w: wspólnoty,a które ekspresyjnie komunikujš i sprawiajš za znierzonš red.A.W.E i s t e r,Changing Perspectives in the Scientific Study of Religion,John zmianę członków wspólnoty.Wspólnota konwersji,retoryka ţonwersji Wile and Sons,London 1974 s.63-84. Y Q i rytuały konwersji wyczerpujš analizę zjawiska konwersji kolektywne, 2ţ Turner,The Ritual Process,s.137n. adana w Z n a n i e c k i Social Actions,s.63. która jako proces zachodzšcy w czasie powinna dalej być b A.S c h u t z Common-sense and Scientific Interpretation of Human Action, zwišzku z rozwojem i działaniem ruchu konwersji. w: tenże The Problem of Social Reality.Collected Papers,t.I,s.3-47. zR Tamże,s.16. 172 Iţolektywna konwersja 173 29Tamże,s.16n. M.B.M c G u i r e,Testimony as a Commitment Mechanćsm in Catholic Pente- 30 Tamże,s.19. costal Prayer Groups,"Joumal for the scientific Study of Religion",1977,16(2),s.167. 31 S c h m a 1e n b a c h,Communion - a Sociological Category,s.83n. 61W.S h a fi r,Witnessing as Identity Consolidation.The Case of the Labovi- 32 B 1u m e r,Social Unrest and Collective Protest. tcher Chassidim,w: red.H.M o 1,Identity and Religion,Sage,London 1978,s.39-55. 33 S c h m a 1e n b a c h,Communion - a Sociological Category,s.87. 62W a c h,Socjologia relig,s.64-66. 34W a c h,Socjologia relig,s.44; R.O t t o,Œwiętoœć.Elementy irracjonalne 63Tamże,s.63. w pojęciu bóstwa i ich stosunek do elementów racjonalnych,tłum.B.Kupis,War- K.Burke,The Rethoric ofReligion,Beacon Press,Boston 1961,s.38; J. szawa 1968,s.34. A u s t i n,How to Do Things with Words,Oxford University Press 1962; E.H a - 35 M.E 1i a d e,Methodological Remarks on the Study of Religious Symbolćsm, ł a s,The Contextual Character of Meaning and the Definition of the Situation,w: w: red.M.E 1i a d e,J.M.K i t a g a w a,The History of Religions.Essays in Metho- "Studies in Symbolic Interaction", red. N. D e n z i n,JAI Press,Greenwitch, dology,The University of Chicago Press,Chicago and London 1959,s.99-102. Conn.vol.6,1985,s.149-165. 36 65 S c h m a 1e n b a c h,Communion - a Sociological Category,s.86. K.B u r k e,Tradycyjne zasady retoryki,w: "Pamiętnik Literacki",1977,nr 3ţ Wach,Socjologia religii,s.130. 68,s.219-250. 3R F.Z n a n i e c k i,Wstęp do socjologii,Warszawa 1988(2wyd.),s.139. 66M.K o r o 1k o,Sztuka retorykć.Przewodnik encyklopedyczny,Warszawa 39M o s s K a n t e r,Commitment and Community. 1990,s.27n. 40 H.B I u m e r,Symbolic Interactionism.Perspective and Method,Prentice- 6ţ B 1u m e r,Symóolic Interactionism,s.2. Hall Inc.,Englewood Cliffs,N.J.1969,s.67n. 6R Schutz,Common-sense and Scientificlnterpretation,s.15n; tenże,The Di- 41Z n a n i e c k i Social Actions,s.176. mensions of the Social World,w: tenże,Studies in Social Theory.Collected Papers, 42 Tamże,s.171. t.2,Martinus Nijhoff,The Hague 1976,s.SOn. 43Tamże,s.176n. 69Burke,The Rethoric ofReligion,s.14n. ţ J.S z y m u r a Bronislawa- Malinowskiego "etnograficzna teoria języka",w: ţ ţ0P.R i c o e u r,Egzystencja i hermeneutyka.Rozprawy o metodzie,red.S. red.M.F 1i s,A.K.P a 1u c h,Antropologia społeczna Bronislawa Malinowskiego, C i c h o w i c z,Warszawa 1975,s.12; AS c h u t z,S y m b o I,R e a l i t y a n d S o - Warszawa 1985,s.197n. ţ c i e ty w : r e d.L.B r s o n i inni,S mbols and Socie,Har er and Brothers, 45C.F i n n e y,Revivals of Religion,John R.Jewet and Company,Boston New York 1955,s.331. ů1 ţ 1858.s.12,14n 18. ţ '1M.Eliade,MethodologicalRemarksontheStudyofReligiousSymbolism, 46W a c h,Socjologia religći,s.357. ţ, w: red.M.E I i a d e,J.M.K i t a g a w a, The History of Religions,University of 4ţ Z n a n i e c k i,Social Actions,s.179. = Chicago Press,Chicago 1989,s.98n. 4R F i n n e y Revivals of Religion s.45. ţ2B u r k e,The Rethor c of Religion 49Wach,Socjologia religii,s.319. ,s.XIII. so e r arisma ic Authorit and its Routinization w: red.B.H a r - W.D i 1t h e y,Powstanie hermeneutyki,w: tenże,Pisma estetyczne,tłum. M.Web ,Ch t y ţ K.Krzemieniowa,Warszawa 1982,s.292. g r o v e,Religion and the Sociology of Knowledge,The Edwin Mellen Press,New ţ ţ4J.F e r n a n d e z,Persuasions and Performances.The Play of Tropes in Cul- York 1980,s.155n. ţţ ture,Indiana University Press,Bloornington 1986,s.40. 51 Z n a n i e c k i Social Actions,s.185. '5E.H a ł a s,Images of the Human Being in Symbolic Interactionćsm and the 52 Tenże,Wspólczesne narody,tłum.Z.Dulczewski,Warszawa 1990,s.186. ţ Problem of Homo Aestimans,"The Polish Sociological Bulletin" 1991. ţ'ţ ţ * 53 F i n n e y,Revivals of Religion,s.30. ţ6S. S i e r o t w i ń s k i, Slownik terminów literackich, Wr ł w-W r 54 Tamże,s.16n,30. ţ, 1986 s.271. oc a a szawa 55 M o s s K a n t e r,Community,Commitment,s.75-125. ţ' A r y s t o t e I e s,Retoryka.Poetyka,tłum.H.Podbielski,Warszawa 1988, 56 Strauss,Mirrors and Masks,s.113n' por.E.Hałas,Biografiaa orienta- s.194-198. cja symbolicznego interakcjonizmu w: red.J.W ł o d a r e k M.Z i ó ł k o w s k i, 'R M.B a c h t i n,Dialog.Język.Literatura,Warszawa 1983,s.81,94,103, Metoda biograficzna w socjologii,Warszawa-Poznań 1960 s.197-208. 584. 5ţ M o s s K a n t e r,Community,Commitment,s.113. _ 5R R.B e n d i x,M.Weber.Portret uczonego,tłum.K.Jakubowicz,Warszawa F e r n a n d e z Persuasions and Performances,s.24. RO Tamże,s.43,58n,260. 1975 s.270,276. "A Sociolo ical Review", R1Burke The Rethoric of Religion,s.187. E.S h i 1s,Charisma,Order and Status, merican g R2Szczegółowa analiza zostła zawarta w artykule E.H a ł a s,Fundamentalisty- 30(Aprill965),s.199-213. czna retoryka Drogi Neokatechumenalnej,"Nomos",nr 1,1991,s.61-71. 174 Kolektywna konwersja 175 83 P. R i c o e u r, Les conflits des interpretations ' essais d'hermeneutique, Ldi- ' in a Billy Graham Crusade: Spontaneous Event or Ritual Performance, "The Socio- tions du Seuil,Paris 1969,s.148-151. logical Quarterly",Spring 1975,nr 16,s.168. 84J.F e r n a n d e z,Persuasions and Performances,s.7. 112Z n a n i e c k i,Social Actions,s.619. 85 F. A r g  e I 1 o, Wspólnoty Neokatechumenalne; Neokatechumenat; Droga 1 s3 E. D u r k h e i m Elementarne formy życia religijnego. System totemiczny Neokatechumenafna, w; Pawfa VI i Jana Pawfa 11 spotkania ze wspólnotami neoka- w Austral, ttum. A. Zadrożyńska, Warszawa 1990, s. 365. techumenalnymi,Lublin 1986,s.186,194,196. 114C. G e e r t z,Religion as a cultural System,w: red. R. B o c o c k,K. Tarnże,s.199. Thomson,Religion andldeology,Manchester University Press,1985,s.66-73. cţsy urcu ucopcu. Ľn lntroduction to the Sociology of Knowledge, A Harvest Book, ţ ţ c 1 cll a 11, inreractcon Kctual. Eţssays on Face-to-Face Behavior, Dou- bleday,Garden City N.Y.1967ů R.W u t h n o w,Meaning and Moral Order.Ex- New YŽk g 3611o,lW pólnoty Neokatechumenalne,s.180,194,19fi. plorations in Cultural Analysis,University of California Press,Berkeley,Ca.19R7, 89 ţ 5. 170. 91 F n a n d e,p Commitmend P df C m nity,24g2. ţ lsţ R.M e r t o n,Teoria socjologiczna i struktura spofeczna,tłu.E.Morawska, ersuasions an i„ J.Wertenstein-Żuławski,Warszawa 1982,s.213,245. C.H.C o o I e y,Social Organization.A Study of the Larger Mind,The Free =:: 1la W a 11a c e,Religion.An Anthropological View,s.238. Press Glencoe,111.1956,s.33. 1'y Whutnow,Meaning and Moral Order,s.112,170. 93B.Zablocki ,The Joyful Community,Penquin Books,Baltimore,Mary- izo land 1971,s.64. T u r n e r, Dramas, Fields and Metaphors, s. 238; W h u t n o w, Meanings 94M.S c h e I e r and Moral Order,s.104. ,O pozytywistycznej filozof histor wiedzy.Prawo trzech sta- F e r n a n d e z,Persuasions and Performances,s.42. diów,w: tenże,Pisma z antropologii filozoficznej i teorii wiedzy,tłum.S.Czerniak, lzz Warszawa 1987,s.314. lz3WallaceReligion.An Anthropological View,5.239. Arge _ 110,WSp Tamże,s.183. ólnoty Neokatechumenalne,5.67. '24 Wach,Socjologia relig,s.356. Tamże,s.175. 12s Wallace,Religion.An Anthropological View,s.273. 1 9ţ Tamże,s.68n. - ţcrceruccurcs, urcu.ţeţcurcurccţrrc, w.ţcu.icuţc, irce ouc,ůcuc ţm- , Untvet'sity Pre55,Ithaca 1982,5.7. pact of New Religious Movements,The Rose of Sharon Press,New York 1951,s. hropologica ` W a 11a c e Religion.An Ant I Views s.273. 217-234. 128 Tamże,s.203. T u r n e r,The Ritual Process,5.58. 129A.v a n G e n n loo Tamże,s.141n. e p,Les rites de passage Johnson Reprint Corporation, Burke,Trad k .248,250. New York,S.R.Publisher Ltd.Mouton Paris 1969,s.13n. 1 ycyjne zasady retory i,s D.C h a p p I e,S.C o o n (red.),Principles of Anthropology,Henry Holt ţ ţ ţţ~ ţţ r Turner,The Ritual Process,5.95,159. and Company,New York 1942,s.488. IU3 E I i a d e,Methodolo ical Remarks,s.l00n. 131 Tamże,s.506. lll4 T u r n e r,Dram Id d M h .238. _ as,Fie s an etap ors,s Tamżc,s.507. _ Argello,W 133W j ţ ţ'ţ A 1 .:,ţ spólnoty Neokatechumenalne,s a I 1a c e,Religion.An Anthropological View,s.131. 'l'ţ Tamże,s.187. 134Tamże,s.204. : Iţ' r "l~ ,W poszukiwaniu istoty języka.Wybór pism,vol.2,War- R.J a k o b s o n M.B a c h t i n,Twórczoœć Franciszka Rabelais'go a kultura ludowa œrednio- y ţ ; r -: ' szawa 1989,s.77-87, wiecza i renesansu,.tlurn.A.i A.Goreniowie,Warszawa 1975,s.147,370n. 1U8 A r g  e 11o,Wspólnoty Neokatechumenalne,s.183. W a 11a c e Religion.An Anthropological View,s.140. `-t ţ lU9 Tamże,s.182. Tamże,s.152n. ' llo Turner,Dra M h .238. i38ţTamże,s.153. mas,Fields and etap ors,s 1 111F.R.Lynch, Toward a Theory of Conversion and Commitment t th 13y Tamże,s.158. o e 14ll Occult,w: red.J.R i c h a r d s o n,Conversionů Careers: In and Out of the New Reli- A- W a 11a c e,Revitalization Movement,"American Anthropologist,vol. gions,Sage,Beverly HillS,Ca.1978,s.109; R.C.Wimberley i inni,Conversion 58,nr 2,1956,s.265. I ZAKOŃCZENIE Przedstawione studium konwersji jako kwestii socjologicznej jest pierwszym wprowadzeniem do tej problematyki w polskiej literaturze. Fakt ten sprawił, że przybrać musiało do pewnego stopnia formę mo- nograf zagadnienia konwersji. Niemożliwe było zatem jakieœ wyłšcz- nie analityczne studium socjologiczne bez próby pokazania szerszego, kulturowego tła i znaczenia konwersji jako procesu transformacji. Samo zresztš podjęcie problemu konwersji jako zagadnienia socjolo- gicznego wymagało uprawomocnienia. Stšd też koniecznoœć usytuowa- nia perspektywy socjolog konwersji wœród innych podejœć. Przede wszystkim perspektywę tš wyróżnia odejœcie od ontologizujšcego rozu- mienia koţ gllrozum enia konwers cz k stej zmiany czegoœ na rzecz relatyw j ţ konwersji do czegoœ, gene- " ţ ţ." ralnie mówišc, do nowego ruchu religijnego. W perspektywie tej sfor- muowano kilkanaœcie zasługujšcych na uwagę socjologicznych teorii wszystk ţ. konwrsji. Równie obszerne, krytyczne omówienie ich ich nie było dotšd podejmowane. Oprócz teor skrajnie determinist kujšcej proces konwers i do ycznej, re- du j poziomu warunkowania behawioralne- opr o y nka t go zt on ţ kład koncepcyjny do socjologicznego g g nienia. Trudno spodziewać się synte- zy rozmait ch orientacji i ujęć właœciwych teoretyzowaniu socjologicz- _ ţ mu godnoœć ć ţdo n ţ ń eor y h k ch zauważalna jest powtarza- i prowadzšcych do zerwania dotych e okcy ych w pro ‚ konwersj, znych i do nowego zaangażowania, oci a y moœci i b iografii. Społeczna organiz pja ko ţ erg op fo mację toż - interakcyjnych stanowi rdzeń socjologicznych teorii konwersp. Jedno- czeœnie, jeœli analiza socjologiczna może odbywać się w obszarze wyz- naczonym przez interakcje, jaŸnie społeczne i grupy, skupiajšc bardziej uwagę na którymœ z tych trzech, wzajemnie zależnych układów, to nie- wštpliwie konwersja była ujmowana przede wszystkim z unktu widze- nia interakcji oraz jaŸni społecznych. W przedstawionym studium zostało wszakże zaproponowane ujęcie konwersji jako procesu kolektywnego, od strony specyficznych grup konwersji i zostały wskazane wczeœniejsze przyczynki autorów zmierza- enie ţjţo ţłaœnie kj 179 ,sţţţimţiej rozlegţţ nku analizy.Koncepcjakolektywnej konwersji j ;ţrţ;iţoţ'i właţ ţ i wyczerpujšca.Transformacyjna wspólnota 'ţţ'ţs!;ţersJi.Za ţţ ţţ'š podstawę dla ujęcia psychospołecznych as- Abţl oţ specyfiţţţVţioponowane zostało ujęcie,które.uţniejscawia CONVERSION.THE SOCIOLOGICAL PERSPECTIVE ;;12ţę t forţalr5` ţ ym obszarze wartoœci i działań religijnych S u m m a r y ţl ţţţlhţţoc rzecţĆţ-ţţţznym,analitycznym ujęciom przez większoœć ţţţrw ţya)ach wţţ ţ iœcie interakcyjne procesy mogš bYć podobne ţsţţ)ţrţiţereligijneţ lnot transformacyjnych,działajšcych w opar- Conversion has not been a typical subject of sociological discussion. ţ,e ione stu artoœci. ' Recently,ho wever,it has become the most often researched aspect of - ţdsţ`ţjţJonalnyţţţ'V tn uchyla w zupełnoœci potoc2ne przekonanie new religious movements that have appeared on the public scene,in ţţ,ţ'D;ersja opi idiosynkretycznym charakter2e konwersji.W Poland as well,since the mid seventies.The presented study has been ţ,%ţoo;ţ,)ecznego,ţ, się na wypróbowanych metodach i œrodkach directed by two purposes.The first one was to clarify the outlook on ţţ,,a5)ţţrmy pos ţ/ których idzie o wywarcle ţ'płYwu nie tylko na the conceptual and theoretical achievements of sociology in this field. ţ!lor"ţłnle rch ţ, owania jednostek i gruP,ale o transformacyj- The other one was an attempt at formulating a concept of the collective ţţ t!e!ţ'ţ!a,slęgal ţţ ţoœciami i,jak mówił Znaniecki,"czynnš ich conversion - of conversion as a collective performance.The idea of col- ţ ţ,moţ,wonWencţţţţ daleko bardziej aniżeli ţ' prZypadku zaanga- lective conversion has been conceptually developed with reference to ţ;odţţţsze studr,ţcţlnYch grup społecznych.Żywić należy nadzie- Joachim Wach s sociology of religion,to the sociological theory of Flo- r, aio!ţ,Iogii pols.1zţ Zapoczštkuje systematy badania na tym rian Znaniecki,symbolic interactionism and the works of such anthro- ; ţţ;soţ ţ pologists of culture as Victor W.Turner,Anthony Wallace and James Fernandez. i Chapter I presents the permanence of the motive of conversion in culture which manifests itself in common language,religious ideals,li- terature and collective movements through the ages.In Chapter II the sociological study of conversion is distinguished from the ontological understanding of conversion by theologians and philosophers and shown in relation to other relativistic,cultural studies by historians,so- cial psychologists and anthropologists.Pioneering social studies on con- version are discussed in detail.In Chapter III the most significant con- temporary,sociological models and theories of conversion formulated up to the end of the 80-ties are discussed in three groups: - theories of application i.e.role theory,deviance theory,sociali- zation theory and social phenomenology as applied to the study of con- version ; - grounded theories of conversion such as sifting, commitment identity change, the change of the universe of discourse, conversion as creative transformation and conversion as a collective behavior; - deterministic theories of conversion as a result of deprivation and 1 e c k i, as a result of mind control. e1. Wstó ţ ţjţowa, w; F. M i r e k, ţ, Eţe"'"nty spofeczne parafii ţ i plţefocjologiiparaf, Poznai=rlţ 1928,s.XV1-XIX. It is argued that despite their varieties, sociological theories contribute 'ţ' <ţţ' to the understanding of the social organization of conversion. In discus- tęp 180 Summary sing both earlie%r and contemporary sociological studies of conversion an attempt was made to discover contributions to the conceptualization of conversion ţs a collective phenomenon.In Chapter IV collective BIBLIOGRAFIA conversion is dţfined and analysed as: - transformţtlve synergetic communion formation, - where trafţsformation is of an antistructural character, A 1i Abdullah Y.,The Meaning of the Glorious Qur'an,vol.I,Kair 1934. - it evoces ţcstatic "We' consciousness, Allport Gordon W.,Osobowoœć i religia,tlum.H.Bartoszewicz,A.Barkowicz, - that whiclţ is based on a shared experience of sacrum. I. Wyrzykowska, Warszawa 1988. The j oint a<%tron of a transformative communion is formed through A m 1s t r o m Sydney E.,A Religious History of the American People,t.1,Image the symbolic int eractions of the convertor and converts being under his Books, Garden City, N. Y. 1975. cooperative guiţance. In this process, ideology of conversion is used A p u 1 ej u s z, Metamorfozy albo zloty osiol, tłum. E. Jšdrkiewicz, Warszawa 1976. ded in the rhetoric of the deconstruction of mundane A r g  e I 1 o Francesco, Wspólnoty Neokatechumenalne; Neokatechumenat; Droga which is expouiţ Neokatechumenalna, w: Pawła VI i Jana Pawła 11 spotkania ze wspólnotami reality,of the 1%2topţa of conversion,of the sacred history and of the hors. Rituals of con neokatechumenalnymi, Lublin 1986, s. 185-199. visionary metaţ i version expressively communicate A r y s t o t e 1e s,Retoryka.Poetyka,tłum.H.Podbielski,Warszawa 1988. and perform thţ tended transformation. They are revitalizing rituals, Œw. Augustyn, Wybórmów, ttum. J. Jaworski, Warszawa 1973. ie. , collectively ţ sed rituals of salvation, rites of passage, rituals of in- A u s t i n John, How to Do Things with Words, Oxford University Press 1962. tensification an otbers which serve sacrally motivated antistructural A u s t i n L.Roy,Empirical Adequacy of Lofland's Conversion Model,"Review of Religious Research", vol. 18, nr 3,1977, s. 288-290. transformation. of the communion of conversion rhetorics of conver- A y e r ma n Ron,J a m i s o n Andrew,Social Movements.A Cognitive Approach, A discussiozţ ' Polity Press,Cambridge 1991. 2neń n It hould p1 further st di d f a tem sio i as a B a c h t i n Michaił,Twórczoœć Franciszka Rabelais'go a kultura ludowa œredniowie- sion and rituals collective pheno pora pro- cza i renesansu,ttum.A.i A.Gorzeniowie,Warszawa 1975. cess in connectiţn with the development and operation of the conver- B a c h t i n Michaił,Dialog.Język.Literatura,Warszawa 1983. B a i n b ri d g e William S.,S t a r k Robert,Cult Formation.Three Compatible Mo- sion movements ' dels,"Sociological Analysis",1979,nr 40,s.283-295. B a k e r Eileen,New Religious Movements.A Practical Introduction,HMSO,Lon- don 1989. B a k e r Eileen,The Making of the Moonie: Choice or Brainwashing?,Basil Black- well,Oxford 1984. B a 1c h Robert,Looking Behind the Scenes in n Religous Cult.Implications for the Study of Conversion,"Sociological Analysis",1980,nr 41,s.134-143. B a n k s t o n William i inni,Toward a General Model of the Process of Radical Conversion.An Interactioni.st Perspective on the Tran.sformation of Self Identi- ty,"Qualitative Sociology",Winter 1981,vol.41,nr 4,s.279-297. B a t s o n Daniel C.,V e n t i s Larry W.,The Religious Experience.A Social-Psy- chological Perspective,Oxford University Press,New York 1982. B e c k e r Howard,Per.sonal Change in Adult Life,"Sociometry",March 19fi4,vol. 28,s.40-53. B e c k fo rd James,Talking of Apostasy,or Telling Tales and "Telling" Tales,w: red.N.G i b 1e r t,P.A b e 11,Account.s nnd Action.Sc