Michałowi I Wstęp Jeżeli w chwili wybuchu wojny między Rosją i Anglią będzie istniał Afganistan, wygra ta strona, która zapewni sobie jego wsparcie. Uważam, że dopóki istnieje Afganistan jako zjednoczone państwo współpracujące z Wielką Brytanią niemożliwe jest, by Rosja spróbowała zaatakować Indie lub wszcząć wojnę przeciwko Anglii w Azji1. Miał rację Abdur Rahman Khan, dziewiętnastowieczny władca Afganistanu, zwany Żelaznym Emirem. Leżący gdzieś na krańcach świata Afganistan przechodził burzliwe dzieje ze względu na swoje bezpośrednie sąsiedztwo, uwikłany w rozgrywki wielkich tego świata. Granicząc z jednej strony z Imperium Rosyjskim, a później Rosją Radziecką, z drugiej sąsiadował z Imperium Brytyjskim reprezentowanym przez Indie. To szczególne położenie determinowało geopolityczny status tego kraju — każdy z potężnych sąsiadów starał się zapewnić sobie przychylność kolejnych władców Afganistanu. Ze względu na wcześniejsze zainteresowanie tym kierunkiem ekspansji Wielka Brytania zagwarantowała sobie wpływy na afgańskiej scenie politycznej i zdominowała politykę zagraniczną tego kraju. Strona rosyjska, spóźniona w podbojach na Wschodzie, starała się nadrobić stracony czas. Na drodze jej ekspansji stanęło władztwo Afganistanu, a przede wszystkim polityka brytyjska. Zabiegi o pozyskanie władców Afganistanu i ustalenie swoich wpływów przez oba Imperia doprowadziły do wojen i zbrojnych starć. Dwie kolejne wojny afgańsko—brytyjskie nie zmieniły status quo antę bellum. Przełomowa miała stać się trzecia wojna afgańsko-brytyjska z 1919 roku, która toczyła się w zmienionych warunkach geopolitycznych. Wobec zakończenia globalnego konfliktu, jakim była I wojna światowa, i czasowego zniknięcia jednego z czynników—Imperium Rosyjskiego — wytworzyła się nowa sytuacja. Władca Afganistanu, Amanułlah, ogłosił niepodległość swojego kraju tak w kwestiach wewnętrznych, jak i w polityce zagranicznej. Stworzyło to nową jakość w układzie sił Wielka Brytania — Afganistan i Rosja Abd-al-Rahman Khan, The Life of Abdur Rahman Amir of Afghanistan, t. II, London 1900, s. 278. 6 Wstęp Radziecka — Afganistan. Niniejsza praca stanowi próbę analizy tej nowej sytuacji w latach 1919-1924. W dotychczasowych badaniach nad historią tego regionu świata i ścierania się wpływów Imperiów istnieje znaczna dysproporcja. Okres wcześniejszy, a więc pierwsza i druga wojna afgańsko-brytyjska, był zbadany i przeanalizowany dość szczegółowo, przede wszystkim przez naukowców brytyjskich2. Kolejny okres nasilonego zainteresowania to koniec lat 70. i lata 80. XX wieku. Zainteresowanie badaczy ze wszystkich stron świata spowodowała radziecka interwencja w Afganistanie i jej konsekwencje. Poszukując korzeni i przyczyn tej interwencji badacze podjęli analizę lat powojennych3. Natomiast przedział czasowy będący przedmiotem zainteresowania niniejszego opracowania pozostał na uboczu badań. Nie oznacza to kompletnego braku badań nad tym okresem, ale były one prowadzone jakby na marginesie, podczas obszerniejszych badań. Niezwykle wartościowe prace, jak na przykład Ludwiga W. Adamca Afghanistan, 1900-1923. A Diplomatic History tylko nieznaczną część poświęcają temu okresowi. Jeszcze gorzej prezentuje się ta problematyka w ogólnych historiach Afganistanu, gdzie z reguły została sprowadzona do kilku, kilkunastu stron. Także prace poświęcone wzajemnym relacjom Wielka Brytania — Rosja Radziecka traktują te zagadnienia niezwykle marginalnie. Podobnie literatura na temat polityki zagranicznej Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej — tymi problemami zajmuje się w niewielkim stopniu. Niewątpliwie pewnym ograniczeniem w badaniach nad polityką Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej wobec Afganistanu stała się bariera językowa i polityczna. Badacze z Zachodu skazani byli — z przyczyn językowych — przede wszystkim na materiały źródłowe w języku angielskim. Natomiast dla naukowców radzieckich materiały zachodnie nie były dostępne z przyczyn politycznych. Względy o charakterze politycz- 2 Ilość prac poświęconych wcześniejszym relacjom afgańsko-brytyjsko-rosyjskim jest przeogromna. Z tego też powodu autorka pozwolą sobie przytoczyć tylko niektóre: Henry Durand, The First Afghan War, London 1879; Arnold Fletcher, Afghanistan: Highroad of Conąuest, Ithaca 1965; David Gillard, The Struggle for Asia, 1828-1914. A Study in British and Russian Imperialism, London 1977; William Habberton, Anglo-Russian Relations Concerning Afghanistan, 1837-1907, Urbana 1937; H. B. Hanna, The SecondAfghan War, 1878-79-80, t. I-III, London 1899-1910; T. A. Heathcote, The Afghan Wars, 1839-1919, b.m.w. 1980; John Kaye,Historyofthe War in Afghanistan, t. I-II, London 1851-57; Patrick Macrory, Signal Catastrophe. The Retreatfrom Kabul, 1842, London 1966; Leigh Maxwell, My God — Maiwand! Operations of the South Afghanistan Field Force, 1878-80, b.m.w. 1979; Gerald Morgan, Anglo-Russian Riualry in Central Asia: 1810-1895, b.m.w. 1981; George Pottinger, The Afghan Connec-tion. The Extraordinary Adventures of Major Eldred Pottinger, Edinburgh 1983; B. Robson, The Road to Kabul. The SecondAfghan War, 1878-1881, b.m.w. 1986; D. P. Singhal, India and Afghanistan, 1876--1907, St. Lucia, Queensland 1963. 3 Anthony Arnold, Afghanistan: The Soviet Inuasion in Perspectiue, Stanford 1981; Anthony Arnold, Afghanistan's Two Party Communism: Parcham andKhalą, Stanford 1983; Henry S. Bradsher, Afghanistan and the Soviet Union, Durham 1985; Alfred L. Monks, The Souiet Interuention in Afghanistan, Washington 1981; Nigel Ryan, A Hitch or Two in Afghanistan. A fourney Behind Russian Lines, London 1983; Die Sowjetische Interuention in Afghanistan, Heinrich Vogel (ed.), Baden Baden 1980; Widmo komunizmu: o wojnie w Afganistanie, Warszawa 1985. Wstęp 7 nym wpływały także na sposób pisania, który musiał spełniać określone wymagania. Doprowadziło to do powielania pewnych schematów i znacznie obniżyło wartość prac badaczy radzieckich. Jest to szczególnie widoczne w odniesieniu do publikacji, które pojawiły się po radzieckiej interwencji w Afganistanie. Jeżeli chodzi o prace badaczy polskich czy też publikowane w języku polskim, to sytuacja nie przedstawia się lepiej. W ogóle problematyka ta była traktowana po macoszemu. Najwięcej publikacji na tematy afgańskie pojawiło się w Polsce pod koniec lat 20. XX wieku za sprawą „amanullahomanii", jaka zapanowała w naszym kraju w związku z wizytą Amanullaha, oraz po 1979 roku (po radzieckiej interwencji w Afganistanie). Prace te, wydawane zarówno oficjalnie, jak i w drugim obiegu, poświęcone były przede wszystkim najnowszym wydarzeniom. Wydane w tym czasie dwie polskie pozycje traktujące problematykę afgańską nieco szerzej, mają charakter książek popularno-naukowych4. Jak już powiedziano wcześniej, przedmiotem zainteresowania niniejszej pracy będzie problematyka okresu 1919-1924. Wybór dat granicznych został podyktowany czynnikami o wielorakim charakterze. Rok 1919 został wybrany ze względu na wydarzenia wewnętrzne w Afganistanie, które zmieniły stosunek potężnych sąsiadów do tego kraju. Na początku roku 1919 doszło do zabójstwa afgańskiego władcy Habibullaha, który mimo różnorakich nacisków zachował dotychczasowy kurs w polityce zagranicznej, tzn. współpracował z Wielką Brytanią i wystrzegał się nawiązywania kontaktów ze światem zewnętrznym. Jego miejsce zajął jego syn Amanullah. Młody emir za cel swojej polityki obrał modernizację kraju i wyrwanie go ze stanu zależności od Wielkiej Brytanii. Polityka Amanullaha doprowadziła do ogłoszenia deklaracji niepodległości, trzeciej wojny afgańsko-brytyjskiej i uzyskania przez Afganistan niepodległości. Ta sytuacja w kontekście zmian, które zaszły w Rosji, wytworzyła nową jakość w geopolityce regionu. Rok 1924 jako kończący pracę został podyktowany przez kilka czynników. Jednym z nich było uznanie przez Wielką Brytanię de iure faktu istnienia Rosji Radzieckiej, co zasadniczo zmieniło sposób kształtowania wzajemnych relacji na wielu płaszczyznach. Data ta została także wskazana przez fakt odejścia ze sceny politycznej dwóch wielkich osobowości. Jedną z nich był Włodzimierz Lenin, którego śmierć na początku 1924 roku otworzyła okres walki o władzę w Związku Radzieckim, osłabiając zainteresowanie polityką zagraniczną. Dru- 4 Ryszard Piekarowicz, Cień Amanullaha, Warszawa 1984; Jan Petrus, Afganistan. Zarys dziejów, Warszawa 1987. Nie można nie wspomnieć o publikacjach polskich badaczy, poświęconych kulturze, etnografii czy też społeczeństwu afgańskiemu. Na uwagę zasługują takie pozycje, jak: Jadwiga Pstrusińska, Pastunwali — afgański kodeks postępowania, „Etnografia Polska", t. XXI, z. 2 (1977), cykl artykułów poświęconych rodzinie afganskiej pióra Tadeusza Martynowicza („Etnografia Polska", t. XXI, z. 2,1977), oraz Jolanta Sierakowska-Dyndo, Granice wyobraźnipolitycznejAfgańczyków. Normatywno-aksjologiczne aspekty tradycji afganskiej, Warszawa 1998. Polscy badacze i kartografowie przyczynih się w znaczący sposób do powstania jednego z najlepszych atlasów geograficznych Afganistanu, National Atlas of the Democratic Republic of Afghanistan, Warsaw 1986(?) (atlas został wydany w języku angielskim). 8 Wstęp gą postacią, która odeszła od aktywnego uprawiania polityki międzynarodowej, był lord George Nathaniel Curzon. Wobec utworzenia pierwszego rządu przez Partię Pracy, przestał on sprawować urząd ministra spraw zagranicznych. Odejście od aktywnego życia politycznego lorda Curzona, który prezentował stare tradycje imperializmu brytyjskiego, zmieniło styl uprawiania polityki, szczególnie w rejonie Indii. Wreszcie rok 1924 został także wyznaczony przez wydarzenia wewnętrzne w Afganistanie, które skierowały sympatie władcy afgańskiego na powrót w stronę Wielkiej Brytanii. W tymże roku doszło do wybuchu w prowincji Chost rebelii, skierowanej przeciwko władzy emira Ama-nullaha i jego polityce nastawionej na modernizację kraju. Postawa i działania podjęte przez potężnych sąsiadów Afganistanu przekonały władcę, iż z punktu widzenia jego kraju daleko bardziej korzystna będzie współpraca z Wielką Brytanią niż z Rosją Radziecką. Przedmiotem zainteresowania niniejszej książki będzie polityka Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej wobec Afganistanu w latach 1919-1924. Autorka podjęła próbę przeanalizowania i nakreślenia obrazu polityki obu sąsiadów. Interesowało ją pytanie, na ile w nowych, zmienionych warunkach polityka ta była kontynuacją dotychczasowych doświadczeń, a na ile próbą znalezienia nowatorskich rozwiązań. Przedmiotem badania było także ścieranie się starych i nowych tendencji w sposobie uprawiania polityki oraz wykorzystania nowej ideologii — komunizmu —jako elementu w prowadzonej grze. Autorkę interesowało także, na ile postawa przedmiotu prowadzonej polityki moderowała działania obu stron oraz na ile Afganistan był przedmiotem, a na ile podmiotem prowadzonej polityki. Wreszcie podjęła ona próbę odpowiedzi na pytanie, na ile doświadczenia pierwszych lat funkcjonowania układu Wielka Brytania — Afganistan — Rosja Radziecka wpłynęły na późniejsze dzieje tego regionu. Realizacja tego tematu i próba odpowiedzi na postawione pytania nie byłaby możliwa bez wyjazdów zagranicznych, gdyż polskie biblioteki dysponują jedynie niewielką częścią publikacji dotyczących tego zagadnienia. W celu zgromadzenia materiałów, a w szczególności materiałów źródłowych, autorka przeprowadziła długoterminowe badania w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Niemczech. Pobyt w Berlinie (w 1993 roku) w ramach stypendium z John F. Kennedy Institute i praca w tamtejszych bibliotekach Freie Stadt Universitat i Staatsbibliothek pozwoliła na uzupełnienie bibliografii, zgromadzenie części publikowanych dokumentów i prac z tego okresu. Pobyt i praca w bibliotekach i archiwach Stanów Zjednoczonych (1995-1996) i Wielkiej Brytanii (1996,1999) okazały się najbardziej owocne. Podczas pobytu w Stanach Zjednoczonych w Indiana University w Bloomington (Indiana) autorka prowadziła badania nad kolekcją mikrofilmów z brytyjskiego Foreign Office — The British Foreign Office Records of General Political Correspondence for Russia, 1906-1945 (F.0.371). Kolekcja ta jest wyborem spośród materiałów olbrzymiej kolekcji — Foreign Office. Political Departments: General Correspondence from 1906, przechowy- Wstęp wanej w zasobach Public Record Office (Kew Gardens) w Lo: badania przede wszystkim w Oriental and India Office Colle madziła brakujący materiał archiwalny. Niezwykle cenna c India Office6. Także w tym archiwum, tak jak w British Lib się dotrzeć do wielu rzadkich publikacji zarówno z epoki, j< Należy tu wspomnieć o takich pozycjach, jak: G. N. Moles 1919. An Account ofOperations in the ThirdAfghan War, Fic Afganistan i anglijskij ultimatum czy J. P. Villiers-Stuart, Lettt Frontier Force Officer to His Nephew, Giving His Ideas on F, West Frontier and in Afghanistan. Niniejsza praca została oparta na różnorodnym materie wątpliwie najcenniejsze materiały stanowią archiwalia po Office i India Office, tym bardziej, że nie były one szczeg w zakresie tematyki będącej przedmiotem zainteresowania istotną bazę źródłową dla tej pracy stanowiły opublikowane i Jednym z najbardziej wartościowych zbiorów okazała się i R. C. Northa Soviet Russia and the East, 1920-1927. A D Inne zbiory dokumentów również okazały się cenne dla konst Osobne miejsce należy poświęcić źródłom i opracowani skim. Co się tyczy materiałów źródłowych, to niewątpli miejscu należy wymienić kilkunastotomowy zbiór dokume: Dokumenty unesnej politiki SSSR. Jest on wprawdzie z przyi i politycznych jedynie okrojonym wyborem dokumentów zn< chiwach rosyjskich, ale z punktu widzenia niniejszej pracy j jacy. Podobny mankament ciąży także nad innymi wykor pracy zbiorami radzieckich dokumentów — których wyb w taki sposób, aby dowodziły one dobrosąsiedzkiej i bezint Rosji Radzieckiej i ZSRR wobec bezpośrednich sąsiadów i i niemniej, radzieckie zbiory dokumentów, szczególnie w zes łem anglojęzycznym, stanowią istotny materiał badawczy, czyć, iż ten, nawet tak ograniczony, rosyjskojęzyczny matę tycznie nie został wykorzystany przez badaczy z Zachodu. J cowania w języku rosyjskim, to jest ich stosunkowo dużo publikacji ukazała się po 1979 roku. Prace te, podobni* dokumenty rosyjskojęzyczne, w większości wypadków bezki ją relacje radziecko-afgańskie i w ogóle politykę władz radź 5 Na ten wybór, dla interesujących autorkę lat 1919-1924, złożyły się następujące zb 3937-4061, 4094-4116 dla roku 1919; F.O.371/4931-4977, 5381-5383, 54 F.O.371/6265-6280, 6843-6945 dla roku 1921; F.O.371/7725-7729, 8073-i ku 1922; F.0.371/9275-9293, 9331-9376 dla roku 1923 i F.0.371/10383-1 roku 1924. 6 The India Office, 1858-1947, Oriental and India Office Collection, The Britisl 10 Wstęp świata. Wiele z tych prac stanowi kopie wcześniejszych publikacji — powtarzają się te same sformułowania i argumentacja. Ze względów politycznych badacze radzieccy nie przeprowadzili zbyt wnikliwej analizy dostępnych materiałów. Cechą charakterystyczną radzieckich publikacji było to, że bazowały one przede wszystkim na rosyjskojęzycznym opublikowanym materiale źródłowym i tylko w nielicznych przypadkach sięgały do anglojęzycznych zbiorów dokumentów czy opracowań. Prowadziło to wielokrotnie do pewnych uproszczeń, zafałszowań i powielania stereotypowych sformułowań, jeżeli chodzi o interpretację zachodzących wydarzeń i procesów. Na tym tle korzystnie wyróżniają się dwie prace. Jedna, zaliczana do klasyki tej problematyki, to V. M. Massona i V. A. Romodina Istorija Afganistana, t. II, Afganistan v novoe vremja. Druga — td praca M. I. Vo-lodarskiego Sovety i ichjuznyje sosedi; Iran i Afganistan, 1917-1933. Jak zostało to wcześniej wspomniane, nawet opublikowane rosyjskojęzyczne materiały źródłowe były wykorzystywane tylko w niewielkim stopniu przez badaczy zachodnich. Wprawdzie autorce nie udało się dotrzeć do archiwów rosyjskich, ale analiza opublikowanych materiałów skorelowana z dokumentami zgromadzonymi w Foreign Office i India Office pozwoliła uzupełnić tą lukę. Dopiero zestawienie opublikowanych dokumentów radzieckich i brytyjskich z tymi, które znajdują się w archiwach brytyjskich, pozwoliło na podjęcie w tej pracy próby w miarę kompleksowej i obiektywnej analizy polityki Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej wobec Afganistanu. Niezwykle istotne są tutaj depesze radzieckie przechwytywane i deszyfrowane przez brytyjskie służby wywiadowcze. Z tego też powodu kwestii tej należy poświęcić chwilę uwagi. Największe chyba zasługi w tej dziedzinie położyła Governrnent Codę and Cypher School (GC&CS), kierowana od 1919 do 1942 roku przez Alastaira Dennistona. Działalność sekcji radzieckiej w ramach GC&CS do 1927 roku ułatwiała pewna nieufność bolszewików wobec sposobu kodowania depeszy dyplomatycznych i wszelkich innych istotnych dokumentów przesyłanych do placówek zagranicznych. Nie chcieli oni opierać się na wyszukanych kodach odziedziczonych po carskich służbach. Zastąpili je dość prostym i daleko mniej bezpiecznym systemem przestawiania liter. Drugą bolączką bolszewików w tej materii był fakt, iż carskie służby kodujące i deszyfrujące uległy rozproszeniu, a wielu ich pracowników znalazło się po drugiej stronie barykady. Jednym z nich był E. C. Fetterlein, szef radzieckiej sekcji w GC&CS — do rewolucji jeden z czołowych kryptologów Rosji carskiej7. Działanie radzieckiej sekcji w GC&CS ułatwiała współpraca z różnymi instytucjami w Imperium Brytyjskim i otrzymywanie od nich depeszy bolszewików. Zaowocowało to pozostawieniem w archiwach Foreign Office i India Office ogromnego materiału radzieckiego. Pojawia się on w dwóch postaciach —jako ciągi dokumentów opisane jako pochodzące z nasłuchu, nawet z określeniem, z której 7 Christopher Andrew, Secret Sernice. The Making of łhe British Intelligence Community, London 1985. Wstęp 11 stacji pochodzi dany materiał, albo informacje włączane do różnych raportów, opracowań lub wystąpień poszczególnych polityków. Niemożliwe okazało się natomiast sięgnięcie do oryginalnych dokumentów afgańskich. Wynikało to z dwóch podstawowych powodów. Jednym była niewątpliwie bariera językowa, drugim sytuacja panująca w Afganistanie po wycofaniu się wojsk radzieckich8. Brak ten rekompensują dokumenty i korespondencja, które zostały przetłumaczone na język angielski lub rosyjski i zamieszczone w materiałach archiwalnych i publikowanych zbiorach dokumentów. Osobne zagadnienie, z pogranicza problematyki merytorycznej i terminologicznej, stanowi kwestia Indii. Z oczywistych powodów nie można zapomnieć o fakcie sąsiedztwa afgańsko-indyjskiego — to właśnie sąsiedztwo determinowało brytyjską i radziecką politykę wobec Afganistanu w znacznym, jeżeli nie dominującym, wymiarze. W niniejszej pracy sprawy indyjskie zostały uwzględnione w stosunkowo niewielkim zakresie, gdyż nie one były przedmiotem badania. Jednakże cały czas należy pamiętać, że analizowane działania polityczne obu stron miały zarówno indyjski, jak i znacznie szerszy, ogólnoeuropejski, kontekst. W związku z wątkami indyjskimi pojawiła się pewna trudność natury terminologicznej — jak nazywać hinduskich działaczy. Chodzi tu o ludzi takich jak chociażby Mahendra Pratap. Trudno powiedzieć jednoznacznie, czy należy ich określać terminem działaczy niepodległościowych, rewolucjonistów czy komunistów. W źródłach brytyjskich można spotkać bardzo różne określenia9, dlatego też w niniejszej pracy autorka nie próbowała rozstrzygnąć tej kwestii, stosując różne nazwy. Niezależnie od użytego terminu za każdym razem chodzi o ludzi występujących przeciwko władzy Wielkiej Brytanii w Indiach. Jeżeli chodzi o kwestie natury terminologicznej związane z tą pracą, to najwięcej problemów stwarzały imiona i nazwiska Afgańczyków i Hindusów, nazwy plemion pusztuńskich oraz niektóre nazwy geograficzne. Co do nazwisk afgańskich, to, o ile autorka nie znalezła ich polskiej transkrypcji, zastosowała wersją anglojęzyczną10. Podobnie postąpiła z nazwami geograficznymi, tym bardziej że w przypadku kilku z nich w polskiej wersji językowej istnieje dość duża dowolność. W pracy posługiwano się terminem Afgańczycy, a nie Afgano-wie. Zastosowanie terminu Afgańczycy zostało podyktowane tym, że odnosi się ono współcześnie do wszystkich obywateli Afganistanu lub też poddanych emira 8 Można żywić obawy, że w następstwie walk między mudżahedinami oraz rządów talibów afgańskie archiwalia uległy zniszczeniu. 9 Należy podkreślić, iż politycy brytyjscy tak w Indiach, jak i w metropolii nie byli zgodni w tej kwestii. Przykładem wahań i wątpliwości może być depesza wicekróla w tej sprawie. Telegram from Viceroy, Home Department, to Secretary of State for India, 29th April 1921, OIOC, No.2094/L/P&S/10/886. 10 Pewnym uzasadnieniem dla stosowania anglojęzycznej formy imion afgańskich może być fakt, iż w takiej postaci pojawiają się one w dokumentach polskiej dyplomacji z okresu międzywojennego. Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Departament Polityczno-Ekonomiczny, Wydział Wschodni, teczki 5370-5385. 12 Wstęp w czasach monarchii. Termin Afganowie ma węższe znaczenie i z reguły odnosi się do jednej z grup etnicznych zamieszkujących Afganistan — Pusztunów (Pasztunów). Pewnego wyjaśnienia wymaga tutaj także kwestia pojęcia „bolszewicy". Termin ten w powszechnym rozumieniu w latach 1918-1925 odnosił się do członków Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików) — RKP(b). W niniejszej pracy autorka pozwoliła sobie, wzorując się na różnych opracowaniach11, na zastosowanie tego pojęcia wobec ludzi związanych z kręgami władzy i dyplomacji Rosji Radzieckiej. Jeżeli chodzi o posługiwanie się terminem Rosjanie, to został on użyty jako uproszczenie w odniesieniu do obywateli Rosji przedrewolucyjnej, którzy nie poparli rewolucji październikowej, pozostawali w opozycji do nowej władzy i emigrowali z Rosji Radzieckiej. Powstanie niniejszej książki nie byłoby możliwe bez wymagającej, ale zarazem życzliwej pomocy i krytyki Profesora Andrzeja Bartnickiego. Wiele zawdzięczam także rozmowom i dyskusjom z Profesorem Andrzejem Roszkowskim oraz krytycznym uwagom Profesora Stanisława Sierpowskiego. Za ich nieocenioną pomoc chciałabym w tym miejscu jak najserdeczniej podziękować. Pragnę też podziękować mojemu Mężowi — za dyskusje, czasami burzliwe, na temat tej książki oraz za cierpliwość, jaką się wykazał w trakcie jej powstawania. " Patrz na przykład Christopher Andrew, Oleg Gordijewski, KGB, Warszawa 1997; Dilip Hiro, Between MarxandMuhammad. The ChangingFaceoj CentralAsia, London 1995; Roj liiedwiediew, Pod osąd historii. Geneza i następstwa stalinizmu, Warszawa 1990. Rozdział I Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 Od samego początku podstawą brytyjskiej polityki wobec Afganistanu była obrona Indii, szczególnie przed Rosją. Dawne ambicje carskich rządów, wywodzące się z czasów Piotra Wielkiego, są dobrze znane. Przez wiele lat było wiadomo, że Rosja chce posiąść Indie dla siebie. Z drugiej strony, nikt nigdy nie podejrzewał Wielkiej Brytanii o to, że żywi agresywne zamiary wobec Azji Środkowej. (...) Afganistan leży między Indiami i Azją Środkową i był jedyną drogą prowadzącą z Rosji do Indii. Z tego względu jest rzeczą oczywistą dla każdego, że Wielka Brytania i rząd Indii dążyły do utrzymania jak największego kraju oddzielającego jego granice od granic rosyjskich. Dlatego oczekiwały, że Afganistan będzie silny i niepodległy, jako poważna przeszkoda na drodze rosyjskiej ekspansji1. Azja była obszarem, na którym ścierały się dwa imperializmy — brytyjski i rosyjski. Ta część świata stała się dla Wielkiej Brytanii i Rosji terenem zdobywania kolonii i stref wpływów — budowania potęgi. Mimo że oba państwa były państwami kolonialnymi, ich kolonializm różnił się zasadniczo. Jeżeli weźmie się pod uwagę ideały przyświecające Brytyjczykom i Rosjanom w tworzeniu imperiów, brzmią one całkiem podobnie. Wkroczenie Rosji do Azji Środkowej pociągnęło za sobą wprowadzenie europejskich metod cywilizacyjnych, przyniosło powiew świeżego powietrza do ziem ograbionych przez wieki rządów despotycznych władców. (...) Zniesiono niewolnictwo; samowolę prawną chanów, emirów i begów zastąpiło prawo rosyjskie, wobec którego wszyscy stali się równi, niezależnie od stanu. Uwolnieni niewolnicy ze wszystkich stron ponieśli wieść o zmianach, o wprowadzeniu ludzkiej administracji (...)2. Jak się wydaje, brytyjski urzędnik z Indii 1 Z wystąpienia sir Henry Dobbsa podczas konferencji w Mussoorie. Proceedings of the Third Meeting of the Indo-Afghan Conference Held at the Savoy Hotel, Mussoorie, on the 20th April 1920, F.0.371, No.99/208695/371/3992. 2 Fragment z Memoirs of Count Pahlen, cyt. za: John C. Griffiths, Afghanisłan. Key to a Continent, London 1981, s. 45-46. 14 Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 mógłby obiema rękami podpisać się pod poglądami prezentowanymi przez księcia Piotra A. Pahlena. Co więc różniło oba Imperia i imperializmy? Jednym z czynników, który niewątpliwie różnił oba mocarstwa, był tzw. „czynnik ludzki" — a więc ci, którzy tworzyli Imperia. W przypadku Rosji kolonizatorami stawali się ludzie pochodzący z niższych grup społecznych, którzy na tej drodze widzieli szanse na awans w hierarchii społecznej. W emigracji na bajeczny Wschód widzieli także szansę materialnej poprawy swego losu, natomiast ludność miejscową traktowali jako rywali. Bliskość metropolii w stosunku do kolonii sprawiła, że nie doszło do wykształcenia przepaści oddzielającej ludność miejscową od rosyjskich osadników. I miejscowi, i osadnicy zaczęli zajmować te same nisze gospodarczo-terytorialne3. Dla władz carskich stanowiło to także swoisty wentyl bezpieczeństwa — tą drogą pozbywano się ludzi, którzy sprawiali lub mogli sprawiać kłopoty. Jeżeli chodzi o brytyjskich twórców Imperium, większość z nich wywodziła się spośród ludzi chcących zrobić karierę (wojskową, administracyjną, finansową), a którzy pobyt w koloniach traktowali jako etap w drodze do celu. Pochodzili oni z reguły z górnych i średnich warstw społeczeństwa angielskiego, chociaż byli wśród nich także i przedstawiciele innych grup. Należy także wspomnieć o przymusowych „kolonizatorach", jakimi byli skazańcy, dla których nie było miejsca w angielskich więzieniach4. W przypadku Wielkiej Brytanii wszystkie jej posiadłości kolonialne były posiadłościami zamorskimi. Politykę brytyjską wobec kolonii kształtowały specyficzne stosunki pomiędzy Anglikami a ludnością miejscową. W koloniach brytyjskich Anglicy stanowili niewielki procent mieszkańców i sprawowali jedynie najwyższe funkcje w administracji i wojsku. Natomiast poza nielicznymi przypadkami nie ingerowali w zastane struktury i obyczaje. Do takich wyjątków należy niewątpliwie zaliczyć zwalczanie obrzędu sad (palenie żywcem wdów na stosie pogrzebowym) czy kult bogini Kali w Indiach. Może takie podejście do ludności miejscowej wyjaśnia wypowiedź Josepha Chamberlaina o Brytyjczykach: ... rasa brytyjska jest największą z rządzących ras, jaką kiedykolwiek widział świat5. Przeciwieństwem było Imperium Rosyjskie, które dokonywało swoich podbojów kolonialnych na ziemiach sąsiadujących6. Efektem tego było włączanie 3 Emmanuel Sarkisyanz, Russian Conąuest in Central Asia: Transformation and Acculturation, w: Russia and Asia, Wayne S. Vucinich (ed.), Stanford 1972, s. 248-288. 4 Patrz na przykład Wiesław Olszewski, Historia Australii, Wrocław 1997; Charles Wilson, Australia, 1788-1988. The Creation o/Nation, Totowa 1987. 5 The Concept of Empire: From Burkę toAttlee, 1774-1947, George Bennett (ed.), London 1962, s. 315; Philip Darby, ThreeFaces of Imperialism. British andAmerican Approaches to Asia andAfrica, 1870-1970, London 1987, s. 52. 6 Jednej z przyczyn takiej formy rosyjskiego kolonializmu można szukać w fakcie, że Rosja nie posiadała portów nad otwartymi morzami ani nie dysponowała odpowiednią flotą dalekomorską. Dokonywanie podbojów na lądzie przyczyniło się do pojawienia się poglądu, że Rosjanie byli „mniej imperialistycznie" nastawieni niż inne narody europejskie. Hugh Seton-Watson, The New Imperialism, London 1961, s. 22-23. Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 15 podbitych ziem w system administracyjny Rosji. Spowodowało to powstanie państwa wielonarodowościowego i wieloreligijnego7. Inną cechą charakterystyczną imperializmu rosyjskiego było dokonywanie ekspansji wzdłuż linii komunikacyjnych. Kolejny podbój dokonywał się w oparciu o już zajęte i skolonizowane tereny, tak aby linie komunikacyjne, przede wszystkim kolej, łączyły zaplecze z siłami zbrojnymi8. Jeszcze inną cechą było to, że próbowano szczęścia w kilku kierunkach. Te dwie zasady rosyjskiej ekspansji kolonialnej przyczyniły się do opóźnienia Rosji w podbojach w stosunku do innych państw kolonialnych9. Znamienną cechą rosyjskiej polityki zagranicznej był brak czegoś, co można by było nazwać spójną koncepcją polityki zagranicznej. Poszczególni ministrowie w St Petersburgu kłócili się między sobą i nie mogli dojść do porozumienia — ... mamy ministerstwa, ale nie mamy rządów10. Robert Arthur Talbot lord Salis-bury w 1885 roku tak scharakteryzował działania rządu rosyjskiego:... bardzo trudno jest ustalić, co stanowi cel rosyjskiej polityki. (...) Jestem skłonny uwierzyć, że imperator jest w rzeczywistości własnym ministrem i to tak złym, że nie prowadzi konsekwentnej i spójnej polityki; każda wpływowa postać, wojskowy czy cywil, może uzyskać od niego decyzję dogodną dla siebie11. Przeciwieństwem było tu Imperium Brytyjskie. Wprawdzie w łonie Gabinetu istniały nierzadko znaczne rozbieżności opinii i personalne niechęci {vide Lloyd George vs lord Curzon)12, to na zewnątrz jednak było w stanie sformułować w miarę spójną linię polityki zagranicznej. Także pomiędzy władzami centralnymi a władzami kolonii, dominiów, a szczególnie rządem Indii i wicekrólem, powstawała nierzadko znaczna różnica zdań co do prowadzonej polityki. Szczególnie wyraźnie było to widoczne w przypadku Indii i wicekrólów, takich jak Richard Southwell Bourke lord Mayo, George Nathaniel Curzon markiz of Kedleston i Edward Bulwer lord Lytton, którzy będąc zwolennikami „forward policy" popadali w konflikty z Londynem13. Jedną z zasad tej polityki była obrona Indii — Perły Imperium Brytyjskiego. 7 Martin Sicker, The Strategy of Soviet Imperialism. Expansion in Eurasia, New York 1988, s. 4. 8 M. Sicker, The Strategy..., s. 2. P. Darby, Threefaces..., s. 27-28. ' Benedict Humphrey Sumner, Tsardom and Imperialism in the Far East and Middle East, 1880-1914, London 1940, s. 3-4. W Polsce stosunkowo niedawno, bo w 1996 r., ukazała się praca Zygmunta Łukawskiego, Dzieje Azji Środkowej (Kraków 1996), która przedstawia historię tego regionu świata, rosyjską ekspansję i jej skutki. Jest to chyba jedna z najlepszych prac poświęconych tej problematyce, jaka ukazała się w języku polskim. 10 B. H. Sumner, Tsardom..., s. 5-6. 11 Tamże. 12 G. H. Bennet, British Foreign Policy During the Curzon Period, 1919-1924, London 1995, s. 5. 13 P. Darby, Threefaces..., s. 26; John Robert Ferris, The Evolution of British Strategie Policy, 1919-1926, London 1989, s. 8. 16 Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 * * * Jeżeli Wielka Brytania aż do końca wieku XVIII nie interesowała się Afganistanem, który później urósł do roli głównego bastionu obronnego Indii, to obojętność tę można tłumaczyć powszechnym wówczas przekonaniem, iż atak na posiadłości indyjskie może nastąpić tylko i wyłącznie od strony morza. Przeświadczenie to nie przeszkadzało Brytyjczykom w penetrowaniu ziem Afganistanu. Pierwszym eksploratorem angielskim w Afganistanie był John Hicks. Ten oficer artylerii w służbie Wielkiego Mogoła Aurangzeba, dotarł aż do Kabulu i tu zmarł w roku 166614. Następnym był George Forster. Swoją pełną przygód podróż przez Afganistan, Persję i Rosję odbył na zlecenie Kompanii Wschodnio-indyjskiej. Wyprawa ta miała także cel polityczny — Kompania była przekonana, że należy trzymać rękę na pulsie wydarzeń, które miały miejsce poza granicami Indii. W swej relacji z Afganistanu Forster przedstawił ten kraj jako państwo o pustym skarbie, biednych, grubiańskich i niewykształconych ludziach i marnej armii. Według Forstera, ze strony Afganistanu i jego władcy Timura Szacha15 Kompanii nie groziło żadne niebezpieczeństwo16. Zmianę w sposobie myślenia Brytyjczyków o Afganistanie przyniosła epoka napoleońska. Pragnąc urzeczywistnić ideę podboju Indii, Napoleon opracował plan ekspedycji lądowej, naśladując w tym wielkich zdobywców — Aleksandra Macedońskiego, Czyngis-chana i Tamerlana. Plan ten zakładał dotarcie do Indii poprzez góry Hindukuszu. Chcąc zrealizować ten zamiar, Napoleon potrzebował sprzymierzeńca. Znalazł go w osobie cara Rosji, Pawła I. Zawarto układ, na mocy którego 30-tysięczny korpus francuski miał przejść przez Ukrainę i stepy południowej Rosji aż do Astrachania. Z Astrachania miał się przeprawić przez Morze Kaspijskie, połączyć z korpusem rosyjskim i wspólnie uderzyć na Herat — klucz do Indii17. Wojska rosyjskie wyruszyły w marcu 1801 roku i dotarły do Orenburga. W nocy z 23 na 24 marca 1801 roku zamordowano cara Pawła I i korpus odwołano. W 1807 roku Napoleon jeszcze raz powrócił do swojego marzenia o podboju Indii, tym razem w oparciu o Persję, ale były to plany zupełnie nierealne. Mimo braku szans na realizację plany te uaktywniły dyplomację brytyjską. W1809 roku do Afganistanu przybyła brytyjska misja pod dowództwem Mountstuarta Elphistone. W efekcie rokowań z ówczesnym władcą Shah Shuja-ul-Mulkiem18 w czerwcu 1809 roku zawarto układ, którego punkt 2. stanowił: Gdyby sity francusko-perskie ruszyły w kierunku państwa króla z Kabulu we wrogich zamiarach, Wielka Brytania zrobi wszystko, aby je odeprzeć; będzie także gotowa ponieść 14 George Pottinger, The Afghan..., s. 14. 15 Timur Szach rządził w latach 1773-1793. 16 G. Pottinger, The Afghan..., s. 14. 17 Marian Uzdowski, Afganistan na tle współzawodnictwa rosyjsko-brytyjskiego, Warszawa 1928, s. 37. 18 Shah Shuja-ul-Mulk rządził w latach 1803-1810 i 1839. Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 17 koszty związane z powyższym19. Jednak w związku ze zmianą sytuacji politycznej w Europie, nigdy nie doszło do wypełnienia tego układu. Lata 30. XIX wieku przyniosły zmianę układu sił w bezpośrednim sąsiedztwie Afganistanu. W Persji, pokonanej przez Rosję, zaczęły dominować wpływy tej ostatniej. Rosja żywiła niejakie nadzieje na to, że Persja zacznie szukać okazji do rewanżu na Afganistanie za doznane porażki, zajmie Herat, a być może także Kabul i Kandahar. Dla Rosji stworzyłoby to dogodne warunki do penetracji terenu Afganistanu bez żadnych ograniczeń. W tych warunkach Wielka Brytania musiałaby włożyć wiele wysiłku w zapewnienie bezpieczeństwa swoim posiadłościom w Indiach20. Ewentualna interwencja brytyjska, której celem byłoby powstrzymanie realizacji perskich zamierzeń, spowodowałaby silniejszą i ściślejszą współpracę persko-rosyjską. Brytyjczykom zagrożenie ze strony Persji wydawało się sprawą dość odległą. Zupełnie inaczej przedstawiała się sytuacja w Azji Środkowej, która stała się przedmiotem zainteresowania Rosji. Wprawdzie rosyjska ekspansja na wschód była mniej wyraźna niż ta skierowana na zachód i południe, ale nie uszła ona uwagi Wielkiej Brytanii, która pilnie śledziła wszelkie ruchy w dalekim nawet sąsiedztwie Indii21. Celem ekspansji rosyjskiej było zdobycie nowych terytoriów, na których rosyjski handel miałby wyłączność i budowa autorytetu Rosji wśród ludów azjatyckich. Pierwszym krokiem na drodze do budowy Imperium Rosyjskiego na wschodzie była wyprawa generała hrabiego Wasyla Perowskiego przeciwko Chanatowi Chiwy, podjęta w 1839 roku. Operacja, która oficjalnie miała na celu uwolnienie przetrzymywanych tam rosyjskich jeńców, zakończyła się niepowodzeniem. Uaktywniło to Brytyjczyków, którzy podjęli działania zmierzające do zapewnienia sobie przychylności chanatów Azji Środkowej. Urzędujący od lata 1839 roku w Heracie major d'Aqrcy Todd zaczął prowadzić ożywioną działalność wy-wiadowczo-dyplomatyczną w pogranicznych chanatach. W efekcie jego zabiegów władca Chiwy, chan Ałłakula, wyraził zgodę na nawiązanie przyjacielskich stosunków z Wielką Brytanią. Z zadaniem nawiązania stosunków wojskowych, politycznych i gospodarczych do Chanatu Buchary wysłano Arthura Conolly'ego, Charlesa Stoddarta i Aleksandra Burnesa; do Kokandu Arthura Conolly'ego; do Chiwy Richmonda Shakespeare'a22. Przeciwdziałając rosyjskim poczynaniom na dalszej rubieży, Brytyjczycy nie zaniedbywali najbliższego sąsiedztwa, tym bardziej, że działy się tam niepoko- 19 Ludwig W. Adamec, Historical Dictionary of Afghanistan, Metuchen, New York, London 1991, s. 213--214. 20 Percy Sykes, A History ofPersia, London 1930, s. 323-325. 21 Mehmet Saray, The Russian Conąuest of Central Asia, „Central Asian Survey", t. I, nr 2/3, October 1982 —January 1983, s. 3 22 Rywalizacja brytyjsko-rosyjska w Azji Środkowej w XIX wieku została w pasjonujący sposób opisana w książce Petera Hopkirka, The Great Gamę. On Secret Seroice in High Asia, Oxford 1991; Z. Łukawski, Dzieje..., s.240 18 Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 jące rzeczy. W 1837 roku szach perski Muhammad zaatakował Herat. Rządzący w Kabulu Dost Mohammad Khan (Chan) poparł nawet Persję, gdyż władca Heratu należał do wrogiej mu rodziny. Atak ten zaniepokoił Brytyjczyków, którzy uważali, że za jego kulisami stał rosyjski ambasador w Persji, książę Iwan Simonicz. W tymże samym roku zarówno rząd brytyjski, jak i rosyjski wysłał do Dost Mohammada, najpotężniejszego z władców afgańskich, emisariusza. Poseł brytyjski kapitan Aleksander Burnes przybył do Kabulu jako pierwszy. Zadaniem jego było zawarcie porozumienia afgansko-brytyjskiego i ustanowienie pokoju między Dost Mohammadem i Randżit Singhiem, który zajął Kaszmir i Peszawar. Misja Burnesa zakończyła się niepowodzeniem, gdyż strona brytyjska nie chciała podjąć żadnych zobowiązań wobec strony afgańskiej, a na dodatek do Kabulu przybył wysłannik rosyjski, kapitan Jan Witkiewicz23. Przywiózł on ze sobą dwa listy—jeden od księcia Simonicza, drugi, niepodpisany, najprawdopodobniej od cara. Nie mając nadziei na uzyskanie pomocy ze strony brytyjskiej, Dost Mohammad nawiązał bliższe kontakty z przedstawicielem rosyjskim. Brytyjczycy, zaniepokojeni takim obrotem spraw, podjęli działania zmierzające do odwrócenia niekorzystnych dla siebie tendencji. Drogą do tego miała być zmiana na tronie kabulskim — należało osadzić na nim władcę przychylnego interesom brytyjskim. Posłużono się w tym celu Shah Shuja-ul-Mulkiem, który od kilku lat był rezydentem w Indiach opłacanym przez Brytyjczyków24. W końcu 1838 roku wojska brytyjskie wyruszyły w stronę granicy afgańskiej, w sierpniu 1839 stanęły w Kabulu, a Shah Shuja-ul-Mulk zasiadł na tronie25. Dost Mohammad poddał się i został wraz z rodziną wysłany do Indii. Wydawało się, że Brytyjczycy osiągnęli swój ceł — przychylny im władca na kabulskim tronie. Jednak były to tylko pozory. W Afganistanie zaczęło narastać niezadowolenie z obecności obcych, którzy naruszali miejscowe zwyczaje i spowodowali wzrost cen żywności. Wstrzymanie wypłacania subsydiów przywódcom plemion było kropką nad „i". 2 listopada 1841 roku wybuchło powstanie antybrytyjskie, w wyniku którego na początku stycznia 1842 roku zawarto układ o wycofaniu wojsk brytyjskich z Afganistanu. Operacja ta stała się jedną z największych klęsk armii brytyjskiej. 6 stycznia 1842 roku z Kabulu wyruszyła około 16-tysięczna kolumna żołnierzy i cywilów. 13 stycznia do garnizonu brytyjskiego w Dżalalabadzie, z grupy wyruszającej z Kabulu, dotarł jeden człowiek. Był to lekarz wojskowy — William Brydon. Klęska ta zupełnie załamała gubernatora generalnego Indii, George'a Eden Aucklanda, który podczas całej operacji był karmiony optymistycznymi 23 The Borderlands oj Soviet Central Asia — Afghanistan, „Central Asian Review", t. IV, nr 2, 1956, s. 164-165. Osobie J. Witkiewicza i jego działalności została poświęcona książka Władysława Jewsiewic-\ńego,BatyroJanie Witkiewiczu, 1808-1839, Warszawa 1983. 24 Jan Kieniewicz, Historia Indii, Wrocław 1980, s. 553-554. 25 D. Gillard, The Struggle for Asia..., s. 54-55. Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 19 raportami sir Williama Macnaghtena, że ... kraj jest spokojny, a ludność nam przyjazna2,7. Upadek wigowskiego rządu Williama Lamba lorda Melbourne w październiku 1841 roku i utworzenie torysowskiego rządu sir Roberta Peela przyniosło nie tylko zmianę na stanowisku generalnego gubernatora Indii, którym został lord Edward Law Ellenborough, ale i zmianę kursu politycznego28. Jednym z pierwszych posunięć lorda Ellenborough było wycofanie wojsk brytyjskich z Afganistanu. Poprzedziło je jednak pomszczenie klęski i przywrócenie nadszarpniętego prestiżu armii brytyjskiej. W ramach tej akcji złupiono i zniszczono Dżalalabad, Kandahar, Kabul i Charikar. W Istalif pod Kabulem wymordowano wszystkich mężczyzn. Po zakończeniu działań wojennych Anglicy zezwolili Dost Mohammadowi na powrót do kraju. Od swojej pierwszej wyprawy do Azji Środkowej w 1839 roku Rosja poczyniła znaczne postępy w rozszerzaniu Imperium. Pomiędzy 1824 a 1854 rokiem dokonano podboju stepów kazachskich. W 1842 roku zawarto układ rosyjsko-chi-wański, na mocy którego władca Chiwy zobowiązał się, że nie będzie podejmował żadnych wrogich kroków przeciwko Rosji i nie będzie tolerował podobnych poczynań z czyjejkolwiek strony29. W 1847 roku Rosjanie wybudowali u ujścia Syr-darii fort. W ten sposób po raz pierwszy doszło do „fizycznego" kontaktu pomiędzy Rosją a Chiwą i Kokandem30. W latach 1850-1854 zajęto tereny na południe od rzeki Iii. Ukoronowaniem tego okresu było założenie w 1854 roku miasta Wiernyj (obecnie Ałma-Ata). Wojna krymska (1854-1856) powstrzymała na pewien czas rosyjską ekspansję w Azji Środkowej. Przegrana w tej wojnie zrodziła wśród dyplomatów rosyjskich przekonanie o konieczności „odrobienia strat". Jednym z głosicielem tej idei — idei ekspansji — był książę Aleksander I. Bariatyński, który na początku 1857 roku pisał do cara Aleksandra II, że Rosja potrzebuje ekspansji w Azji Środkowej. Uważał on, iż Rosja musi rozciągnąć swoje wpływy na tereny zakaspij-skie31, rozwinąć handel z Persją i zająć tereny między Atrek i rzeką Guran. Bariatyński był przekonany, że jeżeli powyższe działanie nie zostanie podjęte w najbliższym czasie, to ... nieunikniona wojna z Wielką Brytanią postawi nas w ciężkim położeniu32. Także w 1857 roku pułkownik Nikołaj P. Ignatiew33, rosyjski attache 26 Sir William Macnaghten byl dowódcą wojsk brytyjskich w Afganistanie. 27 J. Petrus, Afganistan..., s. 165. 28 W. Habberton, Anglo-Russian Relations..., s. 22. 29 Naftula A. Chalfin, Rossija i Chanstua Srednej Azii. Peruaja polowina XIX veka, Moskva 1974, s. 290. 30 Seymour Becker, Russia's Protectorates in Central Asia: Bukhara and Khiva, 1865-1924, Cambridge 1968, s. 14. 51 W języku angielskim na określenie tych terenów używa się terminu „Trans-Caspia". 32 The Politics ofAutocracy. Letters of Alexander II to Prince A. I. Bariatinskii, 1857-1864, A. J. Rieber (ed.), The Hague, Paris 1966, s. 73. 33 Osobie Nikołaja P Ignatiewa została poświęcona niewielka broszurka autorstwa Petrusa, Neskolko 20 Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 wojskowy w Londynie, zaproponował, by Rosja rozciągnęła swoją kontrolę nad Amu-darią34. Uważał on, że Azja jest jedynym terenem dla naszego handlu i przemysłu, który jest zbyt slaby, by rywalizować z powodzeniem z przemysłem brytyjskim, francuskim, belgijskim, amerykańskim i innych krajów. Badania Azji Środkowej, wzmocnienie naszych stosunków z nią i naszych tam wpływów oraz osłabienie wpływów brytyjskich koresponduje tak blisko z żywotnymi interesami rosyjskimi, że nie powinno być kłopotów ze znalezieniem pieniędzy na sfinansowanie wyprawy. Można oczekiwać, że wielu bogatych kupców i przemysłowców będzie gotowych, by wspomóc takie przedsięwzięcie35. W 1858 roku wyruszyły dwie rosyjskie misje — jedna, pod przewodnictwem Ignatiewa, do Chiwy i Buchary z zadaniem umocnienia tam wpływów rosyjskich wobec penetracji brytyjskiej. Druga, pod przewodnictwem znanego orientalisty Nikołaja V. Chanykowa, do Afganistanu. Celem Chanykowa było przekonanie władców afgańskich, że Rosja nie zamierza osłabiać chanatów, a wręcz przeciwnie, wzmocnić je; pragnie udowodnić, iż jej własny interes wymaga umocnienia ichjako przedmurza wobec angielskich prób podboju36. Obie misje zakończyły się niepowodzeniem. Chanykow nie dotarł dalej niż do Heratu wobec probrytyjskiej postawy Dost Mohammada, a styczeń 1860 roku przyniósł kolejne informacje o wzroście wpływów brytyjskich w Afganistanie i brytyjsko—afgańskich naciskach na Bucharę. Rok 1861 przyniósł zmiany, które miały wpływ na dalszą azjatycką politykę Rosji. Dwóch czołowych zwolenników rosyjskiej ekspansji w Azji Środkowej zajęło eksponowane i wpływowe stanowiska: Dmitrij A. Milutin został ministrem wojny, a Ignatiewa, teraz już w stopniu generała, mianowano dyrektorem departamentu azjatyckiego w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Na efekt tych nominacji nie trzeba było długo czekać. Podjęta na nowo ekspansja została uwieńczona zdobyciem 22 września 1864 roku Chimkentu (Cimkent, Kazachstan). Wojska rosyjskie nie zatrzymały się tu, a wiedziony ambicją i rządzą władzy generał Michaił Czerniajew, bez zgody przełożonych, 14 czerwca 1865 roku zajął Taszkent. W maju 1866 roku generał Dymitr Romanowski, który zastąpił Czerniajewa, doprowadził do tego, że chan Kokandu, Chudojar, uznał się za wasala cara rosyjskiego37. W 1867 roku dokonano nowego podziału administracyjnego nabytków w Azji Centralnej — utworzono Generałgubernatorstwo Turkiestańskie, na czele którego stanął generał Konstantin R Kaufmann38. Jego działania doprowadziły do zajęcia przez siły rosyjskie Samarkandy (2 maja 1868 r.), a w konsekwencji do podporządkowania Rosji Chanatu Buchary. Jedynym niezależnym chanatem w Azji Środkowej pozostał Chanat Chiwy, ale vospominanija o grafe N. P. Ignatieve, Moskva 1908. 34 S. Becker, Russia's ..., s. 16. 35 N. P. Ignatiew, Missija vKhivu iBukharu v 1858g., St. Petersburg 1897, s. 2-3, cyt. za: M. Saray, The Russian...,s. 5. 36 S. Becker, Russia's..., s. 16; Z. Łukawski, Dzieje..., s. 242. 37 Richard Pierce, Russian Central Asia, 1867-1917, Berkeley 1960, s. 25. 38 J. Petrus, Afganistan..., s. 179. ł»ł» Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 21 i on utracił swoją niezależność 12 sierpnia 1873 roku w efekcie układu rosyjsko--chiwańskiego39. Rywalizacja brytyjsko-rosyjska o wpływy i pozycję w Afganistanie zaowocowała powstaniem dwóch szkół, jeżeli chodzi o rozwiązanie tego problemu. Jedna szkoła, znana pod nazwą „Punjab Schód"40, została wykreowana przez sir Johna Lawrance'a. Do jej zwolenników należały takie osobistości życia politycznego jak Thomas George Baring lord Northbrook, John Douglas Sutherland Campbell duke of Argyll, Garnet Joseph Wolseley, sir Henry Maine, sir Richard Tempie i sir John Strachery. U podstaw „Punjab Schód" legły przykre doświadczenia pierwszej wojny afgańskiej oraz kontaktów z plemionami pogranicza, które urządzały rajdy na tereny znajdujące się pod władzą brytyjską. Według tej opcji wojska brytyjskie nie powinny przekraczać granicy, mieszać się w sprawy wewnętrzne plemion i samego Afganistanu, a Indie powinny być bronione na rzece Indus. Politykę tę określano mianem „backward or close border policy"41. Przeciwieństwem „Punjab School" była „Forward School"42. Teoretykiem tej linii politycznej był Henry Rawlison43, który uważał, że przeciwdziałając rosyjskiej ekspansji, Wielka Brytania powinna uzyskać wpływ