Michałowi I Wstęp Jeżeli w chwili wybuchu wojny między Rosją i Anglią będzie istniał Afganistan, wygra ta strona, która zapewni sobie jego wsparcie. Uważam, że dopóki istnieje Afganistan jako zjednoczone państwo współpracujące z Wielką Brytanią niemożliwe jest, by Rosja spróbowała zaatakować Indie lub wszcząć wojnę przeciwko Anglii w Azji1. Miał rację Abdur Rahman Khan, dziewiętnastowieczny władca Afganistanu, zwany Żelaznym Emirem. Leżący gdzieś na krańcach świata Afganistan przechodził burzliwe dzieje ze względu na swoje bezpośrednie sąsiedztwo, uwikłany w rozgrywki wielkich tego świata. Granicząc z jednej strony z Imperium Rosyjskim, a później Rosją Radziecką, z drugiej sąsiadował z Imperium Brytyjskim reprezentowanym przez Indie. To szczególne położenie determinowało geopolityczny status tego kraju — każdy z potężnych sąsiadów starał się zapewnić sobie przychylność kolejnych władców Afganistanu. Ze względu na wcześniejsze zainteresowanie tym kierunkiem ekspansji Wielka Brytania zagwarantowała sobie wpływy na afgańskiej scenie politycznej i zdominowała politykę zagraniczną tego kraju. Strona rosyjska, spóźniona w podbojach na Wschodzie, starała się nadrobić stracony czas. Na drodze jej ekspansji stanęło władztwo Afganistanu, a przede wszystkim polityka brytyjska. Zabiegi o pozyskanie władców Afganistanu i ustalenie swoich wpływów przez oba Imperia doprowadziły do wojen i zbrojnych starć. Dwie kolejne wojny afgańsko—brytyjskie nie zmieniły status quo antę bellum. Przełomowa miała stać się trzecia wojna afgańsko-brytyjska z 1919 roku, która toczyła się w zmienionych warunkach geopolitycznych. Wobec zakończenia globalnego konfliktu, jakim była I wojna światowa, i czasowego zniknięcia jednego z czynników—Imperium Rosyjskiego — wytworzyła się nowa sytuacja. Władca Afganistanu, Amanułlah, ogłosił niepodległość swojego kraju tak w kwestiach wewnętrznych, jak i w polityce zagranicznej. Stworzyło to nową jakość w układzie sił Wielka Brytania — Afganistan i Rosja Abd-al-Rahman Khan, The Life of Abdur Rahman Amir of Afghanistan, t. II, London 1900, s. 278. 6 Wstęp Radziecka — Afganistan. Niniejsza praca stanowi próbę analizy tej nowej sytuacji w latach 1919-1924. W dotychczasowych badaniach nad historią tego regionu świata i ścierania się wpływów Imperiów istnieje znaczna dysproporcja. Okres wcześniejszy, a więc pierwsza i druga wojna afgańsko-brytyjska, był zbadany i przeanalizowany dość szczegółowo, przede wszystkim przez naukowców brytyjskich2. Kolejny okres nasilonego zainteresowania to koniec lat 70. i lata 80. XX wieku. Zainteresowanie badaczy ze wszystkich stron świata spowodowała radziecka interwencja w Afganistanie i jej konsekwencje. Poszukując korzeni i przyczyn tej interwencji badacze podjęli analizę lat powojennych3. Natomiast przedział czasowy będący przedmiotem zainteresowania niniejszego opracowania pozostał na uboczu badań. Nie oznacza to kompletnego braku badań nad tym okresem, ale były one prowadzone jakby na marginesie, podczas obszerniejszych badań. Niezwykle wartościowe prace, jak na przykład Ludwiga W. Adamca Afghanistan, 1900-1923. A Diplomatic History tylko nieznaczną część poświęcają temu okresowi. Jeszcze gorzej prezentuje się ta problematyka w ogólnych historiach Afganistanu, gdzie z reguły została sprowadzona do kilku, kilkunastu stron. Także prace poświęcone wzajemnym relacjom Wielka Brytania — Rosja Radziecka traktują te zagadnienia niezwykle marginalnie. Podobnie literatura na temat polityki zagranicznej Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej — tymi problemami zajmuje się w niewielkim stopniu. Niewątpliwie pewnym ograniczeniem w badaniach nad polityką Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej wobec Afganistanu stała się bariera językowa i polityczna. Badacze z Zachodu skazani byli — z przyczyn językowych — przede wszystkim na materiały źródłowe w języku angielskim. Natomiast dla naukowców radzieckich materiały zachodnie nie były dostępne z przyczyn politycznych. Względy o charakterze politycz- 2 Ilość prac poświęconych wcześniejszym relacjom afgańsko-brytyjsko-rosyjskim jest przeogromna. Z tego też powodu autorka pozwolą sobie przytoczyć tylko niektóre: Henry Durand, The First Afghan War, London 1879; Arnold Fletcher, Afghanistan: Highroad of Conąuest, Ithaca 1965; David Gillard, The Struggle for Asia, 1828-1914. A Study in British and Russian Imperialism, London 1977; William Habberton, Anglo-Russian Relations Concerning Afghanistan, 1837-1907, Urbana 1937; H. B. Hanna, The SecondAfghan War, 1878-79-80, t. I-III, London 1899-1910; T. A. Heathcote, The Afghan Wars, 1839-1919, b.m.w. 1980; John Kaye,Historyofthe War in Afghanistan, t. I-II, London 1851-57; Patrick Macrory, Signal Catastrophe. The Retreatfrom Kabul, 1842, London 1966; Leigh Maxwell, My God — Maiwand! Operations of the South Afghanistan Field Force, 1878-80, b.m.w. 1979; Gerald Morgan, Anglo-Russian Riualry in Central Asia: 1810-1895, b.m.w. 1981; George Pottinger, The Afghan Connec-tion. The Extraordinary Adventures of Major Eldred Pottinger, Edinburgh 1983; B. Robson, The Road to Kabul. The SecondAfghan War, 1878-1881, b.m.w. 1986; D. P. Singhal, India and Afghanistan, 1876--1907, St. Lucia, Queensland 1963. 3 Anthony Arnold, Afghanistan: The Soviet Inuasion in Perspectiue, Stanford 1981; Anthony Arnold, Afghanistan's Two Party Communism: Parcham andKhalą, Stanford 1983; Henry S. Bradsher, Afghanistan and the Soviet Union, Durham 1985; Alfred L. Monks, The Souiet Interuention in Afghanistan, Washington 1981; Nigel Ryan, A Hitch or Two in Afghanistan. A fourney Behind Russian Lines, London 1983; Die Sowjetische Interuention in Afghanistan, Heinrich Vogel (ed.), Baden Baden 1980; Widmo komunizmu: o wojnie w Afganistanie, Warszawa 1985. Wstęp 7 nym wpływały także na sposób pisania, który musiał spełniać określone wymagania. Doprowadziło to do powielania pewnych schematów i znacznie obniżyło wartość prac badaczy radzieckich. Jest to szczególnie widoczne w odniesieniu do publikacji, które pojawiły się po radzieckiej interwencji w Afganistanie. Jeżeli chodzi o prace badaczy polskich czy też publikowane w języku polskim, to sytuacja nie przedstawia się lepiej. W ogóle problematyka ta była traktowana po macoszemu. Najwięcej publikacji na tematy afgańskie pojawiło się w Polsce pod koniec lat 20. XX wieku za sprawą „amanullahomanii", jaka zapanowała w naszym kraju w związku z wizytą Amanullaha, oraz po 1979 roku (po radzieckiej interwencji w Afganistanie). Prace te, wydawane zarówno oficjalnie, jak i w drugim obiegu, poświęcone były przede wszystkim najnowszym wydarzeniom. Wydane w tym czasie dwie polskie pozycje traktujące problematykę afgańską nieco szerzej, mają charakter książek popularno-naukowych4. Jak już powiedziano wcześniej, przedmiotem zainteresowania niniejszej pracy będzie problematyka okresu 1919-1924. Wybór dat granicznych został podyktowany czynnikami o wielorakim charakterze. Rok 1919 został wybrany ze względu na wydarzenia wewnętrzne w Afganistanie, które zmieniły stosunek potężnych sąsiadów do tego kraju. Na początku roku 1919 doszło do zabójstwa afgańskiego władcy Habibullaha, który mimo różnorakich nacisków zachował dotychczasowy kurs w polityce zagranicznej, tzn. współpracował z Wielką Brytanią i wystrzegał się nawiązywania kontaktów ze światem zewnętrznym. Jego miejsce zajął jego syn Amanullah. Młody emir za cel swojej polityki obrał modernizację kraju i wyrwanie go ze stanu zależności od Wielkiej Brytanii. Polityka Amanullaha doprowadziła do ogłoszenia deklaracji niepodległości, trzeciej wojny afgańsko-brytyjskiej i uzyskania przez Afganistan niepodległości. Ta sytuacja w kontekście zmian, które zaszły w Rosji, wytworzyła nową jakość w geopolityce regionu. Rok 1924 jako kończący pracę został podyktowany przez kilka czynników. Jednym z nich było uznanie przez Wielką Brytanię de iure faktu istnienia Rosji Radzieckiej, co zasadniczo zmieniło sposób kształtowania wzajemnych relacji na wielu płaszczyznach. Data ta została także wskazana przez fakt odejścia ze sceny politycznej dwóch wielkich osobowości. Jedną z nich był Włodzimierz Lenin, którego śmierć na początku 1924 roku otworzyła okres walki o władzę w Związku Radzieckim, osłabiając zainteresowanie polityką zagraniczną. Dru- 4 Ryszard Piekarowicz, Cień Amanullaha, Warszawa 1984; Jan Petrus, Afganistan. Zarys dziejów, Warszawa 1987. Nie można nie wspomnieć o publikacjach polskich badaczy, poświęconych kulturze, etnografii czy też społeczeństwu afgańskiemu. Na uwagę zasługują takie pozycje, jak: Jadwiga Pstrusińska, Pastunwali — afgański kodeks postępowania, „Etnografia Polska", t. XXI, z. 2 (1977), cykl artykułów poświęconych rodzinie afganskiej pióra Tadeusza Martynowicza („Etnografia Polska", t. XXI, z. 2,1977), oraz Jolanta Sierakowska-Dyndo, Granice wyobraźnipolitycznejAfgańczyków. Normatywno-aksjologiczne aspekty tradycji afganskiej, Warszawa 1998. Polscy badacze i kartografowie przyczynih się w znaczący sposób do powstania jednego z najlepszych atlasów geograficznych Afganistanu, National Atlas of the Democratic Republic of Afghanistan, Warsaw 1986(?) (atlas został wydany w języku angielskim). 8 Wstęp gą postacią, która odeszła od aktywnego uprawiania polityki międzynarodowej, był lord George Nathaniel Curzon. Wobec utworzenia pierwszego rządu przez Partię Pracy, przestał on sprawować urząd ministra spraw zagranicznych. Odejście od aktywnego życia politycznego lorda Curzona, który prezentował stare tradycje imperializmu brytyjskiego, zmieniło styl uprawiania polityki, szczególnie w rejonie Indii. Wreszcie rok 1924 został także wyznaczony przez wydarzenia wewnętrzne w Afganistanie, które skierowały sympatie władcy afgańskiego na powrót w stronę Wielkiej Brytanii. W tymże roku doszło do wybuchu w prowincji Chost rebelii, skierowanej przeciwko władzy emira Ama-nullaha i jego polityce nastawionej na modernizację kraju. Postawa i działania podjęte przez potężnych sąsiadów Afganistanu przekonały władcę, iż z punktu widzenia jego kraju daleko bardziej korzystna będzie współpraca z Wielką Brytanią niż z Rosją Radziecką. Przedmiotem zainteresowania niniejszej książki będzie polityka Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej wobec Afganistanu w latach 1919-1924. Autorka podjęła próbę przeanalizowania i nakreślenia obrazu polityki obu sąsiadów. Interesowało ją pytanie, na ile w nowych, zmienionych warunkach polityka ta była kontynuacją dotychczasowych doświadczeń, a na ile próbą znalezienia nowatorskich rozwiązań. Przedmiotem badania było także ścieranie się starych i nowych tendencji w sposobie uprawiania polityki oraz wykorzystania nowej ideologii — komunizmu —jako elementu w prowadzonej grze. Autorkę interesowało także, na ile postawa przedmiotu prowadzonej polityki moderowała działania obu stron oraz na ile Afganistan był przedmiotem, a na ile podmiotem prowadzonej polityki. Wreszcie podjęła ona próbę odpowiedzi na pytanie, na ile doświadczenia pierwszych lat funkcjonowania układu Wielka Brytania — Afganistan — Rosja Radziecka wpłynęły na późniejsze dzieje tego regionu. Realizacja tego tematu i próba odpowiedzi na postawione pytania nie byłaby możliwa bez wyjazdów zagranicznych, gdyż polskie biblioteki dysponują jedynie niewielką częścią publikacji dotyczących tego zagadnienia. W celu zgromadzenia materiałów, a w szczególności materiałów źródłowych, autorka przeprowadziła długoterminowe badania w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Niemczech. Pobyt w Berlinie (w 1993 roku) w ramach stypendium z John F. Kennedy Institute i praca w tamtejszych bibliotekach Freie Stadt Universitat i Staatsbibliothek pozwoliła na uzupełnienie bibliografii, zgromadzenie części publikowanych dokumentów i prac z tego okresu. Pobyt i praca w bibliotekach i archiwach Stanów Zjednoczonych (1995-1996) i Wielkiej Brytanii (1996,1999) okazały się najbardziej owocne. Podczas pobytu w Stanach Zjednoczonych w Indiana University w Bloomington (Indiana) autorka prowadziła badania nad kolekcją mikrofilmów z brytyjskiego Foreign Office — The British Foreign Office Records of General Political Correspondence for Russia, 1906-1945 (F.0.371). Kolekcja ta jest wyborem spośród materiałów olbrzymiej kolekcji — Foreign Office. Political Departments: General Correspondence from 1906, przechowy- Wstęp wanej w zasobach Public Record Office (Kew Gardens) w Lo: badania przede wszystkim w Oriental and India Office Colle madziła brakujący materiał archiwalny. Niezwykle cenna c India Office6. Także w tym archiwum, tak jak w British Lib się dotrzeć do wielu rzadkich publikacji zarówno z epoki, j< Należy tu wspomnieć o takich pozycjach, jak: G. N. Moles 1919. An Account ofOperations in the ThirdAfghan War, Fic Afganistan i anglijskij ultimatum czy J. P. Villiers-Stuart, Lettt Frontier Force Officer to His Nephew, Giving His Ideas on F, West Frontier and in Afghanistan. Niniejsza praca została oparta na różnorodnym materie wątpliwie najcenniejsze materiały stanowią archiwalia po Office i India Office, tym bardziej, że nie były one szczeg w zakresie tematyki będącej przedmiotem zainteresowania istotną bazę źródłową dla tej pracy stanowiły opublikowane i Jednym z najbardziej wartościowych zbiorów okazała się i R. C. Northa Soviet Russia and the East, 1920-1927. A D Inne zbiory dokumentów również okazały się cenne dla konst Osobne miejsce należy poświęcić źródłom i opracowani skim. Co się tyczy materiałów źródłowych, to niewątpli miejscu należy wymienić kilkunastotomowy zbiór dokume: Dokumenty unesnej politiki SSSR. Jest on wprawdzie z przyi i politycznych jedynie okrojonym wyborem dokumentów zn< chiwach rosyjskich, ale z punktu widzenia niniejszej pracy j jacy. Podobny mankament ciąży także nad innymi wykor pracy zbiorami radzieckich dokumentów — których wyb w taki sposób, aby dowodziły one dobrosąsiedzkiej i bezint Rosji Radzieckiej i ZSRR wobec bezpośrednich sąsiadów i i niemniej, radzieckie zbiory dokumentów, szczególnie w zes łem anglojęzycznym, stanowią istotny materiał badawczy, czyć, iż ten, nawet tak ograniczony, rosyjskojęzyczny matę tycznie nie został wykorzystany przez badaczy z Zachodu. J cowania w języku rosyjskim, to jest ich stosunkowo dużo publikacji ukazała się po 1979 roku. Prace te, podobni* dokumenty rosyjskojęzyczne, w większości wypadków bezki ją relacje radziecko-afgańskie i w ogóle politykę władz radź 5 Na ten wybór, dla interesujących autorkę lat 1919-1924, złożyły się następujące zb 3937-4061, 4094-4116 dla roku 1919; F.O.371/4931-4977, 5381-5383, 54 F.O.371/6265-6280, 6843-6945 dla roku 1921; F.O.371/7725-7729, 8073-i ku 1922; F.0.371/9275-9293, 9331-9376 dla roku 1923 i F.0.371/10383-1 roku 1924. 6 The India Office, 1858-1947, Oriental and India Office Collection, The Britisl 10 Wstęp świata. Wiele z tych prac stanowi kopie wcześniejszych publikacji — powtarzają się te same sformułowania i argumentacja. Ze względów politycznych badacze radzieccy nie przeprowadzili zbyt wnikliwej analizy dostępnych materiałów. Cechą charakterystyczną radzieckich publikacji było to, że bazowały one przede wszystkim na rosyjskojęzycznym opublikowanym materiale źródłowym i tylko w nielicznych przypadkach sięgały do anglojęzycznych zbiorów dokumentów czy opracowań. Prowadziło to wielokrotnie do pewnych uproszczeń, zafałszowań i powielania stereotypowych sformułowań, jeżeli chodzi o interpretację zachodzących wydarzeń i procesów. Na tym tle korzystnie wyróżniają się dwie prace. Jedna, zaliczana do klasyki tej problematyki, to V. M. Massona i V. A. Romodina Istorija Afganistana, t. II, Afganistan v novoe vremja. Druga — td praca M. I. Vo-lodarskiego Sovety i ichjuznyje sosedi; Iran i Afganistan, 1917-1933. Jak zostało to wcześniej wspomniane, nawet opublikowane rosyjskojęzyczne materiały źródłowe były wykorzystywane tylko w niewielkim stopniu przez badaczy zachodnich. Wprawdzie autorce nie udało się dotrzeć do archiwów rosyjskich, ale analiza opublikowanych materiałów skorelowana z dokumentami zgromadzonymi w Foreign Office i India Office pozwoliła uzupełnić tą lukę. Dopiero zestawienie opublikowanych dokumentów radzieckich i brytyjskich z tymi, które znajdują się w archiwach brytyjskich, pozwoliło na podjęcie w tej pracy próby w miarę kompleksowej i obiektywnej analizy polityki Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej wobec Afganistanu. Niezwykle istotne są tutaj depesze radzieckie przechwytywane i deszyfrowane przez brytyjskie służby wywiadowcze. Z tego też powodu kwestii tej należy poświęcić chwilę uwagi. Największe chyba zasługi w tej dziedzinie położyła Governrnent Codę and Cypher School (GC&CS), kierowana od 1919 do 1942 roku przez Alastaira Dennistona. Działalność sekcji radzieckiej w ramach GC&CS do 1927 roku ułatwiała pewna nieufność bolszewików wobec sposobu kodowania depeszy dyplomatycznych i wszelkich innych istotnych dokumentów przesyłanych do placówek zagranicznych. Nie chcieli oni opierać się na wyszukanych kodach odziedziczonych po carskich służbach. Zastąpili je dość prostym i daleko mniej bezpiecznym systemem przestawiania liter. Drugą bolączką bolszewików w tej materii był fakt, iż carskie służby kodujące i deszyfrujące uległy rozproszeniu, a wielu ich pracowników znalazło się po drugiej stronie barykady. Jednym z nich był E. C. Fetterlein, szef radzieckiej sekcji w GC&CS — do rewolucji jeden z czołowych kryptologów Rosji carskiej7. Działanie radzieckiej sekcji w GC&CS ułatwiała współpraca z różnymi instytucjami w Imperium Brytyjskim i otrzymywanie od nich depeszy bolszewików. Zaowocowało to pozostawieniem w archiwach Foreign Office i India Office ogromnego materiału radzieckiego. Pojawia się on w dwóch postaciach —jako ciągi dokumentów opisane jako pochodzące z nasłuchu, nawet z określeniem, z której 7 Christopher Andrew, Secret Sernice. The Making of łhe British Intelligence Community, London 1985. Wstęp 11 stacji pochodzi dany materiał, albo informacje włączane do różnych raportów, opracowań lub wystąpień poszczególnych polityków. Niemożliwe okazało się natomiast sięgnięcie do oryginalnych dokumentów afgańskich. Wynikało to z dwóch podstawowych powodów. Jednym była niewątpliwie bariera językowa, drugim sytuacja panująca w Afganistanie po wycofaniu się wojsk radzieckich8. Brak ten rekompensują dokumenty i korespondencja, które zostały przetłumaczone na język angielski lub rosyjski i zamieszczone w materiałach archiwalnych i publikowanych zbiorach dokumentów. Osobne zagadnienie, z pogranicza problematyki merytorycznej i terminologicznej, stanowi kwestia Indii. Z oczywistych powodów nie można zapomnieć o fakcie sąsiedztwa afgańsko-indyjskiego — to właśnie sąsiedztwo determinowało brytyjską i radziecką politykę wobec Afganistanu w znacznym, jeżeli nie dominującym, wymiarze. W niniejszej pracy sprawy indyjskie zostały uwzględnione w stosunkowo niewielkim zakresie, gdyż nie one były przedmiotem badania. Jednakże cały czas należy pamiętać, że analizowane działania polityczne obu stron miały zarówno indyjski, jak i znacznie szerszy, ogólnoeuropejski, kontekst. W związku z wątkami indyjskimi pojawiła się pewna trudność natury terminologicznej — jak nazywać hinduskich działaczy. Chodzi tu o ludzi takich jak chociażby Mahendra Pratap. Trudno powiedzieć jednoznacznie, czy należy ich określać terminem działaczy niepodległościowych, rewolucjonistów czy komunistów. W źródłach brytyjskich można spotkać bardzo różne określenia9, dlatego też w niniejszej pracy autorka nie próbowała rozstrzygnąć tej kwestii, stosując różne nazwy. Niezależnie od użytego terminu za każdym razem chodzi o ludzi występujących przeciwko władzy Wielkiej Brytanii w Indiach. Jeżeli chodzi o kwestie natury terminologicznej związane z tą pracą, to najwięcej problemów stwarzały imiona i nazwiska Afgańczyków i Hindusów, nazwy plemion pusztuńskich oraz niektóre nazwy geograficzne. Co do nazwisk afgańskich, to, o ile autorka nie znalezła ich polskiej transkrypcji, zastosowała wersją anglojęzyczną10. Podobnie postąpiła z nazwami geograficznymi, tym bardziej że w przypadku kilku z nich w polskiej wersji językowej istnieje dość duża dowolność. W pracy posługiwano się terminem Afgańczycy, a nie Afgano-wie. Zastosowanie terminu Afgańczycy zostało podyktowane tym, że odnosi się ono współcześnie do wszystkich obywateli Afganistanu lub też poddanych emira 8 Można żywić obawy, że w następstwie walk między mudżahedinami oraz rządów talibów afgańskie archiwalia uległy zniszczeniu. 9 Należy podkreślić, iż politycy brytyjscy tak w Indiach, jak i w metropolii nie byli zgodni w tej kwestii. Przykładem wahań i wątpliwości może być depesza wicekróla w tej sprawie. Telegram from Viceroy, Home Department, to Secretary of State for India, 29th April 1921, OIOC, No.2094/L/P&S/10/886. 10 Pewnym uzasadnieniem dla stosowania anglojęzycznej formy imion afgańskich może być fakt, iż w takiej postaci pojawiają się one w dokumentach polskiej dyplomacji z okresu międzywojennego. Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Departament Polityczno-Ekonomiczny, Wydział Wschodni, teczki 5370-5385. 12 Wstęp w czasach monarchii. Termin Afganowie ma węższe znaczenie i z reguły odnosi się do jednej z grup etnicznych zamieszkujących Afganistan — Pusztunów (Pasztunów). Pewnego wyjaśnienia wymaga tutaj także kwestia pojęcia „bolszewicy". Termin ten w powszechnym rozumieniu w latach 1918-1925 odnosił się do członków Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików) — RKP(b). W niniejszej pracy autorka pozwoliła sobie, wzorując się na różnych opracowaniach11, na zastosowanie tego pojęcia wobec ludzi związanych z kręgami władzy i dyplomacji Rosji Radzieckiej. Jeżeli chodzi o posługiwanie się terminem Rosjanie, to został on użyty jako uproszczenie w odniesieniu do obywateli Rosji przedrewolucyjnej, którzy nie poparli rewolucji październikowej, pozostawali w opozycji do nowej władzy i emigrowali z Rosji Radzieckiej. Powstanie niniejszej książki nie byłoby możliwe bez wymagającej, ale zarazem życzliwej pomocy i krytyki Profesora Andrzeja Bartnickiego. Wiele zawdzięczam także rozmowom i dyskusjom z Profesorem Andrzejem Roszkowskim oraz krytycznym uwagom Profesora Stanisława Sierpowskiego. Za ich nieocenioną pomoc chciałabym w tym miejscu jak najserdeczniej podziękować. Pragnę też podziękować mojemu Mężowi — za dyskusje, czasami burzliwe, na temat tej książki oraz za cierpliwość, jaką się wykazał w trakcie jej powstawania. " Patrz na przykład Christopher Andrew, Oleg Gordijewski, KGB, Warszawa 1997; Dilip Hiro, Between MarxandMuhammad. The ChangingFaceoj CentralAsia, London 1995; Roj liiedwiediew, Pod osąd historii. Geneza i następstwa stalinizmu, Warszawa 1990. Rozdział I Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 Od samego początku podstawą brytyjskiej polityki wobec Afganistanu była obrona Indii, szczególnie przed Rosją. Dawne ambicje carskich rządów, wywodzące się z czasów Piotra Wielkiego, są dobrze znane. Przez wiele lat było wiadomo, że Rosja chce posiąść Indie dla siebie. Z drugiej strony, nikt nigdy nie podejrzewał Wielkiej Brytanii o to, że żywi agresywne zamiary wobec Azji Środkowej. (...) Afganistan leży między Indiami i Azją Środkową i był jedyną drogą prowadzącą z Rosji do Indii. Z tego względu jest rzeczą oczywistą dla każdego, że Wielka Brytania i rząd Indii dążyły do utrzymania jak największego kraju oddzielającego jego granice od granic rosyjskich. Dlatego oczekiwały, że Afganistan będzie silny i niepodległy, jako poważna przeszkoda na drodze rosyjskiej ekspansji1. Azja była obszarem, na którym ścierały się dwa imperializmy — brytyjski i rosyjski. Ta część świata stała się dla Wielkiej Brytanii i Rosji terenem zdobywania kolonii i stref wpływów — budowania potęgi. Mimo że oba państwa były państwami kolonialnymi, ich kolonializm różnił się zasadniczo. Jeżeli weźmie się pod uwagę ideały przyświecające Brytyjczykom i Rosjanom w tworzeniu imperiów, brzmią one całkiem podobnie. Wkroczenie Rosji do Azji Środkowej pociągnęło za sobą wprowadzenie europejskich metod cywilizacyjnych, przyniosło powiew świeżego powietrza do ziem ograbionych przez wieki rządów despotycznych władców. (...) Zniesiono niewolnictwo; samowolę prawną chanów, emirów i begów zastąpiło prawo rosyjskie, wobec którego wszyscy stali się równi, niezależnie od stanu. Uwolnieni niewolnicy ze wszystkich stron ponieśli wieść o zmianach, o wprowadzeniu ludzkiej administracji (...)2. Jak się wydaje, brytyjski urzędnik z Indii 1 Z wystąpienia sir Henry Dobbsa podczas konferencji w Mussoorie. Proceedings of the Third Meeting of the Indo-Afghan Conference Held at the Savoy Hotel, Mussoorie, on the 20th April 1920, F.0.371, No.99/208695/371/3992. 2 Fragment z Memoirs of Count Pahlen, cyt. za: John C. Griffiths, Afghanisłan. Key to a Continent, London 1981, s. 45-46. 14 Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 mógłby obiema rękami podpisać się pod poglądami prezentowanymi przez księcia Piotra A. Pahlena. Co więc różniło oba Imperia i imperializmy? Jednym z czynników, który niewątpliwie różnił oba mocarstwa, był tzw. „czynnik ludzki" — a więc ci, którzy tworzyli Imperia. W przypadku Rosji kolonizatorami stawali się ludzie pochodzący z niższych grup społecznych, którzy na tej drodze widzieli szanse na awans w hierarchii społecznej. W emigracji na bajeczny Wschód widzieli także szansę materialnej poprawy swego losu, natomiast ludność miejscową traktowali jako rywali. Bliskość metropolii w stosunku do kolonii sprawiła, że nie doszło do wykształcenia przepaści oddzielającej ludność miejscową od rosyjskich osadników. I miejscowi, i osadnicy zaczęli zajmować te same nisze gospodarczo-terytorialne3. Dla władz carskich stanowiło to także swoisty wentyl bezpieczeństwa — tą drogą pozbywano się ludzi, którzy sprawiali lub mogli sprawiać kłopoty. Jeżeli chodzi o brytyjskich twórców Imperium, większość z nich wywodziła się spośród ludzi chcących zrobić karierę (wojskową, administracyjną, finansową), a którzy pobyt w koloniach traktowali jako etap w drodze do celu. Pochodzili oni z reguły z górnych i średnich warstw społeczeństwa angielskiego, chociaż byli wśród nich także i przedstawiciele innych grup. Należy także wspomnieć o przymusowych „kolonizatorach", jakimi byli skazańcy, dla których nie było miejsca w angielskich więzieniach4. W przypadku Wielkiej Brytanii wszystkie jej posiadłości kolonialne były posiadłościami zamorskimi. Politykę brytyjską wobec kolonii kształtowały specyficzne stosunki pomiędzy Anglikami a ludnością miejscową. W koloniach brytyjskich Anglicy stanowili niewielki procent mieszkańców i sprawowali jedynie najwyższe funkcje w administracji i wojsku. Natomiast poza nielicznymi przypadkami nie ingerowali w zastane struktury i obyczaje. Do takich wyjątków należy niewątpliwie zaliczyć zwalczanie obrzędu sad (palenie żywcem wdów na stosie pogrzebowym) czy kult bogini Kali w Indiach. Może takie podejście do ludności miejscowej wyjaśnia wypowiedź Josepha Chamberlaina o Brytyjczykach: ... rasa brytyjska jest największą z rządzących ras, jaką kiedykolwiek widział świat5. Przeciwieństwem było Imperium Rosyjskie, które dokonywało swoich podbojów kolonialnych na ziemiach sąsiadujących6. Efektem tego było włączanie 3 Emmanuel Sarkisyanz, Russian Conąuest in Central Asia: Transformation and Acculturation, w: Russia and Asia, Wayne S. Vucinich (ed.), Stanford 1972, s. 248-288. 4 Patrz na przykład Wiesław Olszewski, Historia Australii, Wrocław 1997; Charles Wilson, Australia, 1788-1988. The Creation o/Nation, Totowa 1987. 5 The Concept of Empire: From Burkę toAttlee, 1774-1947, George Bennett (ed.), London 1962, s. 315; Philip Darby, ThreeFaces of Imperialism. British andAmerican Approaches to Asia andAfrica, 1870-1970, London 1987, s. 52. 6 Jednej z przyczyn takiej formy rosyjskiego kolonializmu można szukać w fakcie, że Rosja nie posiadała portów nad otwartymi morzami ani nie dysponowała odpowiednią flotą dalekomorską. Dokonywanie podbojów na lądzie przyczyniło się do pojawienia się poglądu, że Rosjanie byli „mniej imperialistycznie" nastawieni niż inne narody europejskie. Hugh Seton-Watson, The New Imperialism, London 1961, s. 22-23. Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 15 podbitych ziem w system administracyjny Rosji. Spowodowało to powstanie państwa wielonarodowościowego i wieloreligijnego7. Inną cechą charakterystyczną imperializmu rosyjskiego było dokonywanie ekspansji wzdłuż linii komunikacyjnych. Kolejny podbój dokonywał się w oparciu o już zajęte i skolonizowane tereny, tak aby linie komunikacyjne, przede wszystkim kolej, łączyły zaplecze z siłami zbrojnymi8. Jeszcze inną cechą było to, że próbowano szczęścia w kilku kierunkach. Te dwie zasady rosyjskiej ekspansji kolonialnej przyczyniły się do opóźnienia Rosji w podbojach w stosunku do innych państw kolonialnych9. Znamienną cechą rosyjskiej polityki zagranicznej był brak czegoś, co można by było nazwać spójną koncepcją polityki zagranicznej. Poszczególni ministrowie w St Petersburgu kłócili się między sobą i nie mogli dojść do porozumienia — ... mamy ministerstwa, ale nie mamy rządów10. Robert Arthur Talbot lord Salis-bury w 1885 roku tak scharakteryzował działania rządu rosyjskiego:... bardzo trudno jest ustalić, co stanowi cel rosyjskiej polityki. (...) Jestem skłonny uwierzyć, że imperator jest w rzeczywistości własnym ministrem i to tak złym, że nie prowadzi konsekwentnej i spójnej polityki; każda wpływowa postać, wojskowy czy cywil, może uzyskać od niego decyzję dogodną dla siebie11. Przeciwieństwem było tu Imperium Brytyjskie. Wprawdzie w łonie Gabinetu istniały nierzadko znaczne rozbieżności opinii i personalne niechęci {vide Lloyd George vs lord Curzon)12, to na zewnątrz jednak było w stanie sformułować w miarę spójną linię polityki zagranicznej. Także pomiędzy władzami centralnymi a władzami kolonii, dominiów, a szczególnie rządem Indii i wicekrólem, powstawała nierzadko znaczna różnica zdań co do prowadzonej polityki. Szczególnie wyraźnie było to widoczne w przypadku Indii i wicekrólów, takich jak Richard Southwell Bourke lord Mayo, George Nathaniel Curzon markiz of Kedleston i Edward Bulwer lord Lytton, którzy będąc zwolennikami „forward policy" popadali w konflikty z Londynem13. Jedną z zasad tej polityki była obrona Indii — Perły Imperium Brytyjskiego. 7 Martin Sicker, The Strategy of Soviet Imperialism. Expansion in Eurasia, New York 1988, s. 4. 8 M. Sicker, The Strategy..., s. 2. P. Darby, Threefaces..., s. 27-28. ' Benedict Humphrey Sumner, Tsardom and Imperialism in the Far East and Middle East, 1880-1914, London 1940, s. 3-4. W Polsce stosunkowo niedawno, bo w 1996 r., ukazała się praca Zygmunta Łukawskiego, Dzieje Azji Środkowej (Kraków 1996), która przedstawia historię tego regionu świata, rosyjską ekspansję i jej skutki. Jest to chyba jedna z najlepszych prac poświęconych tej problematyce, jaka ukazała się w języku polskim. 10 B. H. Sumner, Tsardom..., s. 5-6. 11 Tamże. 12 G. H. Bennet, British Foreign Policy During the Curzon Period, 1919-1924, London 1995, s. 5. 13 P. Darby, Threefaces..., s. 26; John Robert Ferris, The Evolution of British Strategie Policy, 1919-1926, London 1989, s. 8. 16 Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 * * * Jeżeli Wielka Brytania aż do końca wieku XVIII nie interesowała się Afganistanem, który później urósł do roli głównego bastionu obronnego Indii, to obojętność tę można tłumaczyć powszechnym wówczas przekonaniem, iż atak na posiadłości indyjskie może nastąpić tylko i wyłącznie od strony morza. Przeświadczenie to nie przeszkadzało Brytyjczykom w penetrowaniu ziem Afganistanu. Pierwszym eksploratorem angielskim w Afganistanie był John Hicks. Ten oficer artylerii w służbie Wielkiego Mogoła Aurangzeba, dotarł aż do Kabulu i tu zmarł w roku 166614. Następnym był George Forster. Swoją pełną przygód podróż przez Afganistan, Persję i Rosję odbył na zlecenie Kompanii Wschodnio-indyjskiej. Wyprawa ta miała także cel polityczny — Kompania była przekonana, że należy trzymać rękę na pulsie wydarzeń, które miały miejsce poza granicami Indii. W swej relacji z Afganistanu Forster przedstawił ten kraj jako państwo o pustym skarbie, biednych, grubiańskich i niewykształconych ludziach i marnej armii. Według Forstera, ze strony Afganistanu i jego władcy Timura Szacha15 Kompanii nie groziło żadne niebezpieczeństwo16. Zmianę w sposobie myślenia Brytyjczyków o Afganistanie przyniosła epoka napoleońska. Pragnąc urzeczywistnić ideę podboju Indii, Napoleon opracował plan ekspedycji lądowej, naśladując w tym wielkich zdobywców — Aleksandra Macedońskiego, Czyngis-chana i Tamerlana. Plan ten zakładał dotarcie do Indii poprzez góry Hindukuszu. Chcąc zrealizować ten zamiar, Napoleon potrzebował sprzymierzeńca. Znalazł go w osobie cara Rosji, Pawła I. Zawarto układ, na mocy którego 30-tysięczny korpus francuski miał przejść przez Ukrainę i stepy południowej Rosji aż do Astrachania. Z Astrachania miał się przeprawić przez Morze Kaspijskie, połączyć z korpusem rosyjskim i wspólnie uderzyć na Herat — klucz do Indii17. Wojska rosyjskie wyruszyły w marcu 1801 roku i dotarły do Orenburga. W nocy z 23 na 24 marca 1801 roku zamordowano cara Pawła I i korpus odwołano. W 1807 roku Napoleon jeszcze raz powrócił do swojego marzenia o podboju Indii, tym razem w oparciu o Persję, ale były to plany zupełnie nierealne. Mimo braku szans na realizację plany te uaktywniły dyplomację brytyjską. W1809 roku do Afganistanu przybyła brytyjska misja pod dowództwem Mountstuarta Elphistone. W efekcie rokowań z ówczesnym władcą Shah Shuja-ul-Mulkiem18 w czerwcu 1809 roku zawarto układ, którego punkt 2. stanowił: Gdyby sity francusko-perskie ruszyły w kierunku państwa króla z Kabulu we wrogich zamiarach, Wielka Brytania zrobi wszystko, aby je odeprzeć; będzie także gotowa ponieść 14 George Pottinger, The Afghan..., s. 14. 15 Timur Szach rządził w latach 1773-1793. 16 G. Pottinger, The Afghan..., s. 14. 17 Marian Uzdowski, Afganistan na tle współzawodnictwa rosyjsko-brytyjskiego, Warszawa 1928, s. 37. 18 Shah Shuja-ul-Mulk rządził w latach 1803-1810 i 1839. Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 17 koszty związane z powyższym19. Jednak w związku ze zmianą sytuacji politycznej w Europie, nigdy nie doszło do wypełnienia tego układu. Lata 30. XIX wieku przyniosły zmianę układu sił w bezpośrednim sąsiedztwie Afganistanu. W Persji, pokonanej przez Rosję, zaczęły dominować wpływy tej ostatniej. Rosja żywiła niejakie nadzieje na to, że Persja zacznie szukać okazji do rewanżu na Afganistanie za doznane porażki, zajmie Herat, a być może także Kabul i Kandahar. Dla Rosji stworzyłoby to dogodne warunki do penetracji terenu Afganistanu bez żadnych ograniczeń. W tych warunkach Wielka Brytania musiałaby włożyć wiele wysiłku w zapewnienie bezpieczeństwa swoim posiadłościom w Indiach20. Ewentualna interwencja brytyjska, której celem byłoby powstrzymanie realizacji perskich zamierzeń, spowodowałaby silniejszą i ściślejszą współpracę persko-rosyjską. Brytyjczykom zagrożenie ze strony Persji wydawało się sprawą dość odległą. Zupełnie inaczej przedstawiała się sytuacja w Azji Środkowej, która stała się przedmiotem zainteresowania Rosji. Wprawdzie rosyjska ekspansja na wschód była mniej wyraźna niż ta skierowana na zachód i południe, ale nie uszła ona uwagi Wielkiej Brytanii, która pilnie śledziła wszelkie ruchy w dalekim nawet sąsiedztwie Indii21. Celem ekspansji rosyjskiej było zdobycie nowych terytoriów, na których rosyjski handel miałby wyłączność i budowa autorytetu Rosji wśród ludów azjatyckich. Pierwszym krokiem na drodze do budowy Imperium Rosyjskiego na wschodzie była wyprawa generała hrabiego Wasyla Perowskiego przeciwko Chanatowi Chiwy, podjęta w 1839 roku. Operacja, która oficjalnie miała na celu uwolnienie przetrzymywanych tam rosyjskich jeńców, zakończyła się niepowodzeniem. Uaktywniło to Brytyjczyków, którzy podjęli działania zmierzające do zapewnienia sobie przychylności chanatów Azji Środkowej. Urzędujący od lata 1839 roku w Heracie major d'Aqrcy Todd zaczął prowadzić ożywioną działalność wy-wiadowczo-dyplomatyczną w pogranicznych chanatach. W efekcie jego zabiegów władca Chiwy, chan Ałłakula, wyraził zgodę na nawiązanie przyjacielskich stosunków z Wielką Brytanią. Z zadaniem nawiązania stosunków wojskowych, politycznych i gospodarczych do Chanatu Buchary wysłano Arthura Conolly'ego, Charlesa Stoddarta i Aleksandra Burnesa; do Kokandu Arthura Conolly'ego; do Chiwy Richmonda Shakespeare'a22. Przeciwdziałając rosyjskim poczynaniom na dalszej rubieży, Brytyjczycy nie zaniedbywali najbliższego sąsiedztwa, tym bardziej, że działy się tam niepoko- 19 Ludwig W. Adamec, Historical Dictionary of Afghanistan, Metuchen, New York, London 1991, s. 213--214. 20 Percy Sykes, A History ofPersia, London 1930, s. 323-325. 21 Mehmet Saray, The Russian Conąuest of Central Asia, „Central Asian Survey", t. I, nr 2/3, October 1982 —January 1983, s. 3 22 Rywalizacja brytyjsko-rosyjska w Azji Środkowej w XIX wieku została w pasjonujący sposób opisana w książce Petera Hopkirka, The Great Gamę. On Secret Seroice in High Asia, Oxford 1991; Z. Łukawski, Dzieje..., s.240 18 Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 jące rzeczy. W 1837 roku szach perski Muhammad zaatakował Herat. Rządzący w Kabulu Dost Mohammad Khan (Chan) poparł nawet Persję, gdyż władca Heratu należał do wrogiej mu rodziny. Atak ten zaniepokoił Brytyjczyków, którzy uważali, że za jego kulisami stał rosyjski ambasador w Persji, książę Iwan Simonicz. W tymże samym roku zarówno rząd brytyjski, jak i rosyjski wysłał do Dost Mohammada, najpotężniejszego z władców afgańskich, emisariusza. Poseł brytyjski kapitan Aleksander Burnes przybył do Kabulu jako pierwszy. Zadaniem jego było zawarcie porozumienia afgansko-brytyjskiego i ustanowienie pokoju między Dost Mohammadem i Randżit Singhiem, który zajął Kaszmir i Peszawar. Misja Burnesa zakończyła się niepowodzeniem, gdyż strona brytyjska nie chciała podjąć żadnych zobowiązań wobec strony afgańskiej, a na dodatek do Kabulu przybył wysłannik rosyjski, kapitan Jan Witkiewicz23. Przywiózł on ze sobą dwa listy—jeden od księcia Simonicza, drugi, niepodpisany, najprawdopodobniej od cara. Nie mając nadziei na uzyskanie pomocy ze strony brytyjskiej, Dost Mohammad nawiązał bliższe kontakty z przedstawicielem rosyjskim. Brytyjczycy, zaniepokojeni takim obrotem spraw, podjęli działania zmierzające do odwrócenia niekorzystnych dla siebie tendencji. Drogą do tego miała być zmiana na tronie kabulskim — należało osadzić na nim władcę przychylnego interesom brytyjskim. Posłużono się w tym celu Shah Shuja-ul-Mulkiem, który od kilku lat był rezydentem w Indiach opłacanym przez Brytyjczyków24. W końcu 1838 roku wojska brytyjskie wyruszyły w stronę granicy afgańskiej, w sierpniu 1839 stanęły w Kabulu, a Shah Shuja-ul-Mulk zasiadł na tronie25. Dost Mohammad poddał się i został wraz z rodziną wysłany do Indii. Wydawało się, że Brytyjczycy osiągnęli swój ceł — przychylny im władca na kabulskim tronie. Jednak były to tylko pozory. W Afganistanie zaczęło narastać niezadowolenie z obecności obcych, którzy naruszali miejscowe zwyczaje i spowodowali wzrost cen żywności. Wstrzymanie wypłacania subsydiów przywódcom plemion było kropką nad „i". 2 listopada 1841 roku wybuchło powstanie antybrytyjskie, w wyniku którego na początku stycznia 1842 roku zawarto układ o wycofaniu wojsk brytyjskich z Afganistanu. Operacja ta stała się jedną z największych klęsk armii brytyjskiej. 6 stycznia 1842 roku z Kabulu wyruszyła około 16-tysięczna kolumna żołnierzy i cywilów. 13 stycznia do garnizonu brytyjskiego w Dżalalabadzie, z grupy wyruszającej z Kabulu, dotarł jeden człowiek. Był to lekarz wojskowy — William Brydon. Klęska ta zupełnie załamała gubernatora generalnego Indii, George'a Eden Aucklanda, który podczas całej operacji był karmiony optymistycznymi 23 The Borderlands oj Soviet Central Asia — Afghanistan, „Central Asian Review", t. IV, nr 2, 1956, s. 164-165. Osobie J. Witkiewicza i jego działalności została poświęcona książka Władysława Jewsiewic-\ńego,BatyroJanie Witkiewiczu, 1808-1839, Warszawa 1983. 24 Jan Kieniewicz, Historia Indii, Wrocław 1980, s. 553-554. 25 D. Gillard, The Struggle for Asia..., s. 54-55. Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 19 raportami sir Williama Macnaghtena, że ... kraj jest spokojny, a ludność nam przyjazna2,7. Upadek wigowskiego rządu Williama Lamba lorda Melbourne w październiku 1841 roku i utworzenie torysowskiego rządu sir Roberta Peela przyniosło nie tylko zmianę na stanowisku generalnego gubernatora Indii, którym został lord Edward Law Ellenborough, ale i zmianę kursu politycznego28. Jednym z pierwszych posunięć lorda Ellenborough było wycofanie wojsk brytyjskich z Afganistanu. Poprzedziło je jednak pomszczenie klęski i przywrócenie nadszarpniętego prestiżu armii brytyjskiej. W ramach tej akcji złupiono i zniszczono Dżalalabad, Kandahar, Kabul i Charikar. W Istalif pod Kabulem wymordowano wszystkich mężczyzn. Po zakończeniu działań wojennych Anglicy zezwolili Dost Mohammadowi na powrót do kraju. Od swojej pierwszej wyprawy do Azji Środkowej w 1839 roku Rosja poczyniła znaczne postępy w rozszerzaniu Imperium. Pomiędzy 1824 a 1854 rokiem dokonano podboju stepów kazachskich. W 1842 roku zawarto układ rosyjsko-chi-wański, na mocy którego władca Chiwy zobowiązał się, że nie będzie podejmował żadnych wrogich kroków przeciwko Rosji i nie będzie tolerował podobnych poczynań z czyjejkolwiek strony29. W 1847 roku Rosjanie wybudowali u ujścia Syr-darii fort. W ten sposób po raz pierwszy doszło do „fizycznego" kontaktu pomiędzy Rosją a Chiwą i Kokandem30. W latach 1850-1854 zajęto tereny na południe od rzeki Iii. Ukoronowaniem tego okresu było założenie w 1854 roku miasta Wiernyj (obecnie Ałma-Ata). Wojna krymska (1854-1856) powstrzymała na pewien czas rosyjską ekspansję w Azji Środkowej. Przegrana w tej wojnie zrodziła wśród dyplomatów rosyjskich przekonanie o konieczności „odrobienia strat". Jednym z głosicielem tej idei — idei ekspansji — był książę Aleksander I. Bariatyński, który na początku 1857 roku pisał do cara Aleksandra II, że Rosja potrzebuje ekspansji w Azji Środkowej. Uważał on, iż Rosja musi rozciągnąć swoje wpływy na tereny zakaspij-skie31, rozwinąć handel z Persją i zająć tereny między Atrek i rzeką Guran. Bariatyński był przekonany, że jeżeli powyższe działanie nie zostanie podjęte w najbliższym czasie, to ... nieunikniona wojna z Wielką Brytanią postawi nas w ciężkim położeniu32. Także w 1857 roku pułkownik Nikołaj P. Ignatiew33, rosyjski attache 26 Sir William Macnaghten byl dowódcą wojsk brytyjskich w Afganistanie. 27 J. Petrus, Afganistan..., s. 165. 28 W. Habberton, Anglo-Russian Relations..., s. 22. 29 Naftula A. Chalfin, Rossija i Chanstua Srednej Azii. Peruaja polowina XIX veka, Moskva 1974, s. 290. 30 Seymour Becker, Russia's Protectorates in Central Asia: Bukhara and Khiva, 1865-1924, Cambridge 1968, s. 14. 51 W języku angielskim na określenie tych terenów używa się terminu „Trans-Caspia". 32 The Politics ofAutocracy. Letters of Alexander II to Prince A. I. Bariatinskii, 1857-1864, A. J. Rieber (ed.), The Hague, Paris 1966, s. 73. 33 Osobie Nikołaja P Ignatiewa została poświęcona niewielka broszurka autorstwa Petrusa, Neskolko 20 Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 wojskowy w Londynie, zaproponował, by Rosja rozciągnęła swoją kontrolę nad Amu-darią34. Uważał on, że Azja jest jedynym terenem dla naszego handlu i przemysłu, który jest zbyt slaby, by rywalizować z powodzeniem z przemysłem brytyjskim, francuskim, belgijskim, amerykańskim i innych krajów. Badania Azji Środkowej, wzmocnienie naszych stosunków z nią i naszych tam wpływów oraz osłabienie wpływów brytyjskich koresponduje tak blisko z żywotnymi interesami rosyjskimi, że nie powinno być kłopotów ze znalezieniem pieniędzy na sfinansowanie wyprawy. Można oczekiwać, że wielu bogatych kupców i przemysłowców będzie gotowych, by wspomóc takie przedsięwzięcie35. W 1858 roku wyruszyły dwie rosyjskie misje — jedna, pod przewodnictwem Ignatiewa, do Chiwy i Buchary z zadaniem umocnienia tam wpływów rosyjskich wobec penetracji brytyjskiej. Druga, pod przewodnictwem znanego orientalisty Nikołaja V. Chanykowa, do Afganistanu. Celem Chanykowa było przekonanie władców afgańskich, że Rosja nie zamierza osłabiać chanatów, a wręcz przeciwnie, wzmocnić je; pragnie udowodnić, iż jej własny interes wymaga umocnienia ichjako przedmurza wobec angielskich prób podboju36. Obie misje zakończyły się niepowodzeniem. Chanykow nie dotarł dalej niż do Heratu wobec probrytyjskiej postawy Dost Mohammada, a styczeń 1860 roku przyniósł kolejne informacje o wzroście wpływów brytyjskich w Afganistanie i brytyjsko—afgańskich naciskach na Bucharę. Rok 1861 przyniósł zmiany, które miały wpływ na dalszą azjatycką politykę Rosji. Dwóch czołowych zwolenników rosyjskiej ekspansji w Azji Środkowej zajęło eksponowane i wpływowe stanowiska: Dmitrij A. Milutin został ministrem wojny, a Ignatiewa, teraz już w stopniu generała, mianowano dyrektorem departamentu azjatyckiego w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Na efekt tych nominacji nie trzeba było długo czekać. Podjęta na nowo ekspansja została uwieńczona zdobyciem 22 września 1864 roku Chimkentu (Cimkent, Kazachstan). Wojska rosyjskie nie zatrzymały się tu, a wiedziony ambicją i rządzą władzy generał Michaił Czerniajew, bez zgody przełożonych, 14 czerwca 1865 roku zajął Taszkent. W maju 1866 roku generał Dymitr Romanowski, który zastąpił Czerniajewa, doprowadził do tego, że chan Kokandu, Chudojar, uznał się za wasala cara rosyjskiego37. W 1867 roku dokonano nowego podziału administracyjnego nabytków w Azji Centralnej — utworzono Generałgubernatorstwo Turkiestańskie, na czele którego stanął generał Konstantin R Kaufmann38. Jego działania doprowadziły do zajęcia przez siły rosyjskie Samarkandy (2 maja 1868 r.), a w konsekwencji do podporządkowania Rosji Chanatu Buchary. Jedynym niezależnym chanatem w Azji Środkowej pozostał Chanat Chiwy, ale vospominanija o grafe N. P. Ignatieve, Moskva 1908. 34 S. Becker, Russia's ..., s. 16. 35 N. P. Ignatiew, Missija vKhivu iBukharu v 1858g., St. Petersburg 1897, s. 2-3, cyt. za: M. Saray, The Russian...,s. 5. 36 S. Becker, Russia's..., s. 16; Z. Łukawski, Dzieje..., s. 242. 37 Richard Pierce, Russian Central Asia, 1867-1917, Berkeley 1960, s. 25. 38 J. Petrus, Afganistan..., s. 179. ł»ł» Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 21 i on utracił swoją niezależność 12 sierpnia 1873 roku w efekcie układu rosyjsko--chiwańskiego39. Rywalizacja brytyjsko-rosyjska o wpływy i pozycję w Afganistanie zaowocowała powstaniem dwóch szkół, jeżeli chodzi o rozwiązanie tego problemu. Jedna szkoła, znana pod nazwą „Punjab Schód"40, została wykreowana przez sir Johna Lawrance'a. Do jej zwolenników należały takie osobistości życia politycznego jak Thomas George Baring lord Northbrook, John Douglas Sutherland Campbell duke of Argyll, Garnet Joseph Wolseley, sir Henry Maine, sir Richard Tempie i sir John Strachery. U podstaw „Punjab Schód" legły przykre doświadczenia pierwszej wojny afgańskiej oraz kontaktów z plemionami pogranicza, które urządzały rajdy na tereny znajdujące się pod władzą brytyjską. Według tej opcji wojska brytyjskie nie powinny przekraczać granicy, mieszać się w sprawy wewnętrzne plemion i samego Afganistanu, a Indie powinny być bronione na rzece Indus. Politykę tę określano mianem „backward or close border policy"41. Przeciwieństwem „Punjab School" była „Forward School"42. Teoretykiem tej linii politycznej był Henry Rawlison43, który uważał, że przeciwdziałając rosyjskiej ekspansji, Wielka Brytania powinna uzyskać wpływy polityczne w Afganistanie, kontrolować jego armię i politykę zagraniczną. Jednak wśród członków „Forward School" istniała znaczna rozbieżność w kwestii podstaw, na jakich powinno opierać się bezpieczeństwo Indii i brytyjskiego tam panowania. Jedni uważali, że Amu-daria jest najlepszą granicą między Rosją a Indiami. Inni optowali za okupacją Kabulu, a pewna grupa lansowała plan okupacji Kandaharu i południowego Afganistanu. Kres tym kontrowersjom położyło wyznaczenie linii Duranda44. Do zwolenników myśli politycznej Rawlinsona należeli: lord Edward Lyt-ton, Frederick Roberts i lord Robert Salisbury, sir Bartle Frere i sir Henry Green. Ich poglądy na problemy Azji Środkowej najlepiej określił jeden z polityków brytyjskich, Richard Assheton Cross, sekretarz ds. Indii: Imperium Rosyjskie jest widziane w Azji Środkowej jako rosnąca i rozprzestrzeniająca się siła, a Imperium Brytyjskie nie jest tak wysoko oceniane. Tak więc ludzie oddają cześć wschodzącemu słońcu*5. Wydarzenia, które miały miejsce w Azji Środkowej umocniły pozycję rzeczników „forward policy". 59 Naftula A. Chalfin, Politika Rossii v Srednej Azii, Moskva 1960, s. 126. 40 Znana także pod nazwą „Masterly Inactivity". 41 Jai Krishna Chowdhry, The Gate-Keepers of India, Lahore 1932, s. 193,195-196. 42 Nazywano ją także „Singh School", ale bardziej znanym terminem jest „Forward School". 43 Niektórzy, jak J. K. Chowdhry, podająjako teoretyka generała Johna Jacoba. Patrz J. K. Chowdhry, The Gate-Keepers..., s. 193. 44 J. K. Chowdhry, The Gate-Keepers..., s. 199-200. Linia Duranda, która faktycznie stalą się granicą między brytyjskimi posiadłościami w Indiach a Afganistanem, została uzgodniona w 1893 roku. Doszło do tego na skutek zabiegów sekretarza ds. polityki zagranicznej rządu Indii sir Mortimera Duranda (stąd ta nazwa). Strona afgańska kwestionowała to porozumienie, wskazując, iż zostało ono wymuszone, oraz interpretując je jako porozumienie o strefach wpływów, a nie o granicy międzypaństwowej. Tę nierozstrzygniętą kwestię „odziedziczy!" Pakistan, co znacznie komplikowało stosunki afgańsko-pakistańskie. 45 To Salisbury, 31 May 1887, cyt. za: Cedrik James Lowe, The Reluctant Imperialists. Britain Foreign 22 Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 Jeszcze w 1872 roku wydawało się, iż strefą buforową między posiadłościami rosyjskimi a granicą afgańską będzie Chanat Chiwy. W przekonaniu tym utwierdzała Rosję i Wielką Brytanię prowadzona przez nie akcja dyplomatyczna, która doprowadziła do podpisania umowy korzystnej dla obu stron. Rozmowy na temat ustalenia granicy wpływów obu państw toczyły się od roku 1869. Miały one charakter półoficjalny, a prowadzili je ze strony rosyjskiej Aleksander Gorcza-kow, a z angielskiej George Leveson-Gower lord Granville. Zajęcie przez Rosjan Chanatu Chiwy stanowiło bodziec, który przyspieszył zakończenie rozmów. Podpisana umowa wyznaczyła granice Afganistanu46 jako kres wpływów rosyjskich na tym obszarze47. Po podpisaniu tej ugody Rosjanie wprawdzie kilkakrotnie podkreślali, że Afganistan leży całkowicie poza strefą ich zainteresowania48, ale nie uspokoiło to ani części polityków brytyjskich, ani ówczesnego władcy afgańskiego Sher Alego. W tym samym czasie Sher AU prowadził korespondencję z gubernatorem Turkiestanu, generałem K. Kaufmannem. Korespondencja ta dotyczyła stosunków rosyjsko-afgańskich. Kaufmann zapewniał, że nie zamierza mieszać się w wewnętrzne sprawy Afganistanu49 i relacjonował sukcesy wojsk rosyjskich w Azji Środkowej. Trudno jest powiedzieć coś pewnego o okolicznościach podjęcia tej korespondencji. Niektórzy autorzy mówią o zmuszeniu emira do tej wymiany listów, inni natomiast o dobrej woli i przyjacielskim charakterze korespondencji50. Sher Ali, zaniepokojony ekspansją Imperium Rosyjskiego mimo umów brytyj-sko-rosyjskich, czuł się niepewnie i wystąpił do rządu Indii o gwarancje, że w wypadku wojny z Rosją Afganistan natychmiast otrzyma pomoc wojskową. Mimo poparcia wicekróla Indii lorda Thomasa Northbrooka, odpowiedź rządu w Londynie była negatywna. Lord Argyll odtelegrafował: Gabinet uważa, że powinieneś poinformować emira, że nie podzielamy jego alarmistycznych nastrojów i uważamy, że nie ma do nich powodów. Można go zapewnić, że zachowamy ustaloną politykę w stosunku do Afganistanu, jeżeli on trzymać się będzie naszych rad w sprawach zagranicznych^1. Odmowa udzielenia gwarancji Sher Alemu była w polityce Wielkiej Brytanii ostatnim aktem odchodzącej doktryny nieinterwencji w sprawy Afganistanu. Policy, 1878-1902, t. II, London 1967, s. 76-77. 46 Północna granica Afganistanu miała przebiegać od Badakszanu z podległym terytorium Wakhan od Sir-i-Kul (Jez. Wiktorii) na wschodzie do ujścia rzeki Kokoha do Amu-darii. Dalej Amu-darią miała biec aż do promu w Khwąja Salar przy drodze Balkh-Buchara, a z Khwaja Salar w kierunku perskiej granicy, włączając miasta Andkhui i Maimana, ale wyłączając oazę Merw (był to ostatni obszar niezajęty przez Rosję, który oddzielał ją od granic Afganistanu). 47 Robert Millman, Britain and the Eastern Cuestion, 1875-1878, Oxford 1979, s. 559; W. Habberton, Anglo-Russian..., s. 40-41. 48 Percy Sykes, A History of Afghanistan, t. II, London 1940, s. 87-88. 49 W Turkiestanie przebywał wnuk Dost Mohammada, Abdur Rahman, któremu Kaufman udzielił schronienia. 50 W. Habberton, Anglo-Russian..., s. 40; J. Petrus, Afganistan..., s. 182. 51 P. Sykes, A History of Afghanistan, t. II, s. 101. Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 23 W 1874 roku rządy przejął gabinet Benjamina Disraelego, w którym dominowali zwolennicy „forward policy" w stosunku do Afganistanu i zahamowania ekspansji rosyjskiej w Azji Środkowej. W kwietniu 1876 roku nowym wicekrólem Indii został lord Edward Lytton. Podjął on próbę nowego uformowania stosunków brytyjsko-afgańskich. Podczas długotrwałych negocjacji Lytton składał różne propozycje i zgłaszał różne oczekiwania. Od października 1876 roku do marca 1877 roku rozmowy brytyjsko-afgańskie toczyły się w Peszawarze. Brytyjczycy zaofiarowali wojsko, pieniądze, uzbrojenie, uznanie Abdull Jana, syna Sher Alego, za jego prawowitego następcę i przyznanie rocznych subsydiów. Emir ze swej strony musiałby zgodzić się na zerwanie stosunków z Rosją — rosyjscy agenci mieliby zostać odesłani Brytyjczykom, a mieszana angielsko-afgańska komisja wytyczyłaby afgańskie granice. Warunkiem sine qua non jakiegokolwiek porozumienia między stronami było zezwolenie emira na obecność brytyjskiego agenta w jednym z przygranicznych miast, na co bardzo mocno naciskał lord Lytton. Wobec postawienia takiego wymogu nie osiągnięto porozumienia52. Stosunki brytyjsko-rosyjskie, nie tylko w Azji Środkowej, uległy dalszemu pogorszeniu w związku z wybuchem wojny rosyjsko-tureckiej w 1877 roku. Szybkie postępy armii rosyjskiej, która na początku roku 1878 stanęła już pod Konstantynopolem, zmusiły Wielką Brytanię do działania. Nie chcąc dopuścić do całkowitej klęski Turcji, Wielka Brytania zagroziła Rosji koncentracją swojej floty koło Konstantynopola. Wzajemna wrogość obu państw i napięte stosunki skłoniły generała Kaufmanna do podjęcia działań. W przededniu kongresu w Berlinie Rosjanie dokonali demonstracji siły wojskowej — wysłano trzy kolumny wojskowe w kierunku różnych punktów na granicy afgańskiej. Jednocześnie 18 czerwca 1878 roku rosyjska misja pod dowództwem generała Aleksandra Stoletowa opuściła Taszkent w drodze do Kabulu53. 22 lipca misja przybyła do Kabulu i podjęła rozmowy, zakończone podpisaniem umowy. W umowie tej Sher Ali zezwalał Rosji na wybudowanie dróg poprzez Afganistan w kierunku granicy indyjskiej, zapewnił bezpieczeństwo rosyjskich linii telegraficznych, pozwolił na budowę linii kolejowych w kierunku Indii i zobowiązał się, że weźmie udział w walce z Anglikami. Ze swej strony Rosja obiecała, że kraj przylegający do Indusu, który poprzednio należał do Afganistanu i był dziedziczną własnością afgańskich władców, zostanie przywrócony Sher Alemu. Przybycie rosyjskiej misji do Kabulu i podpisanie umowy w najwyższym stopniu zaniepokoiło Brytyjczyków, którzy podjęli decyzję o wysłaniu własnej misji do afgańskiej stolicy (8 września 1878 r.). Misja ta, pod dowództwem generała Neville'a Chamberlaina i z doradcą politycznym majorem Luisem Ca-vagnari, nie została wpuszczona na terytorium Afganistanu54. Dla Brytyjczyków był to pretekst do wystosowania ultimatum. Do 21 listopada nie nadeszła żadna 52 D. Gillard, The Struggle..., s. 139. 53 The Borderlands..., s. 167. 54 James A. R. Marriott, Anglo-Russian Relations, 1689-1943, London 1944, s. 130. 24 Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 odpowiedź od Sher Alego. W tym samym czasie emir zwrócił się o pomoc do Rosjan. Jednakże Rosja przestała (chwilowo) interesować się Afganistanem i rząd odmówił zatwierdzenia układu wynegocjowanego przez Stoletowa. Sher Ali zwrócił się także do Kaufmanna o jakąkolwiek pomoc wojskową. Ten także odmówił i poradził emirowi, aby spróbował dogadać się z Brytyjczykami. Na to było już za późno — 21 listopada 1878 roku trzy armie brytyjskie, z trzech kierunków, przekroczyły granice Afganistanu55. Zaczęła się II wojna afgańska. Afgańczycy stawili opór armii brytyjskiej, ale wobec rozproszenia sił i braku centralnego dowództwa56 trwał on tylko do wiosny roku 1879. 26 maja tego samego roku podpisano w Gandamak układ pokojowy, na mocy którego Jakub Khan zobowiązał się, że nie będzie utrzymywał stosunków z innymi państwami oraz zgodził się na przyjmowanie, w razie potrzeby, brytyjskich obserwatorów i obecność stałego brytyjskiego posła w Kabulu. Brytyjczycy zapowiedzieli przywrócenie władzy emira nad Kandaharem i Dżalalabadem. Strona brytyjska uzyskała kontrolę nad przełęczami Chajber oraz Michni i nad niezależnymi plemionami zamieszkałymi na terenach sąsiadujących z tymi przełęczami. Uzyskała także kontrolę nad rejonami Kurram, Pishin i Sibi. Ponadto Anglicy zobowiązali się do płacenia rocznych subsydiów emirowi i pomocy w przypadku niespro-wokowanej agresji zewnętrznej57. W niespełna trzy miesiące po podpisaniu układu w Gandamak na terenie Afganistanu ponownie wybuchły walki. Zaczęło się w Kabulu, gdzie zabito wszystkich członków misji brytyjskiej (3 sierpnia 1879 r.). W odwecie generał Frede-rickRoberts 12 października 1879 roku wkroczył do Kabulu, a 28 października proklamował dobrowolną abdykację Jakub Khana, zapowiedział ustanowienie w kraju — po konsultacji z głównymi sardarami58, naczelnikami plemion i zapoznaniu się z życzeniami różnych prowincji i miast — „dobrej władzy"59. W Kabulu zapanował terror. W Bala Hissar60, na dziedzińcu, wzniesiono olbrzymią szubienicę. Wieszano na niej codziennie kilkanaście osób skazanych za współudział w zamordowaniu posła brytyjskiego lub za stawianie oporu władzom okupacyjnym. Wśród skazanych i powieszonych znajdowali się także mułłowie 55 Tamże, s. 135. 56 21 listopada 1878 roku Sher Ali wysłał swoją rodzinę i część wojska na północ kraju, licząc na zbrojną pomoc Rosji. Na wieść o przekroczeniu przez Brytyjczyków przełęczy Peiwar także i emir zdecydował się na opuszczenie Kabulu i udanie się na północ, w stronę granicy rosyjskiej. Jednak generał Kaufmann nie zezwolił mu na przekroczenie granicy. Sher Ali zmarł 21 lutego 1879 roku w Mazar-i-Szarif. Przed opuszczeniem Kabulu mianował regentem swojego syna Jakub Khana. 57 P. Sykes, A History ofAfghanistan, t. II, s. 144. 58 Sardar w klanie Durranich oznaczał przywódcę, generała lub księcia. Tytuł ten mógł być także nadany przez króla poddanemu, ale z czasem został zastrzeżony dla członków rodziny królewskiej. 59 P. Sykes, 4 History ofAfghanistan, t. II, s. 118. 60 Bala Hissar lub Bala Hesar — rozległa cytadela przylegająca do murów Kabulu. Miejsce stacjonowania wysokiej rangii wojskowych i dostojników cywilnych. Zburzona z rozkazu generała Robertsa, odbudowana przez Nadir Shaha, od 1939 roku służyła jako szkoła wojskowa i garnizon. Afganistan w polityce Wielkiej Brytami i Rosji do 1919 25 — ukarani za głoszenie kazań nawołujących do oporu przeciwko Brytyjczykom. Wyroki ferowały oczywiście brytyjskie sądy wojskowe. Niewiele brakowało, a grudzień 1879 roku przyniósłby klęskę podobną do tej, jakiej doznała armia brytyjska podczas I wojny afganskiej. Po porażce doznanej na przedpolach Kabulu armii dowodzonej przez Robertsa udało się ujść cało tylko dzięki nadejściu odsieczy oraz brakowi artylerii po stronie afganskiej. Początek roku 1880 zapowiadał się pomyślnie dla brytyjskich okupantów. W głównych miastach kraju stacjonowały garnizony brytyjskie, komunikacja z Indiami odbywała się bez zakłóceń, wielu możnowładców afgańskich lojalnie kierowało służbą cywilną i bez sprzeciwu realizowało polecenia administracji brytyjskiej. To jednak postawiło przed Brytyjczykami nowe problemy. Nasuwało się pytanie: co dalej z Afganistanem? Powstało kilka pomysłów. Jednym z nich była aneksja całego kraju lub jego części. Drugim — wycofanie się na jakąś linię wyznaczoną przez strategów i pozostawienie Afgańczyków samym sobie. Trzecim — uczynienie z Afgańczyków przyjaciół i danie im do zrozumienia, że szanuje się ich niepodległość61. Innej natury problemem, chociaż nierozerwalnie związanym z powyższym pytaniem, była kwestia, kogo osadzić na tronie emira. Nie była to rzecz prosta. Należało znaleźć kogoś, kto by pochodził z rodziny królewskiej, był muzułmaninem, miał autorytet i posłuch wśród poddanych, tak by aprobowała go większość Afgańczyków i wodzów plemiennych, kto jednocześnie byłby skłonny przyjąć warunki stawiane przez Brytyjczyków i podporządkować się im62. Brytyjczycy nie mieli nikogo, kto sprostałby tym wymaganiom. Ukochany najmłodszy syn Sher Alego, który miał być jego następcą, Abdull Jan schronił się pod skrzydła generała Kaufmanna w Turkiestanie. Drugi syn Jakub Khan abdykował, został uwięziony przez Brytyjczyków i odesłany do Indii. Jego kandydatura na nowego władcę Afganistanu nie była brana pod uwagę. Trzeci — Mohammad Khan — także nie spełniał brytyjskich oczekiwań, gdyż od wielu lat nie krył się ze swoją niechęcią i wrogością w stosunku do Anglików63. Osoba spoza rodziny królewskiej, na przykład któryś z władców plemiennych, nie wchodziła w rachubę. Osadzenie na tronie kogoś takiego niewątpliwie wywołałoby powszechne niezadowolenie i przysporzyło Brytyjczykom nowych, poważnych kłopotów. Zupełnie nieoczekiwanie rozwiązanie tej kwestii przyszło ze strony rosyjskiej. W Turkiestanie, pod „opieką" generała Kaufmanna, żył wnuk Dost Mohammada — Abdur Rahman64. Na wieść o wydarzeniach w Afganistanie Abdur Rahman 61 Afghanistan, „The Economist", December 20,1879, s. 1446. 62 J. Petrus, Afganistan..., s. 191-192. 63 Mimo swojej antybrytyjskości, po dojściu do władzy Abdur Rahman znalazł schronienie w Indiach i mieszkał tam do śmierci w 1914 roku. 64 Abdur Rahman urodził się w 1884 roku jako syn Mohammad Afaz Khana, starszego brata przyrodniego Sher Alego. Młodość spędził w Kabulu i Afgańskim Turkiestanie. Otrzymał takie wychowanie, jak młodzieniec z dobrego domu w średniowiecznej Europie — większość czasu spędzał na uprawianiu sportów i na ćwiczeniach wojskowych, natomiast pisał i czytał z największym trudem. Sam Abdur Rahman uważał się 26 Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 zdecydował się wracać. Pozostaje pytanie, czy była to ucieczka, czy wyjazd „za zgodą". Jeżeli był to wyjazd za zgodą Rosji, to w ten sposób Rosjanie załatwili jednocześnie kilka spraw65. Po pierwsze, pozbyli się niewygodnego dla siebie człowieka, którego pojawienie się w Afganistanie mogło przysporzyć kłopotów Anglikom. Liczyli na wybuch wojny domowej w wyniku wystąpienia części dowódców wojskowych i naczelników plemion. Poza tym objęcie władzy przez Abdur Rahmana mogło spowodować wystąpienie Afgańczyków przeciwko Brytyjczykom i w konsekwencji ułatwić zbliżenie rosyjsko-afgańskie. Ponadto mogli liczyć na ewentualną wdzięczność swego dotychczasowego gościa. Na afgańskiej ziemi Abdur Rahmana witano różnie — jedni z otwartymi ramionami, gotowi do poddania się pod jego komendę, drudzy wysyłali przeciwko niemu zbrojne oddziały. Wiosną 1880 roku północny Afganistan znalazł się w niepodzielnym władaniu Abdur Rahmana. Pojawienie się silnej osobowości wśród dowódców afgańskich było na rękę Brytyjczykom. W związku ze zbliżającymi się wyborami (kwiecień 1880 roku), rządzący Gabinet szukał sposobu jak najszybszego (i najkorzystniejszego) rozwiązania sprawy afgańskiej. Było to także związane z pojawieniem się idei „Little England" („Mała Anglia"), która występowała przeciwko rozszerzaniu panowania brytyjskiego. Brytyjczycy podjęli z Abdur Rahmanem rokowania, które prowadził sir Lepel Henry Griffin66. Jednak nawet próby pokojowego zakończenia II wojny afgańskiej nie były w stanie zapewnić zwycięstwa w wyborach dotychczasowej ekipie. Wygrali liberałowie — premierem został William Ewart Gladstone, a wicekrólem Indii mianowano lorda Georga Fredericka Ripona. Na czele rządu stanął człowiek, który mówił -.Pamiętajcie, że w oczach Najwyższego świętość życia w zaśnieżonych górskich wioskach Afganistanu jest tak samo nienaruszalna, jak waszego67. Zmiana rządu przyniosła nowy kurs w polityce zagranicznej. Wielka Brytania, przynajmniej na razie, nie zamierzała prowadzić akcji o charakterze ekspansywnym i planowała rozwiązywać konfliktowe sytuacje na drodze pokojowej. Uważano, że Afganistan, dla bezpieczeństwa Indii, powinien być silny, zaprzyjaźniony i niezależny68. 20 lipca 1880 roku zgromadzona w Charikar starszyzna plemienna proklamowała Abdur Rahmana władcą Afganistanu. Dwa dni później, 22 lipca, przed brytyjskimi urzędnikami w Kabulu sir Griffin ogłosił Abdur Rahmana emirem za obrońcę świętej wiary i gorącego muzułmanina, chociaż ojciec zamknął go w więzieniu za picie wina i palenie indyjskich konopii (P. Sykes,j4 History o/Afghanistan, t. II, s. 121). W 1869 roku Abdur Rahman musiał uciekać z kraju po objęciu wiadzy przez Sher Alego. Po kilkumiesięcznej wędrówce przez Persję i Bucharę, przybył do generała Kaufmanna do Taszkentu. Szukał tam poparcia dla swoich pretensji do afgańskiego tronu, ale zamiast niego zaoferowanu mu tylko rezydencję w Samarkandzie. Na powrót do kraju przyszło mu czekać 10 długich lat. 65 W. Habberton, Anglo-Russian..., s. 47-48. 66 Rokowania te prowadzone były korespondencyjnie. 67 John Morley, Life of William Ewart Gladstone, t. XI, London 1906, s. 203. 68 P Sykes, A History of Afghanistan, t. II, s. 136. Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 27 Afganistanu. Wybranie Abdur Rahmana było przez niektórych oceniane jako najlepsze wyjście z nie najlepszej sytuacji*9. Abdur Rahman jako emir Afganistanu podpisał układ z Brytyjczykami — Memorandum of Obligation. W memorandum tym rząd brytyjski obiecał, że nie będzie ingerował w wewnętrzne sprawy Afganistanu, nie ustanowi brytyjskiego rezydenta, a jedynie agenta muzułmańskiego. Wielka Brytania zagwarantowała, że w przypadku niesprowokowanej agresji innego państwa na Afganistan udzieli pomocy (jeżeli to okaże się konieczne). Emir ze swej strony zobowiązał się, iż nie będzie utrzymywał kontaktów politycznych z innymi państwami poza Wielką Brytanią oraz że w przypadku ataku na jego kraj, zastosuje się do rad udzielanych mu przez rząd brytyjski70. Mimo uznania Abdur Rahmana za władcę Afganistanu i uregulowania wzajemnych stosunków afgańsko-brytyjskich, nastąpiło jeszcze jedno poważne starcie zbrojne, zakończone klęską Anglików. 27 lipca 1880 roku doszło do bitwy pod wsią Maiwand, w której Mohammad Ayub Khan pokonał generała George'a R. S. Burrowsa. W odwecie, 1 września, armia pod dowództwem Robertsa pokonała Ayub Khana i zajęła Kandahar. Miasto zostało obsadzone wojskiem i podporządkowane cywilnej administracji brytyjskiej. Kwestia, czy Kandahar ma pozostać pod kuratelą brytyjską, czy też ma być przekazany Abdur Rahma-nowi, wywołała gorącą i długotrwałą dyskusję wśród polityków71. Problem Kandaharu spowodował ogólnobrytyjską dyskusję co do dalszych kierunków polityki imperialnej. Część optowała za zatrzymaniem Kandaharu we władaniu administracji brytyjskiej i za stałą obecnością garnizonu angielskiego w tym mieście. Zwolennicy tego rozwiązania powoływali się na zagrożenie ze strony Rosji72 i uważali, że posiadanie tego miasta stanowi gwarancję bezpiecznego panowania brytyjskiego w Indiach. Część wojskowych zajmowała pozycje pośrednie. Nie sądzili, aby stała obecność brytyjska w Kandaharze była konieczna, ale widzieli znaczenie tego miasta dla bezpieczeństwa Indii. Uważany za autorytet w sprawach wojskowych sir Garnet Wolseley twierdził:... jeżeli kiedykolwiek Rosja pomaszeruje na Herat, z pewnością będziemy musieli zająć Kandahar, o ile nie mamy zamiaru oddać Indii lub pozwolić, by je nam zabrano73. Ostatecznie 21 kwietnia 1881 roku nastąpiło przekazanie Kandaharu w ręce Abdur Rahmana, a 27 kwietnia Brytyjczycy ściągnęli z masztu swoją flagę i wojsko opuściło miasto74. Wielka Brytania, godząc się na osobę Abdur Rahmana jako władcy Afganistanu i wycofując swoje wojska z tego kraju, osiągnęła więcej niż mogło się 69 C. Lowe, TheReluctant..., s. 83. 70 P. Sykes.^4 History o/Ąfghanistan, t. II, s. 137-138; Abd-al-Rahman Khan, The Life of Abdur Rahman Amir of Afghanistan, 1.1, London 1900, s. 197-198. 71 Afghanistan, „The Economist", June 12,1880, s. 676. 72 Candahar, „The Economist", March 5, 1881, s. 279. 73 Tamże, s. 280. 74 J. Marriott, Anglo-Russian..., s. 137. 28 Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 wydawać. Zyskała bowiem pomiędzy swoimi a rosyjskimi posiadłościami strefę buforową, w której nie musiała utrzymywać wojsk, co zawsze było rzeczą kosztowną i stanowiło element drażniący Afgańczyków. Jednocześnie Afganistan pozostał pod wpływem polityków brytyjskich. Nie bez znaczenia była tu postawa samego Abdur Rahmana, który znalazłszy się pomiędzy dwoma imperiami starał się trzymać jak najdalej od obu. Opisał on sytuację swojego kraju i siebie samego bardzo obrazowo: Obawiam się rządów sąsiednich państw, gdyż obrażają się, kiedy tylko okażę odrobinę więcej sympatii któremuś z nich75. W polityce zagranicznej Abdur Rahman starał się izolować Afganistan od świata zewnętrznego. Za próbę wyjazdu z kraju bez zezwolenia groziła kara śmierci. Cudzoziemcy, z nielicznymi wyjątkami, nie mogli przybywać do Afganistanu. Starał się także powstrzymać wszelkie wpływy obce, zarówno rosyjskie, jak i angielskie. Kilkakrotnie ostro sprzeciwił się brytyjskim próbom przedłużenia linii kolejowych na terytorium Afganistanu, nie zgodził się też na projekt budowy kolei z Kandaharu do Heratu ani na budowę linii telegraficznej z Peszawaru do Kabulu. Jednocześnie torpedował wszelkie próby penetracji kraju, zarówno przez misje wojskowe, jak i przez stałego przedstawiciela rządu Indii w Kabulu — odizolował go od społeczeństwa i traktował raczej jak więźnia, a nie jak posła. W lutym 1884 roku Rosjanie zajęli oazę Merw (Marglu lub Muru, Turkmenistan). Wywołało to poruszenie wśród polityków brytyjskich. Jeden z nich, Charles Marvin, napisał: Zajęcie Merwu to coś więcej niż zajęcie oazy na pustyni. Oznacza to połączenie sił zbrojnych Kaukazu i Turkiestanu. To (...) 100 000 najlepszej nieregularnej kawalerii na świecie o tydzień marszu od Heratu. Oznacza to przyłączenie Chiwy do Imperium Rosyjskiego i zredukowanie Buchary do roli zależnej inkorporowanej prowincji. (...) To koniec podboju pustynnej Azji Środkowej i początek podboju wielkiego, żyznego i górzystego regionu Persji i Afganistanu. A to oznacza okupację strategicznego regionu. I Rosja nie poprzestanie na tym. Będzie kontynuowała marsz tak długo, aż Kozacy staną naprzeciwko sipajów w Indiach76. Również strona rosyjska była świadoma znaczenia tego faktu. Generał Leonid Sobolew pisał w 1884 roku: Stało się oczywiste, że teraz Anglia i Rosja stanęły naprzeciwko siebie jako rywale na kontynencie azjatyckim77. Wiosną 1884 roku rządy: rosyjski i brytyjski uzgodniły powołanie komisji, która wyznaczyłaby granicę rosyjsko-afgańską. Rosjanie, wykorzystując opóźnienie w rozpoczęciu działań komisji, podjęli marsz na południe od Merwu wzdłuż rzeki Hari Rud i Murghab na tereny zamieszkane przez plemiona Turkmenów, które znajdowały się pod zwierzchnością emira Afganistanu78. 30 marca 1885 roku wojska rosyjskie dowodzone przez generała Aleksandra Komarowa 75 Abd-al-Rahman Khan, The Life of..., t.1, s. 227. 76 William Peyton Coates, Zelda K. Coates, Soviet in Central Asia, New York 1951, s. 48. 77 Cyt. za: M. Sicker, The Strategy..., s. 64-65. 78 The Borderlands..., s. 169. Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 29 zaatakowały oddział afgański generała Ghausuddina pod Tasz-Kerpi i pokonały go. Zwycięstwo to umożliwiło Rosjanom okupację oazy Piandź. Spowodowało to nowy kryzys w stosunkach brytyjsko-rosyjskich. W oczach Brytyjczyków wydarzenie to było dowodem, że celem Rosjan jest zagrażająca Indiom penetracja Afganistanu. Jednocześnie ani Rosja, ani Wielka Brytania nie były przygotowane i nie miały ochoty na wojnę z powodu afgańskiej wsi. 10 września 1885 roku obie strony doszły do porozumienia. Rosja zatrzymała Piandź, oddając w zamian Zulfigar nad rzeką Hari Rud. Zajęcie oazy Piandź przez Rosję w 1885 roku zakończyło rosyjski podbój Azji Środkowej i wyklarowało stosunki pomiędzy Imperium Rosyjskim i Brytyjskim przynajmniej na granicy afgańskiej. Zapanował spokój, który trwał aż do początków XX wieku. Ponowne uaktywnienie polityki rosyjskiej w kierunku Afganistanu przyniósł rok 1900. Wtedy to, wykorzystując zaangażowanie Wielkiej Brytanii w wojnę burską, Rosjanie zaczęli sondować możliwość wysłania swoich przedstawicieli do Heratu, Mazar-i-Szerif i Kabulu. Także postawa nowego emira Habibullaha, który zasiadł na tronie 3 października 1901 roku, była zupełnie odmienna od prezentowanej przez Abdur Rahmana. Emir ten objął władzę bez walki i podjął próbę wyprowadzenia swojego kraju na szersze wody stosunków międzynarodowych. Z polecenia emira jego brat — Nasrullah Khan — wybrał 24 oficerów, którzy mieli służyć jako posłowie w Wielkiej Brytanii, Rosji, Francji, Niemczech, Japonii, Chinach, Stanach Zjednoczonych, Imperium Ottomańskim, Egipcie i Persji79. By dobitniej zaznaczyć swoją niezależność, emir odmówił odnowienia80 traktatu z 1880 roku, a ponadto dwukrotnie, w lutym i czerwcu 1902 roku, odrzucił zaproszenie lorda George'a Curzona do Indii81. Pociągnęło to za sobą pewne działania rządu Indii — wstrzymano dostawy broni, zawieszono wypłacanie subsydiów emirowi i uznano, że Afganistan nie znajduje się odtąd pod ochroną Wielkiej Brytanii. Wkrótce jednak wydarzenia na Dalekim Wschodzie wymusiły zmianę postawy. Przegrana Rosji w wojnie z Japonią zaniepokoiła Habibullaha. Obawiał się on, że Rosja, poniósłszy straty na Dalekim Wschodzie, zacznie szukać rekompensaty w Azji Środkowej. Habibullah obawiał się także ponawianych przez Rosjan nacisków na ustanowienie bezpośrednich stosunków z Afganistanem82. Jednocześnie zaniepokojenie emira budziły poczynania Rosji wobec własnych muzułmańskich poddanych. W ich wyniku 4 tysiące Turkmenów uciekło do Afganistanu, gdzie zostali gościnnie przyjęci i otrzymali od emira miejsce do osiedle- 79 Vartan Gregorian, The Emergence of Modern Afganistan. Politics of Reform and Modernization, 1880--1946, Stanford 1969, s. 206. 80 Wielka Brytania uważała, że traktat z Afganistanem nie jest „dziedziczny", a związany z każdym kolejnym władcą i dlatego trzeba go odnawiać. 81 LordHamilton to Lord Curzon, 19 December i 27Nouember 1902 ,w: The Evolutionof India and Pakistan, 1858 to 1947. Select Documents, Cyril Henry Philips (ed.), London 1964, s. 478-480. 82 Abdul Samad Ghaus, The Fali of Afghanistan. An Insidefs Account, Washington 1988, s. 20. 30 Afganistan w polityce Wielkiej Brytami i Rosji do 1919 nia. Emigracja ta była odpowiedzią na stosowane przez niektórych rosyjskich zdobywców „zasady" traktowania podbitej ludności. Michaił D. Skobielew powiedział: Im mocniej ich przyciśniesz, tym dłużej będą spokojni. Obawy Habibul-laha wynikały z idei politycznych głoszonych przez ówczesnego rosyjskiego ministra komunikacji i finansów Siergieja J. Witte'a, który mówił: Moje hasło: handel i przemysł zawsze na pierwszej linii, armia zawsze w pobliżu, a także przeciwstawnej, autorstwa Wiaczesława K. Plehwe o małej, przyjemnej i zwycięskiej wojnie85. Niezależnie od tego, która z idei miała wziąć górę, wywołały one na tyle poważne zaniepokojenie Habibullaha, że zmienił on postawę i zaprosił brytyjską misję do Kabulu. Także strona brytyjska była zainteresowana w unormowaniu relacji z Afganistanem, gdyż stosunki pomiędzy St Petersburgiem i Londynem uległy pogorszeniu86. Zaważył na tym fakt, że w 1904 roku Wielka Brytania zajęła postawę projapońską. Prasa brytyjska nazywała wręcz Rosję „odwiecznym wrogiem", a ogólnie panujące nastroje zdawały się zapowiadać wybuch wojny brytyjsko-rosyjskiej. Strona rosyjska nie pozostawała dłużna — prasa oskarżała Wielką Brytanię, iż to ona popchnęła Japonię do wojny oraz posądzała ją o przygotowywanie się do wojny z Rosją. W tym celu, zdaniem rosyjskiej prasy, Anglia utrzymywała na swoim terytorium rosyjskich rewolucjonistów, a wśród nich Włodzimierza I. Lenina, Lwa Trockiego i ... Józefa Piłsudzkiego87. Ponowne zbliżenie afgańsko-brytyjskie ułatwiła postawa lorda Curzona, wicekróla Indii, którego uważano za twórcę „forward frontier policy"88. W grudniu 1904 roku do Kabulu przybyła misja brytyjska pod przewodnictwem Louisa W. Dane (sekretarz ds. polityki zagranicznej rządu Indii). Rozmowy trwały do 21 marca 1905 roku i zakończyły się podpisaniem porozumienia89. Nawiązywało ono do porozumienia z 1880 roku — przyznawało Habibullahowi subsydia i poprawiało położenie brytyjskiego rezydenta w Kabulu. Także z militarnego punktu widzenia porozumienie to było korzystne dla Brytyjczyków, gdyż głównym ich celem było mieć przyjaźnie nastawionego władcę Afganistanu, 83 Herbert Adams Gibbons, The New Map o/Asia, 1900-1919, New York 1919, s. 17. 84 George N. Curzon, Russia in Central Asia in 1889 and the Anglo-Russian Cuestion, London 1889, s. 85-86. 85 B. H. Sumner, Tsardom..., s. 12, 14-15. 86 Thomas Wodehouse Legh Newton, Lord Lansdowne. A Biography, London 1929, s. 66-73, 100-115, 270-275, 310-311, 318-319. 87 Ryszard Wraga, Sowieckie Republiki Środkowo-Azjatyckie, Rzym 1946, s. 23-24. 88 „Forward frontier policy" można wyjaśnić jako utrzymywanie wpływów na terenach nawet odległych od granic Imperium Brytyjskiego, gdzie jeszcze nie pojawiły się wrogie działania jako akcje uprzedzające. Kenneth Rosę, Superior Person. A Portrait of Curzon and His Circle in theLate Victorian England, London 1969, s. 201-202. m Treaty with Amir Habibulla Khan continuing the Agreements which had existed between the British Gouernment and Amir Abdur Rahman Khan, 1905, w: A Collection of Treaties, Engagements and Sanads Relating to India and Neighbouring Countries, C. V. Aitchison (ed.), t. XIII, Treaties Relating to Persia and Afghanistan, Calcutta 1933, s. 282-283. Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 31 który zrozumie konieczność obrony Indii i pojmie, że przetrwanie jego kraju i Indii to sprawy, które wiążą się ze sobą nierozerwalnie90. Takie było dominujące przekonanie wśród większości brytyjskich wojskowych. Inni, jak Horatio Herbert Kitchener earl of Khartoum, byli zwolennikami przekształcenia Afganistanu z „buffer state" w „place d'armes", czemu miało towarzyszyć zrefomowanie armii afgańskiej91. Wzrost napięcia międzynarodowego, a szczególnie rozwój imperializmu niemieckiego, zbliżył do siebie Rosję i Wielką Brytanię. Dla Rosji zbliżenie z Wielką Brytanią mogło oznaczać wzmocnienie jej pozycji po klęsce na Dalekim Wschodzie. Książę Aleksander P. Izwolski powiedział: Musimy oprzeć nasze interesy w Azji na rozsądnych zasadach. Inaczej staniemy się po prostu azjatyckim krajem, co będzie dla Rosji katastrofą92. Ze strony Brytyjczyków zbliżenie z Rosją było wynikiem przemyślanej kalkulacji: skoro nie ma możliwości całkowitego odcięcia Afganistanu od kontaktów z Rosjanami, lepiej samemu je regulować i ograniczyć do kwestii niepolitycznych93. Wśród brytyjskich polityków nie brakowało jednak sceptyków w kwestii sensu porozumienia z Rosjanami. 29 marca 1906 roku sir Cecil Spring Rice pisał:... nigdy nie słyszałem, by Rosja dała coś więcej niż pisemną obietnicę, że nie zaatakuje Indii, Beludżystanu i Afganistanu9*. 31 sierpnia 1907 roku w St Petersburgu książę Izwolski i sir Arthur Nicolson, ambasador brytyjski, podpisali traktat, który miał za zadanie rozwiązać wszystkie nagromadzone przez lata problemy obu mocarstw w Azji Środkowej. W myśl jego postanowień Rosja i Wielka Brytania uznały zwierzchnictwo Chin nad Tybetem, a Persja została podzielona na trzy strefy wpływów. Rosji przypadła część północna z miastami Teheran, Tabriz i Isfahan95. Brytyjczycy otrzymali południową i wschodnią część kraju z dostępem do Zatoki Perskiej. Natomiast zachodnia część pozostała perska. W traktacie z 1907 roku Rosja zapewniła, że Afganistan znajduje się całkowicie poza strefą jej zainteresowania, a Wielka Brytania obiecała, że nie będzie podejmować w tym kraju działań, które mogłyby zaniepokoić Rosjan. Artykuł III traktatu przewidywał, że Rosja i Afganistan będą mogły nawiązać bezpośrednie stosunki w celu rozwiązywania lokalnych problemów. Artykuł IV gwarantował równość szans kupcom brytyjskim i rosyjskim. Jednak Artykuł III i inne dotyczące Afganistanu nie weszły w życie, gdyż emir odmówił ich podpisania. Wprawdzie oba mocarstwa uznały, iż zgoda Habibullaha nie jest konieczna, ale część artykułów pozostała martwą literą. Podpisanie traktatu z 1907 roku i porozumienie się obu mocarstw wywołało zaniepokojenie w Afganistanie. Emir i jego otoczenie obawiali się, że oznacza to 90 A. S. Ghaus, The Fali..., s. 22-23. 91 B. H. Sumner, Tsardom..., s. 39. 92 Tamże, s. 42. 93 A. S. Ghaus, The Fali..., s. 23. 94 The Letters andFriendships ofsir Cecil Spring Rice. A Record, Stephen Gwynn (ed.), t. II, Boston, New York 1929, s. 70. 95 B. H. Sumner, Tsardom..., s. 40. 32 Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 koniec „buffer state" i podział kraju. Antybrytyjsko nastawieni członkowie dworu nawoływali do zerwania układu z Wielką Brytanią, a nawet do ogłoszenia świętej wojny — dżihadu. Najlepiej na traktacie z 1907 roku wyszła Wielka Brytania. Bez użycia siły i wydawania pieniędzy zrealizowała swoje cele, chociaż czasami przysparzało to nieoczekiwanych kłopotów96. Traktat z 1907 roku położył kres, przynajmniej czasowo, politycznym rozgrywkom brytyjsko-rosyjskim w Azji Środkowej, natomiast nie zaspokoił ambicji ekonomicznych Rosji97. Minister spraw zagranicznych Rosji, Siergiej D. Sa-zanow, pisał w 1914 roku: Z każdym rokiem coraz wyraźniej widać, jak niekorzystna jest dla nas ta izolacja Afganistanu. (..JBrak zorganizowanych bezpośrednich kontaktów odbija się niekorzystnie na naszym handlu, który spotyka się z wieloma poważnymi kłopotami na afgańskim rynku. Jeżeli uda się nam nawiązać coś na kształt regularnych, oficjalnych kontaktów (...) nasz handel niewątpliwie wzrośnie, gdyż warunki na afgańskim rynku są niezwykle korzystne98. Dysproporcja w handlu Afganistanu z potężnymi sąsiadami w latach 1911-1915 kształtowała się na poziomie: 62% z Indiami, 38% z Rosją99. Wybuch I wojny światowej przyniósł zmianę sytuacji, gdyż Rosja i Wielka Brytania znalazły się po jednej stronie linii frontu. Działania zbrojne na froncie europejskim odsunęły Rosję, przynajmniej częściowo, od problemów Azji Środkowej, pozostawiając Wielką Brytanię samą na placu boju wobec nowych wyzwań w postaci Niemiec i Turcji. Jeszcze w okresie przedwojennym Niemcy próbowali nawiązać kontakty gospodarcze z Afganistanem, co spotkało się z zainteresowaniem ze strony HabibuUaha. Emir, dążąc do zmodernizowania kraju, poszukiwał specjalistów z różnych dziedzin, między innymi budowniczych dróg czy zakładów przemysłowych. Wśród przybyszów dominowali Brytyjczycy, ale napływ Niemców był na tyle znaczący, że brytyjskie władze w Indiach podjęły działania zmierzające do ograniczenia przyjazdów specjalistów niemieckich100. I wojna światowa i powstałe alianse postawiły zarówno Afganistan, jak i Azję Środkową wobec nowych wyzwań. Dla Rosji, jak i dla Wielkiej Brytanii 96 Na przykład w kwietniu 1911 roku rządowi Indii, z polecenia Londynu, przyszło szukać 22 koni kozackich, które zostały przeprowadzone przez Afganczyków przez granicę rosyjsko-afgańską. Innego rodzaju kłopotów przysparzało popieranie przez Afganistan Turcji w wojnie z Włochami w latach 1911--1912. Afgańczycy przeprowadzili zbiórkę pieniędzy dla Turków — zebrano około 46 660 funtów, z czego 666 funtów ofiarował Habibullah. Patrz: India Office to Foreign Office, 15th May 1912, F.0.371, No.20864/371/1469. 97 Nicolson to Hardinge, 11 June 1914, F.O. 800/374, w: Cedrik Lowe, Michael Dockrill, The Mirage oj Power. British Foreign Policy, t. III, London 1972, s. 473-474. 98 Cyt. za: Violet Conolly, Souiet Economic Policy in the East. Turhey, Persia, Afghanistan, Mongolia and Tana Tova, SinKiang, London 1933, s. 77. 99 Naum M. Gurevic, Vnesnaja torgoulja Afganistana do utoroj mirouoj uojny, Moskva 1959, s. 20. 100 Ludwig W. Adamec, Germany, ThirdPower in Afghanistan's Foreign Relations, w: Afghanistan. Some New Approaches, George Grassmusk, L. W. Adamec (ed.), Ann Arbor 1969, s. 207-208. Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 33 spokój w tej części świata był niezwykle istotny. Najbardziej satysfakcjonującą sytuacją była neutralność Afganistanu. Dla Rosjan oznaczało to szansę na zachowanie spokoju i powstrzymanie ruchów niepodległościowych wśród muzułmańskich poddanych. Dla Brytyjczyków neutralność Afganistanu była chyba jeszcze istotniejsza. Po pierwsze, istotne były wpływy emira wśród Pusztunów po indyjskiej stronie granicy i zachowanie pokoju wśród plemion. Po drugie, oznaczało to, że hinduscy działacze niepodległościowi nie znajdą oparcia w Afganistanie101. Natomiast brak poparcia ze strony emira dla ruchu panislamskie-go rozprzestrzeniającego się wśród muzułmanów Azji Środkowej, i nie tylko, był na rękę zarówno Rosjanom, jak i Brytyjczykom102. Emir, który bynajmniej nie był zwolennikiem Wielkiej Brytanii i któremu ciążyła zależność od niej w polityce zagranicznej103, po rozważeniu wszelkich za i przeciw, zdecydował się na zachowanie neutralności—właściwsze może będzie tu użycie terminu bi-tarafi, co oznacza bezstronność w konfliktach potęg104. 24 sierpnia 1914 roku na Darbarze105 w Kabulu, Habibullah ogłosił neutralność Afganistanu, a potwierdził ją 3 października, zaprzeczając jednocześnie pogłoskom o jakiejkolwiek wrogiej działalności przeciwko Rosji106. Zapewnienie o zachowaniu neutralności powtórzył jeszcze kilkakrotnie, między innymi, w 1916 roku107. Postawa emira nie była tu bezinteresowna, gdyż liczył on na uznanie niepodległości Afganistanu przez Wielką Brytanię pod koniec wojny. Oczekiwania te nie były bezpodstawne, gdyż o takiej nagrodzie za zachowanie neutralności mówił brytyjski agent w Kabulu, Hafiz Saifullah Khan. Co więcej, agent wspominał także o nawiązaniu bezpośrednich stosunków dyplomatycznych Londyn-Kabul108. Habibullah liczył także na udział afgańskiej delegacji w konferencji pokojowej, która odbędzie się po zakończeniu wojny109. 101 A. S. Ghaus, The Fali..., s. 25. 102 Memorandum by sir A. Hirtzel, Political Department, India Office, dated25May 1916, cyt. za: C. Lowe, M. Dockrill, The Mirage..., t. III, s. 536-537. 103 Habibullah podejmował próby wyjścia z izolacji politycznej, nawiązując korespondencję z innymi państwami. Przykładem może być tutaj list do cesarza Japonii z kwietnia 1913 roku, F.0.371, No.20015/371/1745. Telegram from sir L. Mallet (Constantinople), October 24th, 1914, F.0.371, No.63064/371/2095. 104 Louis Dupree, Myth andReality in Afghan Jfeutralism"', „Central Asian Survey", t. VII, nr 2/3,1988, s. 145. 105 Darbar, Durbar (pers. dwór) — oficjalne zgromadzenie notabli zwołane przez władcę. 106 From Viceroy, 27 October 1914, F.0.371, No.64442/371/2095; Extract from Kabul Agency Diary for Week to 8 October 1914, F.0.371, No.75993/371/2095; P. Sykes, A History of Afganistan, t. II, s. 246. 107 Telegram from Viceroy, dated 16th September 1916, F.0.371, No. 185088/371/3002. From Hafiz Saifullah Khan, British Agent at Kabul to A. H. Grant, Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Delhi, dated Kabul, 3rd December 1916, F.0.371, No.15723/371/3003. 108 L. W. Adamec, Afghanistan, 1900-1923..., s. 134. 109 From Viceroy, 17th May 1916, F.0.371, No.94978/371/2746; From Secretary of State to Viceroy, Foreign Department, 23rd May 1916, F.0.371, No.99919/371/2746; R Sykes, A History of Afghanistan, t. II, s. 265. 34 Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 Zarówno Niemcy, jak i Turcja były zainteresowane przystąpieniem Afganistanu do wojny po ich stronie, ale każde z nich z innych pobudek. Dla Niemców celem było przeciągnięcie Persji i Afganistanu na swoją stronę i zaatakowanie Indii. Celem Turków natomiast było połączenie ideologii dżihadu z panturkizmem i stworzenie unii tureckich plemion (i nie tylko tureckich — także ludów wyznających islam) Azji Środkowej pod sztandarem sułtana110. W sierpniu 1915 roku granicę persko-afgańską przekroczyła misja niemiecko-turecka. Na jej czele stał Werner Otto von Henting, niemiecki dyplomata, i kapitan armii niemieckiej Oskar von Niedermayer. Towarzyszył im turecki oficer Kazim Bey oraz Maulavi Barakatullah i Mahendra Pratap — indyjscy rewolucjoniści. Henting miał doręczyć Habibullahowi dwa listy — jeden, niepodpisany, najprawdopodobniej od cesarza, drugi od kanclerza Theobalda von Bethmann-Hollwega. Jego misją było nawiązanie stosunków, podpisanie traktatu o przyjaźni, a gdyby to było możliwe, zawarcie aliansu. Zadaniem Niedermayera było omówienie spraw wojskowych111. Natomiast Barakatullah i Pratap mieli zwrócić się do emira, aby ten poparł walkę Hindusów z Brytyjczykami w Indiach. Kazim Bey przywiózł specjalne posłanie od sułtana jako kalifa112 i od rządu tureckiego113. Przybycie misji Niedermayera-Hentinga zaniepokoiło Brytyjczyków. Był to okres niepowodzeń Wielkiej Brytanii, które były przyjmowane w Afganistanie z radością114. Obawiano się, iż Habibullah opowie się po stronie Niemiec i Turcji, co znacznie skomplikowałoby sytuację Brytyjczyków w Indiach. Neutralność Afganistanu pozwalała Wielkiej Brytanii na wysłanie z Indii na fronty I wojny światowej 700 000 żołnierzy, z których ponad 1/3 stanowili muzułmanie115. Innym powodem do obaw, w przypadku nawet częściowego powodzenia misji Niedermayera-Hentinga, było ożywienie „kwestii afgańskiej" w stosunkach z Rosją116. Było to o tyle istotne, że Rosjanie, mając kłopoty z Turkmenami na własnym terytorium, obawiali się pomocy dla nich ze strony Afganistanu — reagowali niemal histerycznie na każdą pogłoskę i plotkę o koncentracji wojsk afgańskich na północy kraju117. Także pewne wypowiedzi rosyjskich dyploma- 110 P. Sykes, A History of Afghanistan, t. II, s. 254. 111 Report re the agent Niedermayer, 27th April 1917, F.0.371, No.86809/371/3012; Francis R. Nicosia, 'Drang nach Osten' Continued? Germany and Afghanistan during the Weimar Republic, Journal of Contem-porary History", t. XXXII, nr 2, April 1997, s. 239. "2 W 1517 roku, po podboju Egiptu i Syrii, sułtanowie tureccy przyjęli tytuł kalifa. 113 Oskar von Niedermayer opisał swoje przygody podczas tej misji w książkach: Unter der Glutsonne Irans. Kriegserlabnisse der deutschen Expedition nach Persian und Afghanistan, Miinchen 1925 iln welthrieg vor Indiens Toren. Der Wustenzug der deutschen Expedition nach Persian und Afghanistan, Hamburg 1936 114 From the Chief Commissioner and Agent to the Governor General in the North West Frontier, Camp. to the Secretary to the Government of India, Foreign and Political Department, Simla, the 2 lst May 1916, F.0.371, No.126995/371/2746,17th May 1916, No.120999/371/2750. 115 Rhea Talley Stewart, Fire in Afghanistan, 1914-1929. Faith, Hope and the British Empire, Garden City 1973, s. 20-21. 116 V. M. Masson, V. A. Romodin, IstoriaĄfganistana, t. II, s. 354. 117 From Lieutenant Colonel E. A. F. Redl, In Charge of His Britannic Majesty's Consulate-General, Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 35 tów i wojskowych budziły zaniepokojenie. Generał Aleksiej N. Kuropatkin, ostatni generał-gubernator Turkiestanu, tak pisał do cara Mikołaja II: W stosunku do Afganistanu (...) powinniśmy zmodyfikować nastawienie jego władz do nas, które jest wrogie i poniżające dla Rosji, oraz otworzyć afgański rynek. (..Jaw końcu, z brytyjską zgodą, Rosja powinna połączyć się Unią kolejową z Indiami przez terytorium Afganistanu118. Habibullah przyjął misję, czyniąc zadość oczekiwaniom poddanych, którzy z sympatią odnosili się do przybyłych119. Jednak obserwując doniesienia z frontów I wojny światowej emir nie spieszył się zbytnio z podejmowaniem jakichkolwiek zobowiązań. By uspokoić proturecko nastawionych Afgańczyków, Habibullah ostatecznie rozpoczął rozmowy z członkami misji. Jednocześnie wysłał, poprzez agenta brytyjskiego w Kabulu, uspakajające zapewnienie do Brytyjczyków, że podjęcie rozmów z Niemcami i Turkami ma na celu tylko i wyłącznie „pacyfikację" religijnych i protureckich sympatii w kraju, a jego główną myślą jest zachowanie neutralności120. Niemcy, zorientowawszy się w polityce uprawianej przez Habibullaha, przemyśliwali nawet nad odsunięciem (zamordowaniem?) emira. Jeden z członków misji, Roehr, tak pisał pod koniec 1915 roku: Jestem przekonany, że wciągnięcie Afganistanu do wojny będzie możliwe, jeżeli przybędzie tysiąc uzbrojonych żołnierzy tureckich i nasza misja. Być może będzie konieczne zorganizowanie coup d'etat121. Ostatecznie emir wybrnął z problemu, podpisując 24 stycznia 1916 roku porozumienie. Warunki postawione w porozumieniu były tak wygórowane, że dla Niemców stało się oczywiste, iż nic z tego nie będzie. Opuścili oni Afganistan w maju 1916 roku. Natomiast Turcy pozostali w Afganistanie do końca wojny i prowadzili propagandę antybrytyjską122. Meshed, to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, 4th September 1916, F.0.371, No.208783/371/2741; Extract from Diary of the British Agent at Kabul for the Week Ending the 7th September 1916, F.0.371, No.215160/371/2741, 30th September 1916, No.231858/371/2741. Nerwowe reakcje Rosjan łatwiej zrozumieć, jeżeli weźmie się pod uwagę nową rolę, jaka stalą się udziałem Turkiestanu. Od tej pory on byi głównym zapleczem surowców strategicznych Rosji. Poza tym na Turkiestan spadły różne obciążenia, takie jak zwiększony wymiar podatków, rekwizycje i „dobrowolne zbiórki". W 1916 roku na mocy dekretu carskiego powołano mężczyzn do udziału w pracach pomocniczych na rzecz frontu. Był to pierwszy taki przypadek, co spowodowało rozprzestrzenienie się niezadowolenia i w konsekwencji wybuch powstania 4 lipca 1916 roku. Powstanie spacyfikowano, a w jego konsekwencji przesunięto termin poboru na jesień i zmniejszono liczbę powoływanych z 250 tysięcy na 200 tysięcy. Z. Łukawski, Dzieje..., s. 291-292. "8 Andrei Lobanov-Rostovsky, Russia and Asia, New York 1933, s. 255-256. 119 R. T Stewart, Fire in..., s. 12-13, 18. 120 Leon B. Poullada, Reform and Rebellion in Afghanistan, 1919-1929. King Amanullah's Failure to Modernize Tribal Society, Ithaca, London 1973, s. 44-45. 121 From sir Edward Grey Bart, February 17,1916, F.0.371, No.37662/371/2746; P. Sykes, A History of Afghanistan, t. II, s. 256. 122 From Secretary of State to Viceroy, Foreign Department, 26th September 1916, F.0.371, No.194501/371/2749; From Arab Bureau, Cairo, to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, the llth October 1916, F.0.371, No.231835/371/2751. Działalność Niemców i Turków w Afganistanie podczas I wojny światowej została w barwny i pasjonujący sposób opisana przez Petera Hopkirka w książce On Secret Seruice East ofConstantinopIe, Oxford 1994. 36 Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 Wartą podkreślenia rzeczą jest fakt, że wstępne porozumienie afgańsko-nie-mieckie zawierało klauzulę o uznaniu niepodległości Afganistanu. Jest to o tyle ciekawe, że rozpowszechniło się przekonanie, iż niepodległość Afganistanu została po raz pierwszy uznana przez Rosję Radziecką w 1919 roku. Zachowanie neutralności przez Afganistan podczas I wojny światowej było rzeczą niełatwą także z przyczyn wewnętrznych. Afgańczycy tradycyjnie już wrogo nastawieni do Brytyjczyków, a także niechętnie patrzący na Rosjan, czuli się o wiele bardziej związani z Turcją, przede wszystkim z powodów religijnych. W związku z tym obawiano się, że pod wpływem Turków przebywających w Afganistanie oraz nastrojów poddanych Habibullah ogłosi dżihad. Mogłoby to oznaczać możliwość zbrojnego wystąpienia muzułmanów w Indiach i koloniach brytyjskich, a także w rosyjskiej Azji Środkowej. Wprawdzie emir Afganistanu nie był głową świata islamskiego, ale dla muzułmanów w Indiach i w rosyjskiej Azji Środkowej był swego rodzaju autorytetem. Dla Wielkiej Brytanii mogłoby to oznaczać kłopoty z około 70 milionami muzułmanów w Indiach, około 81 milionami w Imperium Brytyjskim i około 12 milionami w Persji i Afganistanie. Dla Rosji — z około 16 milionami123. Ogłoszenia dżihadu Brytyjczycy obawiali się już w 1915 roku i obawa ta utrzymywała się właściwie do zakończenia I wojny światowej, a niekiedy pojawiała się i później124. Niezwykle pomocna w polityce Habibullaha wobec kwestii dżihadu była postawa niektórych powszechnie szanowanych postaci, jak Mohammad Nadir Khah, głównodowodzący armii afgańskiej. Nadir był przeciwnikiem dżihadu. Powiedział on: To nie jest wojna religijna. Poza tym nie doświadczyliśmy ze strony Wielkiej Brytanii żadnej krzywdy, a ponadto nie jesteśmy w stanie wystąpić sami przeciwko Brytyjczykom. Czy macie zamiar wspomóc Turków, mając do dyspozycji zapasy, które trzeba sprowadzać z Indii? Nie mamy nawet wystarczającej ilości nafty, by porządnie oświetlić Kabul125. Stawiając czoło naciskom i oczekiwaniom poddanych, Habibullah musiał jednocześnie lawirować pomiędzy ugrupowaniami politycznymi, które zawiązały się w jego najbliższym otoczeniu. W związku z przybyciem misji Niedermaye-ra-Hentinga zawiązała się partia (nie było to ciało formalne), określana terminem War Party. W jej skład wchodził między innymi Nasrullah Khan (brat Habibullaha), Amanullah Khan (trzeci syn emira) i Ulya Hazrat (matka Amanul-laha). Byli oni zwolennikami przystąpienia Afganistanu do wojny po stronie 123 Islam and the Empire, „The Round Table. A Quarterly Review of the Politics of the British Empire", t. IV, nrl3, December 1913, s. 76-77. 124 From sir G. Buchanan, March 15th, 1916, F.0.371, No.50010/371/2746, March 21st, 1916, F.0.371, No.54222/371/2746; Letter from Hardinge to Lieutenant General sir W. R. Birdwood, 6 August 1915, w: Muhammad Shah, The Indian Muslims. A Documentary Records, 1900-1947, t. IV, New Delhi 1982, s. 44; P. Sykes, A History of Afghanistan, t. II, s. 248. 125 Cyt. za: R. T. Stewart, Fire in..., s. 18-19. Afganistan w polityce Wielkiej Brytami i Rosji do 1919 37 Państw Centralnych. Niektórzy autorzy oskarżają War Party o wielokrotne nastawanie na życie Habibullaha126. Obok War Party w Afganistanie ścierały się dwa prądy polityczne, reprezentowane przez dwa niesformalizowane ugrupowania. Jednym z nich byli „młodo-afgańczycy" (Young Afghan Party). Początki tego ruchu sięgały roku 1905 i wybuchu rewolucji w Rosji. Ich oficjalna działalność trwała do 1907 roku, kiedy to zostali „rozwiązani" przez emira, ale reaktywowali się127. Ruch ten skupiał w swoich szeregach młodych ludzi wywodzących się z kręgów arystokratycznych i intelektualnych. Za ojca duchowego ruchu uważano Mahmuda Tarzi, a wśród jego członków znajdowali się: Abdul Hadi Dawai, Abdul Ghani i Ama-nullah. Większość członków tego ruchu była absolwentami zagranicznych uczelni, między innymi w Indiach i Turcji. „Młodoafgańczycy" opowiadali się za pełną niezależnością kraju, ograniczeniem władzy emira, wprowadzeniem konstytucji i przeprowadzeniem reform, które zmierzałyby do modernizacji kraju128. Jedną z platform propagowania ideologii „młodoafgańczyków" był ukazujący się w latach 1911-1918 dwutygodnik „Siraj-ul-Akhbar". Publikowany był w 1600 egzemplarzach i miał bardzo szeroki odbiór. Czytano go w rosyjskiej Azji Środkowej, Persji, Imperium Ottomańskim i Japonii. Gazeta była w zasadzie niezależna, ale gdy pisała zbyt pozytywnie o Niemcach, zamieszczała „wywrotowy" tekst autorstwa któregoś z hinduskich rewolucjonistów, na przykład Mahendry Pra-tapa, lub reprodukowała podobiznę któregoś z niemieckich dowódców jako zwycięzcy, wtedy następowała cenzorska interwencja Habibullaha129. W opozycji do „młodoafgańczyków" byli „staroafgańczycy". W swojej ideologii odwoływali się do takich pojęć jak panislamizm, nawoływali do wzmocnienia wpływu religii na życie państwa i obywateli, opowiadali się przeciwko modernizacji kraju. Mieli natomiast jedną cechę wspólną z „młodoafgańczykami" —byli przeciwnikami zależności Afganistanu od Wielkiej Brytanii. Głównym przedstawicielem „staroafgańczyków" był brat emira — Nasrullah Khan, a zwolennicy tego ruchu wywodzili się spośród duchowieństwa muzułmańskiego i części arystokracji130. Pomimo nacisków z wielu stron Habibullahowi, zgodnie z oczekiwaniami Wielkiej Brytanii i Rosji, udało się zachować neutralność do czasu zakończenia I wojny światowej. 126 Mr. Marlingto sir Edward Grey, October 18,1915, F.0.371, No.152828/371/2456; G. N. Molesworth, Afghanistan 1919..., s. 21. 127 I. M. Reysner, The Russian Reuolution of 1905-1907 and the Awakening of Asia, „Central Asian Review", t. IV, nr 3, 1956. 128 Leonid B. Teplinskij, 50 let sovetsko-afganskich otnosenij, 1919-1969, Moskva 1971, s. 14. 129 L. B. Poullada, Reform and..., s. 42-44, 245; V. M. Masson, V. A. Romodin, Istoria..., s. 351. 130 L. B. Teplinskij, 50 let..., s. 15. 38 Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 * * * Wybuch rewolucji październikowej i jej zwycięstwo przyniosło zasadniczą zmianę w polityce międzynarodowej. Dla Wielkiej Brytanii oznaczało to utratę sojusznika w I wojnie światowej i wielką niewiadomą w Azji Środkowej131. Powstała sytuacja wymagała postawienia sobie pytania, czy Rosja rządzona przez bolszewików będzie tym samym, czym była Rosja carska. Czy i w jakim stopniu ulegnie zmianie polityka zagraniczna Rosji, szczególnie w przypadku Azji Środkowej. Już pierwsze działania nowej władzy wywołały obawy co do dalszego rozwoju wypadków. Jednym z podstawowych problemów związanych z sytuacją Rosji była kwestia uznania lub nie nowych władz. Spring Rice, brytyjski ambasador w Waszyngtonie, tak pisał do sekretarza stanu USA: Rząd brytyjski uważa, że w taki lub inny sposób należy utrzymywać stosunki między aliantami i władzami bolszewickimi w Piotr ogrodzie. Z tego też względu został wysłany do Piotrogrodu Lockhart [były brytyjski konsul generalny w Moskwie — aut.] z zadaniem utrzymywania nieoficjalnych kontaktów z władzami bolszewickimi. Rząd brytyjski zamierza również utrzymywać nieoficjalne kontakty z agentem rządu bolszewickiego w Londynie Litwinowem, jak napisano wcześniej, rząd brytyjski uważa za konieczne utrzymywanie kontaktów w jakiejś postaci i uznaje przyjęty sposób za najlepszy, gdyż nie pociąga on za sobą konieczności uznania rządu Trockiego-Lenina przez Wielką Brytanię i rządy państw alianckich112. Problem uznania rządu radzieckiego przez Wielką Brytanię będzie się ciągnął przez kilka następnych lat i będzie regulowany etapami — w 1921 roku zostanie podpisany traktat handlowy, a w 1924 roku nastąpi pełne nawiązanie stosunków dyplomatycznych przez obie strony. Dzień po dojściu do władzy, 8 listopada 1917 roku, bolszewicy ogłosili dekret o pokoju, w którym nawoływali wszystkie wałczące strony do podjęcia rokowań pokojowych. Zaowocowało to podpisaniem 3 marca 1918 roku traktatu brzeskiego, który kończył działania zbrojne pomiędzy Niemcami, Austro-Węgrami, Bułgarią i Turcją z jednej strony a Rosją z drugiej. Artykuł VII traktatu uznawał fakt niepodległości Persji i Afganistanu, a także zobowiązywał umawiające się strony do poszanowania ich politycznej i ekonomicznej niezależności i terytorialnej nienaruszalności133. Jakby tego było mało, 3 grudnia 1917 roku władze radzieckie ogłosiły „Odezwę do pracujących Muzułmanów Rosji i Wschodu". Odezwa podpisana 111 Stephen White, Britain and the Bolshevik Revolution. A Study in the Politics ofDiplomacy, 1920-1924, London 1979, s. 89-90; P. Darby, Three..., s. 77. 132 The British Ambassador (Spring Rice) to the Secretary of State, Memorandum, January 9, 1918, w: Papers Relating to the Foreign Relations oj the US, 1918, Russia, 1.1, New York 1969, s. 337. 133 J^rtykul 7. Biorąc pod uwagę fakt, że Persja i Afganistan są wolnymi i niepodległymi państwami, obie umawiające się strony zobowiązują się do poszanowania politycznej i ekonomicznej niezależności oraz terytorialnej nienaruszalności Persji i Afganistanu." Peace Treaty ofBrest Litousk, w: Papers Relating to the Foreign Relations ofthe US, 1918, Russia, 1.1, New York 1969, s. 442-475. Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 39 przez Włodzimierza I. Lenina i Józefa Stalina, jako komisarza do spraw narodowości, mówiła między innymi o anulowaniu układu brytyjsko-rosyjskiego z 1907 roku i wycofaniu wojsk z Persji, a także wzywała do przeciwstawienia się dotychczasowym kolonizatorom134. Odezwa ta została wystosowana przez bolszewików z przyczyn propagandowych. Mieli oni nadzieję na zryw wśród muzułmanów znajdujących się pod władzą państw kolonialnych, a szczególnie Wielkiej Brytanii. George Buchanan, brytyjski ambasador w Piotrogrodzie, tak skomentował odezwę: Lenin (...) podburza naszych indyjskich poddanych do rebelii. Umieszcza nas gdzieś za Turkami. (...) To niesłychane, by człowiek, który rości sobie prawo do kierowania rosyjską polityką, używał takich słów wobec przyjaźnie nastawionego i alianckiego kraju135. Natomiast Intelligence Bureau, analizując odezwę autorstwa Lenina i Stalina, stwierdzało w zakończeniu:... ten manifest jest kolejnym przykładem bolszewickiej polityki, która nie jest ani „samostanowieniem", ani „status quo", ani „pokojem". Wykorzystuje te formułki w kampanii sabotażowej, której celem jest obalenie istniejącego na całym świecie porządku, tak jak to miało miejsce w Rosji136. Brytyjscy politycy zrozumieli odezwę bolszewików jako zagrożenie dla swojej władzy w Azji. Natomiast niektórzy interpretowali ją w inny sposób. Na przykład Ronald Graham uważał, że... książęta, szejkowie itp., którzy sprawują realną władzę w krajach Wschodu (...) nie będą nastawieni przychylnie do leninowskich doktryn i będą podejrzliwie odnosić się do deklaracji Lenina137. Obserwacja ta była ze wszech miar słuszna, gdyż założenia myśli komunistycznej stały w sprzeczności z poglądami na życie prezentowanymi przez muzułmanów. Błędność jej polegała na tym, że W. Lenin nie ofiarowywał muzułmanom komunizmu tylko wolność od obcych (kolonialnych) wpływów. Wobec takiej oferty władcy muzułmańscy mogli odczuwać znacznie większą obawę przed Wielką Brytanią niż przed bolszewikami. Niezależnie od odezw do muzułmanów, bolszewicy wielokrotnie podkreślali, że ich wrogiem jest świat kapitalistyczny, a w nim Wielka Brytania. Wiele wystąpień czołowych polityków bolszewickich było skierowanych wyraźnie przeciwko Brytyjczykom jako sprawcom wszelkich kłopotów Rosji Radzieckiej i głównego ciemiężyciela państw kolonialnych138. 134 Obrascenie Predsedatelia Soveta Narodnych Komissarov V. I. Lenina i Narodnogo Komissara po Delam Nacionalnostei I. V. Stalina ko vsem trudjascimsja musulmanam Rossii i Vostoka, 20 nojabrja (3 dekabrja) 1917g., w: Dokumenty unesnejpolitiki SSSR, Moskva 1957-1958,1.1, dok. 28. 135 Cyt. za: Louis Fischer, The Soviet in World Affairs. A History ofRelations between the Soviet Union and the Rest ofthe World, t.1, London 1930, s. 29. "6 Intelligence Bureau, Department of Information, Admiralty, Short Memorandum on the Manifesto of the Bolshevik Government at Petrograd To all the Labouring Class Moslems of Russina and the Orient", December 6th, 1917, F.0.371, No.236313/371/3020. 1,7 Minutes by Graham, n. d., w: Frederick Stanwood, War, Reuolution andBritish Imperialism in Central Asia, London 1983, s. 42. 138 W. I. Lenin, Przemówienie do robotników Piotrogrodu, 29 lipiec 1918, w: Dzieła, t. XXVIII, Lipiec 1918 — marzec 1919, Warszawa 1954, s. 1-19 40 Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 Takie niezrozumienie bolszewickich intencji nie było czymś niezwykłym w pierwszym okresie kontaktów Wielka Brytania-Rosja Radziecka. Wpłynęło na to wiele czynników, między innymi zaskoczenie nagłą zmianą sytuacji, zaistnienie nowej ideologii na forum międzynarodowym139, kończąca się krwawa wojna światowa, zarysowująca się zmiana sił światowych, kłopoty w ramach Imperium, w gospodarce itp.140 Spowodowało to zamęt w głowach polityków brytyjskich i niemożność wypracowania jakiegoś planu postępowania. 22 kwietnia 1918 roku John Evelyn Shuckburgh powiedział do Frederica Johna Napiera Thesigera lorda Chelmsforda: Nie wiem, jaka jest generalna polityka rządu Jego Królewskiej Mości wobec bolszewików141. Także lord Curzon w 1918 roku (25 czerwca) był w stanie podać tylko ogólne kierunki brytyjskiej polityki zagranicznej: Brytyjska polityka koncentruje się na powrocie Rosji na scenę polityczną, współpracy z Japonią, wyzwoleniu Palestyny oraz Mezopotamii, popieraniu przyjaźnie nastawionej Persji, lojalnego Afganistanu oraz silnych, lojalnych i zadowolonych Indii142. Sir Eyre Crowe proponował natomiast zaoferowanie bolszewikom uznania ich de facto w zamian za zostawienie wolnej ręki w graniczących krajach. Charles Hardinge of Penhurst był przekonany, że nie należy robić niczego, co zachęcałoby bolszewików ani też nie należy ich uznawać, gdyż może to w przyszłości zaszkodzić Wielkiej Brytanii143. Premier Wielkiej Brytanii był przekonany, że nowa Rosja jest mniej niebezpieczna niż poprzednia144. Niezależnie od stosunku do Rosji Radzieckiej większość polityków w Londynie uważała, że bolszewicy są zainteresowani przede wszystkim Europą. Najlepiej oddaje to Memorandum on the Internal Situation in Russia autorstwa Roberta Bruce Lockharta, który w części poświęconej polityce zagranicznej bolszewików pisał: W obecnej chwili uwaga Lenina koncentruje się na Europie Środkowej. (...) Ma on nadzieję na wybuch rewolucji we Włoszech, Austrii i Niemczech. Jest pewien, że taka rewolucja wybuchnie na Ukrainie i w Polsce. Otwarcie przyznaje, że szanse na wybuch rewolucji w Anglii i w Ameryce są niewielkie145. Jeżeli chodzi o Azję Środkową i bezpośrednio sąsiadujące Indie, to zaniepokojenie i obawy budziło raczej rozprzężenie i wzrost wpływów idei panislamskich niż 139 Niektórzy politycy brytyjscy byli skłonni przypisywać wszelkie kłopoty w polityce międzynarodowej i imperialnej Niemcom i machinacjom muzułmanów — źródłom kłopotów do których byli „przyzwyczajeni" — a bolszewizm traktowali jako agendę niemieckiego imperializmu. Niektórzy dostrzegali odwrotną zależność. Zdaniem Lloyd Georga to Niemcy zarazili się „wirusem bolszewizmu" w Rosji. War Cabinet: minutes, 10 Nouember 1918, w: Winston S. Churchill. Companion, t. IV, cz 1, January 1917—June 1919, Martin Gilbert (ed.), Boston 1978, s. 412. 140 P. Darby, Threejaces..., s. 79. "" Peter Hopkirk, Setting theEast Ablaze. On Secret Seruice in Bolsheuik Asia, Oxford 1986, s. 12. 142 Cab.23/41/20(5), IWC, 25June 1918, cyt. za: Stanwood R, War..., s. 149. 143 Minutę by Hardinge, 12 November 1918, cyt. za: Stanwood R, War..., s. 196-197. 144 Cab.23/42/42:4, Minutes oj the IWC, 12 December 1918, cyt. za: Stanwood R, War..., s. 234. 145 R. H. B. Lockhart, Memorandum on the Internal Situation in Russia, lst Nouember 1918, w: British Documents on Foreign AJJairs, Series A, The Souiet Union, 1917-1939, t. I, Soviet Russia and Her Neighbours, January 1917 — December 1919, London 1984, s. 34-39. Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 41 bolszewizm. Niektóre wystąpienia ze strony władz radzieckich, jak na przykład artykuł autorstwa J. Stalina Nie zapominajcie o Wschodzie146 czy Wezwanie do szerzenia rewolucji w Azji141', ogłoszone przez Centralne Biuro Organizacji Muzułmańskich, nie mogły przejść niezauważone, tym bardziej, że niektórzy bolszewicy występowali wprost przeciwko brytyjskiej władzy w Indiach148, podejmując konkretne działania, jak np. powołanie do życia rezolucją z listopada 1918 roku Wydziału do spraw Propagandy wobec Ludów Wschodu. Głosiła ona, że: Rosyjska rewolucja zerwała łańcuchy ludów Wschodu w Rosji, ale w innych rejonach Azji, gdzie trwa brutalny imperializm angielsko-japoński, niewiele się zmieniło. Rosyjska rewolucja rozpaliła rewolucyjny ogień wśród wielkich mas uciśnionych ludów Wschodu i wezwała je do walki przeciwko ciemiężycielom i o lepszą przyszłość. (...) Wydział do spraw Propagandy wobec Ludów Wschodu będzie prowadził agitację wśród ludów Wschodu, wyjaśniał zasady rewolucji i stopniowo doprowadzi do zrozumienia przez rewolucyjne masy idei światowego komunizmu149. Działalność bolszewików na rzecz zwrócenia się w stronę Wschodu potwierdzały także informacje napływające z różnych źródeł150. Pomimo takich oświadczeń i działań ze strony Rosji Radzieckiej, Brytyjczycy widzieli raczej zagrożenie wynikające z panislamizmu i braku ośrodków władzy. Za jedną z przyczyn takiej postawy Wielkiej Brytami wobec Azji Środkowej można uznać brak jasnego i klarownego obrazu radzieckiej polityki w tej części świata. Brytyjczycy nie umieli określić, jaki jest cel polityki Rosji Radzieckiej. Nie byli w stanie rozdzielić działań podejmowanych przez lokalne władze bolszewickie od tych inicjowanych z centrum. Lokalne władze w zasadzie działały na własną rękę i szybko popadły w konflikt z miejscowymi muzułmanami. Przed Brytyjczykami postawiło to problem ewentualnego opowiedzenia się po którejś stronie. 0 ile bolszewizm, zwalczany w Europie, był nie do przyjęcia, o tyle przeciwko muzułmanom przemawiała religia i przekonanie o rasowej niższości151. Poza tym wydaje się, iż Brytyjczycy w zbyt „uspokajający" i pomyślny dla nich sposób oceniali sytuację w Azji Środkowej. Oczekiwana jest nie tylko brytyjska interwencja, ale nawet okupacja — szczególnie przez rosyjską burżuazję. Jeżeli chodzi o masy rosyjskie, których interesy mogłyby być zbieżne z bolszewickimi, to także są niezadowolone, 146 J. Stalin, Nie zapominajcie o Wschodzie, w: Dzielą, t. IV, Listopad 1917-1920, Warszawa 1953, s. 180-182. 147 Wezwanie do szerzenia rewolucji w Azji, „Zizn Natsionalnostei", 8 XII 1918, s. 8. 148 Sinyaya Kniga, K. M. Troyanovsky (ed.), Moscow, 17 June 1918, w: F.0.371, No.140052/371/3999; David N. Druhe, Souiet Russia and Indian Communism, 1917-1947, New York 1959, s. 14-15. 149 Organization of the Department of International Propaganda for the Eastern Peoples, w: Xenia Joukoff Eudin, Robert C. North, Soviet Russia and the East, 1920-1927. A Documentary Suwey, Stanford 1957, s. 162-163. 150 From Colonel G. S. R. H. Van Deman, American Commission to Negotiate Peace, Paris, to General Thwaites, Director of Military Intelligence, War Office, London, December 14th, 1918, F.0.371, No.210407/371/3317. 151 F. Stanwood, War...,s. 113-114. 42 Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 gdyż uważają, że przywódcy bolszewików nie są bolszewikami, a jedynie ludźmi dbającymi o własne interesy. Partia bolszewicka jest mała i jest pewne, że wielu jej członków zmieniłoby partię pod warunkiem zapewnienia bezpieczeństwa152. Brak zdecydowania, jaką politykę prowadzić wobec bolszewików, Azji Środkowej i panislamizmu, zaowocował memorandum, przygotowanym przez India Office. Memorandum to oddaje wszystkie wahania, wątpliwości i brak pomysłów polityków brytyjskich. Już w pierwszym akapicie widać próbę odsunięcia od siebie konieczności podjęcia decyzji do czasu konferencji pokojowej153. Brytyjczycy uważali, że ... prawo i porządek muszą wygrać, a zagrożenie ze strony bolszewików było widziane raczej jako czynnik mogący wywołać chaos w Persji154. Za dużo większe zagrożenie uważali islam. Obawiano się, że dojdzie do wystąpienia muzułmanów przeciwko bolszewikom i utworzenia szeregu niezależnych państw muzułmańskich155. W konkluzji memorandum stwierdzono między innymi: 1) Nasza polityka w Azji Środkowej musi być częścią polityki wobec bolszewizmu, jaką prowadzimy w innych częściach Rosji; 2) Nasza polityka nie może być odseparowana od polityki wobec islamu...156. W przeciwieństwie do stanowiska prezentowanego przez India Office i część polityków brytyjskich, War Office było skłonne do bardziej radykalnych działań i nieczekania z założonymi rękami na rozwój wypadków. Ciało to uważało, że należy wykorzystać okazję, wysłać oddziały brytyjskie do Azji Środkowej i poprzeć dążenia Turkiestanu do „samostanowienia" w opozycji do bolszewików. 20 kwietnia 1918 roku sztab generalny przedstawił memorandum, w którym dowodził, iż Buchara ma strategiczne znaczenie dla powodzenia misji wojskowej i że należy nawiązać kontakt z emirem Buchary157. Postawa War Office zaowocowała wysłaniem, nie bez sugestii ze strony rządu Indii158, trzech misji wojskowych: pierwszej, pod dowództwem generała L. C. Dunste-rville'a w styczniu 1918 roku, drugiej, generała sir Wilfrida Mallesona, w lecie 1918 roku, trzeciej, pod dowództwem pułkownika Fredericka Marshmana Baileya, w skład której wchodzili: pułkownik Percy Thomas Etherton i kapitan Latham Valentine Stewart Blacker159. Zadaniem misji Mallesona było sprawdzenie, jak daleko sięgają wpływy Niemców i Turków w Afganistanie i czy zdołali oni przeko- 152 Telegram from His Britannic Majesty's Consul-General, Kashgar, to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, 3rd October 1918, F.0.371, No.185/2269/371/4106. 153 The Futurę ofRussian Central Asia, Memorandum by India Office, 3rdDecember 1918, w.British Documents on Foreign Affairs, SeriesI, The Paris Peace Conference of 1919, t. IX, The Peace Sełtlement and Poland, and the Baltic States; British Policy towards Russia and the Futurę of Austria, London 1993, s. 236. 154 Tamże. 155 Tamże. 156 Tamże, s. 238. 157 Cab.27/25/163, Memorandum by the General Staff, 20 April 1918, cyt. za: F. Stanwood, War..., s. 116-117. 158 From India Office to the Under Secretary of State, Foreign Office, 25th March 1918, F.0.371, No.54688/371/3303. 159 Chattar Singh Samra, India and Anglo-Soviet Relations, 1917-1947, Bombay 1959, s. 25-26. Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 43 nać plemiona afgańskie do wszczęcia wojny religijnej przeciwko Brytyjczykom w Indiach160. Celem misji Ethertona było... spenetrowanie Taszkentu, ośrodka sowieckiego fanatyzmu. (...) i kontrola sytuacji pod kątem bezpieczeństwa i pomyślności Imperium Brytyjskiego. Stworzenie i uaktywnienie systemu propagandy161. Odmienne i bardziej zdecydowane stanowisko w sprawach Azji Środkowej prezentował rząd Indii i wicekról. Wynikało to z faktu bezpośredniego, niemal codziennego kontaktu z problemami tego regionu. W 1918 roku dla brytyjskich władz Indii dużo poważniejszym zagrożeniem i powodem do obaw była anarchia i nacjonalizm niż bolszewicy162. Taki wybór był podyktowany obawą, że polityczny nieład i dążenia niepodległościowe zaczną wpływać na Hindusów w Indiach. Zdawano sobie jednocześnie sprawę, że sytuacja taka nie będzie trwać wiecznie, szczególnie wobec napływających informacji o jeńcach wojennych, którzy jako przeszkoleni agitatorzy mogli w każdej chwili dotrzeć do granic Indii. Takie podejście do zagadnienia spowodowało daleko idącą ostrożność rządu Indii w kwestii ewentualnej współpracy z Afganistanem jako najbliższym i stabilnym sąsiadem, a do tego państwem muzułmańskim. Z ust polityków tak w Londynie, jak i w Delhi padały różne propozycje podjęcia współpracy z Afganistanem lub posłużenia się tym krajem w celu rozwiązania problemów Azji Środkowej. Na przykład India Office zaproponowało, by Habibullah zajął Piandź i inne strategiczne punkty pod warunkiem, że... rząd w Kabulu nie będzie przejawiał agresywnych zamiarów na północnej granicy163. Wicekról odpowiedział na tą propozycję, iż emir Afganistanu nie ma żadnych poważnych interesów w Turkiestanie i Turkmenii164. Postawa wicekróla, przynajmniej częściowo, była podyktowana obawą, że współpraca z Afganistanem w sprawach Turkiestanu upoważni Habibullaha do ponownego poruszenia kwestii Północno-Zachodniej Prowincji Pogranicznej. Rewolucja październikowa, chaos jaki zapanował w Azji Środkowej i rozprzestrzenianie się ideologii panislamskiej zaniepokoiło Brytyjczyków, niepewnych postawy, jaką przyjmie Habibullah. Już w styczniu 1918 roku Department of Information, Intelligence Bureau, analizując sytuację Afganistanu, pisał:... z punktu widzenia emira, rosyjska rewolucja całkowicie zmieniła sytuację wzdłuż północno-zachodniej granicy jego państwa. Pojawiły się tam obok Buchary i Chiwy, które jeszcze za czasów carskich cieszyły się autonomią, niezależne państwa rządzone 160 Wilfrid Malleson, The British Military Mission to Turkestan, 1918-1920, Journal of the Central Asian Society", t. IX, cz.2 (1922), s. 96; Telegram from the Viceroy, Simla, to the Secretary of State for India, London, 23rd October 1918, F.0.371, No.13263/371/4106. 161 Percy Thomas Etherton, In the Heart ofAsia, Boston 1926, s. 6-7. 163 Viceroy, Foreign Department, to India Office, 31st March 1918, F.O. W38/58687/3172, cyt. za: F. Stanwood, War..., s. 114-115; Eastern Committee. The Turkestan Mission. Notę by Political Department, India Office, April 27,1918, F.0.371, No.73940/371/3303. 163 Cyt. za: F. Stanwood, War..., s. 111. Chodziło tu o sporne tereny Północno-Zachodniej Prowincji Pogranicznej. 164 F. Stanwood, War..., s. 175. Brytyjczycy na określenie terenów Turkmenii używali terminu „Trans--Caspia", który nie ma odpowiednika w języku polskim. 44 Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 przez tymczasowe rządy muzułmańskie, z ośrodkami w Ferganie i Taszkencie. (...) upadek władzy rosyjskiej w północnej Persji ułatwił łączność między Afganistanem i Konstantynopolem. (...) Wszystko to stwarza dla nas nowe problemy w Afganistanie, obok pantureckiej propagandy w Azji Środkowej, która jest uprawiana przez cały czas i poświadczona przez wiele źródeł165. Wbrew obawom Brytyjczyków, Habibullah okazał się wierniejszym sojusznikiem niż przypuszczano. Nie tylko zachował neutralność mimo połączonych wysiłków niemiecko-tureckich, ale także oparł się staraniom bolszewików i zabiegom emira Buchary. Postawa Habibullaha wobec rewolucji październikowej była raczej utylitarna — sposobność nacisku na Wielką Brytanię166. Natomiast stosunek opozycji afgańskiej do rewolucji był niewątpliwie niezbyt sprecyzowany — wydaje się, iż to, co oferowali bolszewicy w swojej ideologii, było zbyt odległe. Według autorów radzieckich rewolucja październikowa została przyjęta w Afganistanie z wielką radością i miała olbrzymi wpływ na opinię publiczną. W kraju panowało przekonanie, iż: Lenin pomoże nam wywalczyć niezależność państwa od Brytyjczyków167. Bolszewicy w 1918 roku dwukrotnie podjęli próby wysłania swojego przedstawiciela do Kabulu. Działając z polecenia W. Lenina, bolszewickie władze Turkiestanu w czerwcu i lipcu podjęły starania o przyjęcie ich przedstawiciela przez Habibullaha168. Wobec nieprzychylnej postawy Habibullaha podjęto trzecią próbę, wysyłając jako emisariusza Afgańczy-ka Ibragima Khana, syna Ishaą Khana169, afgańskiego księcia mieszkającego od 20 lat jako uchodźca w Samarkandzie. Ibragim Khan wiózł ze sobą list, w którym pisano o zachowaniu dobrosąsiedzkich kontaktów, a także o zamiarze nawiązania stosunków między oboma państwami170. Także i ta próba wykorzystania „wspólnego" pochodzenia spełzła na niczym, gdyż Habibullah kazał uwięzić posła. Niezależnie od prób nawiązania oficjalnych stosunków radziecko-afgań-skich, bolszewicy podjęli działania zmierzające do rozpropagowania swojej ideologii w Afganistanie, Indiach i innych brytyjskich posiadłościach. Na takie zapędy Habibullah odpowiadał zdecydowaną kontrakcją — kazał aresztować potencjalnych agitatorów171. Pomimo takiej postawy Habibullaha, Brytyjczycy chwilami woleli dmuchać na zimne i patrzeć na ręce emirowi. Tak było między innymi z rosyjskimi uciekinierami i jeńcami wojennymi. Rosjanie, uciekając przed bolszewikami, przekra- 165 Department of Information, Intelligence Bureau, 17th January 1918, F.0.371, No.1819/371/3296. 166 A. S. Ghaus, The Fali..., s. 27. 167 M. I. Volodarskij, Soviety..., s. 160. 168 Próby podejmowano z Taszkentu, gdyż w tym czasie Moskwa była odcięta od Azji Centralnej. L. B. Te-plinskij, 50 let..., s. 15-16. 169 Czasami spotyka się pisownię Isa Khan. 170 A. Ch. Babachodzaev, Ocerkipo istorii sovetsko-afganskich otnosenij, Taskent 1970, s. 13-14. 171 Notes by Khan Sahib Iiftikhar Ahmad, w: Telegram from His Britannic Majesty's Consul-General, Kashgar, to the Foreign Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, 5th April 1918, F.0.371, No.9/120861/371/3303. Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 45 czali granicę Afganistanu, mając nadzieję na pozostanie tam lub dotarcie do Indii, a stamtąd gdzieś dalej. Wśród uciekinierów znajdowali się także specjaliści w poszukiwanych w Afganistanie dziedzinach, miedzy innymi inżynierowie172. Zdarzali się i bardziej zaskakujący uchodźcy, którzy usiłowali jak Zagłoba „sprzedać Inflanty ".Jakiś czas temu grupa Rosjan przybyła nad granicę ąfgańską, niedaleko Kuszk. Za pośrednictwem władz w Heracie zaoferowaliPiandź w zamian za afgańskie obywatelstwo113. Brytyjczycy starali się monitorować liczebność obcokrajowców, ich status i inne interesujące szczegóły. Ciekawym przykładem takiej działalności brytyjskiej jest dokument zatytułowany Statement of Enemy Foreigners in Afghanistan. As Compiled from official reports and Political Diaries received up to end of June 1918174. Dokument ten szacuje liczbę obcokrajowców w Afganistanie między 1691 a 1791, podaje przynależność państwowo-narodo-wą, wykształcenie, stopień wojskowy, wiek, znajomość języków, źródło utrzymania itp. Wśród wymienionych można znaleźć polskie nazwiska, z dopiskiem Austriak, co może wskazywać na Polaków z zaboru austriackiego. Postawa Habibullaha chwilami wymagała ze strony Brytyjczyków niezwykle delikatnego postępowania — musieli uważać, aby jakimś nieopatrznym posunięciem nie zmienić układu sił. Zwracał na to uwagę wicekról Indii w listopadzie 1918 roku. Wskazywał on na to, że obecność jednostek brytyjskich w pobliżu afgańskich granic może być poczytana przez niektórych za bezpośrednie zagrożenie dla Afganistanu, szczególnie wobec niechętnego przyjęcia zawieszenia broni przez Turcję. Przestrzegał także, że takie nastroje mogą skomplikować sytuację Habibullaha175. Jednocześnie wśród polityków brytyjskich pojawiły się myśli, w których dopuszczali podjęcie przez Afganistan samodzielnych akcji dyplomatyczno-wojskowych. Ich zdaniem rząd brytyjski nie powinien protestować ani reagować, gdyby emir zajął Piandź lub inne tereny należące kiedyś do Afganistanu. Jednocześnie przestrzegali, że podobne działanie nie może zostać podjęte z inicjatywy brytyjskiej176. Z drugiej strony trwanie Habibullaha przy neutralności w pewnych sytuacjach było Brytyjczykom nie na rękę. Niezależnie od braku sprecyzowanej polityki wobec Azji Środkowej po rewolucji październikowej, podejmowali oni pewne działania, które miały zabezpieczyć ich interesy. Jednym z takich działań była niewątpliwie próba wspierania emira Buchary. Akcja ta miałaby się ewentualnie dokonać za pośrednictwem Afganistanu lub poprzez współpracę afgań- 172 Telegram from His Britannic Majesty's Consul-General, Kashgar, to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, 3rd October 1918, F.0.371, No.2269/371/4106. 173 From Ficeroy, 8th September 1918, F.0.371, No.155075/371/3341. 174 Statement of Enemy Foreigners in Afghanistan. As Compiled from official reports and Political Diaries received up to end of June 1918, F.0.371, No.155075/371/3341. 175 Telegram from His Excellency the Viceroy to His Majesty's Secretary of State for India, London, 6th November 1918, F.0.371, No.2269/371/4106. 176 Telegram from His Majesty's Secretary of State for India, London, to the Viceroy, Delhi, 7th March 1918, F.0.371, No.88/84840/371/3303. 46 Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919 sko-bucharską. Habibullah jednak pozostał nieugięty i głuchy na propozycje, także te wysuwane przez emira Buchary177. Nawet wielokrotnie ponawiana oferta ze strony emira Buchary, poparta złotem, nie przekonała Habibullaha, który wykręcał się od współdziałania, zasłaniając się m.in. koniecznością zgody ze strony rządu Indii178. Z drugiej strony wicekról był w zasadzie zadowolony z postawy emira, a nawet rozumiał jego podejście: Emir Afganistanu nie zyska nic, jeżeli uwikła się w konflikt z bolszewikami o Bucharę. Nie wykazuje on skłonności, by to zrobić. Donoszą, że zakazał swoim poddanym służenia w siłach zbrojnych Buchary f...)m. Bolszewicy, po nieudanych próbach nawiązania stosunków dyplomatycznych z Kabulem, ograniczyli swoją działalność na tym polu, jednak nie zapomnieli o Afganistanie. Na wywieranie skuteczniejszych nacisków nie mieli ani czasu, ani energii, gdyż zajęci byli walką o przetrwanie i jej poświęcali większość sił. Nie przeszkadzało im to jednak pisać w prasie na temat aktywności politycznej tego kraju, skierowanej przeciwko bolszewikom, a przede wszystkim jego władcy. „Ulugh Turkistan", ukazujący się w Taszkencie, tak pisał w październiku 1918 roku: Donoszą, że 10 łipca do Afganistanu przybyła brytyjska misja. Celem misji jest przekonanie emira, by zaatakował Radziecki Turkiestan. W zamian obiecują broń, amunicję i pieniądze, a także to, że tereny zajęte przez emira przejdą pod jego władzę. Emir zgodził się i otrzymał od misji równowartość 600 000 rubli180. Z drugiej strony bolszewicy postrzegali Afgańczyków jako ewentualnych sojuszników w walce z Wielką Brytanią. Sytuacja Brytyjczyków w Afganistanie jest daleka od bezpieczeństwa. W Afganistanie i w brytyjskim Pen-dżabie mieszka około 10 000 000 muzułmanów, którzy nienawidzą Brytyjczyków. (...) Niezadowolone Indie i Afganistan mogą być naszymi najważniejszymi sojusznikami w walce przeciwko grabieżcom181. Niezależnie od różnych nacisków i okoliczności, Habibullahowi udało się utrzymać neutralność przez cały 1918 rok. Jego postawa była dla Wielkiej Brytanii, przy stosunkowo drobnych niedogodnościach, bardzo istotna i pomocna. Pozwalała im na skupienie uwagi na innych punktach w Azji i w Indiach, zapewniając spokój przynajmniej w tym jednym. Dla bolszewików odmowa Habibullaha nawiązania stosunków była niewątpliwie przykra, ale jej skutków nie odczuli zbytnio wobec wielu, znacznie poważniejszych, problemów. 177 Telegram form His Britannic Majesty's Consul-General, Kashgar, to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, 3rd October 1918, F.0.371, No.2269/371/4106. 178 Telegram from General Knox, Vladivostock, to the Director, Military Intelligence, London, 1 lth October 1918, F.0.371, No.2269/371/4106; Telegram from His Britannic Majesty's Consul-General, Kashgar, to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, 19th April 1918, F.0.371, No.162/116720/371/3303. 179 From Viceroy, Foreign and Political Department, Simla, to His Majesty's Secretary of State for India, London, F.0.371, No.l49008/371/3304i No.96/188833/371/3296. 180 Ulugh Turkistan, datedthe 12th October 1918 (Tashkent), F.0.371, No.2269/371/4106. 181 Translation fromNasha Gazette, dated the 6th September 1918. Unofficial Section. Tashkent, F.0.371, No.13/13263/371/4106. Rozdział II Początek zmian — deklaracja niepodległości Afganistanu, 1919 Zamach naHabibuUaha będzie zapewne traktowany jako punkt zwrotny w naszych stosunkach z Afganistanem1. Miał rację Demetrius C. Boulger pisząc te słowa. Kłopoty Brytyjczyków w Afganistanie, który uważali za jeden ze stabilniejszych punktów w Imperium, zaczęły się dość niespodziewanie. Wprawdzie Afgańczycy nigdy nie byli łagodnymi owieczkami, ale zachowywali się na tyle spokojnie, że w styczniu i lutym 1919 roku wicekról donosił do India Office w Londynie: W Afganistanie spokój2. Niespodziewanie z Peszawaru i Kabulu zaczęły napływać wieści o zamachu na życie Habibullaha. Początkowo informacje mówiły o poważnym zranieniu emira, ale wkrótce nadeszły wieści o jego śmierci3. Nie był to pierwszy zamach na życie Habibullaha. Wcześniejszego, nieudanego, dokonano w lipcu 1918 roku. Na Shor Bazaar student Habiba College4 oddał do Habibullaha dwa strzały, które chybiły celu5. Wkrótce po nieudanym zamachu na emira wielu członków ruchu młodoafgańskiego znalazło się w więzieniu lub popadło w niełaskę u władz6. Emir otrzymywał także listy z pogróżkami. W jed- 1 Demetrius C. Boulger, Our Relations with Afghanistan, „The Contemporary Review", t. CXV1, July 1919, London 1919, s. 52. 2 From Viceroy to India Office, 6th January 1919, F.0.371, No.3267/371/3990 i lst February 1919, F.0.371, No. 19785/371/3990. 3 From the Chief Commissioner and Agent to the Governor-General in the North-West Frontier Province, Peshawar, to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Delhi, 22nd February 1919, F.0.371, No. 1/63630/371/3990; From the British Agent, Kabul, to the Foreign Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Delhi, 20th i 2 lst February 1919, F.0.371, No.5 i 6/63630/371/3990. 4 Habiba College — pierwsza szkoła średnia w Afganistanie, która oferowała świecką edukację w stylu zachodnim. Znajdowała się pod wpływem ruchu młodoafgańskiego. 5 Telegram from Major Finlay, Peshawar, to the Chief of the General Staff, 15th July 1918, F.0.371, No.69/169857/371/3304. 6 Telegram from Viceroy, Foreign Department, 2nd August 1918, F.0.371, No.136136/371/3296; L. B. Poullada, Reform..., s. 45. 48 Początek zmian — deklaracja niepodległości Afganistanu, 1919 nym z nich przestrzegano, że za wydawanie pieniędzy na luksusowe życie zamiast na potrzeby kraju, za usunięcie zwolenników wprowadzenia demokratycznych instytucji może go spotkać zasłużona kara7. List ten HabibuIIah znalazł pod poduszką! W kilka miesięcy po nieudanej próbie zabójstwa na Shor Bazaar, HabibuIIah otrzymał anonim oskarżający go o zdradę religii — islamu — i zaprzedanie się Brytyjczykom8. Następny, skuteczny zamach na HabibuUaha miał miejsce w nocy z 19 na 20 lutego 1919 roku. Doszło do niego w Kullah Gosh, w dolinie Laghman9, niedaleko Dżalalabadu, gdzie emir był na polowaniu. Tej nocy HabibuIIah spał w namiocie otoczony przez straże i inne namioty. Około 3.00 nad ranem ktoś wszedł do namiotu i oddał do niego (w głowę) kilka strzałów z rewolweru lub pistoletu10. Jak się wydaje, HabibuIIah zginął na miejscu, chociaż w niektórych relacjach mowa jest o tym, że zmarł po pewnym czasie11. Zabójcy lub zabójców nie ujęto12. Komu i dlaczego mogło zależeć na usunięciu HabibuUaha? Pytania te pozostały bez odpowiedzi, gdyż z zabójstwem tym wiąże się wiele niejasnych zdarzeń. Niewątpliwie jedynym ukaranym „na gardle" był pułkownik Shah Ali Raza, który został stracony — zginął rozniesiony na bagnetach. Wszyscy strażnicy, służący, świta i sipajowie, którzy pełnili służbę tej fatalnej nocy zostali skazani na więzienie, od roku do 10 lat, a część z nich także na wygnanie. Zarzucono im zaniedbanie obowiązków13. Abdul Ahad Khan, naczelnik osobistej służby HabibuUaha, został oskarżony o współudział, a Nasrullah Khan o podżeganie14. Komu i dlaczego więc zależało na usunięciu HabibuUaha? Wydaje się, iż należy przyjrzeć się bliżej ewentualnym inspiratorem całego zamachu. Niewątpliwie jedną z zainteresowanych stron mogli być Turcy, którzy przebywali na terenie Afganistanu. Zabicie emira mogło być zemstą za jego postawę w czasie I wojny światowej. Z drugiej strony taka akcja po zakończeniu wojny nie miała większego, poza satysfakcją moralną, znaczenia. Nie odwróciłaby losów Impe- 7 Foreign and Political Department, Secret Frontier, June 1919, 1-158, proc.32, NAI, cyt. za: Abdul Ali Aigha.nda.wi,BritishImperialismandĄfghanistan'sStruggleforIndependence, 1914-1921, Delhi 1989, s. 162. 8 V M. Masson, V. A. Romodin,/stor/a..., s. 371. 9 W rejonie tym władcy afgańscy z reguły spędzali miesiące zimowe, gdyż w dolinie Laghman nie było zimy. 10 Informacje o rodzaju użytej broni są rozbieżne w różnych relacjach. W niektórych pojawia się motyw użycia dodatkowo sztyletu, jakby chodziło o uzyskanie całkowitej pewności. 1' From the Viceroy, Foreign and Political Department, Delhi, to His Majesty's Secretary of State for India, London, 24th February 1919, F.0.371, No.22/63630/371/3990. 12 Przekazywane z Afganistanu wieści mówiły o jednym lub dwóch zamachowcach. W jednej pojawiła się informacja, że zabójców należy szukać wśród osobistych sług HabibuUaha. From Viceroy, 25th February 1919, F.0.371, No.32751/371/3990. 13 From Khan Bahadur Hafiz Saifullah Khan, British Agent at Kabul to Major W. G. Neal, Deputy Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, 16th April 1919, F.0.371, No.154/91692/371/3990. 14 From the British Agent at Kabul to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, 13th April 1919, F.0.371, No. 145/63630/371/3990; From the Viceroy to His Majesty's Secretary of State for India, London, 20th April 1919, F.0.371, No. 146/63630/3990. Początek zmian — deklaracja niepodległości Afganistanu, 1919 49 rium Ottomańskiego. Potencjalnego inspiratora zabójstwa emira można szukać także wśród opozycjonistów hinduskich. Spora ich grupa przebywała w Afganistanie podczas I wojny światowej, gdzie uzyskali azyl polityczny. Pomimo że starali się oni utrzymać ożywione kontakty z dworem, między innymi z Nasrullah Khanem i Amanullahem, to Habibullah trzymał ich na odległość i pod nadzorem policyjnym15. Również i w tym przypadku mogła zadziałać chęć zemsty lub dążenie do stworzenia sytuacji, w której władzę w Afganistanie obejmie ktoś bardziej skłonny do podjęcia działań we współpracy z hinduskimi działaczami niepodległościowymi. Jednym z Hindusów wskazanych „po imieniu" jako inspirator zabójstwa był Maulavi Barakatullah.... Ibrahim, afgański służący profesora Barakatullaha, (...) poinformował członków misji udającej się do Piotrogrodu, że jego pan, (...) dał pieniądze afgańskiemu żołnierzowi, by ten zabił emira16. Pozostało jeszcze dwóch potencjalnych inspiratorów zamachu na Habibullaha — Wielka Brytania i Rosja Radziecka. Dlaczego Wielka Brytania17? Takie podejrzenie zakrawa na herezję. Dlaczego Brytyjczycy mieliby pozbywać się kogoś, kto tak wiernie zachowywał neutralność i oszczędził im sporo kłopotów? Wbrew pozorom dałoby się znaleźć powody. Jednym z nich mogłaby być nieugięta costawa Habibullaha w kwestii współpracy z Brytyjczykami w sprawach Azji Środkowej. Innym — roszczenia emira do „rekompensaty" za neutralność w czasie I wojny światowej. Miała ona polegać na uznaniu pełnej niepodległości Afganistanu, przy czym Habibullah przestrzegł, że jeżeli Brytyjczycy nie spełnią tych oczekiwań, to skłonny jest przedłożyć całą sprawę na konferencji pokojowej18. Żądania Habibullaha budziły zakłopotanie Brytyjczyków, którzy nie mieli ochoty ich zaspokajać ani rezygnować ze swojej uprzywilejowanej pozycji względem Afganistanu. Sekretarz stanu, pisząc do wicekróla lorda Chelmsforda, doradzał, by szczerze odpowiedzieć na oczekiwania emira w kwestii pełnej niepodległości jego kraju, gdyż w ten sposób można uniknąć kłopotliwych żądań. Zaproponował także tekst listu do emira19, w którym podkreślano, że w konferencji wezmą udział tylko i wyłącznie uczestnicy wojny, a jej tematem będzie przywrócenie pokoju. Afganistan nie może zyskać nic więcej niż gwarantują mu porozumienia z Wielką Brytanią, a może to w konsekwencji doprowadzić do prób mieszania się w wewnętrzne sprawy afgańskie20. 15 L. B. Poullada, Reform ..., s. 239-240. R. T. Stewart, Fire in..., s. 16. 16 From J. E. Shuckburgh, Secretary, Political Department, India Office, London, to Mr. Denys Bray, Acting Foreign Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, 21st May 1919, F.0.371, No.50/126605/371/4106 i No.80978/371/4113. 17 Autorka nie dysponuje dowodami na brytyjską inspirację zamachu na Habibullaha. Są to jedynie przypuszczenia, choć interesujący jest fakt, że Brytyjczycy nie analizują ani nie roztrząsają sprawy zabójstwa, jak to czynili w innych przypadkach. 18 From Viceroy, Foreign Department, 12th February 1919, F.0.371, No.26184/371/3990; R. T. Stewart, Fire in..., s. 27; P. Sykes, A History ofAfghanistan, t. II, s. 265. 19 W chwili kiedy powstawał ten dokument władze brytyjskie jeszcze nie wiedziały o zamordowaniu Habibullaha. 20 From Secretary of State to Viceroy, Foreign Department, 20th February 1919, F.0.371, 50 Początek zmian — deklaracja niepodległości Afganistanu, 1919 Wobec śmierci Habibullaha sprawa afgańskiego udziału w konferencji pokojowej, przynajmniej na jakiś czas, zeszła na dalszy plan. Możliwe, że Brytyjczycy planowali pozbycie się emira, który zaczął czegoś żądać i mógł zacząć sprawiać kłopoty. Mogli zresztą snuć takie plany, gdyż byli w posiadaniu ewentualnego następcy — pod opieką brytyjską znajdował się Kabir, brat przyrodni Ama-nullaha. Byłby on idealnym kandydatem dla Brytyjczyków, gdyż dawał się łatwo sterować — charakteryzowano go jako osobę pogodną, lecz chwiejną21. Kabir nie był zresztą jedynym ewentualnym kandydatem na tron afgański pozostającym w rękach Brytyjczyków. Dysponowali oni także Sardar Mohammad Yokub Khanem (Mohammad Jakub Khanem), eks-emirem Afganistanu. Był on chętny do współpracy z Brytyjczykami, o czym świadczyła jego postawa w czasie III wojny afgańskiej22. Jeżeli chodzi o bolszewików jako ewentualnych inspiratorów zabójstwa, to wydają się oni najmniej „podejrzani". Bolszewickie władze centralne miały za dużo kłopotów i zbyt niestabilną pozycję, żeby organizować zabójstwo Habibullaha23. Inicjatywa mogłaby ewentualnie wyjść ze strony lokalnych władz bolszewickich, ale one także nie miały jeszcze ugruntowanej pozycji ani tak zorganizowanych służb. Mimo to nie należy bezapelacyjnie odrzucać także i takiej możliwości, tym bardziej, że i bolszewicy mieli swojego kandydata na tron. Był nim Sardar Ismail Khan, który obiecał im wiele przywilejów w zamian za pomoc24. Tak przedstawiali się potencjalni inspiratorzy zamachu spoza Afganistanu. Nie można wykluczyć jednak opcji, że zamachu dokonał któryś z krewnych lub poddanych emira25. Według „Izviestii" emir Habibullah został zabity ponieważ był „anglofilem"26. Niektórzy autorzy oskarżają bliżej niesprecyzowane kręgi dworskie lub haremowe27. Zdaniem innych za zabójstwem stał Mohammad Nadir Khan, głównodowodzący armii afgańskiej, który był „mózgiem" całego zamachu. Nie jest to niemożliwe, gdyż był to człowiek ambitny, który w 1929 roku zasiadł na tronie afgańskim28. Inspiratorów zamordowania Habibullaha szukano także No.34099/371/3990. 21 Kabir zbuntował się przeciwko ojcu, kiedy ten nie przydzielił mu odpowiedniego stanowiska, jak to byio w zwyczaju, tylko kazał mu asystować Inayatullahowi. Uciekł z kraju do Indii i oddal się pod opiekę Brytyjczykom, którzy wysłali go do Birmy, gdzie internowali więźniów politycznych. Tam też okazało się, że zupełnie nie przejawia on zainteresowania polityką, a jedynie tęskni za rodziną. Po zakończeniu III wojny afgańskiej Brytyjczycy odesłali go do Afganistanu. R. T. Stewart, Fire in..., s. 128-129. 22 From Viceroy, Foreign Department, 4th June 1919, F.0.371, No.84633/371/3990. ° Informacja w prasie radzieckiej o zabiciu Habibullaha pojawiła się dopiero 28 lutego 1919 roku w „Pravdzie" i dotarła tam przez Lyon. „Pravda", 28 fevralja 1919. 24 From General Malleson, Meshed, to the Chief of the General Staff, Simla, 21st July 1919, F.0.371, No.83/2269/371/4106. 23 Ciekawy, choć dość zwięzły opis zamachu na Habibullaha przedstawił członek ruchu młodoafgańskiego Mir Gulam Muhammad Gubar w swojej książce Afganistan naputi istorii, Moskva 1987, s. 70-71. 26 SovetRosifa i Afganistan, (wywiad z Wozniesienskim), „Izvestia", 6 maj 1919. 27 V. M. Masson, V. A. Romodin, Istoria..., t. II, s. 371; L. B. Poullada, Reform..., s. 45. 28 G. N. lio\esv!orth, Afghanistan..., s. 22. Początek zmian — deklaracja niepodległości Afganistanu, 1919 51 wśród najbliższych krewnych, którzy byli razem z nim na polowaniu. Należy tu wymienić Inayatullah Khana — najstarszego syna i Nasrullah Khana — brata. Poza tym wśród najbliższych, których mogło interesować odsunięcie starego emira od władzy, można wymienić Hayatullaha, Amanullaha i Asadullaha. Jak się wydaje Habibullah upatrywał swojego następcy w Inayatullahu29. Wprawdzie Inayatullah był najstarszym z synów Habibullaha, ale to nie przesądzało o wyłączności jego praw do korony. W Afganistanie o przejęciu władzy decydowało nie tylko dziedziczenie, ale także status matki, koligacje rodzinne i... szczęście. Sytuacja wśród potencjalnych następców Habibullaha przedstawiała się następująco. Inayatullah był wprawdzie najstarszym synem, ale jego matka — pochodząca z Safiz z Tagao — nie była Pusztunką. Drugi syn, Hayatullah, pochodził z matki, która miała status surati30. Kolejnym kandydatem na następcę Habibullaha był więc Amanullah, którego matka Ulya Hazrat miała status „pierwszej królowej". Wywodziła się ona z arystokratycznej rodziny pusztuń-skiej Loynabs, przynależącej do potężnego klanu Barakzai. Podobnym rodowodem mógł się poszczycić Asadullah, którego matka Ulya Janab także miała status królewski. Pochodziła ona z wpływowej pusztuńskiej rodziny Musahiban, a jej bratem był Mohammad Nadir Khan31. Między tymi potencjalnymi następcami Habibullaha można szukać jego zabójcy lub zabójców. Jak się wydaje można wykluczyć Hayatullaha, który pomimo zajmowania wysokiej pozycji, nie zdradzał zbytnich ambicji politycznych. Jednym z nielicznych przejawów jego działalności politycznej było nieuznanie przez niego Nasrullaha jako emira32. Za czasów rządów Amanullaha był najpierw ministrem edukacji, a później sprawiedliwości33. Asadullah był w zasadzie nieobecny na scenie politycznej — pojawił się ponownie w 1929 roku, kiedy Mohammad Nadir Khan zaproponował go na emira. Na scenie pozostało więc trzech potencjalnych inicjatorów: Nasrullah, Inayatullah i Amanullah. Ostatni z tej trójki był najmniej widoczny na scenie politycznej za życia ojca, ale nie oznaczało to bierności. Prawdopodobne były dwa scenariusze wydarzeń. Pierwszy to zamach zaplanowany przez Inayatullaha i Nasrullaha, który albo zapewniłby władzę Nasrullahowi jako emirowi, albo osadziłby na tronie Inayatullaha, a Nasrullaha pozostawił jako najbliższego współpracownika i doradcę. Wariant drugi wy- 29 Letter from Government of India to India Office, 30th July 1918, F.0.371, No. 176652/371/3347. 30 Pozycja surati nie ma odpowiednika w kulturze europejskiej. Czasami tłumaczy się to terminem „konkubinat", ale nie jest on właściwy. Surati była jakby drugą „kategorią" żon. Pierwszą stanowiły cztery, dozwolone przez Koran, żony, którym przysługiwał tytuł królewski. Trzecią kategorię stanowiły pozostałe żony i nałożnice. Dzieci ze związku z surati miały takie same prawa jak te ze związku z „królowymi". Niższość surati i ich potomstwa w stosunku do „królowych" miała raczej znaczenie społeczne niż prawne. 31 L. B. Poullada, Reform..., s. 36-38. 32 From the Chief Commissioner and Agent to the Governor-General, North-West Frontier Province, Peshawar, to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Delhi, lst March 1919, F.0.371, No.36/63630/371/3990. 33 L. W. Adamec, HistoricalDictionary..., s. 104. 52 Początek zmian — deklaracja niepodległości Afganistanu, 1919 daje się nawet bardziej prawdopodobny, jeżeli weźmie się pod uwagę charakter Inayatullaha (... wydaje się być obojętny i niezainteresowany, co się dzieje dookoła)3i. Drugi scenariusz mógł wyglądać następująco. Zamach został zaplanowany i zorganizowany przez Amanullaha i jego matkę, Ulya Hazrat. Za tym scenariuszem przemawiają takie fakty, jak olbrzymia ambicja Ulya Hazrat, która od najmłodszych lat przygotowywała syna do sprawowania władzy. Inną poszlaką może być informacja zawarta w Statement of Ghulam Mohammad35, Chauffeur to Sardar Inayatulla Khan, Muin-us-Sultan, Kabul. Szofer Inayatullaha oświadczył, że jeszcze za życia Habibullaha, Amanullah podburzał ludzi z Indii do wystąpienia przeciwko Brytyjczykom i zapowiedział, że za trzy, cztery miesiące będzie królem Afganistanu36. Jeżeli nawet przyjąć, iż początkowo wypadki rozwijały się według pierwszego scenariusza, to trzeba przyznać, że Amanullah wykazał się refleksem i miał trochę... szczęścia37. Koniecznie trzeba tu wspomnieć o rewelacyjnej informacji, iż Amanullah miał się przyznać do zamordowania ojca. Według Manabendry Nath Roya38 miało dojść do nieoficjalnego spotkania Amanullaha i Fiodora Raskolnikowa39. Podczas rozmowy Raskolnikow miał się zapytać emira, czy ten nie obawia się bolszewizmu. Amanullah miał odpowiedzieć, że nie, gdyż sam jest bolszewikiem. Chcąc przekonać posła o swojej szczerości wyszeptał mu do ucha, iż zabił Habibullaha, by zasiąść na tronie40. Niezależnie od tego kto i z jakich powodów usunął Habibullaha, najszybciej sytuację wykorzystał Nasrullah Khan. W czwartek, 20 lutego, podczas pogrzebu Habibullaha zaproponował on, by Inayatullaha obwołać emirem. Ten jednak odmówił i tego samego dnia Nasrullah został obwołany emirem w Dżalalabadzie41. Już 34 Memorandum from the Political Agent, Khyber, to the Secretary to the Chief Commissioner, North-West Frontier Province, 16th November 1919, F.0.371, No.174799/371/3991. 35 W rzeczywistości Ghulam Mohammad nazywał się C. E. Edwards i pochodził z Bombaju. Zmienił on wyznanie i przeszedł na islam przyjmując muzułmańskie imię. 36 Statement of Ghulam Mohammad, Chauffeur to Sardar Inayatulla Khan, Muin-us-Sultanat, Kabul, from Muhammad Zarif, Tahsildar of Kurram to the Political Agent, Kurram, 17th October 1919, F.0.371, No.175920/371/3991. 37 Ciekawą relację na temat zabójstwa przytoczył „The Times" z 30 maja 1919 roku: Mr. McLoughlin, który niedawno uciekł z Afganistanu (...) przekazał ciekawe informacje o sytuacji, jaka panowała w chwili jego wyjazdu. (...) Na czele spisku przeciwko HabibuUahowi stali: Amanullah, Nasrullah i trzej oficerowie za straży przybocznej, którym Habibullah obiecał swoje córki za żony. Równie ciekawych informacji dostarczył McLoughlin na temat miejsca spoczynku Habibullaha. Według niego miało to być pole golfowe. Tak orginalne miejsce miało wziąć się stąd, że emir zadręczał swoich poddanych grą w golfa. Pochowanie go na polu czyniło zeń miejsce święte, a to oznaczało, że nie wolno po nim chodzić. Por. End of Era. Letters andfournals of Sir Alan Lascelles, 1887-1920, London 1986, s. 265. 38 Manabendra Nath Roy był hinduskim rewolucjonistą i teoretykiem marksizmu. 39 Fiodor Raskolnikow, w okresie lipiec 1921 — listopad 1923 poseł Rosji Radzieckiej w Afganistanie. Miał się zaprzyjaźnić z Amanullahem i wkraść w jego łaski. 40 M. N. Roy, Indian Prouisional Gouernment Expelled from Kabul, „Radical Humanist", June 27, 1954, s. 302, cyt. za: Ch. S. Samra, India and..., s. 37. 41 From Yiceroy, 25th February 1919, F.0.371, No.32751/371/3990. Początek zmian — deklaracja niepodległości Afganistanu, 1919 53 w trakcie ceremonii pogrzebowej zauważono nieobecność wielu znaczących osobistości, które wyjechały do Kabulu42. Także Ulya Hazrat w dwa lub trzy dni po pogrzebie usiłowała opuścić miasto, ale z polecenia Nasrullah Khana „aresztowano" jej Rolls-Royce43. Tego samego dnia, w którym został obwołany emirem, Nasrullah Khan wysłał do wicekróla list. Pisał w nim o zamordowaniu Habibullaha, pogrzebie i obwołaniu jego, Nasrullaha, emirem. W zakończeniu napisał: Mam nadzieję, że przyjaźń i dobre stosunki między rządami Afganistanu i Wielkiej Brytanii będą wzmacniały się i rozwijały każdego dnia dzięki staraniom i wysiłkom obu stron**. Zabicie Habibullaha wywołało poruszenie tak w Indiach, jak i w Wielkiej Brytanii. Najpierw pojawiły się wątpliwości natury proceduralnej — kto ma wysłać kondolencje i gratulacje nowemu emirowi45. Brytyjczycy zdobyli się na gest i piątek 28 lutego 1919 roku ogłosili dniem żałoby dla upamiętnienia Habibullaha. W tym dniu miały być zamknięte urzędy, a flagi opuszczone do połowy46. Odpowiadając na list Nasrullah Khana z 20 lutego, wicekról napisał, iż boleje po śmierci Habibullaha i cieszy się, że Nasrullah Khan został uznany przez rodzinę królewską i innych członków społeczności na drodze pokojowej. Nawiązując do zakończenia listu Nasrullah Khana, wicekról napisał: Przyjaźń między oboma rządami opiera się na traktatach i zobowiązaniach zawartych pomiędzy rządem brytyjskim a Abdur Rahman Khanem i potwierdzonych przez Habibullaha. Jak zrozumiałem z twojego łistu, zamierzasz trzymać się tego. Jeśli o mnie idzie, Wasza Wysokość może być pewny, że będę ciągle starał się pielęgnować przyjacielskie stosunki między obydwoma rządami. Mam nadzieję, że Wasza Wysokość nigdy nie będzie obawiał się zwrócić się do swojego przyjaciela w sprawach, które dotyczą obu rządów, tak otwarcie i bezpośrednio, jak miał w zwyczaju twój brat, niech spoczywa w pokoju*1. 24 lutego 1919 roku, po zakończeniu ceremonii pogrzebowych, dokonano koronacji nowego emira. Wicekról tak wyraził swój stosunek do osoby nowego 42 Telegram from the Agent to the Governor-General in the North-West Frontier Province, Peshawar, to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Delhi, 24th February 1919, F.0.371, No.19/63630/371/3990. 43 Statement of Ghulam Muhammad, Chauffeur to Sardar Inayatulla Khan, Muin-us-Sultanat, Kabul, from Muhammad Zarif, Tahsildar of Kurram to the Political Agent, Kurram, 17th October 1919, F.0.371, No.175920/371/3991. 44 Translation of a letter No. 1 dated 20th February 1919, from Amir Nasrulla Khan, Amir of Afghanistan, to the address of His Excellency the Viceroy, F.0.371, No.18/63630/371/3990. 45 Telegram from Secretary of State for India to the Viceroy, 24th February 1919, F.0.371, No.24/63630/3990 i No.32235/371/3990. 46 Telegram from the Secretary to the Government of India, Home Department to Local Governments and Administrations, The Superintendent, Port Blair and the Registrar, High Court, Calcutta, 25th February 1919, F.0.371, No.28/63630/371/3990. 47 Telegram from the Viceroy, Delhi, to His Majesty's Secretary of State for India, London, 25th February 1919, F.0.371, No.26/63630/371/3990. 54 Początek zmian — deklaracja niepodległości Afganistanu, 1919 władcy: Ton jego listu jest przyjacielski i bez wątpienia bardziej umiarkowany niż Habibullaha. (...) To, czego potrzebujemy, to pokojowa sukcesja i przyjaźnie do nas nastawiony emiri8. Nagle sytuacja ulega skomplikowaniu. 25 lutego Amanullah, który przebywał przez cały czas w Kabulu jako zarządca tego miasta49, ogłosił się emirem, zorganizował własny rząd, wstrzymał komunikację pomiędzy stolicą i Dżalala-badem, rozpoczął fortyfikację miasta oraz wezwał Nasrullah Khana do podporządkowania się i przybycia do niego50. Fakt ogłoszenia się emirem przez Ama-nullaha został całkowicie zignorowany przez Nasrullah Khana, który pisał do wicekróla: ... Amanullah, który był w Kabulu, z powodu swojego młodego wieku uległ namowom pewnych ludzi i zszedł z drogi posłuszeństwa i uległości wobec mnie. Wysłał do mnie kilka niepotrzebnych i zarozumiałych w tonie depeszy, na które odpisałem mu jako osoba dobrze mu życząca, co uważam za właściwe na ścieżce wiary i czego mu życzy rząd ąfgański51. Jednakże Nasrullah Khan przeliczył się w swoich rachubach. Z tej rywalizacji o władzę zwycięsko wyszedł Amanullah, który został oceniony jako silny człowiek52. Nie bez znaczenia dla przejęcia władzy przez Amanullaha była jego polityka wobec wojska. Ogłaszając się emirem zapowiedział podwyżkę żołdu z 14 do 20 rupii miesięcznie, podczas gdy Nasrullah Khan obiecał podwyżkę jedynie o 3 rupie. Co więcej, Amanullah zapewnił wypłacenie wszelkich zaległości53. Przesądziło to o opowiedzeniu się po jego stronie wojska, a szczególnie garnizonu w Dżalalabadzie. Bardzo istotnym argumentem, który przeważył szalę na stronę Amanullaha, było rozpuszczenie pogłoski, że to Nasrullah Khan i Inayatullah stali za zamordowaniem emira. Spowodowało to, iż wojsko tym chętniej poparło Amanullaha, aresztując wielu dostojników cywilnych i wojskowych. Wśród aresztowanych znalazł się między innymi generał Mohammad Nadir Khan i jego rodzina, wielu członków rodziny królewskiej oraz około 40 oficerów54. Nasrullah Khan zdając sobie sprawę z faktu, że wojsko wystąpiło przeciwko niemu, ogłosił iż abdykuje na rzecz Amanullaha, co jednak nie uchroniło go przed aresztowaniem. 48 Tamże. 49 Funkcję tę sprawował z polecenia ojca i pozostał w Kabulu także na jego polecenie. 50 Telegram from the British Agent, Kabul, to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Delhi, 26th February 1919, F.O. 371, No.35/63630/371/3990. 51 Translation of a letter from „Amir Nasrulla, Amir of Afghanistan", to the address of His Excellency the Viceroy, No.2, dated 25th February 1919, F.0.371, No.61/63630/371/3990. 52 Telegram from the Agent to the Governor-General and Chief Commissioner in the North-West Frontier Province, Peshawar, to the Secretary to the Governmnet of India, Foreign and Political Department, Delhi, lst March 1919, F.0.371, No.45/63630/371/3990. 53 Telegram from the Agent to the Governor-General in the North-West Frontier Province, Peshawar, to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Delhi, 25th February 1919, F.0.371, No.25/63630/371/3990; L. B. Poullada, Reform..., s. 117. 54 Telegram from the Chief Commissioner and Agent to the Governor-General in the North-West Frontier Province, Peshawar, to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Delhi, 4th March 1919, F.0.371, No.73/63630/371/3990. Początek zmian — deklaracja niepodległości Afganistanu, 1919 55 Ogół Afgańczyków był przychylnie nastawiony do nowego emira. Zaakceptowanie go nastąpiło szybciej niż można się było spodziewać. Natomiast przeciwko sobie miał Amanullah większość oficerów i część zarządców miast55, między innymi Nazir Safara z Badakszanu i Mohammad Sulaimanda z Heratu56. Także wszyscy najważniejsi mułłowie Afganistanu, którzy byli gorącymi zwolennikami NasruUah Khana, wpadli niemal w szał na wieść o niesprawiedliwości, jaka spotkała ich opiekuna, który został zamknięty w więzieniu57. 3 marca 1919 roku emir Amanullah wysłał na ręce wicekróla list, w którym donosił o okolicznościach śmierci Habibullaha, o tym jak on, Amanullah, został obwołany emirem58 przez ludzi, mieszkańców Kabulu i okolic, ulemów, wojskowych, kupców, rzemieślników, muzułmanów, hindusów oraz obcokrajowców obecnych w stolicy — o abdykacji NasruUah Khana i przysiędze wierności ze strony członków rodziny królewskiej59. W zakończeniu listu nowy emir napisał: ... nasz niezależny i wolny rząd Afganistanu jest gotowy w każdej chwili zawrzeć —przy zachowaniu zasad przyjacielskich stosunków — takie porozumienia i traktaty z rządem angielskim, jakie będą korzystne i pomocne dla osiągania zysków w handlu tak przez nasz, jak i wasz rząd60. 11 marca Amanullah powołał do życia gabinet z ministrami, swojego teścia Mahmuda Beg Khana Tarziego mianował komisarzem spraw zagranicznych, a premierem Abdul Kuddus Khana61. Ciekawą rzeczą jest, iż Brytyjczycy zamieścili informację o mianowaniu Mahmuda Tarziego ministrem spraw zagranicznych Afganistanu w wyciągu z dokumentów zatytułowanym „Telegrams indica-ting Afghan-Bolshevik connection"62. Wśród utworzonych ministerstw były takie, jak: wojny, spraw zagranicznych, spraw wewnętrznych, sprawiedliwości, finansów, oświaty, handlu, bezpieczeństwa publicznego i rolnictwa. Poza tym powołano urzędy w randze ministerstwa — poczty, telegrafów i telefonów oraz służby zdrowia. 55 Postawa zarządców spowodowała, iż do początków kwietnia 1919 roku wszyscy zostali wymienieni. 56 Telegram from the Agent to the Governor-General in Baluchistan, Quetta, to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Delhi, 5th March 1919, F.0.371, No.81/63630/371/3990. 57 Anuradha Sareen, India andAfghanistan. British Imperialism vs. Afghan Nationalism, 1907-1921, Delhi 1981, s. 105. 58 O wybraniu go na emira poinformował jako o fakcie dokonanym, bez cienia pytania o uznanie tego faktu przez Wielką Brytanię. V. Gregorian, The Emergence... s. 229. 59 Translation of a letter from Amir Amanulla Khan, Amir of Afghanistan and its Dependencies, to the Address of His ExceUency the Viceroy, No.l, dated 3rd March 1919, F.0.371, No.98/63630/371/3990. 60 Tamże. 61 Był on premierem tylko przez kilka tygodni, gdyż został wysłany, by dowodzić w rejonie Kandaharu w III wojnie afgańsko-brytyjskiej. L. W. Adamec, Afghanistan's Foreign..., s. 52; Telegram from the Viceroy, Delhi, to His Majesty's Secretary of State for India, London, 21st March 1919, F.0.371, No. 120/87492/371/3990; From Mahmud Tarzi, Foreign Office to the Foreign Secretary to the Exalted Government of India of the Sublime British Govemment, 29th March 1919, F.0.371, No.131/83564/371/3990. 62 Telegrams indicating Afghan-Bolshevik connection, F.0.371, No.117730/371/3990. 56 Początek zmian — deklaracja niepodległości Afganistanu, 1919 Tak wyglądał skład pierwszego rządu afgańskiego:63 premier Itmad-ud-Doulah minister sprawiedliwości Mohammad Ibrahim Khan minister wojny Saleh Mohammad Khan minister spraw zagranicznych Mahmud Beg Tarzi minister skarbu Mirza Mahmud Khan minister handlu Mullah Ghulam Mohammad Khan minister oświaty Abdur Rahman Khan minister rolnictwa Ali Jan Khan minister transportu Mirza Ghulam Qadir Wszystkie te instytucje zostały zorganizowane na wzór europejski, gdyż Amanullah był wielkim admiratorem zachodniej organizacji państwa i dążył do modernizacji swojego kraju według tych wzorców64. Brytyjczycy i ich przedstawiciele nie bardzo chcieli się pogodzić ze zmianą w zasadach funkcjonowania administracji afgańskiej i faktem istnienia ministerstw. Z nowymi zasadami zetknął się Khan Bahadur Hafiz Saifullah Khan, brytyjski agent w Kabulu, kiedy koniecznie chciał widzieć się osobiście z Ama-nullahem, przychodząc do niego niemal „z ulicy". Spotkał się on ze zdecydowanym sprzeciwem ze strony Mahmuda Tarziego, ministra spraw zagranicznych, który pouczył go: Jego Wysokość jest bardzo zajęty. Możesz przekazać ministrowi spraw zagranicznych sprawy, które masz do Emira. On udzieli ci odpowiedzi w zakresie, który leży w jego kompetencjach. Jeżeli uzna, iż rzecz musi być rozpatrzona przez Jego Wysokość, wtedy zwróci się do Emira o odpowiedź lub zaprowadzi cię do Jego Wysokości, po uzyskaniu Jego pozwolenia65'. Brytyjczycy, otrzymawszy list od Amanullaha z 3 marca, zaczęli przemyśli-wać nad odpowiedzią. W międzyczasie emir wydał proklamację do swoich poddanych, w której znalazł się następujący passus: (1) Rząd Afganistanu winien być niepodległy i wolny tak w sprawach polityki wewnętrznej, jak i zagranicznej. Wszystkie prawa rządu, jakie przysługują rządom innych niepodległych państw świata, powinny być w posiadaniu Afganistanu66. 63 Farman to Mirza Ghulam Haider, Afghan Post Office. List of the members of the Afghan Cabinet appointed for the reformation of the affairs of the stable Government of Afghanistan, 26th March 1919, F.0.371, No.40/98423/371/3990. 64 Joseph Castagne, Notes sur la politiąue exterieure de 1'Afghanistan depuis 1919, Paris 1921, s. 26-35. 65 Translation of a letter from Mahmud Tarzi, Afghan Foreign Minister, to Khan Bahadur Saifullah Khan, British Agent at Kabul, 6th May 1919, F.0.371, No.314/96666/371/3990; From Khan Bahadur Hafiz Saifullah Khan, British Agent at Kabul to Major W. G. Neal, Deputy Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, 7th May 1919, F.0.371, No.314/96666/371/3990. 66 Proclamation by Amir Amanulla Khan, w: Papers Regarding Hostilities with Afghanistan, 1919, London 1919, Cmd.324, No.2. Proklamacja ta nie jest datowana, ale na pewno została wydana przed 21 marca 1919 roku, gdyż w depeszy z 21 marca wicekról wspomina o niej i cytuje powyższy fragment. Telegram from the Viceroy, Delhi, to His Majesty's Secretary of State for India, London, 21st March 1919, F.0.371, No.120/87492/371/3990. Początek zmian — deklaracja niepodległości Afganistanu, 1919 57 Wydarzenia w Afganistanie i list wysłany przez AmanuUaha znalazły swój oddźwięk na posiedzeniu Izby Gmin w Londynie. Sir J. D. Rees zwrócił się z pytaniem na temat sytuacji w Afganistanie do sekretarza ds. Indii. W odpowiedzi Herbert Fisher opisał krótko przebieg wypadków, które doprowadziły do objęcia władzy przez Amanullaha. Kończąc swoje wystąpienie złożył hołd Habibullahowi jako „prawdziwemu przyjacielowi"67. Uzgadniając treść listu pomiędzy Delhi i Londynem, wicekról zwrócił uwagę na ten fragment proklamacji, ale jak się wydaje nie przejął się tym bardzo. Uznał on, iż tekst listu Amanullaha nie pozostawia wątpliwości co do odrzucenia przez Afganistan dotychczasowych traktatów i zastąpienia ich przez traktat handlowy, pozbawiony pierwiastków politycznych, w zamian za utrzymanie dotychczasowych subsydiów. Wicekról zaproponował również, by pozostawić Amanulla-howi pierwszy ruch, gdyż: Niezwykły wzrost żołdu wyczerpał niemał wszystkie rezerwy i ogołocił skarb tak, że niedługo zwróci się do nas o pieniądze63. Jak się wydaje, wicekróla daleko bardziej obchodziły kwestie proceduralne i tytularne. Z jednej strony nalegał on na udzielenie odpowiedzi Amanullahowi, gdyż przedłużająca się zwłoka mogła spowodować szerzenie się plotek. Z drugiej uważał, że nawet w przypadku nowego coup d'etat udzielenie odpowiedzi na list nie zaszkodzi brytyjskim interesom, o ile jego tekst będzie napisany z rozwagą i bezosobowo. Zaproponował także, by w nagłówku listu użyć terminu „Emir", ale nie stosować tytulatury Jego Wysokość"69. Także brytyjskie władze w Londynie nie zwróciły większej uwagi na niepodległościowe deklaracje Amanullaha. Dużo większe zainteresowanie wzbudziły kwestie finansowe. Brytyjczycy uważali, że dopóki wzajemne stosunki nie zostaną ustanowione na satysfakcjonujących zasadach, nie może być mowy o wypłacaniu jakichkolwiek pieniędzy70. W liście do Amanullaha lord Chelms-ford, wicekról Indii, unikał jakichkolwiek zapewnień czy sformułowań, które mogłyby być odczytane jako zapewnienia. Napomknął o ewentualnym zaspokojeniu afgańskich potrzeb, ale brak konkretnej odpowiedzi wyjaśnił opłakiwaniem zamordowanego emira71. Odpowiedź na list Amanullaha została udzielona z pewnym ociąganiem, jako skutek nagabywań ze strony posła afganskiego przy rządzie indyjskim72. 67 The Parliamentary Debates: Official Report, Fifth Senes, volume 113. Second volume of session 1919, Comprising Period from Monday, 3rd March, to Fiday, 21st March 1919, London 1919, s. 911-91. 68 Telegram from the Viceroy, Delhi, to His Majesty's Secretary of State for India, London, 23rd March 1919, F.0.371, No. 124/87492/371/3990. 69 Telegram from the Viceroy, Delhi, to His Majesty's Secretary of State for India, London, 23rd March 1919, F.0.371, No. 124/87492/371/3990 70 Telegram from His Majesty's Secretary of State for India, London, to the Viceroy, Simla, 5th April 1919, F.0.371, No.132/87492/371/3990. 7' Kharita from His Excellency Lord Chelmsford, Viceroy and Governor-General of India to Amir Amanulla Khan, Amir of Afghanistan and its Dependencies, 15th April 1919, F.0.371, No.142/83565/371/3990. 72 Translation of a letter from the Amir's Envoy with the Government of India to the address of the Foreign Secretary to the Government of India, 15th April 1919, F.0.371, No. 141/83565/371/3990. 58 Początek zmian — deklaracja niepodległości Afganistanu, 1919 Zwłoka w odpowiedzi na list Amanullaha wynikała także z faktu, że Brytyjczycy znaleźli się w przysłowiowej kropce. Przez długi czas utrzymywali, iż traktat brytyjsko-afgański nie jest „dziedziczny", ale jest związany z każdym kolejnym władcą i dlatego trzeba go odnawiać (patrz nieporozumienia afgań-sko-brytyjskie z pierwszych lat panowania Habibullaha). W powstałej sytuacji Brytyjczycy nie mogli odmówić Amanullahowi prawa do domagania się renegocjacji traktatu brytyjsko-afgańskiego73. Jeszcze jedną przyczyną w zwlekaniu z udzieleniem odpowiedzi na list Amanullaha była niepewność Brytyjczyków, czy utrzyma się on u władzy. Władze brytyjskie w Indiach niezbyt dobrze orientowały się w stopniu poparcia, jakiego udzielili Afgańczycy nowemu emirowi ani w nastrojach panujących w Afganistanie74. Brak rozeznania można złożyć na karb braku dostatecznej liczby wiarygodnych źródeł informacji w tym kraju, na co uskarżali się sami Brytyjczycy75. Kiedy wreszcie wysłano do nowego emira list z odpowiedzią, był on bardzo podobny do tego wystosowanego do Nasrullah Khana 25 lutego. Różniły go jedynie niektóre sformułowania. Co ciekawsze, wątpliwości brytyjskich władz w Indiach co do kształtu odpowiedzi na list Amanullaha były trzymane, jeżeli nie w tajemnicy, to poza wiedzą Parlamentu w Londynie. W Izbie Gmin Mr. Ramsden dopytywał się o sytuację w Afganistanie. H. Fisher, sekretarz ds. Indii, powtórzył, przynajmniej częściowo, swoją odpowiedź z poprzedniej sesji i dodał, że rząd Indii otrzymał list od Amanullaha informujący o wstąpieniu na tron i wyrażający nadzieję na współpracę z rządem brytyjskim76. Pierwsze przejawy wyraźnego zainteresowania niepodległościowymi dążeniami Amanullaha można zauważyć w telegramie lorda Chelmsforda z 16 kwietnia 1919 roku: Jest to kolejny przejaw determinacji Amanullaha, by uniezależnić się w polityce zagranicznej [było to nawiązanie do utworzenia Ministerstwa Spraw Zagranicznych — aut.], a także wprowadzanych przez niego zmian ustrojowych77. 20 kwietnia 1919 roku do Simli, na ręce sekretarza ds. politycznych i zagranicznych przy rządzie Indii, dotarł telegram od brytyjskiego agenta w Kabulu. W depeszy tej donosił on o Barbarze, który odbył się 13 kwietnia78. W trakcie jego trwania Amanullah ogłosił Afganistan państwem niepodległym, tak w sprawach wewnętrznych, jak i zagranicznych. Według Khan Bahadur Hafiz SaifuUah 73 L. W. Adamec, Afghanistan, 1900-1923..., s. 110. 74 A. Sareen, India and..., s. 103. 75 Telegram from the Agent to the Governor-General, North-West Frontier Province, Peshawar, to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Delhi, 2nd March 1919, F.0.371, No.50/63630/371/3990. 76 The Parliamentary Debates: Official Report. Fifth Series, vol.H4. Third Volume of Session 1919, Comprising Period from Monday, 24th March, to Wednesday, 16th April, 1919, London 1919, s. 239-240. 77 Telegram from the Viceroy, Simla, to His Majesty's Secretary of State for India, London, 16th April 1919, F.0.371, No.143/83565/371/3990. 78 Telegram from the British Agent at Kabul to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, 15th April 1919, F.0.371, No.147/83565/371/3990. Początek zmian — deklaracja niepodległości Afganistanu, 1919 59 Khana, brytyjskiego agenta w Kabulu, Amanullah miał ogłosić niepodległość swojego kraju następującymi słowami: ... ogłosiłem siebie i mój kraj całkowicie wolnym, autonomicznym i niepodległym zarówno w sprawach wewnętrznych, jak i zagranicznych. Mój kraj musi być tak samo niepodległy jako państwo jak inne państwa na świecie79. Za słowami o niepodległości Afganistanu poszły także działania. Amanullah mianował pierwszych ambasadorów — Sardar Mohammad Wali Khana w Bu-charze i Sardar Mohammad Sarwar Khana w Persji, przy czym ten drugi miał jednocześnie pełnić funkcję agenta do spraw stosunków z Turcją80. Wprawdzie Mohammad Wali Khan został mianowany ambasadorem w Bucharze, ale wkrótce okazało się, iż jego prawdziwym zadaniem było nawiązanie stosunków dyplomatycznych z Rosją Radziecką i udanie się do Europy, aby tam reprezentować Afganistan na paryskiej konferencji pokojowej81. Także w ramach podkreślania niezależności Afganistanu w polityce zagranicznej 7 kwietnia 1919 roku Amanullah wysłał list do rządu Japonii. W liście tym donosił o zamordowaniu emira Habibullaha, objęciu władzy przez siebie oraz o fakcie proklamowania niepodległości Afganistanu82. Podobne w treści i wydźwięku listy zostały wysłane przez emira do władz Stanów Zjednoczonych, Francji, Persji i Turcji. Bolszewicy, chociaż zajęci własnymi sprawami — walką z przeciwnikami ich władzy tak wewnątrz, jak i z zewnątrz — nie byli ani głusi, ani ślepi na to, co dzieje się w Azji Środkowej. Także do nich docierały wieści o zamordowaniu starego, nieprzychylnego im emira i objęciu władzy przez nowego, daleko bardziej skłonnego do otwarcia swojego kraju na świat zewnętrzny. Obie strony wyszły sobie naprzeciw. W marcu 1919 roku Amanullah wysłał do Moskwy nieoficjalną misję z profesorem Maulavi Barakatullahem na czele. Nawet oficjalna gazeta bolszewików „Izvestia" zażegnywała się pisząc, że Barakatullah jest osobistym przyjacielem nowego emira, a dla bolszewików jest osobą prywatną, a nie oficjalną, tak jak nie jest nią dla rządu afgańskiego. Zapewniano przy tym, że władze radzieckie są gotowe uznać Barakatullaha jako oficjalnego przedstawiciela Afganistanu, kiedy tylko nadejdzie urzędowe potwierdzenie jego pozycji od rządu afgańskiego83. Status Barakatullaha w Moskwie nie był do końca jasny. ™ Substance of what occurred at the publicDarbar held on the 13th April 1919, from Khan Bahadur Hafiz Saifullah Khan, British Agent at Kabul, to Major W. G. Neal, Deputy Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, 16th April 1919, F.0.371, No.154/91692/371/3990. 80 Telegram from the Chief Commissioner and Agent to the Governor-General in the North-West Frontier Province, Peshawar, to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, 23nd April 1919, F.0.371, No. 152/91692/371/3990. 81 L. W. Ad&taec, Afghanistan'sForeign..., s. 52-53. 82 Translation of a letter to the honourable, dignified and exalted independent Government of Japan, 7th April 1919, F.0.371, No.11/98423/371/3990. Warto tutaj zauważyć, że także emir Habibullah wysiał list do cesarza Japonii w 1913 roku. 83 „Izvestia", ómaja 1919, wywiad z Wozniesienskim. Wozniesienski byl szefem Departamentu Wschodniego w Ludowym Komisariacie Spraw Zagranicznych. Uważał on, że: Etnograficznie Afganistan jest blisko związany z Indiami. Wywiera on olbrzymi wpływ na 70 milionów muzułmanów w Indiach. Każde 60 Początek zmian — deklaracja niepodległości Afganistanu, 1919 O ile w prasie zastrzegano, że przebywa on w Rosji Radzieckiej jako osoba prywatna, o tyle w wywiadzie dla „Pravdy" (Piotrogrodzkiej) Barakatullah nazwał samego siebie „ambasadorem nadzwyczajnym": Jako jeden z najbardziej zaufanych ludzi nowego emira zostałem wysłany do Moskwy jako „ambasador nadzwyczajny", by nawiązać stałe stosunki z Rosją Radziecką8*. Bolszewicy także uczynili krok w stronę Afganistanu. 27 marca 1919 roku Bogojawlenskij, ludowy komisarz spraw zagranicznych Radzieckiej Republiki Turkiestanu, wysłał list85, w którym donosił o anulowaniu wszystkich umów zawartych przez władze carskie, o wysłaniu posła radzieckiego Brawina i jego kwalifikacjach na tę funkcję oraz wyrażał nadzieję na nawiązanie stosunków z Afganistanem86. Oficjalny list Amanullaha, adresowany do W. Lenina i Michaiła I. Kalinina, został wysłany 7 kwietnia 1919 roku. W liście tym Amanullah opisywał okoliczności śmierci emira Habibullaha i swoje wstąpienie na tron, a zupełnie pominął walkę o władzę z Nasrullah Khanem. Natomiast druga część listu była niezwykle uprzejma. Amanullah zwracał się do Lenina i jego towarzyszy jak do swoich przyjaciół i przyjaciół ludzkości, a zakończył: Wasz przyjaciel Amanullah87. Wicekról Indii lord Chelmsford spuentował krótko: Ton listu był usłużny i znacznie odbiegał od tego, w jakim zwraca się do nas88. Listowi Amanullaha towarzyszył list Mahmuda Tarziego do komisarza spraw zagranicznych Gieorgija Cziczerina89. 27 marca 1919 roku Rosja Radziecka uznała niepodległość Afganistanu90. Fakt, iż uczyniła to jako pierwsza, był później wykorzystywany w celach propagandowych91. wydarzenie w Afganistanie ma zawsze oddźwięk w Indiach, cyt. za: A. Sareen, India..., s. 146-147. 84 Afghanistan and India, talk with Professor Barakatullah, Petrograd Prauda, 1919, No.l0(8), w: Docu-ments oftheHistory ofthe Communist Party of India, t. 1,1917-1922, New Delhi 1971, dok. 4. 85 Pismo narodnogo komissara inostrannych del Turkestanskoj Souetskoj Respubliki prauitelstuu Afganista-na, 27 marta 1919g., w: Leonid Teplinskij, Souetsko-afganskije otnosenija, 1919-1960, Moskva 1961, dok. 1. 86 List ten, mimo iż zostai opublikowany drukiem, jest właściwie nieznany i w pracach zarówno radzieckich, jak i zachodnich nie jest przytaczany ani cytowany. Pełny tekst tego listu został przytoczony w Załączniku. Ivan Majskij, Vnesnjaja politika RCFCR, 1917-1922, Moskva 1923; Richard H. Ullman, Anglo-Soviet Relations, 1917-1921, Princeton 1961-1972; L. Fischer, The Souiets...; William K. Fra-ser-Tytler, Afghanistan. A Study of Political Deuelopments in Central and Southern Asia, London 1953; M. I. Volodarskij, Souety... 87 Posianie emira Afganistana Predsedatelju Soueta Narodnych Komissarou RSFSR V. I. Leninu i Predseda-telju Vserossijskogo Centralnogo Ispolnitelnogo Komiteta M. I. Kalininu, 7 aprelja 1919g., w: L. Teplinskij, Souetsko-afganskije..., dok. 2. 88 From Viceroy, Foreign Department, 23rd May 1919, F.0.371, No.1718/79835/371/3990. 89 Pismo ministra inostrannych del Afganistana narodnomu komissaru inostrannych del RSFSR G. V. Cice-rinu, 7 aprelja 1919, w: L. Teplinskij, Souetsko-afganskije..., dok. 3. 90 Mikhail Ivanovicz Trush, Souiet Foreign Policy; Early Years, Moscow 1970?, s. 132. 91 Nie była to do końca prawda. Patrz rozdział I niniejszej książki. Początek zmian — deklaracja niepodległości Afganistanu, 1919 61 21 kwietnia 1919 roku, nie otrzymawszy żadnej odpowiedzi od W. Lenina lub władz radzieckich, Amanullah wysłał na ręce Lenina drugi list, w którym pisał między innymi: Wysyłam mojego nadzywczajnego posła pełnomocnego generała Mohammad Wali Khana przez kwitnące tereny waszego wielkiego, przyjaznego sąsiedniego kraju z misją do Europy. (...) poleciłem mu zwrócić waszą uwagę na ustanowienie przyjacielskich związków i szczerych stosunków między oboma państwami92. Odpowiedź na pierwszy list Amanullaha z 7 kwietnia 1919 roku W. Lenin i M. Kalinin wysłali dopiero 27 maja. W liście tym gratulowali emirowi, w imieniu władz i narodu rosyjskiego, niepodległości oraz wstąpienia na tron. Zaproponowali również wymianę przedstawicieli i nawiązanie stosunków dyplomatycznych93. Należy na chwilę zatrzymać się nad kwestią pierwszych listów, jakie krążyły pomiędzy władzami afgańskimi i bolszewickimi. Trzeba tu postawić pytanie dlaczego miały one taki a nie inny kształt, dlaczego wysyłano je w danym momencie i kto je wysyłał. Najciekawszy niewątpliwie jest pierwszy list, wysłany przez Bogojawlenskiego 27 marca 1919 roku. Powstaje pytanie, dlaczego został wysłany i dlaczego właśnie z Taszkentu. Najprawdopodobniej inicjatywa wysłania tego listu wyszła z Moskwy, a nie z Taszkentu. Dlaczego więc nie wysłano go z Moskwy i nie podpisał go któryś z pierwszoplanowych przedstawicieli władz radzieckich? Wydaje się, iż jest to przykład asekuracji ze strony radzieckiej władzy. Wysłanie takiego listu przez stosunkowo mało znaczącą postać polityczną chroniło najwyższe władze. W przypadku odrzucenia bądź co bądź bezceremonialnie postawionej propozycji wysłania bolszewickiego posła do Kabulu, cały „wstyd" miałby spaść na lokalnego przedstawiciela władzy. Drugim powodem takiego postępowania była zapewne niepewność co do pozycji Amanullaha. Radzieckie władze centralne nie miały żadnej pewności, że nowy emir utrzyma się na tronie i nie podzieli losów swojego stryja. I znowu wysłanie listu przez lokalnego komisarza do niczego nie zobowiązywało władz państwa. Z drugiej strony wydaje się, iż bolszewikom zależało na nawiązaniu kontaktów z Amanullahem, który miał opinię człowieka postępowego i zainteresowanego modernizacją kraju — nie na darmo należał do ugrupowania nazywanego „miodoafgańczykami". Można by użyć argumentu, że ze względów komunikacyjnych łatwiej było wysłać tego rodzaju list z Taszkentu niż z Moskwy. Nie jest to prawda. Wprawdzie łączność kolejowa i drogowa pomiędzy centrum państwa radzieckiego a jego placówkami w Azji Środkowej była raz po raz przerywana przez działania zbrojne wojny domowej i interwencji, ale przez cały czas funkcjonowała łączność telegraficzna. Bolszewicy dysponowali w Azji Środkowej dwo- 92 Posianie emira Afganistana Predsedatelju Soveta Narodnych Komissarov RSFSR V. I. Leninu, 21 aprelja 1919g., w: Souetsko-afganskie otnosenija, 1919-1969gg. Dokumenty i materiały, Moskva 1971, dok. 4. 93 Posianie Predsedatelja VCIK M. I. Kalinina i Predsedatelja SHK V. I. Lenina Korolju Afganistana Amanulla-chanu, 27 maja 1919g., w: Dokumenty unesnejpolitiki..., 1.1, dok. 116. 62 Początek zmian — deklaracja niepodległości Afganistanu, 1919 ma stacjami telegrafu bezprzewodowego — w Taszkencie i w Kuszk94. Tak więc nic nie stało na przeszkodzie, aby list przesłać telegraficznie z Moskwy do Taszkentu, a stamtąd do Kabulu. Jedną z poszlak wskazujących na to, że inicjatorów i autorów tego listu należy szukać w Moskwie, jest fakt, iż odpowiedź nań skierowano właśnie do stolicy państwa radzieckiego. (14 maja 1919 roku Tarzi wystał list na ręce ludowego komisarza spraw zagranicznych G. Cziczerina.) W pierwszej części listu dziękował za poinformowanie władz afgańskich o anulowaniu traktatów zawartych przez carską Rosję, o nawiązaniu stosunków z Turcją oraz o wysłaniu do Afganistanu posła w osobie Brawina. W drugiej części donosił o ogłoszeniu niepodległości Afganistanu przez Amanullaha. Trzecią część listu afgański minister spraw zagranicznych poświęcił wojnie z Brytyjczykami. Pisał: W chwili, kiedy piszę ten przyjacielski list, Anglicy w odpowiedzi na nawiązanie przez nas kontaktów z sąsiadami, (...) wyrazili swoje niezadowolenie i gniew z powodu nowego barbarzyńskiego prawa i wystali swoje samoloty'*5. Innym wątkiem potwierdzającym tezę, że autorów tego listu należy szukać w Moskwie, a nie w Taszkencie, jest stwierdzenie: W celu wprowadzenia w życie dobrosąsiedzkich stosunków Radziecka Republika oddelegowała z Moskwy do Taszkentu swojego wysłannika w Afganistanie i Persji Brawina96. Należy skorelować to sformułowanie z telegramem ludowego komisarza spraw zagranicznych Lwa Michaiłowicza Karachana do I. A. Apina, przewodniczącego Centralnego Komitetu Wykonawczego Turkiestanu. Pisał on: Tylko za aprobatą Centrali twój Komitet może wyznaczać przedstawicieli w sąsiednich państwach. Brawin został wysłany do Afganistanu przez Centralę97. Tak więc, zdaniem autorki, datę wysłania pierwszego listu przez centralne władze radzieckie do władz Afgańskich należy przesunąć z 27 maja na 27 marca 1919 roku, czyli o całe dwa miesiące. Inna sprawa, na jaką warto zwrócić uwagę, to kwestia, z czyjego polecenia Brawin98 został wysłanu jako poseł. W cytowanym już liście z 27 marca pisano: 94 From Viceroy, Anny Department to the Secretary of State for India, 25th August 1919, F.0.371, No.123862/371/4025. Informacje na temat telegrafu w Taszkiencie i w Kuszk, a także o stanie lotnictwa bolszewickiego w tym rejonie, Brytyjczycy otrzymali od Polaka, chemika z wykształcenia, który w Taszkencie spędził dwa lata. 95 Pismo ministra inostrannych del Afganistana Mahmuda Tarzi narodnomu komissaru inostrannych del RSFSR G. V. Cicerinu, 14 maja 1919g., w: Sovetsko-afganskie otnosenija..., dok. 5. 96 Pismo narodnogo komissara inostrannych del Turkestanskoj Souetskoj Respubliki prauitelstuu Afganistana, 27 marta 1919g., w: L. Teplinskij, Sovetsko-afganskije ..., dok. 1. 97 From Ambassade de Russie a Londres to Oliphant, 14th November 1919, Strictly confidential telegram from Karakhan to Apin, 5th November 1919, F.0.371, No.153191/371/4025. 98 Z imieniem Brawina wiąże się pewien problem — w brytyjskim memorandum zatytułowanym Who's who in Souiet Russia występuje on jako Paweł Aleksandrowicz (patrz Who's who in Souiet Russia, w.BritishDocumentsonForeignAffaires, Senes A, The Soviet Union, 1917-1939, t. VII, The Souiet Union, fune 1923 — February 1925, London 1986, dok. 56.) Także pod tym imieniem występuje w książce R. T. Stewart, Fire in..., s. 76. W pracy L. W. Adamca, Afghanistan, 1900-1923... pojawiają się jedynie inicjały imion „K. N. Z.". W pracach radzieckich figuruje jako Mikołaj Zacharewicz (patrz na przykład: L. Teplinskij, 50 let..., s. 27-28; M. I. Yolodarskij, Souety..., s. 164-165. Początek zmian — deklaracja niepodległości Afganistanu, 1919 63 W celu wprowadzenia w życie dobrosąsiedzkich stosunków Radziecka Republika oddelegowała z Moskwy do Taszkentu swojego wysłannika w Afganistanie i Persji Brawina". Z fragmentu tego można z łatwością wyczytać, iż Brawin został wysłany z ramienia Moskwy jako jej przedstawiciel — punktem, z którego wyruszał był Taszkent, gdyż akurat tam przebywał od grudnia 1918 roku i pełnił funkcję specjalnego komisarza do spraw zagranicznych. W większości publikacji radzieckich, kiedy pisze się o poselstwie Brawina, to określa się go jako reprezentanta Radzieckiej Republiki Turkiestanu100. Wyjątek stanowią tu prace A. N. Babachodzajewa i artykuł Teplinskiego101. Sformułowania „kiedy pisze się o poselstwie Brawina" użyto tu celowo. W większości bowiem prac radzieckich poświęconych stosunkom afgańsko-radzieckim albo misja ta pomijana jest milczeniem, albo skrupulatnie unika się wymieniania nazwiska jej szefa. Pisze się: ... pod koniec 1919 roku do Kabulu przybył nadzwyczajny pełnomocny przedstawiciel RSFSR ...102,... pod koniec 1919 roku przedstawiciel Radzieckiej Republiki — towarzysz Suricjuż znajdował się w Kabulu ...103 lub: Władze radzieckie wysłały do Afganistanu poselstwo zj. Z. Suricem na czele10i. Dlaczego autorzy radzieccy tak niechętnie piszą o osobie Brawina? Wydaje się, iż odpowiedzi należy szukać w biografii Brawina — był on dyplomatą jeszcze carskiego chowu. Pracował w Departamencie Wschodnim Ministerstwa Spraw Zagranicznych, w latach 1911--1913 był w Kalkucie konsulem generalnym, a w latach 1913-1914 pozostawał w służbie konsularnej w Persji. Niewątpliwie nie był on „dyplomatą leninowskiej szkoły". Przez pewien czas był podejrzewany przez swoich zwierzchników, że jest szpiegiem brytyjskim105. Co więcej, chyba jako pierwszy dyplomata radziecki, będąc na placówce wybrał „wolność", poprosił o azyl i zmienił obywatelstwo106. Warto tutaj zwrócić uwagę na jeszcze jeden wątek związany z pierwszym, najwcześniejszym okresem stosunków afgańsko-radzieckich, jaki został przedstawiony w publikacji L. Teplinskiego zatytułowanej 50 let souetsko-afganskich otnoseni, 1919-1969. Teplinski pisze na stronie 19: Podczas spotkania z Bullitem Lenin zażądał, by podczas przygotowywania projektu porozumienia zagwarantować, że nie będzie użyta siła w celu obalenia władzy w Afganistanie, fednak stanowisko władz radzieckich było trzymane przez imperiałistów w tajemnicy przed społecznością międzynarodową107. Stwierdzenie to Teplinskij opiera na artykule 99 Pismo narodnogo komissara inostrannych del Turkestanskoj Souetshoj Respubliki pravitelstvu Afganista-na, 27 marta 1919g., w: L. Teplinskij, Souetsko-afganskije..., dok. 1. 100 Patrz na przykład L. Teplinskij, 50 let..., s. 19,27-28, chociaż we wcześniejszych pracach pisał inaczej. 101 A. Ch. Babahodzaev, Ocerkipo istorii souetsko-afganskich otnosenij, Taskent 1970, s. 18; L. Teplinskij, Souetsko-afganshije otnosenija za sorok let suscestvovanja nezauisimogo Afganistana, w: Nezauisimyj Afganistan. 40 let nezauisimosti. Sbornik statej, Moskva 1958, s. 9. 102 L. V. Nikulin, Cetyrnadcat mesjaceu v Afganistane, Moskva 1923, s. 48. 103 I. Majskij, Vnesnjaja..., s. 145. 104 V. M. Masson, V. A. Romodin, Istoria..., t. II, s. 188. 105 R. T Stewart, Fire in..., s. 76. 106 Memorandum Who's who..., dok. 56, w: British Documents... Series A, t. VII. 107 L. Teplinskij, 50 let..., s. 19. 64 Początek zmian — deklaracja niepodległości Afganistanu, 1919 Ludmiły Gvisiani Godl919, missija Uiljama Bullita108. W tymże artykule nie ma ani słowa na ten temat. Nie jest też prawdą stwierdzenie, iż kwestia uznania rządu afgańskiego była trzymana w tajemnicy przed opinią międzynarodową. W materiałach dotyczących misji Williama Christiana Bullita do Rosji znajduje się następujący ustęp: Tekst projektu traktatu pokojowego, zaproponowany przez rządy krajów sojuszniczych i sprzymierzonych. (...) 1. Rząd Rosji Radzieckiej, inne Sowiety, wszystkie inne rządy, które powstały na ziemiach byłego Imperium Rosyjskiego, sojusznicze i sprzymierzone rządy i wszystkie inne rządy działające przeciwko Sowietom, w tym Finlandia, Polska, Rumunia, Armenia, Azerbejdżan i Afganistan, zgadzają się nie stosować siły wobec istniejących de facto rządów, które powstały na obszarze byłego Imperium Rosyjskiego i innych rządów sygnatariuszy tego porozumienia109. Powyższy dokument został wręczony Bullitowi 14 marca 1919 roku w Moskwie przez G. Cziczerina i Maksima M. Litwinowa. Można więc uznać, że wprawdzie bolszewicy uznali niepodległość Afganistanu oficjalnie 27 marca, ale można też przyjąć, iż przed 14 marca traktowali je jako samodzielne państwo. Materiały dotyczące misji Bullita zostały opublikowane, tak że fakt uznania niepodległości Afganistanu przez bolszewików nie był trzymany w tajemnicy. Dlaczego bolszewicy tak bardzo spieszyli się z uznaniem niepodległości Afganistanu? Z jednej strony nadarzała się okazja osiągnięcia tego, co nie udało się Rosji carskiej — nawiązania stosunków dyplomatycznych z Afganistanem. Z drugiej strony pozyskanie takiego państwa jak Afganistan było niezwykle cenne ze względów propagandowych — Afganistan był jednym z nielicznych niepodległych państw muzułmańskich. Dobre stosunki z Afganistanem byłyby doskonałym argumentem propagandowym tak w stosunku do „własnych" muzułmanów, jak i wobec muzułmańskich poddanych w posiadłościach kolonialnych należących do państw europejskich. Wiązało się to z głoszonym przez bolszewików hasłem „samookreślenia narodów". Pojawiło się ono jeszcze przed rewolucją październikową. W 1916 roku (styczeń-luty) w tekście zatytułowanym Rewolucja socjalistyczna a prawo narodów do samookreślenia Lenin pisał: Po trzecie, kraje półkolonialne, jak Chiny, Persja, Turcja oraz wszystkie kolonie — ogółem do 1000 milionów ludności. Tutaj ruchy burżuazyjno-demokratyczne częściowo zaledwie się zaczynają, częściowo bynajmniej nie są zakończone. Socjaliści powinni nie tylko żądać bezwarunkowego, niezwłocznego wyzwolenia kolonii bez odszkodowania — a żądanie to nie oznacza w swym sformułowaniu politycznym nic innego jak właśnie uznanie prawa do samookreślenia; socjaliści powinni w sposób jak najbardziej stanowczy popierać najbardziej rewolucyjne elementy burżuazyjno-demokratycznych ruchów narodo- m Ljudmila Gvisiani, God 1919, missija Uiljama Bullita, „SSA — ekonomika, politika, ideologija", nr 1,1970. 109 The Bullit Mission to Russia. Testimony before the Committee on Foreign Relations United States Senate of William C. Bullitt, B. W. Huebsch (ed.), New York 1919, s. 39-40. Początek zmian — deklaracja niepodległości Afganistanu, 1919 65 wo-wyzwoleńczych w tych krajach i wspomagać ich powstanie, a w razie potrzeby również ich wojnę rewolucyjną przeciw [podkreślenie w oryginale — aut.] uciskającym je mocarstwom imperialistycznym110. Po przejęciu władzy w Rosji, bolszewicy w pierwszych latach starali się wykorzystywać hasło prawa narodów do samookreślenia jako element w polityce międzynarodowej i narzędzie prowadzące do osiągnięcia celu — zwycięstwa rewolucji na całym świecie. O ile bolszewicy odrzucali istnienie narodów, a na to miejsce proponowali dyktaturę proletariatu, to w stosunku do narodów „gorzej rozwiniętych" byli skłonni przyjąć je tymczasowo. Z drugiej strony jest rzeczą całkiem naturalną, że dla krajów, gdzie proletariat nie ukształtował się jako klasa, gdzie nie uświadomił sobie przeciwsta-wności swoich interesów z interesami burżuazji, gdzie w swojej burżuazji widzi on „swoich ludzi", gdzie nie stawia przed sobą zadania urzeczywistnienia własnej, robotniczej władzy, dyktatury proletariatu, dla takich krajów można wysunąć hasło prawa narodów do samookreślenia. Jeżeli do kolonii, do Hotentotow i Buszmenow, Murzynów, Hindusów i innych wysuniemy hasło: „prawo narodów do samookreślenia", nic na tym nie stracimy. Przeciwnie, zyskamy, bo cały kompleks spraw narodowościowych jako taki będzie przynosił szkodę cudzoziemskiemu imperializmowi i walka wokół niego stanie się częścią ogólnego systemu walki z reżimem imperialistycznym. Najsilniejszy ruch nacjonalistyczny, na przykład Hindusów, obiektywnie patrząc, leje wodę na nasz młyn, gdyż przyczynia się do zniszczenia imperializmu angielskiego111. Niektórzy z bolszewików mówili wprost, jakie znaczenie i rolę odgrywa hasło prawa narodów do samookreślenia: ... całe to sławetne „samookresłenie" nie warte jest funta kłaków. Jest to albo po prostu gra dyplomatyczna, którą w pewnych wypadkach trzeba prowadzić, albo coś gorszego niż gra, jeżeli bierzemy to na serio112. W ogóle kwestia samookreślenia wywoływała sporo kontrowersji wśród bolszewików113. Hasło prawa do samookreślenia narodów także dla samych bolszewików, ze względu na wielonarodowościowy charakter byłego imperium carskiego, nie było wygodne. Co więc możemy uczynić w stosunku do takich narodów, jak Kirgizi, Uzbecy, Tadżycy, Turkmeni, którzy dotychczas znajdują się pod wpływem swoich mułłów? U nas, w Rosji, ludność po długotrwałym doświadczeniu z popami pomogła nam ich obalić. Ale wiecie przecież, jak słabo jeszcze przyjął się dekret o ślubach cywilnych. Czy możemy zwrócić się do tych narodów i powiedzieć: „Obaliliśmy waszych wyzyskiwaczy"?Nie możemy, ponieważ są one całkowicie we władzy swoich mułłów. Tu trzeba poczekać na rozwój danego narodu, na oddzielenie się proletariatu od elementów burżuazyjnych, które jest nieuniknione11"1. Jednocze- 110 W. I. Lenin, Rewolucja socjalistyczna a prawo narodów do samookreślenia, Maia Biblioteczka Marksi-zmu-Leninizmu, nr 15, Warszawa 1949, s. 42. "' Referat Bucharina, posiedzenie drugie, 19 marzec 1919, w: VIII Zjazd Komunistycznej Partii (bolszewików) Rosji, marzec 1919; Protokoły, Warszawa 1966, s. 63. 112 Wystąpienie Piatakowa, posiedzenie trzecie, 19 marca 1919, w: VIII Zjazd..., s. 108 111 Patrz dyskusja nad referatem o programie partii na VIII Zjeździe, w: VIII Zjazd..., s. 102-128. 114 Referat W. Lenina, posiedzenie drugie, 19 marca 1919, w: VIII Zjazd..., s. 71-72. 66 Początek zmian — deklaracja niepodległości Afganistanu, 1919 śnie bolszewicy zarzekali się,... że interesów narodu, religii, kultury itd., w żadnym wypadku i w żadnych warunkach deptać nie będziemy115. Deklaracje te w ciągu kilku następnych lat stały się martwą literą. Hasło i problem „samookreślenia" narodów kolonialnych i zależnych stanowiło jeden z elementów w polityce międzynarodowej bolszewików, chociaż był on różnie traktowany i postrzegany przez różnych polityków, szczególnie w kontekście rewolucji światowej. Lew Trocki, na przykład, w ogóle nie był zbytnio zainteresowany rewolucją w koloniach na przełomie 1918 i 1919 roku116. Uważał on, iż proletariacka rewolucja w Europie jest warunkiem sine qua non wyzwolenia kolonii. Wyzwolenie kolonii będzie możliwe wtedy, gdy nastąpi ono także w metropoliach. Robotnicy i chłopi nie tylko w Annamie, Algierii, Bengalu, ale także w Persji i Armenii zyskają niepodległość wtedy, gdy pewnego dnia robotnicy Anglii i Francji obalą Lloyd Georga i Clemenceau i przejmą władzę w państwie w swoje ręce. W bardziej rozwiniętych koloniach już teraz trwa walka narodowo-wyzwoleńczo, która od początku ma znamiona zdecydowanie socjalistycznego charakteru. Tak jak kapitalistyczna Europa wepchnęła zacofane regiony w wir kapitalizmu, tak socjalistyczna Europa przyjdzie z pomocą ze swoją techniką, organizacją, wpływem ideowym, by ułatwić ich przejście do planowanej ekonomii socjalistycznej. Niewolnicy Afryki i Azji! Godzina dyktatury proletariackiej w Europie będzie także godziną waszego wyzwolenia!111'. Nikołaj I. Bucharin uważał natomiast, że wprawdzie powstania w koloniach związane były ze schyłkiem kapitalizmu, ale nie miały żadnego bezpośredniego związku z rozwijającą się rewolucją proletariacką. Jego zdaniem słabość klasy robotniczej w tych krajach nie gwarantowała ustanowienia dyktatury proletariatu118. Także Grigorij J. Zi-nowiew w 1919 roku nie zwracał większej uwagi na możliwość rewolucji na Wschodzie, wśród państw kolonialnych i zależnych. Najwięcej uwagi poświęcał on wydarzeniom w Europie i Stanach Zjednoczonych. Stara Europa pędzi w szalonym tempie w stronę rewolucji proletariackiej. (...) Ale ostateczne zwycięstwo będzie czerwone; stanie się to w ciągu kilku najbliższych miesięcy, a może nawet tygodni. Chwila ta zbliża się tak szybko, że możemy z pełnym przekonaniem powiedzieć, iż w ciągu roku zapomnimy o walce o komunizm w Europie, ponieważ za rok cała Europa będzie komunistyczna. Walka o komunizm zostanie przeniesiona do Ameryki, być może do Azji i innych części świata119. Pierwsze oznaki zmian swojego stanowiska Zinowiew zasygnalizował w czerwcu 1920 ro- 115 Wystąpienie Rykowa, posiedzenie trzecie, 19 marca 1919, w: VIII Zjazd..., s. 128. 116 L. Trocki zmienił swoje zapatrywania w tej kwestii. Przykiadem może być tutaj porównanie dwóch wystąpień Trockiego: pierwszego, z kwietnia 1919, Thoughts on the Progress of the Proletarian Revolution i drugiego, z 1924, Prospects and Tasks in the Far East, w: The Age ofPermanent Reuolution: A Trotsky Anthology, Isaac Deutscher (ed.), New York 1964, s. 117-131, 229-240. 117 Der 1. Kongress Der Kommunistischen Internationale. Protokoll der Verhandlungen, s. 5, cyt. za: Demetrio Boersner, The Bolsheuiks and the National and Colonial Question, 1917-1928, Geneve 1957, s. 66. 118 S. White, Britain and..., s. 11. 119 Wystąpienie Zinowjewa, posiedzenie trzecie, 19 marca 1919, w: VIII Zjazd..., s. 11. Początek zmian — deklaracja niepodległości Afganistanu, 1919 67 ku120. Lenin także był zwolennikiem rewolucji światowej, ale dokonującej się w Europie i to w najbliższym czasie121. Także w wystąpieniach skierowanych do ludów zależnych mówił o pożytkach wynikających z rewolucji proletariackiej w Europie i Ameryce dla państw kolonialnych. Nie wspominał natomiast o wywołaniu rewolucji w koloniach i państwach zależnych jako drodze do rewolucji światowej122. Niedostrzeganie ewentualnej roli państw kolonialnych i zależnych przez bolszewików jako współuczestników rewolucji proletariackiej w latach 1918-1919, nie oznaczało pozostawienia tych państw poza zasięgiem zainteresowania. Podejmowane działania i snute plany nie pozostawiały złudzeń co do bolszewickich zamiarów wobec Wschodu. Najbardziej znaczące postanowienia co do działań wobec ludów Wschodu w pierwszych latach po rewolucji październikowej zapadły podczas II Zjazdu Organizacji Komunistycznych Ludów Wschodu. W przyjętej rezolucji podjęto decyzję o: a) intensyfikacji szkolenia pracowników partii radzieckiej dla Wschodu; b) przygotowaniu kadry sowieckich orientalis-tów dla Wschodu; c) zorganizowaniu Wschodniej Armii Czerwonej (z robotników) jako części międzynarodowej Armii Czerwonej; d) intensyfikacji szkolenia dowódców Armii Czerwonej wywodzących się ze wschodnich narodów123. Stalin, zwracając się do uczestników Zjazdu, zwrócił m.in. uwagę na konieczność kontynuacji pracy nad przebudzeniem ludów Wschodu i budową mostu między Wschodem i Zachodem124. W podobnym duchu ukazywały się materiały w oficjalnym organie prasowym Ludowego Komisariatu Narodowości. Planowano utworzenie specjalnych batalionów z radzieckich muzułmanów, które udzielałyby aktywnego wsparcia ludom Wschodu w walce z brytyjskim imperializmem. Miano stworzyć aparat, który szerzyłby idee socjalizmu poprzez literaturę i specjalnie przeszkolonych emisariuszy. Zakładano nawiązanie stałych kontaktów z państwami Wschodu w celu wymiany przedstawicieli i agentów125. Ewentualnym narzędziem w polityce bolszewików wobec ludów Wschodu mieli być ich pobratymcy — tak etnicznie, jak i w wierze — mieszkańcy Turkiestanu126. 120 S. White, Britain and..., s. 11. 121 V. I. Lenin, A new Letter to the Workers of Europę and America, Brooklyn 1919 lub Włodzimierz Lenin, List do robotników amerykańskich, Warszawa 1951. 122 Włodzimierz Lenin, Odezwa do II Wszechrosyjskiego Zjazdu Organizacji Komunistycznych Narodów Wschodu, 22 listopada 1919, w: Dzieła, t. 30, Wrzesień 1919 — kwiecień 1920, Warszawa 1957, s. 141--153. 125 Resolution of the Second Congress of the Communist Organisations ofthePeoples oftheEast, w: Soviet Russia...,X. J. Eudin, R. C. North (eds.), s. 164-165 lub „Zizn nacionalnosti", no.47(55), 14 dekabr 1919. 124 Przemówienie na otwarciu II Ogólnorosyjskiego Zjazdu Komunistycznych Organizacji Narodów Wschodu, 22 listopada 1919 r., w: Józef W. Stalin, Dzieła, t. 4, Listopad 1917-1920, Warszawa 1953, s. 290-292. 125 AnArticle in the Official Organ of thePeople's CommissariatofNationalities, w: X. J. Eudin, R. C. North, SouietRussia..., s. 161 lub Paliukaitis, Turkestan i reuoljutsii Vostoka, „Zizn nacionalnosti", no.19(27), 26 maj 1919. 126 W przeszłości kozackie spisy pojawiające się na szczytach Himalajów byty koszmarem sennym Brytyjczyków. Teraz będą to spisy radzieckich muzułmanów-proletariuszy, którzy nadejdą, by ratować swoich braci 68 Początek zmian — deklaracja niepodległości Afganistanu, 1919 Także bolszewicy z Turkiestanu składali oświadczenia co do swojej roli wśród sąsiednich, i nie tylko, narodów. W przyjętej rezolucji głosili między innymi: Przystąpiwszy do partii komunistycznej i Armii Czerwonej, Radziecki Turkiestan stał się szkołą rewolucji dla całego Wschodu. Do nas idą masy rewolucjonistów z sąsiednich krajów, które tutaj przekonują się do partii komunistycznej i przez których, i za pomocą których stosujemy wszystkie środki do rozpowszechniania idei komunizmu na Wschodzie127. Niektórzy bolszewicy starali się podkreślać związek pomiędzy rewolucją proletariacką w Europie z ruchami narodowo-wyzwoleńczymi na Wschodzie. Odwoływano się tutaj do III Międzynarodówki128, jej planów i działalności. Największą aktywność w tej materii wykazali bolszewicy z Turkiestanu, którzy wymogli dołączenie 9. punktu do rezolucji przyjętej przez II Zjazd Organizacji Komunistycznych Ludów Wschodu. Punkt ten głosił, m.in.:... Trzecia Międzynarodówka musi zadeklarować, że ruch narodowo-wyzwoleńczy na Wschodzie i rewolucja socjalna (na Zachodzie) dążą do tego samego celu — zrzucenia jarzma kapitalistów-imperialistów. Trzecia Międzynarodówka musi ogłosić także, żelndie, Egipt, Turcja i inne kraje, które są pod jarzmem imperialistów, uważane są (przez Międzynarodówkę) za suwerenne i niepodległe129. Niezależnie jednak od tego jaką postawę przyjmowała większość bolszewików i ich przywódców wobec ewentualnej rewolucji na Wschodzie, niektórzy z nich dostrzegali znaczenie Wschodu dla tego procesu znacznie wcześniej. W „Zizn Nacionalnosti" we wrześniu 1919 roku pisano: Graniczymy obecnie z Chiwą, Bucharą i Afganistanem. Z Afganistanu droga wiedzie doHindustanu [Indii— aut.], ewentualnego klucza do rewolucji światowej i źródła potęgi brytyjskiej130'. Następne lata przyniosły próby realizacji tej jeszcze nieśmiało, jakby na uboczu, głoszonej idei. w Persji, Indiach i Afganistanie, w: X. J. Eudin, R. C. North, Soviet Russia..., s. 161. 127 Rezolucia konferencii musulmanskich kommunistou Turkestana, „Kommunisticeskij InternacionaT, no. 5, sentjabr 1919. 128 III Międzynarodówka, zwana potocznie Kominternem, została powołana do życia w 1919 roku — 24 stycznia wystosowano z Moskwy zaproszenie do grup lewicowych w Anglii, Irlandii, Francji i Stanach Zjednoczonych, a 4 marca odbył się pierwszy, założycielski, Zjazd Kominternu. W Zjeździe faktyczny udział brało 35 osób, z których większość mieszkała w Rosji Radzieckiej. Część uczestników została wskazana przez Komitet Centralny z różnych mniejszości etnicznych lub obcokrajowców, którzy nigdy nie byli w krajach, które reprezentowali. Niektórzy delegaci reprezentowali nieistniejące partie. (Ch. An-drew, O. Gordijewski, KGB, s. 67) Jedynie 5 delegatów przybyło z zagranicy — z Niemiec, Austrii, Norwegii, Szwecji i Holandii (patrz George F. Kennan, Russia and the West under Lenin and Stalin, Boston, Toronto 1961, s. 159). W trakcie jego trwania sformułowano apel do wszystkich robotników świata o wystąpienie w obronie Rosji Radzieckiej. Problematyka krajów kolonialnyh i zależnych znalazła się całkowicie poza zainteresowaniem uczestników Zjazdu. Zupełnie inaczej miały się sprawy podczas II Zjazdu, kiedy to przyjęto postanowienia co do polityki wobec kolonii i państw zależnych (patrz Leonard Schapiro, The Communist Party of the Soviet Union, New York 1960, s. 196-197). 129 Resolution ofthe Second Congress ofthe Communist Organisations ofthePeoples ofthe East, w: X. J. Eudin, R. C. North, Soviet Russia..., s. 165 lub „Zizn nacionalnosti", no.47(5), 14 dekabr 1919. 130 An Editorial by S. M. Dimanshtein, „Zhizn Natsionalnostei", No.36 (44), September 21, 1919, w: X. J. Eudin, R. C. North, SouietRussia..., s. 161. Rozdział III Trzecia wojna afgańska i jej wpływ na politykę Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej, 1919-1921 Wtedy Amanullah zrzucił maskę fałszywego przyjaciela i okazał się wrogiem1. 1 maja 1919 roku, Saleh Mohammad Khan, głównodowodzący armii afgań-skiej, przybył do Dakki razem z dwiema kompaniami piechoty i dwoma działami. Jako powód przybycia podano inspekcję granicy2. W tym samym czasie Mohammad Nadir Khan dotarł do Chostu, a Abdul Kuddus Khan do Kandaharu3. Te ruchy wojska afganskiego zaniepokoiły władze brytyjskie w Indiach. Niektórzy Brytyjczycy, jak na przykład sir George Roos-Keppel, komisarz Północno-Za-chodniej Prowincji Pogranicznej, byli przekonani o antybrytyjskim charakterze tych działań4. Roos-Keppel, obserwując poczynania nowego emira, analizował sytuację w Afganistanie. Jego zdaniem kształtowała się ona na niekorzyść Amanullaha, gdyż poddani zaczęli oskarżać jego i Ulya Hazrat, jego matkę, o zaaranżowanie zabójstwa Habibullaha. Co więcej, zdaniem G. Roos-Kep-pela w kraju zaczęła szerzyć się przestępczość i wzrosły tendencje odśrodkowe różnych prowincji, czemu zapobiec miała podróż nowego głównodowodzącego po całym kraju. Według Roos-Keppela obawiano się także niepokojów w Indiach5. 3 maja 1919 roku doszło do zatargu pomiędzy oddziałem brytyjskim a afgań-skim. Tego dnia karawana wędrująca do Landi Kotal i osłaniana przez Khyber 1 D. C. Boulger, OurRelations..., s. 57. 2 From the Viceroy to the Secretary of State for India, 2nd May 1919, w. Papers Regarding Hostilities with Afghanistan, 1919, London 1919, Cmd.324, dok. 6. 3 L. W. Adamec, Afghanistan 1900-1923..., s. 111. 4 From the Viceroy to the Secretary of State for India, 2ndMay 1919, w: Papers Regarding..., dok. 6. 5 Telegram from the Chief Commissioner and Agent to the Governor-General in the North-West Frontier Province, Peshawar, to the Secretary to the Govemment of India in the Foreign and Political Department, Simla, lst May 1919, No.1/93443/371/3990. 70 Trzecia wojna afgańska i jej wpływ na politykę Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej... Rifles została zatrzymana przez oddział afgański dowodzony przez Zar Shaha. Zatarg zakończył się bezkrwawo, a karawana udała się w dalszą drogę. Incydent ten zaniepokoił Brytyjczyków, którzy z uwagą śledzili wszystko, co działo się na pograniczu afgańsko-indyjskim. Roos-Keppel, będąc najbliżej terenu incydentu, podejrzewał, iż działanie Zar Shaha nie było przypadkowe, a jego celem było odnowienie dawnego sporu co do granicy afgańsko-indyjskiej. W związku z tym incydentem domagał się od rządu jasnych dyrektyw co do dalszego postępowania — czy ma wysyłać zbrojne eskorty do Tor Khan czy Landi Khana6. Następnego dnia, 4 maja, doszło do pierwszych wrogich działań. Oddziały afgańskie zajęły ujęcie wody po indyjskiej stronie granicy, zaopatrujące Landi Kotal, Bagh i Kafiri Kot. Brytyjczycy odpowiedzieli zamknięciem przełęczy Chajber. Jednocześnie wśród Afgańczyków zaczął krążyć farman (rozporządzenie) podpisany przez Amanullaha. W dokumencie tym emir pisał o niesprawiedliwości Brytyjczyków wobec hinduistów i muzułmanów w Indiach, o ograniczeniu w prawie do posiadania i o pogwałceniu praw człowieka. Część farmami, która najbardziej zaniepokoiła Brytyjczyków, dotyczyła reakcji Afganistanu na wydarzenia w Indiach. Te niepokoje i zamieszki nie ograniczają się tylko do Indii. Mają one także zły wpływ na Afganistan. Jest obowiązkiem waszego króla przestrzec was, byście byli zjednoczeni i gotowi. (...) dałem mu [Saleh Mohammad Khanowi — aut.] pełnię władzy w celu ochrony wschodnich okręgów, (...) wybrałem go, by pilnował granic i informował was o wszystkich rozkazach, zamiarach i planach Królestwa, które służą religii, krajowi i jednoczą nas7. Lord Chelmsford tak zareagował na farman: Chociaż tekst farmanu brzmi tak źle jak to tylko możliwe, nadal pozostaje nadzieja, iż emir nie zdecydował się ostatecznie8. W podobnym duchu wypowiadali się i inni politycy brytyjscy9. Zgodnie z zapowiedzią lord Chelmsford, wicekról Indii, wystosował list do emira. Pisał w nim na temat farmanu, jaki krążył wśród Afgańczyków, szczególnie na pograniczu. Wyrażał także wątpliwości co do autentyczności tego dokumentu, oskarżając bliżej niesprecyzowanych wrogów Afganistanu i Amanullaha o podrobienie farmanui0. Nawiązał także do pierwszego listu Amanullaha do wicekróla Indii, w którym emir pisał o przyjaźni i współpracy. Powołując się na 6 Telegram from the Chief Commissioner and Agent to the Governor-General in the North-West Frontier Province, Peshawar, to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, 3rd May 1919, F.0.371, No.3/93443/371/3990. 7 Telegram from the Chief Commissioner and Agent to the Governor-General in the North-West Frontier Province, Peshawar, to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Departmant, Simla, 4th May 1919, F.0.371, No.5/93443/371/399. 8 Telegram from the Viceroy, Foreign and Political Department, Simla, to His Majesty's Secretary of State for India, London, 4th May 1919, F.0.371, No.7/93443/371/3990. 9 Telegram from the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, to the Chief Commissioner and Agent to the Governor-General in the N. W. F. P., Peshawar, 4th May, 1919 F.0.371, No.8/93443/371/399. 10 Telegram from the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, to the Political Agent, Khyber, 4th May 1919, F.0.371, No.9/93443/371/3990. Trzecia wojna afgańska i jej wpływ na politykę Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej... 71 te zapewnienia lord Chelmsford zwróci! się do Amanullaha: Proszę cię o natychmiastowe wydanie rozkazu aresztowania Zar Shaha i poinformowanie ludzi mieszkających wzdłuż wspólnej granicy, że farman jest sfałszowany. (...) Wierzę, że podzielasz moją opinię, iż sytuacja jest zbyt poważna, by zwlekać z podjęciem działań..}1. Na odpowiedź na swój list wicekról musiał czekać do połowy maja. W liście z 10 maja Amanullah dał do zrozumienia, że może to nie on jest autorem dokumentu. Emir wytykał wicekrólowi, iż jego kraj nie jest traktowany przez Wielką Brytanię z szacunkiem, na jaki zasługuje. Na dodatek Amanullah całą winą za zaistniały konflikt obarczył stronę brytyjską, która wykazywała zamiar przestrzegania wcześniejszych traktatów, a które zdaniem Amanullaha miały charakter tyrańskich12. List Amanullaha został przez Brytyjczyków scharakteryzowany jako „bardzo niejasny"13. Zanim nadeszła odpowiedź Amanullaha, w Kabulu odbył się Durbar, na którym emir zwrócił się do obecnych: Pytam was, czy jesteście gotowi na świętą wojnę? feżeli tak, bądźcie gotowi! Nadszedł czas!14 Jednocześnie zfarmanem podpisanym przez Amanullaha pojawiły się ulotki, które donosiły o wznowieniu wojny przez Niemcy oraz o powstaniu (rozwijającym się z powodzeniem) w Egipcie i Indiach. Ulotki kończyły się wezwaniem: ... zdruzgotani niech będą Anglicy, zdruzgotani niech będą tyrani15. Brytyjczycy zaczęli obawiać się kłopotów, jakie poczynania i deklaracje emira mogły spowodować. Starano się powstrzymać rozpowszechnianie wieści o poczynaniach Amanullaha, szczególnie w Beludżystanie16. W tym celu starano się zablokować przepływ poczty i ludzi przez granicę, a także zwiększyć liczbę personelu władającego lokalnymi językami, m.in. urdu, hindu, sindhi i innymi, jak też oficerów nadzorujących17. 1' Telegram from the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, to the Political Agent, Khyber, 4th May 1919, F.0.371, No.9/93443/371/3990. Autentyczność farman u potwierdził Roos-Keppel. Patrz Telegram from the Viceroy to Secretary of State for India, 6th May, 1919, w: Papers Regarding..., dok. 10. 12 Telegram from the Chief Commissioner and Agent to the Governor-General in the North-West Frontier Province, Peshawar, to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, 17th May 1919, F.0.371, No.203/96666/371/3990. " Telegram from His Excellency the Viceroy, Foreign and Political Department, Simla, to His Majesty's Secretary of State for India, London, 17th May 1919, F.0.371, No.214/96666/371/3990. 14 Telegram from the Chief Commissioner and Agent to the Governor-General in the North-West Frontier Province, Peshawar, to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, 4th May 1919, F.0.371, No. 12/93443/371/3990. 15 N. A. I., For. Sec, Nos. 1-200B, August, 1919, Appendk to Notes, Intercepted or Captured Documents, No.19, cyt. za: L. W. Adamec, Afghanistan, 1900-1923..., s. 112. 16 Telegram from the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, to the Agent to the Governor-General and Chief Commissioner in Baluchistan, Ouetta, 7th May 1919, F.0.371, No.50/93443/371/3990; Telegram from the Agent to the Governor-General and Chief Commissioner in Baluchistan, Quetta, to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, 7th May 1919, F.0.371, No.56/93443/371/3990. 17 Telegram from the Agent to the Governor-General and Chief Commissioner in Baluchistan, Quetta, to 72 Trzecia wojna afgańska i jej wpływ na politykę Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej... Szukano także sposobu na załagodzenie napiętej sytuacji poprzez ewentualne zaangażowanie w mediację... Turcji. Proponuje się (...) by rząd Jego Królewskiej Mości zwrócił się do sułtana tureckiego, który wobec obecnego stanu rzeczy na pograniczu i w Indiach ma doskonałą okazję, by okazać swoją życzliwość poprzez zakazanie dżihadu i zdezawuowanie tych, przez których może być on ogłoszony18. Już po wybuchu konfliktu, Brytyjczycy podjęli kroki, które miały odciągnąć Afgańczyków od Amanullaha i skłonić ich do zaprzestania walki. Najlepszym przykładem takiej polityki był list wicekróla Indii lorda Chelmsforda skierowany do Afgańczyków, opublikowany w języku pasztu i perskim. W liście tym zostały zastosowane zwroty typowe dla proklamacji wydawanych przez emira, jak na przykład: O odważny i prawy łudzie Afganistanu19, a także odwołania do Koranu i religii. Chelmsford nawiązywał również do dobrych stosunków afgańsko-bry-tyjskich za czasów rządów Abdur Rahman Khana i Habibullaha, przedstawiając je jako przykład wzorowy i godny naśladowania. Wicekról w odezwie do Afgańczyków zrzucał winę za wywołanie konfliktu na młody wiek Amanullaha20. Jednocześnie Chelmsford zasugerował, jaki władca Afganistanu byłby najmilszy sercom brytyjskich polityków. Jawił się on jako mądry emir, tak dbający o dobrobyt swojego kraju, a przy tym przyjaźnie nastawiony do Wielkiej Brytanii, jak świętej pamięci Abdur Rahman Khan i Habibullah21. Znamienną rzeczą było to, iż wicekról pisał „emir" nie wymieniając żadnego imienia. Wydaje się, że lord Chelmsford był zwolennikiem pojawienia się jakiegoś nowego władcy na tronie w Kabulu. Takie stanowisko potwierdza fragment z telegramu wicekróla: Kiedy dojdzie do upadku Amanullaha (...), są duże szanse, że Afgańczycy wyrzekną się go. Otworzy to drogę przed nowym emirem, z którym nie będziemy mieli kłopotów22. Czyżby w swojej odezwie do Afgańczyków wicekról Chelmsford sugerował odsunięcie Amanullaha od władzy i usunięcie go ze sceny politycznej? Motyw zmiany władcy w Kabulu pojawił się także i u innych polityków brytyjskich. Na posiedzeniu Izby Gmin, 16 lipca 1919 roku Commander-Viscount Curzon zadał pytanie sekretarzowi ds. Indii:... czy jest zamiarem pozwolenie, by obecny władca Afganistanu utrzymał się na tronie wobec niesprowokowanego ataku na brytyjskie the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, 9th May 1919, F.0.371, No.98/93443/371/3990. 18 Telegram from the Chief Secretary to the Government of the Punjab, Lahore, to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, 6th May 1919, F.0.371, No.34/93443/371/3990. Brytyjczycy ocenili ogłoszenie dżihadu jako zabieg propagandowy: G. pisze do Blanche, że zbliżają się kłopoty z muzułmanami, emir Afganistanu ogłosił dżihad (świętą wojnę), mając nadzieję, jak Perykles przed nim, na zyskanie popularności w: End oj an Era..., London 1986, s. 264. 19 From the Foreign Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, to the Chief Secretary to the Government of Madras, 13th May 1919, F.0.371, No.143/96666/371/3990. 20 Tamże. 21 From the Foreign Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department to the Chief Secretary to the Government of Madras, 13th May 1919, F.0.371, No.143/96666/371/3990. 22 Telegram from the Viceroy, Foreign and Political Department, Simla, to His Majesty's Secretary of State for India, London 21st May 1919, F.0.371, No.253/96666/371/3990. Trzecia wojna afgańska i jej wpływ na politykę Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej. 73 terytorium? Odpowiedzi udzielił mu Montagu, sekretarz ds. Indii: ... nie jest obecnie naszym zamiarem wyrażanie opinii na temat tego, kto powinien w przyszłości zasiadać na afgańskim tronie2*. 5 maja rząd Indii wstrzymał demobilizację oddziałów i powołał wszystkich brytyjskich oficerów Armii Indii. Oczekiwano, że działania te skłonią stronę afgańska do wycofania się bez walki z zajętych terenów. Nadzieje te spełzły na niczym, gdyż 6 maja Afgańczycy wzmocnili siły okupujące Bagh do trzech regimentów oraz zajęli Tor Trappar i Spinatsuka. 8 maja nadeszły kolejne oddziały i Afgańczycy zajęli Ashraf Khel. Następnego dnia zostali wyparci przez Brytyjczyków i zajęli pozycje niedaleko Khar Gali. Brytyjczycy zaczęli bombardowanie Loe Dakka. Były to pierwsze działania tzw. III wojny afgańsko-brytyjskiej24. Właściwie trudno powiedzieć, kiedy się ona zaczęła. Podjęcie działań zbrojnych było następstwem poczynań obu stron. Kwestia formalnego wypowiedzenia wojny zajmowała uwagę polityków brytyjskich tak w Londynie, jak i w Simli. Znalazło to oddźwięk w listach kursujących między Wielką Brytanią i Indiami25. Jedyna pewna informacja, jaką mógł przekazać wicekról Indii do Londynu, brzmiała: Wiemy, że taka deklaracja wisiała w Peszawarze 11 maja, ale została zerwana, zanim zdążyliśmy ją zabrać26. Wojna ta z wielu powodów została zapomniana przez historiografię. Jak do tej pory zostały jej poświęcone jedynie dwie prace — A. Ch. Babachodzaev, Vojna Afganistana za nezavisimost v 1919g i Edgar 0'Ballance, Afghan Wars, 1839--1992. What Britain Gave Up and the Soviet Union Lost21. Należy tutaj wspomnieć o pracach mających charakter źródłowy. Jedną jest Afghanistan 1919. An Account ofOperations in the Third Afghan War28 autorstwa G. N. Moleswortha, drugą Third Afghan War, 1919. Official Account (Kalkutta 1926). Ta ostatnia praca ze względu na oficjalny charakter sprawiała wrażenie „laurki" poświęconej działaniom wojsk brytyjskich w czasie tej wojny29. Oczywiście w większo- 23 The Parliamentary Debates: Official Report, Fifth Series — volume 118, House of Commons, Seventh volume of Session 1919, 14thjuly to lst August, 1919, London 1919, s. 350. 24 Konflikt ten rozpoczął się niejako poza rządem w Londynie, który zostai postawiony wobec faktów dokonanych. Przyniosłem dzisiaj rano [sir Henry Wilson — aut.] do Winstona [Winston Churchill — aut.] tę wiadomość, a on powiedział, że właśnie napisał w tej sprawie do LG [Lloyd George — aut.] wskazując, iż wojna z Afganistanem zaczęła się bez przedłożenia sprawy Gabinetowi..., w: Winston S. Churchill. Companion, t. IV, part 1, January 1917—fune 1919, Boston 1978, s. 662. 25 Telegram from His Majesty's Secretary of State for India, London, to the Viceroy, Army Department, Simla, 17th May 1919, F.0.371, No.248/96666/371/3990. 26 Telegram from the Viceroy, Foreign and Political Department, Simla, to His Mąjesty's Secretary of State for India, London, 21st May 1919, F.0.371, No.253/96666/371/3990. 27 A. Ch. Babachodzaev, Vojna Afganistana za nezauisimost v 1919g., Moskva 1960; Edgar 0'Ballance, Afghan Wars, 1839-1992. What Britain Gave Up and the Souiet Union Lost, London, New York 1993. 28 Autor książki był wojskowym, służył jako adiutant 2. batalionu The Somerset Light Mantry i brał udział w III wojnie afgańskiej. 25 G. N. Molesworth, Afghanistan 1919..., s. V. 74 Trzecia wojna afgańska ijejwpiyw na politykę Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej... ści prac dotyczących historii Afganistanu znajdujemy wzmianki o tej wojnie30. Jednak porównując bogactwo literatury, wspomnień i opracowań poświęconych I i II wojnie afgańskiej, można stwierdzić, iż ilość publikacji dotyczących III wojny afgańskiej jest bardzo skromna. Dlaczego tak się stało? Jak się wydaje, przyczyn należy szukać w okolicznościach zewnętrznych. III wojna afgańska toczyła się tuż po zakończeniu I wojny światowej — wojny totalnej, która dotknęła wiele narodów, była wstrząsem dla ludzkości i przytłoczyła inne konflikty mające miejsce w tym czasie. Jeżeli jednak weźmie się pod uwagę wielkość zaangażowanych po stronie brytyjskiej sił31, to okaże się, iż nie była to wcale tak „mała" wojna. Także poniesione przez Brytyjczyków straty trzeba uznać za znaczne, zważywszy że konflikt ten trwał zaledwie około dwóch miesięcy. Szacuje się je na: 236 zabitych, 615 rannych, 566 zmarłych na cholerę i 334 zmarłych na skutek innych chorób i wypadków. W sumie, po stronie brytyjskiej poszkodowanych było 1751 osób32. Społeczeństwo brytyjskie, zmęczone doświadczeniami I wojny światowej, zajęło wobec tej wojny stanowisko dość niechętne. Dla brytyjskiej opinii publicznej, po szoku bitew nad Marną i Sommą, użyciu gazów bojowych i innych okropnościach I wojny światowej, kolejna wojna była czymś nie do pomyślenia. Świadomość zbiorowa odsuwała od siebie taką możliwość, spychając ją na margines, tłumacząc sobie, iż wojna z Afganistanem to „prywatna" wojna prowadzona przez rząd Indii i to gdzieś w zapadłej części 30 Należy tu przede wszystkim wymienić V. G. Korgun, Avganistan v 20-30-e gody XXv. Stronicy politiceskoj istorii, Moskva 1979 oraz niezwykłą, choć mało znaną pracę, która nie dotycząc bezpośrednio III wojny afgańsko-brytyjskiej, jest jej pokłosiem. Chodzi o publikację autorstwa pułkownika J. P. Vil-liers-Stuarta, zatytułowaną Letters ofa once Punjab FrontierForce Officer to His Nephew, Gwing His Ideas on Fighting on theNorth West Frontier and in Afghanistan, London 1925. 31 Brytyjski rząd Indii zmobilizował dla potrzeb III wojny afgańskiej 750 tysięcy żołnierzy brytyjskich i hinduskich oraz 450 tysięcy zwierząt — konii, wielbłądów, osłów i mułów. Dane dotyczące liczebności armii brytyjskiej budzą wątpliwości — na przykład, zdaniem A. Gurevica, liczyła ona 340 tysięcy. (A. Gurevic, Afganistan, Moskva 1930, s. 16.) Strona brytyjska otrzymała także pomoc od Nepalu. Kiedy zaczęły się walki poprosiłem premiera Nepalu o kontyngent, a ten szybko się zgodził, mimo kłopotów z transportem oddziałów ze względu na panujące upały. W Indiach podjęto przygotowania do przyjęcia żołnierzy. Oddziałom będzie towarzyszyć dwóch generałów armii nepalskiej. From Viceroy, Foreign Department, 4th June 1919, F.0.371, No.84633/371/3990. Jeżeli chodzi o liczebność sił afgańskich, to jest ona trudna do określenia. Wynika to z charakteru ówczesnej armii afgańskiej — obok regularnych, umundurowanych oddziałów otrzymujących żołd znaczną część stanowiło nieregularne „pospolite ruszenie" poszczególnych plemion — lashkars. Według „The Times", armia afgańska w całości liczyła 1 000 000, North-West Frontier Problem. Solution Suggested, „The Times", May 30, 1921, s. 9. P. Sykes szacuje liczebność armii afgańskiej na 38 tysięcy piechoty, 8 tysięcy kawalerii i 4 tysiące artylerzystów. Jak się wydaje, szacunki te dotyczą tylko i wyłącznie regularnej armii afgańskiej (P. Sykes, A History of Afghanistan, t. II, s. 272). Osobną pozycję w kalkulacjach, jeżeli chodzi o siły afgańskie, stanowiły plemiona pogranicza. W razie potrzeby plemiona Wazirów, Afridów, Maszudów, Mohmandów i innych, mogą wystawić do 200 000 bojowników, uzbrojonych po zęby. Fiodor F. Raskolnikov,./ł/<7an/sfan..., s. 28. Według L. Gordon-Polonskiej, regularna armia afgańska Uczyła 40 tysięcy piechoty i kawalerii, natomiast możliwości mobilizacyjne plemion ocenia na 200 tysięcy, patrz: L. R. Gordon-Polonskąja, Vojna Afgani-stana za nezauisimost i ucastie v nej pogranicnych pustunskich plemen (1919-1921gg.), w: Nezavisimyj Afganistan. 40 let nezauisimosti. Sbornik statej, Moskva 1958, s. 254. 32 G. N. Molesworth, Afghanistan 1919..., s. VI-VII. Trzecia wojna afgańska i jej wpływ na politykę Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej... 75 świata. Jednocześnie wszelkie kłopoty związane z Afganistanem od razu przywodziły na pamięć brytyjskie doświadczenia z czasów I wojny afgańskiej. Przykładem może być tutaj artykuł w „The Times", który ukazał się jeszcze w okresie walki o władzę po śmierci Habibullaha. Pisano: Nasze przykre doświadczenia pierwszej wojny afgańskiej 70 lat temu, która pociągnęła za sobą straty w ludziach i w gospodarce oraz zakończyła się jednym z największych ciosów dla naszego prestiżu na Wschodzie, uczą nas o niebezpieczeństwie i beznadziejności polityki popierania pretensji jednego z rywali do kabulskiego tronu33. Także politycy brytyjscy zajęli wobec konfliktu z Afganistanem stanowisko nieprzychylne. Ten niespodziewany wybuch wojny pokrzyżował w pewnym stopniu brytyjskie plany w polityce zagranicznej i imperialnej. Po zakończeniu I wojny światowej Brytyjczycy nie planowali udziału w konfliktach zbrojnych przez najbliższe 10 lat34. Głównymi celami ich polityki stało się ustanowienie poprzez konferencję pokojową porządku światowego, odbudowa gospodarki, rozwiązanie niektórych problemów, które pojawiły się w Imperium w efekcie I wojny światowej, a przede wszystkim demobilizacja ogromnej armii. Nieoczekiwana wojna z Afganistanem wprawdzie nie stanowiła przewrotu w brytyjskich planach, ale przynajmniej częściowo wymusiła ich zmianę i odsłoniła wiele problemów, wobec których brytyjscy politycy musieli zająć stanowisko. Dlaczego właściwie doszło do wybuchu III wojny afgańsko-brytyjskiej? Na pewno nie spowodował jej jeden, odizolowany, powód. Na wybuch tego konfliktu złożyło się kilka czynników tak zewnętrznych, jak i wewnętrznych. Z przyczyn zewnętrznych niewątpliwie należy wymienić upadek i dezintegrację Imperium Rosyjskiego, uznanie przez Niemcy, Turcję i Rosję Radziecką niepodległości Afganistanu w traktacie brzeskim35. Zapewne ogromny wpływ na postawę Afgańczyków wywarły informacje na temat rozprzestrzeniających się niepokojów społecznych i politycznych tak w Egipcie, jak i w Indiach. Hinduscy działacze niepodległościowi występowali przeciwko wykorzystywaniu indyjskich oddziałów i pieniędzy dla brytyjskich celów36. Początek działań zbrojnych zbiegł się, poza niepokojami w Indiach, także z epidemią grypy, która spowodowała około 6 milionów zgonów. Nie bez znaczenia był tu fakt nieobecności w Indiach około pół miliona żołnierzy z Armii Indii, którzy przebywali w Mezopotamii. Natomiast ci żołnierze, którzy już wrócili do kraju, byli wyczerpani fizycznie i psychicznie i niechętnie, jeżeli nie wrogo, nastawieni wobec wszelkich wojen37. Innym czynnikiem, którego nie należy lekceważyć, była pogoda—wojna zaczęła się na początku maja. W tym miesiącu w Indiach i Afganistanie zaczyna się pora gorąca. Wysoka temperatura, szczególnie w górach na pograniczu indyjsko-af- 35 TheAfghan Usurpation. GreatBritain and the New Ruler; „The Times", February 28,1919, s. 10. 34 J. R. Ferris, The Evolution..., s. 17-18. 35 V. Gregorian, The Emergence..., s. 229. 36 B. A. Mirza, Congress AgainstImperialism, „The Modern Review", January-June 1927, s. 559. 37 L. B. Poullada, Reform andRebellion..., s. 238. 76 Trzecia wojna afgańska i jej wpływ napolitykę Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej... gańskim, utrudniała znacznie działania zbrojne. Mołesworth wielokrotnie wspominał o dokuczliwym upale, braku cienia (skaliste góry, teren bezdrzewny) i niedostatkach w zaopatrzeniu w wodę dla ludzi i zwierząt. Brak wody zdatnej do picia i nie najlepsze warunki sanitarne spowodowały w końcu wybuch epidemii cholery, która poczyniła znaczne spustoszenie w szeregach brytyjskich. Jednocześnie społeczeństwo brytyjskie i armia domagały się demobilizacji i redukcji wydatków na cele imperialne. Dla Afgańczyków, podobnie jak i dla innych narodów azjatyckich, oznaczało to upadek dotychczasowego systemu, wykreowanego przez Wielką Brytanię. W odczuciu narodów zależnych... siły sprzymierzone zaakceptowały koncepcję samookreśłania i zaniechania aneksji, lansowaną przez prezydenta Wilsona i Rosję38. Co się tyczy czynników wewnętrznych, które doprowadziły do wybuchu III wojny afgańskiej, to większość autorów uważa, iż wojna mogła służyć umocnieniu władzy Amanullaha39. Emir miał szukać sposobu odwrócenia uwagi swoich poddanych od sprawy zabójstwa Habibullaha, odpowiedzialnością za które zaczęto obarczać jego samego. Pewną oznaką rozwijającego się niezadowolenia w kraju może być fakt, że 25 kwietnia 1919 rokuZTzurta40 była czytana bez imienia Amanullaha. Wobec zbierających się chmur, Amanullah postanowił ogłosić dżihad i odwrócić uwagę poddanych w stronę odwiecznego nieprzyjaciela — Brytyjczyków. Miał w tej materii zadanie ułatwione przez działanie samych Brytyjczyków, którzy urządzili w Amritsarze masakrę swoich hinduskich poddanych41. Wydaje się jednak, iż nie należy lekceważyć i pomijać także i innego czynnika, jakim była sama osoba Amanullaha i jego antybrytyjskość. Tę niechęć wobec Brytyjczyków emir mógł wyssać z mlekiem matki — odziedziczyć po przodkach z rodu Barakzai, którzy z poświęceniem walczyli w dwóch wojnach afgańsko-brytyjskich, ponosząc znaczne straty. Doświadczenia te niewątpliwie wpłynęły na ukształtowanie jego charakteru i poglądów politycznych42. Niewątpliwie nie bez wpływu na postawę polityczną emira, przynajmniej w pierwszych latach rządów, był jego teść Mahmud Tarzi. Mahmud Tarzi, zwany „ojcem afgańskiego dziennikarstwa", prezentował postawę niechętną (a w pewnym okresie wrogą) wobec Wielkiej Brytanii43. 38 Arnold J. Toynbee, Suniey of International Affairs, 1920-1923, London, Oxford 1925, s. 377-378; Harold Nicolson, Curzon: The Last Phase, 1919-1925. A Study in Post-War Diplomacy, London 1937, s. 159. " A. Sareen, India and Afghanistan..., s. 105-106; L. W. Adamec, Afghanistan 1900-1923..., s. 109; V. Gregorian, The Emergence..., s. 229. 40 Modlitwa czytana każdego piątku w meczecie. 41 P. M. Sykes, A History of Afghanistan, t. II, s. 268-269. 42 L. B. Poullada, Reform andRebellion..., s. 39. 43 May Schinasi w swojej niezwykle interesującej pracy charakteryzuje postawę polityczną Tarziego wobec Wielkiej Brytanii w następujący sposób: Chociaż stosunek Tarziego wobec Wielkiej Brytanii i relacji angielsko-afganskich pozostawał niezmiennie wrogi, (...) ale nie zawsze był taki sam. Na początku był umiarkowany, prawie przyjazny, jak wskazują uwagi zawarte w ^A Criticismfull ofwisdom" („Krytyka pełna mądrości"), wystosowanym przez emira Habibullaha do Wielkiej Brytanii, a dotyczącym polityki wobec Trzecia wojna afgańska i jej wpływ na politykę Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej... 77 Wydaje się, iż biorąc pod uwagę charakter i przekonania Amanullaha wewnętrznej przyczyny wybuchu III wojny afgańskiej należy szukać raczej w jego polityce i celach, a nie we wzroście niechęci wobec nowego emira. Potwierdzeniem tej tezy mogą być takie fakty, jak pierwsze kroki Amanullaha — zamanifestowanie niepodległości Afganistanu w Uście do wicekróla i ogłoszenie niepodległości kraju 13 kwietnia 1919 roku. Inne fakty mogą także świadczyć o tym, że Amanullah szykował się do wojny z Brytyjczykami. Jednym z przykładów może być list Mahmuda Tarziego jako komisarza spraw zagranicznych, w którym pisał o konieczności pozyskania zarówno hinduistów, jak i muzułmanów, likwidacji sporów miedzy nimi44. Innym przykładem wzmożonej aktywności ze strony afgańskiej może być zbieranie informacji na temat sytuacji w różnych prowincjach indyjskich45. Gromadzone informacje dotyczyły nie tylko szeroko rozumianej sytuacji w Indiach, ale także bardziej „drobiazgowych" spraw, jak na przykład liczebność garnizonów, odległości pomiędzy posterunkami a strategicznymi obiektami, takimi jak mosty, nastroje wśród poszczególnych plemion i wodzów plemiennych i tym podobne46. U niektórych autorów pojawia się wątek udziału doradców rosyjskich (bolszewickich)47 w wybuchu III wojny afgańskiej. Na przykład P. M. Sykes pisał: ... są dowody, że do pewnego stopnia Amanullah pozostawał pod wpływem rosyjskich radiS. L. V. S. Blacker oskarża wręcz Rosję Radziecką o organizację III wojny afgańskiej49. Wydaje się jednak, iż jest to przesada i przeniesienie pewnych wydarzeń mających miejsce po III wojnie afgańskiej na okres ją poprzedzający. Zapewne idee te pojawiły się między innymi pod wpływem takich oświadczeń jak wystąpienie Edwina Samuela Montagu w Izbie Gmin. Uważał on, że jedną z przyczyn wybuchu wojny była działalność bolszewickich emisariuszy50. W okresie poprzedzającym wybuch tego konfliktu w Afganistanie w otoczeniu Amanullaha nie było przedstawicieli ani emisariuszy bolszewickich — nie miał więc kto wpływać na działania emira. Przebywający w Afganistanie Rosjanie muzułmanów. Kilka miesięcy przed zakończeniem I wojny światowej po przyjaźni nie został ani ślad. May Schinasi, Afghanistan at theBeginning ofthe Twentieth Century. Nationalism andjoumalism inAfghanistan. A Study ofSeraj-ul-Akhbar (1911-1918), Naples 1979, s. 170. Jest to niezwykle interesująca publikacja, poświęcona życiu Tarziego i jego poglądom politycznym. 44 Letter from Mahmud Beg Tarzi, Afghan Commissary for Foreign Affairs, to Envoy Abdur Rahman Khan, 29th April 1919, F.0.371, No.12/98423/371/3990. 45 Extract from a confidential demi-official letter from the Commissioner of Police, Bombay, No.02753--P-532, lOth May 1919, F.0.371, No.26/98423/371/3990. 46 Letter from the Lieutenant-Colonel Sir George Roos-Keppel, Chief Commissioner and Agent to the Governor-General in the North-West Frontier Province to the Foreign Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, 16th May 1919, F.0.371, No.41/98423/371/3990 47 P. Sykes użył terminu „Russian advice", co uniemożliwia identyfikację, czy chodzi o bolszewików, czy o uciekinierów z Rosji po rewolucji październikowej. Jednak biorąc pod uwagę inne stwierdzenia tego autora należy przypuszczać, iż chodzi mu o bolszewików. 48 P. M. Sykes, A History of Afghanistan, t. II, s. 269. 49 L. V. S. Blacker, On Secret Patrol in High Asia, London 1940, s. 86. 50 House ofCommons. The Position in India. Mr. Montagu 's Statement. The War with Afghanistan. Influence of Bolshevism, „The Times", May 23, 1919, s. 16. 78 Trzecia wojna afgańska i jej wpływ na politykę Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej... mieli głowy zaprzątnięte zupełnie innymi problemami niż wpływanie na emira czy intrygowanie przeciwko Wielkiej Brytanii. R. T. Stewart wspomina w swojej pracy o niejakim Hoseinie, muzułmaninie z radzieckiego Turkiestanu, który brał udział w ceremonii pogrzebowej Habibullaha i został przez Amanullaha przedstawiony jako reprezentant Rosji51. Wydaje się jednak, iż Amanullah posłużył się tą postacią w celach propagandowych, a faktycznie nie miała ona nic wspólnego z reprezentowaniem Rosji Radzieckiej w Afganistanie. Przebieg działań zbrojnych w III wojnie afgańskiej nie zostanie tutaj przedstawiony, gdyż nie jest on związany z tematem niniejszej pracy. Zostanie natomiast zaprezentowanych kilka problemów i mitów związanych z tym konfliktem. Jednym z takich problemów jest charakter tej wojny — wyraźnie odmienny od wcześniejszych konfliktów afgańsko-brytyjskich. W obu poprzednich wojnach to Brytyjczycy podejmowali akcję zbrojną wobec Afganistanu, by zapobiec dostaniu się tego kraju pod wpływy rosyjskie. III wojna afgańska była pierwszym konfliktem, w którym Wielka Brytania walczyła o utrzymanie Afganistanu pod swoja kontrolą i w systemie obronnym Indii. Kwestie zagrożenia ze strony bolszewików raczej nie wchodziły w grę. Ze strony afgańskiej była to wojna o uznanie niepodległości (czasami nazywana jest wojną o niepodległość), a ze strony brytyjskiej o utrzymanie zwierzchności i kontroli nad krajem sąsiadującym z Indiami i zachowanie jego dotychczasowej zależności. Konflikt ten stworzył nową jakość w stosunkach afgańsko-brytyjskich. Jednym z mitów związanych z tą wojną jest przedstawianie jej jako walki Dawida z Goliatem. Niewątpliwie porównanie to jest słuszne, ale nie we wszystkich aspektach. Przede wszystkim jest ono przesadzone, jeżeli chodzi o kwestię uzbrojenia obu stron — armię afgańska przedstawiano jako przestarzałą, zacofaną i prymitywną, przeciwstawiając jej nowoczesną armię brytyjską. Armii afgańskiej brakuje doświadczenia wprowadzeniu nowoczesnych działań zbrojnych. Nasza kolumna transportowa i siły powietrzne będą bardzo skuteczne, jeżeli dojdzie do poważnych działań. Kolumna zapewnia nam nadzwyczajną mobilność i ogranicza konieczność długich marszów — co jest bardzo ważne ze względu na upały. Samołoty są nie do przecenienia jako zwiad (...) i (...) do przeprowadzania nalotów z dużą skutecznością52. Nie była to do końca prawda. Jeżeli chodzi o armię brytyjską w Indiach, to nie przedstawiała ona pełnej siły bojowej ani pod względem liczebności, ani morale żołnierzy. W Armii Indii (...) wiele oddziałów było pełnych na wpółwyszkolonych rekrutów. Generalnie, morale było niskie. Każdy obawiał się wojny i chciał wrócić do domu tak szybko jak to tylko możliwe53. Zdarzały się przypadki niewykonywania rozkazów. Żołnierze z wielu formacji, jak na przykład z Heavy Motor Transport Companies, wyrażali głośno swoje 51 R. T. Stewart, Fire in..., s. 95. 52 Ąfghan Frontier Conflict; Modern Weapons in the Khyber; Hill Warfare Transformed, „The Times", May 19, 1919, s. 12. 53 G. N. Molesworth, Afghanistan 1919..., s. 25, 58. Trzecia wojna afgańska i jej wpływ na politykę Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej... 79 niezadowolenie, argumentując, iż poszli na wojnę walczyć z Niemcami, a jeżeli Indie chcą prowadzić wojnę z Afganistanem, to jest to ich sprawa54. Dochodziło niemal do buntów wśród żołnierzy brytyjskich, którzy odmawiali dalszego marszu na zachód. Na ile zjawisko to było znaczące może świadczyć fakt, że jedna z brygad zyskała miano „bolszewickiej brygady 0'Dowda"55. Niechętny stosunek żołnierzy brytyjskich do tej wojny przejawiał się także w zaniedbywaniu obowiązków... później odkryliśmy, że jeden z punktów sygnalizacyjnych zakończył „urzędowanie" zgodnie z pokojowym regulaminem o 18.30 i zaczął o 6.30 dnia następnego. Na stole, przyciśnięty kamieniem, leżał stos niewysłanych depesz56. A odnośnie do tak zachwalanego przez „The Times" lotnictwa, sprawa nie przedstawiała się lepiej. Molesworth, naoczny świadek wydarzeń, tak pisał o brytyjskim lotnictwie i jego osiągnięciach: RAF było wyposażone głównie w przestarzałe i zużyte samoloty BE.2C... . Miały one tak słabe silniki, że nie mogły przelecieć nad masywem Chajberu i musiały lataćdolinami. W efekcie piloci zdobyli nowe doświadczenie — byli ostrzeliwani z góry przez Afgańczyków znajdujących się powyżej nich. (...) 24 maja, (...) bombowiec Handley-Page poleciał, by zbombardować Kabul. Wystartował z Risalpur i tylko dzięki sprzyjającemu wiatrowi zdołał przelecieć nad masywem Chajberu. Z powrotem, dzięki zmianie kierunku, wiatr dosłownie dowiałgo do domu57. Zdarzały się także przypadki bombardowania przez lotnictwo brytyjskie własnych żołnierzy, co pociągało za sobą straty w ludziach58. W trakcie działań zbrojnych okazało się, iż strona brytyjska była do nich kompletnie nieprzygotowana od strony logistycznej. Wydaje się to paradoksalne, jeżeli weźmie się pod uwagę przeczulenie Brytyjczyków na punkcie bezpieczeństwa Indii. Z jednej strony uważali, że nad bezpieczeństwem Indii czuwają takie placówki jak Kair, Kapsztad i Singapur59, a z drugiej, szwankowało przygotowanie w bezpośrednim sąsiedztwie. Jednym z przykładów sytuacji może być historia z mapą, opisana przez Moleswortha: Mapa była wydrukowana w kwietniu 1907 roku i od tamtego czasu nikt jej nie korygował. Na dole widniał napis „Naczelny kartograf nie ponosi odpowiedzialności za dokładność nazw wsi i miejsc... lub przebieg dróg na tej mapie, gdyż informacje na ten temat pochodzą od naczelnego kwatermistrza, a nie z aktualnych pomiarów"60. Nie najlepiej przedstawiało się także zaopatrzenie w żywność. Przez długie okresy żołnierze byli pozbawieni świeżego mięsa, chleba i jarzyn. Zmuszało ich to do żywienia się puszkowaną baraniną, wyprodukowaną w Australii, i sucharami. Ta mało urozmaicona dieta powodowała kłopoty żołądkowe. 54 Tamże, s. 79-80, 87. 55 G. N. Molesworth, Afghanistan 1919..., s. 79-80; Edgar 0'Ballance, Afghan Wars..., s. 56-57. 56 G. N. Molesworth, Afghanistan 1919..., s. 71. 57 Tamże, s. 54, 78-79. 58 Zdarzenie to miało miejsce 27 maja 1919 roku, kolo fortu Spin Baldak. G. N. Molesworth, Afghanistan 1919..., s. 149. 59 P. Darby, Threefaces. .., s. 25. 60 G. N. Molesworth, Afghanistan 1919..., s. 39-40. 80 Trzecia wojna afgańska i jej wpływ na politykę Wielkiej Brytanii i Rosji 1 W konflikcie tym Dawid prezentował się trochę lepiej niż się je61. Na pewno, summa summarum, armia brytyjska była dużo i lepiej wyszkolona — przynajmniej żołnierze-weterani — niż ale tej drugiej należy się „rehabilitacja" wobec utartych schema biorący bezpośredni udział w walkach, jako wojskowy oddaje armii afgańskiej. Armia regularna nie przedstawiała zbytniej gdyż była źle wyszkolona, źle dowodzona i słabo opłacam uzbrojenia regularnych jednostek była przestarzała i to zaró o broń strzelecką, jak i artylerię. Znacznie lepiej przedstawiały się ne, które były dobrze uzbrojone i odznaczały się wysokimi wć Wielkość ich, na froncie chajberskim, Molesworth szacował na Nowoczesna broń, szczególnie strzelecka, trafiła do Afganistan ny światowej. Jej zakupu dokonywano raczej nieoficjalnie, a] ilości na tyle duże, że wzbudziło to zainteresowanie strony br; Podczas trwania III wojny afgańskiej źródłem napływu nov armii afgańskiej byli dezerterzy z armii brytyjskiej. Byli nimi kowie plemion pogranicza służący w jednostkach Armii Indii, Zjawisko dezercji przyjmowało chwilami takie natężenie, iż pi dację niektórych jednostek64. Dezerterzy z oddziałów brytyjski bą broń—13 i 14 maja 60 dezerterów z Khyber Rifles zbiegło z l kami amunicji65. O broń tę później dopominali się Brytyjczycj miennych66. Przynosiło to niewielkie efekty, gdyż większość bn w rękach afgańskich. Brytyjczycy obawiali się kłopotów, jak szłości wyniknąć z faktu dezercji Afgańczyków z bronią67. Obok zjawiska dezercji pojawiło się i inne — występował wielu Afgańczyków służba w oddziałach brytyjskich i walka 61 Niewątpliwie ciekawą, choć nie pozbawioną elementów propagandowych prac, nych sil Afganistana, 1747-1977,]. V. Gankovskij (red.)., Moskva 1985. 62 G. N. Molesworth, Afghanistan 1919..., s. 25-26. 63 Letter from the General Officer-Commanding, Troops, Sistan, Saidak, to the Ch 3rd January 1917, F.0.371, No.34922/371/3003; India Office to Foreign Office, l No.20864/371/1469. 64 Telegram from the Chief Commissioner and Agent to the Governor-General in tl Province, Peshawar, to the Secretary to the Government of India in the Foreign an Simla, 16th May 1919, F.0.371, No.225/96666/371/3990 i 19th May 1919, F.0.371, No. 65 Telegram from the Chief Commissioner and Agent to the Governor-General in tl Province, Peshawar, to the Secretary to the Government of India in the Foreign an Simla, 17th May 1919, F.0.371, No.208/96666/371/3990. 66 From Viceroy, 5th June 1919, F.0.371, No.84837/371/3990; L. R. Gordon-Pol staną..., s. 258, podaje przykład dezercji 1 100 ludzi z 1 200 karabinami, 50 mus: 67 Telegram form the Chief Commissioner and Agent to the Governor-General in tl Province, Peshawar, to the Secretary to the Government of India in the Foreign an Simla, llth May 1919, F.0.371, No.105/93443/371/3990; 15th May 1919, F.0.371, No 25th May 1919, F.0.371, No.309/96666/371/3990; Telegram from the Viceroy to I of State for India, London, 16th May 1919, F.0.371, No. 192/96666/371/3990. Trzecia wojna afganska ijej wpływ na politykę Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej. 81 nym braciom była nie do przyjęcia. Powodowało to konieczność likwidacji poszczególnych jednostek, gdyż przestawały one istnieć fizycznie. Wybierano jednak oficjalne rozwiązywanie jednostki, gdyż... lepiej jest, by odeszli bez broni i amunicji niż z nią68. Niezwykle ciekawym zjawiskiem związanym z III wojną afgańską była postawa plemion z Połnocno-Zachodniej Prowincji Pogranicznej. Obszar ten, znajdujący się pod kontrolą brytyjską, zamieszkiwały w większości plemiona pu-sztuńskie. Postawa Pusztunów z tych terenów była dla Amanullaha o tyle istotna w jego kalkulacjach politycznych, że stanowili oni znaczną siłę militarną oraz mogli działać na tyłach armii brytyjskiej. Brytyjczycy byli świadomi tego zagrożenia. Odwoływano się tutaj do doświadczeń historycznych, argumentując, iż plemiona pogranicza są daleko bardziej niebezpieczne niż regularna armia afgańską, a utrzymanie drożności linii zaopatrzenia może wymagać znacznych sił69. Wydawać by się mogło, iż w powstałej sytuacji konfliktu afgańsko-brytyj-skiego plemiona pusztuńskie „jak jeden mąż" opowiedzą się po stronie swoich braci. Tak się jednak nie stało. Pusztunowie z Połnocno-Zachodniej Prowincji Pogranicznej przyjęli bardzo rozbieżne postawy: od poparcia Afganistanu i przyłączenia się do walki poprzez bierną postawę wyczekującą — do współpracy i pomocy Brytyjczykom. Pusztunowie żyjący w Połnocno-Zachodniej Prowincji Pogranicznej w wielu przypadkach jasno deklarowali swoje stanowisko, domagając się od Brytyjczyków różnych ustępstw w zamian za dotrzymanie lojalności70. Co więcej, strona brytyjska była skłonna wynagrodzić ich za postawę wobec konfliktu przywracając wypłacanie subsydiów71. Wstrzemięźliwa postawa niektórych plemion była wynikiem zadawnionych pretensji sięgających roku 1897 i 1908. Plemiona pogranicza miały żal do Afganistanu, że ten nie poparł ich wystąpień przeciwko Brytyjczykom i niejako w „rewanżu" zajęły postawę 68 Telegram from the Chief Commissioner and Agent to the Governor-General in the North-West Frontier Province, Peshawar, to the Secretary to the Govemment of India in the Foreign and Political Department, Simla, 17th May 1919, F.0.371, No.208/96666/371/3990; Telegram from His Excellency the Viceroy, Foreign and Political Department, Simla, to His Majesty's Secretary of State for India, London, 18th May 1919, F.0.371, No.220/96666/371/3990. 69 Telegram from His Majesty's Secretary of State for India, London, to the Viceroy, Anny Department, Simla, 23rd May 1919, F.0.371, No.299/96666/371/3990. 70 Telegram from the Chief Commissioner and Agent to the Governor-General in the North-West Frontier Province, Peshawar, to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, 5th May 1919, F.0.371, No.27/93443/371/3990; 13th May 1919, F.0.371, No.152/96666/371/3990; 15th May 1919, F.0.371, No. 176/96666/371/3990 i No.l77/96666/371/3990;Telegram from the Vice-roy, Foreign and Political Department, Simla, to His Majesty's Secretary of State for India, London, 6th May 1919, F.0.371, No.46/93443/371/3990. 71 Telegram from the Chief Commissioner and Agent to the Governor-General in the North-West Frontier Province, Peshawar, to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, 25th May 1919, F.0.371, No.309/96666/371/3990; Telegram from the Chief Commissioner and Agent to the Governor-General in the North-West Frontier Province, Peshawar, to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, llth May 1919, F.0.371, No.105/93443/371/3990. 82 Trzecia wojna afgańska i jej wpływ napolityke Wielkiej Brytami i Rosji Radzieckiej... wyczekującą72. Brytyjczykom takie zachowanie plemion było bardzo na rękę. Faktyczna postawa plemion pogranicza wobec kolejnego konfliktu afgań-sko-brytyjskiego znacznie odbiegała od tej prezentowanej w niektórych publikacjach radzieckich:... w 1919 roku plemiona pogranicza jak jeden mąż, z entuzjazmem, udzieliły pomocy Afganistanowi...73. Problemem, który koniecznie należy poruszyć w związku z III wojną afgańska, a mającym odegrać niezwykle istotną rolę w późniejszych latach, jest kwestia udziału bolszewików w konflikcie. W niektórych publikacjach brytyjskich pojawiał się wątek pomocy wojskowej i materialnej ze strony bolszewików dla Afgańczyków podczas tego konfliktu74. Informacja ta nie została potwierdzona przez innych badaczy75. Wątek ewentualnego udziału bolszewików w III wojnie afgańskiej starał się budować „The Times" w swoich artykułach z okresu tego konfliktu. Gazeta ta, jedna z najbardziej opiniotwórczych wśród dzienników, publikowała artykuły pod niezmiernie wymownymi tytułami, jak na przykład: Ameefs Russian Friends, Morę Afghan „Peace" Enuoys; Ameefs Letter to the Bolsheuists, The War with Afghanistan. Influence of Bolsheuism, czy Bolshe-vists and Afghanistan76. Wydaje się, iż badacze, którzy wykluczali udział bolszewików w konflikcie, mieli rację. W trakcie trwania wojny afgańsko-brytyj-skiej pojawiły się informacje, a raczej plotki, o obecności bolszewików w Afganistanie: Mr. McLoughlin twierdzi, że ruch na rzecz wojny jest powszechny i kierowany przez niemieckich oficerów i rosyjskich bolszewików77. 9 maja donoszono z Kandaharu o wyruszeniu stąd do Kabulu kilku oficerów, o których powszechnie sądzono, że są bolszewickimi emisariuszami78. Już następnego dnia donoszono, iż wieści z Heratu wskazują na zbliżanie się rosyjskich oddziałów do granic Afganistanu79. Odpowiedzią na te wszystkie pogłoski i plotki na temat pomocy bolszewików dla Afgańczyków był list wicekróla: Nie ma wątpliwości, że emir i jego doradcy ulegli bolszewickiej propagandzie. Nie ma jednak żadnych dowodów na to, iż emir 11 Telegram from the Chief Commissioner & Agent to the Governor General in the North-West Frontier Province, Peshawar, to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, 20th May 1919, F.0.371, No.236/96666/371/399 73 F. F. RćLskolmkov, Afganistan..., s. 28 74 P. T. Etherton./n theHeart..., s. 227-228. 75 Patrz P. Sykes,y4 History...;W K. Fra.ser-Tytler,Afghanistan...; Thompson Garratt, Rise and Fulfilment ofBritish Rule in India, London 1934, s. 611. 76 „The Times", June 12, 1919, s. 11, 12,16. 77 Telegram from the Chief Commissioner and Agent to the Governor-General in the North-West Frontier Province, Peshawar, to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, 9th May 1919, F.0.371, No.83/93443/371/3990. 78 Telegram from the Agent to the Governor-General and Chief Commissioner of Baluchistan, Quetta, to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, 9th May 1919, F.0.371, No.97/93443/371/3990. 79 Telegram from the Agent to the Governor-General and Chief Commissioner in Baluchistan, Quetta, to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, lOth May 1919, F.0.371, No.99/93443/371/3990. Trzecia wojna afgańska i jej wpływ na politykę Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej. 83 otrzymał jakiekolwiek zapewnienie o pomocy ze strony bolszewików przed podjęciem agresywnych działań. Wydaje się wątpliwym, by otrzymał teraz takie zapewnienia... Nic nam nie wiadomo o jakiejkolwiek pomocy materialnej ze strony bolszewików i, pamiętając, iż pierwszym ich celem jest otwarcie drogi do Morza Kaspijskiego, uważamy, że nie mają oni ani ludzi, ani transportu, by wysłać ich do Afganistanu80. Niektórzy wojskowi brytyjscy brali jednak pod uwagę inny wariant, który na szczęście dla Brytyjczyków i Afgańczyków nie sprawdził się — 27 maja do Kuszk przybył pociąg z bolszewikami, co do którego panowało przekonanie, iż celem jego podróży jest terytorium Afganistanu81. Podczas trwania III wojny afgańskiej Rosja Radziecka była zbyt zajęta swoimi problemami, aby udzielić Afganistanowi pomocy, nawet gdyby chciała. Edward H. Carr dopuszcza nawet taką możliwość, iż nikt w Moskwie nie zdawał sobie sprawy z konfliktu afgańsko-brytyjskiego82. Tak więc, zaczynając wojnę z Wielką Brytanią, Amanullah nie mógł liczyć na pomoc ze strony Rosji Radzieckiej — nie miał żadnych gwarancji tego rodzaju. Z listu przechwyconego w lipcu przez Brytyjczyków wynikało, iż strona afgańska była zainteresowana ewentualną pomocą ze strony Rosji Radzieckiej — pragnęła wiedzieć, czy bolszewicy są w stanie wysłać jej wsparcie techniczne, samoloty, bomby i 10 tysięcy karabinów via Kuszk do Kabulu83. Odpowiedź przyszła w sierpniu 1919 roku: Poleciłem [Karachan — aut.] turkiestańskiemu komisarzowi spraw zagranicznych, by poinformował Afgańczyków, że dostarczymy im broń, kiedy tylko udrożnimy Ak-tiubińsk8i. Może to stanowić dowód, że podczas konfliktu z Wielką Brytanią Afganistan nie otrzymał pomocy wojskowej od Rosji Radzieckiej. Co więcej, pomiędzy Rosją Radziecką i Afganistanem w tym czasie nie istniał kontakt „fizyczny" — państwa te nie miały wspólnej granicy. Chociaż bolszewicy nie udzielili pomocy Afgańczykom w ich zmaganiach z Wielką Brytanią, to przechwycone przez Brytyjczyków depesze wskazują, iż Moskwa widziała w feudalnym, zacofanym kraju „naturalnego" sojusznika w walce z brytyjskim imperializmem85. Trochę inaczej prezentują kwestię pomocy wojskowej dla Afganistanu prace autorów radzieckich. Jeden z nich podaje informację, iż 7 maja 1919 roku ... podczas spotkania grupy hinduskich rewolucjonistów z Leninem, Barakatullah przedstawił nieoficjalną prośbę władz afgań-skich o udzielenie pomocy w walce z brytyjskim imperializmem86. Informacja ta 80 From Viceroy, Anny Department, 17thjune 1919, F.0.371, No.117730/371/3990. 81 Telegram from General Malleson, Meshed, to the Chief of the General Staff, Simla, 27th May 1919, F.0.371, No.8/106018/371/4025. 82 Edward H. Carr, The Bolshevik Reuolution, t. III, New York 1953, s. 237. 83 A. Sareen, India and..., s. 147-148. 84 Telegram from Karahan to Souritz, 27th October 1919, w: Ambassade de Russie a Londresto Oliphant, 14th November 1919, F.0.371, No.153191/371/4025. 85 Richard H. Ullman, Anglo-Soviet Relations, 1917-1921, t. III, The Anglo-Soviet Accord, Princeton 1972, s. 342. 86 L. B. Teplinskij, 50 let..., s. 21. 84 Trzecia wojna afgańska i jej wpływ na politykę Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej... nie została potwierdzona przez inne publikacje ani przez dostępny materiał źródłowy. Inny autor podaje następujący fakt: Ogromne znaczenie dla walki Afgańczyków z angielskimi kolonizatorami miało pokonanie przez Rosję Radziecką wojsk interwencyjnych w Azji Środkowej. Dowództwo wojsk angielskich okupujących tereny zakaspijskie rozważało wysłanie wojsk w stronę Kuszk, by stamtąd rozpocząć marsz na Herat i dałej na środkowy Afganistan61. Taka interpretacja planów brytyjskich i fakt pokrzyżowania ich przez bolszewików wydają się wątpliwe. Wilfrid Malleson, który urzędował w rejonie Merw, był zobligowany rozkazem do nieprzesuwania oddziałów na wschód od tego miasta. Co więcej, w okresie luty-kwiecień 1919 roku nastąpiła ewakuacja oddziałów brytyjskich z obszarów zakaspijskich88. Według przejętej przez Brytyjczyków korespondencji, bolszewicy planowali pomoc dla Afganistanu po „udrożnieniu" linii kolejowych. Autorzy radzieccy sugerują w swoich publikacjach, iż do kontaktów i pomocy doszło jeszcze w trakcie trwania konfliktu. Wyzwolenie Merwu [23 maja 1919 r. — aut.] iKuszk spod władzy białogwardzistów stwarzało perspektywy pomocy ze strony republiki radzieckiej dla Afgańczyków walczących ze wspólnym wrogiem!"89. Linia kolejowa do Kuszk i w stronę afgańskiej granicy została oczyszczona z interwentów i białogwardzistów. W Kuszk umieszczono radziecki garnizon90. Inny autor radziecki napisał: W chwili zakończenia trzeciej wojny afgań-sko-brytyjskiej wojska radzieckie w całości kontrolowały Azję Środkową i doszły do granicy z Afganistanem, co znacząco ułatwiło kontakty radziecko-afgańskie91. Problem pomocy bolszewickiej dla Afganistanu i mieszanie się w sprawy wewnętrzne tego kraju zacznie się naprawdę już po zakończeniu III wojny afgańskiej i będzie aktualny jeszcze przez kilka lat. Konflikt afgańsko-brytyjski po raz kolejny uwypuklił rozbieżności istniejące pomiędzy metropolią a Indiami co do zakresu kompetencji. Jeszcze w trakcie trwania I wojny światowej dochodziło do sporów na tym tle. Zmusiło to rząd brytyjski do podzielenia stref wpływów. Rządowi Indii przypadła południowa i wschodnia Persja, tereny zakaspijskie (Trans-Caspia) i Turkiestan. Działalność generała Dunsterville'a w północno-zachodniej Persji miała podlegać głównodowodzącemu w Mezopotamn, natomiast misje w Meszhedzie i Kaszgarze rządowi brytyjskiemu w Londynie92. Ustalenia te nie przetrwały zbyt długo—pół roku później zaczęto przymierzać się do zabrania ze strefy indyjskiej terenów zakaspijskich i Turkiestanu. Wywołało to dyskusję na temat zasadności takich zmian93. 87 A. Ch. Babachodzaev, Proval anglijskoj antisovetskojpolitiki v SrednejAzii i na Srednem Vostoke v period priznanija Sovetskogo gosudarstua de-fakto ide-jure (1921-1924), Taskent 1957, s. 39. 88 S. Becker, Russia's Protectorates..., s. 276-277. 89 V. M. Masson, V. A. Romodin, Istoria..., t. II, s. 391. 90 L. B. Teplinskij, 50 let..., s. 24. 91 M. I. Volodarskij, Souety..., s. 164. 92 Telegram from Secretary of State to Viceroy, Foreign Department, 25th June 1918, F.0.371, No. 14604/371/4106. 93 From Foreign Office to the Under Secretary of State, India Office, lst February 1919, F.0.371, Trzecia wojna afgansha ijej wpływ na politykę Wielkiej Brytami i Rosji Radzieckiej. 85 Spory te przeniosły się także na okres III wojny afgańskiej. Spierano się co do zamierzonych operacji i co do postępowania wobec Afganistanu w ogóle. Tak było między innymi w przypadku indyjskich planów zajęcia Dżalalabadu. Wicekról tak uzasadniał ten pomysł: Z punktu widzenia historii, polityki i strategii Dżalalabad stanowi klucz do wschodniego Afganistanu. Dżalalabad leży o cztery dni marszu od Dakki i jego okupacja przez nasze oddziały oznaczałaby: (a) zademonstrowanie naszej przewagi militarnej wobec plemion pogranicza, jak również wobec nielojalnych elementów w Indiach; (b) ograniczenie wojny do walki z siłami Amanullaha; (c) wzmocnienie elementów probrytyjskich w Afganistanie; (d) posiadanie wysuniętej bazy, gdzie nasze oddziały mogłyby odpocząć przed jesienną kampanią, gdyby okazała się ona konieczna; (e) korzystanie przez nas z zasobów i bogactw doliny, w której leży Dżalalabad94. Propozycja ta spotkała się ze zdecydowanym sprzeciwem Londynu, który prezentował odmienne stanowisko. Zdaniem brytyjskich polityków w metropolii okupacja miasta na terenie Afganistanu byłaby aktem wypowiedzenia wojny, a przez Kabul byłaby odebrana jako przygotowanie do jesiennej kampanii, w której celem byłby Kandahar. Politycy w Londynie uważali, że podjęcie takiego działania przedłuży tylko konflikt z Afganistanem, a ponadto może doprowadzić do wystąpienia plemion pogranicza przeciwko Brytyjczykom95. Wicekról Indii wykazał się jednak uporem w kwestii zajęcia Dżalalabadu i starał się przekonać Londyn do swojego punktu widzenia. Mamy nadzieję, że okupacja Dżalalabadu nie tylko uspokoi plemiona pogranicza, ale także uświadomi Afganistanowi konsekwencje dokonanej agresji i skłoni do wcześniejszego zakończenia konfliktu. Tym samym marsz na Kabul lub Kandahar nie będzie konieczny. (...) Biorąc pod uwagę nasze wcześniejsze doświadczenia z kampanii na pograniczu, które udowodniły niebezpieczeństwo czysto defensywnych działań i niemożność efektywnej ochrony całej długiej granicy, nie możemy rozważać innych działań niż ofensywne (ograniczone w pierwszym etapie do Dżalalabadu). (...) Plemiona po obu stronach granicy z uwagą śledzą rozwój wypadków, (...) afgańska inwazja może być interpretowana jako kres naszych możliwości wojskowych, feżeli zajmiemy Dżalalabad, Afganczycy uświadomią sobie naszą militarną wyższość i będzie to gwarancją, że kłopoty się nie powtórzą. Okupując Dżalalabad znaleźlibyśmy się między Kabulem i plemionami pogranicza, a tym samym moglibyśmy przejmować transporty broni i amunicji. Kabul znalazłby się w zagrożeniu iAmanułłah musiałby skoncentrować siły na obronie, a tym samym wycofałby je z granicy96. No. 14604/371/4106. 94 Telegram from the Viceroy, Anny Department, Simla, to His Majesty's Secretary of State for India, London, 15th May 1919, F.0.371, No.244/96666/371/3990. 95 Telegram from His Majesty's Secretary of State for India, London, to the Viceroy, Army Department, Simla, 17th May 1919, F.0.371, No.248/96666/371/3990. % Telegram from the Viceroy, Foreign and Political Department, Simla, to His Majesty's Secretary of State for India, London, 21st May 1919, F.0.371, No.253/96666/371/3990. 86 Trzecia wojna afgańska i jej wpływ na politykę Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej... Argumentacja wicekróla zdołała jednak przekonać Londyn o zasadności i konieczności zajęcia Dżalalabadu: Zdając sobie sprawę z plusów wynikających z zajęcia Dżalalabadu wyrażam zgodę na ten krok. Należy żałować, że o tej porze roku w dolinie rzeki Kabul klimat jest niezdrowy. Z tego też względu przed wykonaniem jakiegokolwiek posunięcia należy sprawdzić, czy mamy wystarczającą ilość środków transportu, by dostarczać lekarstwa, dobre jedzenie i namioty, co z pewnością będzie konieczne97. Spory polityków miały niezbyt korzystny wpływ na morale żołnierzy, którym wydano rozkaz przygotowania się do wymarszu na Dżalalabad. Rozkazy zostały wydane między 26 a 28 maja, a termin wymarszu wyznaczono na 29 maja. W oznaczonym dniu odwołano rozkaz wymarszu, pozostawiając oddziały w stanie podwyższonej gotowości bojowej98. Po kilkutygodniowym okresie walk Amanullah zmuszony był prosić Brytyjczyków o pokój. O tym kroku zadecydowały przede wszystkim dwa czynniki — wstrzemięźliwa postawa plemion pogranicza i bombardowanie kraju z powietrza. Użycie lotnictwa przez Brytyjczyków było zaskoczeniem dla Afgańczyków — uważa się, iż był to ich pierwszy kontakt z tą nowoczesną bronią. Według P. Sykesa, pierwsze zetknięcie się plemion pogranicza z samolotami używanymi do celów wojskowych nastąpiło na przełomie 1915 i 1916 roku. Samolot miał zyskać wtedy nazwę malik-ul-maut—anioł śmierci". Pierwszy nalot dokonany przez Brytyjczyków w III wojnie afgańskiej miał miejsce 9 maja, a jego celem była Dakka. Rezultatem była śmierć około 20-30 osób100. Lotnictwo brytyjskie za cel swojego działania obierało głównie duże miasta — najbardziej ucierpiał Dżalalabad i Kabul. Dżalalabad został zbombardowany 17, 21 i 24 maja101. Spowodowało to znaczne szkody i wywołało popłoch: Oficerowie, mieszkańcy i większość oddziałów opuściła miasto w panice. Członkowie plemion z pogranicza, którzy przybyli do Dżalalabadu po amunicję, splądrowali miasto iskłady wojskowe. Mułłowie bezskutecznie próbowali ich powstrzymać. Wiele budynków rządowych spłonęło. Donoszą, że Dżalalabad właściwie opustoszał102. Amanullah zarzucił Brytyjczykom, iż zbombardowah grób jego ojca w tym mieście oraz wiele cennych budynków i oskarżył ich o barbarzyństwo. Porównał to do zbombardowania Londynu przy użyciu Zeppelinów103, które wywołało krytykę i oburzenie w Europie. 97 Telegram from His Majesty's Secretary of State for India, London, to the Viceroy, Anny Department, Simla, 23rd May 1919, F.0.371, No.299/96666/371/3990. 98 G. N. Mólesworth, Afghanistan 1919..., s. 79 99 P. M. Sykes, A History ofAfghaniastan, t. II, s. 263. 100 R. T. Stewart, Fire in..., s. 53. 101 M. Masson, V. A. Romodin, Istoria..., t. II, s. 388. 102 Telegram from the Chief Commissioner and Agent to the Governor-General in the North-West Frontier Province, Peshawar, to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, 23rd May 1919, F.0.371, No.286/96666/371/3990. 103 From the Yiceroy to the Secretary of State for India, dated lstfune, w: Papers Regarding..., dok. 49. Trzecia wojna afgańska ijej wpływ na politykę Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej. 87 Także stolica Afganistanu ucierpiała na skutek akcji RAF-u. Kabul był bombardowany 24 maja około 6.00 rano i chyba ten nalot wywołał największe wrażenie. Dokonał go jeden Handley-Paige, pilotowany przez kapitana R. Halley'a104. Bomba zabiła 37 koni (inny dokument mówi o 15)105 w Parku Mulberry. Jedna z bomb została zrzucona na sypialnię emira (który w tym czasie spał w niej) w Haram Sarai — nie trafiła. (...) Inna spadła na fabrykę dynamitu. Na szczęście nie wybuchła, a jedynie zniszczyła dach. Kolejna bomba spadła na Darbar Hall i zniszczyła pół dachu; jeszcze inna do okopów wokół fortu Ark — nie wybuchła, bo ugrzęzła w wodzie i błocie. Ta ostatnia została odesłana przez komendanta Ark do warsztatu w celu zbadania z jakich chemikaliów została zrobiona. Podczas otwierania w warsztacie eksplodowała, zabijając i raniąc około 30-40 osób. W sumie zrzucono na Kabul 11 bomb. Miasto ewakuowano na dziesięć dni"106. Amanullah zarzucił Brytyjczykom, iż ofiarą ich nalotu padło także mauzoleum Abdur Rahmana Khana107. Pierwszy próbny balon w sprawie zaprzestania działań zbrojnych wypuścili Afgańczycy w połowie maja. Afgański głównodowodzący wysłał do agenta politycznego okręgu Chajber list, w którym, w mało uprzejmym tonie, proponował zawieszenie działań zbrojnych i pozostawienie spornych spraw do rozstrzygnięcia pomiędzy emirem i wicekrólem. List ten nie zachęcił Brytyjczyków do rozmów pokojowych. Nie mieli oni ochoty na tolerowanie Amanullaha na tronie afgańskim, a propozycje rozwiązań pokojowych potraktowali jako sposób zyskania na czasie108. Strona brytyjska postrzegała zabiegi afgańskie jako granie na zwłokę i próbę doczekania się powstania wśród plemion pogranicza. Za potwierdzenie swoich przypuszczeń, Brytyjczycy uważali fakt, iż Sardar Abdur Rahman nie ma listów uwierzytelniających i emir zawsze może się wyprzeć109. Strona afgańska, nie zrażona niechętną postawą Brytyjczyków, przejawiła dalszą aktywność. Wysłano list, w którym zwracano się do głównodowodzącego z pro- 104 P. M. Sykes, A History of Afghaniastan, t. II, s. 276-277. 105 From sir Hamilton Grant, Chief Commissioner and Agent to the Governor-General in the North-West Frontier Province to the Foreign Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, 17th November 1919, F.0.371, No.174799/371/3991. 106 Statement of Ghulam Muhammad, Chauffeur to Sardar Inayatulla Khan, Muin-us-Sultanat, Kabul, w: Office Memo from Sir Hamilton Grant, Chief Commissioner, North-West Frontier Province to the Foreign Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, 27th October 1919, F.0.371, No.175920/371/3991. 107 From the Viceroy to the Secretary of State for India, dated lstjune, w: Paper Regarding..., dok. 49. Barwny opis bombardowania Kabulu pozostawił Mir Gulam Muhammad Gubar w: Afganistan..., s. 106: Jeden z mieszkańców Kabulu, naczelnik arsenału Mirza Abdurrahman Khan, w tym momencie wyskoczył z domu ze strzelbą w rękach i biegł, strzelając do samolotu... 108 Telegram from the Chief Commissioner and Agent to the Governor-General in the North-West Frontier Province, Peshawar, to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, 14th May 1919, F.0.371, No.l68/96666/371/3990i No.169/96666/371/3990. 109 Telegram from the Chief Commissioner and Agent to the Governor-General in the North-West Frontier Province, Peshawar, to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, 21stMay 1919, F.O.371, No.255/96666/371/3990. 88 Trzecia wojna afgańska i jej wpływ na politykę Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej... pozycją spotkania i porozmawiania w miejscu wyznaczonym przez niego110. Adresatem listu był głównodowodzący, a nie wicekról, gdyż było życzeniem Brytyjczyków, by korespondencja od emira przechodziła przez jego ręce111. Pismo było sygnowane przez Hafiz Saifullaha, ale strona brytyjska miała pewne wątpliwości, kto się za nim kryje112. Mimo tych wątpliwości Brytyjczycy zdecydowali się odpowiedzieć. W pierwszej części listu całą winę za konflikt zrzucili oni na Afgańczyków i ich władcę, w drugiej postawili warunki na jakich byliby skłonni zaprzestać operacji zbrojnych. Pierwszym z nich było wycofanie oddziałów afgańskich do ich miejsc zakwaterowania w czasie pokoju, na mocy rozkazu podpisanego przez emira. Drugim było przesłanie na ręce sekretarza ds. politycznych i zagranicznych przy rządzie Indii w Simli, kopii rozkazu113. Wkrótce nadeszła odpowiedź od AmanuUaha. Emir nie podjął dyskusji z pierwszą częścią pisma, lecz stwierdził: Obawa przed niepokojami w Indiach skłoniła nas do podjęcia działań w celu ochrony afgańskich granic. Doprowadziło to do nieporozumień po obu stronach. Nasza ziemia została zaatakowana, więc walczyliśmy114:. Do żądań zgłoszonych przez Brytyjczyków w sprawie wycofania wojsk zastosowano się. Amanullah zgłosił swoje propozycje: Oczekujemy honorowego pokoju korzystnego dla obu stron. Sprawy można rozwiązać w następujący sposób — wybrane osoby ze strony brytyjskiej i afganskiej spotkają się w Landi Kotal lub Peszawarze, by podyskutować i osiągnąć porozumienie. Im szybciej to się stanie, tym lepiej dla wszystkich115. John Loader Maffey, główny doradca ds. politycznych generała Barretta z Peszawaru, bardzo krótko skomentował list AmanuUaha: Spuścił z tonu116. 3 czerwca 1919 roku ogłoszono przerwanie ognia, chociaż Brytyjczycy przez cały czas jego obowiązywania obawiali się, czy będzie ono przestrzegane117. Strona brytyjska przedstawiła, swoje warunki zawieszenia broni: Afgańczycy mieli wycofać się na 20 mil od oddziałów brytyjskich; te zaś miały pozostać tam, gdzie były, i zachować swobodę działania, ale bez zajmowania dalszych terenów; lotnictwo brytyjskie miało mieć prawo do swobodnego latania i obserwowania oddziałów afgańskich, nie będąc przez nie atakowane; gdyby pilot brytyjski ',0 Telegram from the Chief Commissioner and Agent to the Governor-General in the North-West Frontier Province, Peshawar, to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, 21st May 1919, F.0.371, No.251/96666/371/3990. 111 Telegram from the Viceroy, Foreign and Political Department, Simla, to His Majesty's Secretary of State for India, London, 21st May 1919, F.0.371, No.253/96666/371/3990. 112 Telegram from the Chief Commissioner and Agent to the Governor-General in the North-West Frontier Prowince, Peshawar, to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, 21st May 1919, F.0.371, No.254/96666/371/3990. 113 Telegram from the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, to the Chief Commissioner and Agent to the Governor-General in the North-West Frontier Province, Peshawar, 21st May 1919, F.0.371, No.260/96666/371/3990. "4 From Viceroy, Foreign Department, lst June 1919, F.0.371, No.83568/371/3990. 115 Tamże. 116 Tamże. 117 From Yiceroy, 29th July 1919, F.0.371, No.110522/371/3990. Trzecia wojna afgańska i jej wpływ na politykę Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej... 89 został zmuszony do lądowania, miał mieć zapewniony bezpieczny powrót; plemiona pogranicza miały się wstrzymać od wszelkich działań; miały też zostać poinformowane o zawieszeniu broni i ostrzeżone, iż nie mogą liczyć na pomoc Afganistanu, jeżeli zaatakują Brytyjczyków118. Warunki zawieszenia broni zostały poparte argumentacją z rodzaju „nie do odrzucenia". Jeżeli nie zaakceptujesz ich, konsekwencje spadną na ciebie. Pozwól, że z całą życzliwością zwrócę ci uwagę na nieograniczone zasoby Imperium Brytyjskiego, które właśnie triumfalnie zakończyło walkę z największą potęgą zbrojną, jaką kiedykolwiek widział świat. Konsekwencje mogą oznaczać tylko jedną rzecz119. Wicekról zaproponował także, w sposób nieznoszący sprzeciwu, miejsce rozmów. Wyznaczyłem Rawalpindi, które wprawdzie nie leży na granicy, ale jest na tyle niedaleko, iż będzie dogodne120. Jednym z czynników, które skłoniły Brytyjczyków do zaprzestania działań zbrojnych, były kwestie finansowe. III wojna afgańska oraz operacje w Północ-no-Zachodniej Prowincji Pogranicznej kosztowały stronę brytyjską około 14 tysięcy funtów121. Oczywiście nie należy zapominać o takich przesłankach, jak niechęć społeczeństwa brytyjskiego do tej wojny oraz zamiar jak najszybszego zrealizowania celów, jakie wyznaczyła sobie brytyjska polityka zagraniczna po zakończeniu I wojny światowej. Zanim doszło do bezpośrednich rozmów pokojowych afgańsko-brytyjskich, Brytyjczycy przeprowadzili „rachunek sumienia" — jaką postawę zająć wobec Afganistanu i jaką politykę prowadzić. Trzeba tu zaznaczyć, iż sama decyzja o podjęciu rokowań pokojowych zapadła przy znacznych oporach niektórych polityków tak w Indiach, jak i w Wielkiej Brytanii. Wicekról Chelmsford i jego delegat na rozmowy w Rawalpindi sir Hamilton Alfred Grant, prezentowali postawę proafgańską — uważali, iż należy przerwać działania zbrojne i podjąć rokowania. W opozycji do nich stali ci z polityków, którzy twierdzili, że należy nadal prowadzić działania zbrojne, a rezygnacja z brytyjskiej kontroli nad afgańska polityką zagraniczną to mrzonka. Jednym z nich był lord Curzon122, który na piśmie zawiadamiającym o warunkach zawieszenia broni odręcznie napisał: ... zupełnie nie sympatyzuję z obecną polityką rządu Indii123. Co więcej, Londyn 1,8 Letterfrom the Viceroy to Arnir Amanulla Khan, Simla, 3rdjune 1919, w: PaperRegarding..., dok. 51. 119 Tamże. 120 Tamże. O wyborze Rawalpindi jako miejsca rokowań decydowały raczej względy klimatyczne niż polityczne. Niektórzy politycy w Londynie, jak na przykład George Sydenham Ciarkę lord Sydenham, uważali, iż rokowania winny mieć miejsce w Dżalalabadzie lub w Dakce. Lord Curzon natomiast twierdził, że miejsce nie ma znaczenia. „The Times", November 5, 1919, s. 16. 121 Cost of the Afghan War, „The Times", December 11, 1919, s. 19. 122 Lord Curzon piastował w tym czasie faktycznie urząd ministra spraw zagranicznych, zastępując Arthura Jamesa Balfoura, który razem z Davidem Lloyd Georgem brał udział w paryskiej konferencji pokojowej. Ponieważ Balfour i Lloyd George koncentrowali się na sprawach europejskich, Curzonowi pozostawiono „wolną rękę" w stosunku do innych obszarów — szczególnym terenem jego zainteresowania pozostawał Wschód. G. H. Bennett, British Foreign..., s. 1. '" Lord Curzon's Minutes of December 14, 1919, OIOC, NO.1257/L/P&S/10/809 — odręczny dopisek lorda Curzona. 90 Trzecia wojna afgańska i jej wpływ na politykę Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej... domagał się szczegółowej informacji o wszelkich działaniach i zamiarach rządu Indii. Bardzo wyraźnie podkreślił to lord Curzon w piśmie do wicekróla:... Rząd Jego Królewskiej Mości oczekuje, że z nim będą konsultowane warunki ostatecznego porozumienia, a w międzyczasie nie zostanie powiedziane ani zrobione nic, co ograniczyłoby naszą swobodę dyktowania warunków rządowi afgańskiemu12i. Rozbieżności pomiędzy rządem w Londynie i rządem Indii nie ułatwiały wypracowania spójnej polityki wobec Afganistanu. 0 ile Londyn, w osobie lorda Curzona, opowiadał się za twardym kursem wobec Afganistanu, o tyle wicekról był zwolennikiem kursu umiarkowanego. Pisał on: Efektem kontynuacji działań zbrojnych byłby prawdopodobnie chaos, zniknięcie stabilnego rządu i otwarcie drzwi przed bolszewikami. (...) To, czego chcemy od Afganistanu, to pokój i naprawdę przyjacielskie stosunki z odpowiednim zabezpieczeniem przed bolszewickimi i wrogimi wpływami. Mamy nadzieję to osiągnąć, jeżeli będzie się postępowało zgodnie z naszymi radami. Nie ma trzeciej drogi między polityką totalnego podporządkowania Afganistanu i polityką ustanowienia przyjacielskich stosunków i obustronnego zaufania125. W podobnym duchu wypowiadał się także sir Hamilton Grant, sekretarz ds. politycznych i zagranicznych przy rządzie Indii. Poszedł on nawet dalej, stwierdzając, że dotychczasowe stosunki afgańsko-brytyjskie nie były ani tak dobre, ani przyjazne, natomiast teraz nadarza się okazja wypracowania naprawdę przyjacielskich relacji. Afgańczycy doskonale wiedzą, że dysponujemy siłą i mamy powody, by pokonać ich w tej chwili. Jeżeli zamiast tego potraktujemy ich łagodnie i szczerze, to otworzymy drogę do lepszego rozwiązania problemów niż to miało miejsce kiedykolwiek wcześniej126. III wojna afgańska w zasadzie nie została rozstrzygnięta — obie strony przypisywały sobie zwycięstwo w tym konflikcie. Zarówno Brytyjczycy, jak i Afgańczycy zajęli ziemie należące do przeciwnika, nie doszło do rozstrzygającej bitwy i obie strony zachowały zdolność bojową. W efekcie tej wojny Wielka Brytania utraciła kontrolę nad Afganistanem, lecz odbyło się to na drodze dyplomatycznej, a nie militarnej127. Zgodnie z wcześniejszymi uzgodnieniami, konferencja odbyła się w Rawalpindii w Pendżabie. Stronę brytyjską reprezentował sir H. Grant — szef delegacji, J. L. Maffey, generał Moberley, Nawab sir Mir Shams Shah i sir Gurbaksh Singh128. Na czele delegacji afgańskiej stał Sardar Ali Ahmad Khan, a wśród jej członków znajdowali się: generał Moham- 124 From Secretary of State to Viceroy, Foreign Department, 5thjune 1919, F.0.371, No.85425/371/3990. 125 From Viceroy, 9thjune 1919, F.0.371, No.87493/371/3990. 126 From sir Hamilton Grant, Foreign Secretary to the Government of India in the Foreign and Politi-cal Department to the Major-General sir George Roos-Keppel, Chief Commissioner and Agent to the Governor-General in the North-West Frontier Province, Peshawar, 20th June 1919, F.0.371, No.117778/371/3991. 127 L. W. Adamec, Afghanistan 1900-1923..., s. 122-123. 128 Telegram from the Viceroy to the Secretary of State for India, 4thfuly 1919, w: Paper Regarding..., dok. 60. Trzecia wojna afgańska i jej wpływ na politykę Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej. 91 mad Yunus, Sardar Abdul Rahman, dr Abdul Ghani (Hindus), pułkownik Sardar Ghulam Mohammad Khan, pułkownik Abdul Aziz i Niranjan Das (Hindus)129. Rokowania w Rawalpindi rozpoczęły się 26 lipca 1919 roku, a zakończyły się 8 sierpnia tegoż roku podpisaniem traktatu pokojowego. Zasiadając do stołu obrad obie strony miały sprecyzowane oczekiwania i warunki. Strona brytyjska oczekiwała, iż: od chwili podpisania traktatu zapanuje pokój; Afganistan, jako agresor, nie będzie mógł importować broni poprzez terytorium Indii; zostaną wstrzymane subsydia, a wszelkie brytyjskie długi wobec Afganistanu umorzone; po sześciomiesięcznym okresie próbnym, jeżeli emir będzie zachowywał się poprawnie, zostaną podjęte nowe rozmowy na temat traktatu o przyjaźni; do czasu ustanowienia przyjacielskich stosunków oddziały brytyjskie pozostaną w rejonie przełęczy Chajber. Ze swej strony emir miał wydalić wszelkich wrogich Wielkiej Brytanii obcokrajowców; nie utrzymywać stosunków dyplomatycznych z innymi krajami niż Wielka Brytania; wyrzucić z kraju Obejdullaha i innych hinduskich „buntowników"; współpracować w utrzymywaniu spokoju wśród plemion pogranicza; wzmocnić pozycję agenta i innych reprezentantów brytyjskich w Afganistanie130. Strona afgańska nie prezentowała aż tak wysublimowanych warunków — przystępowała do negocjacji z pozycji niepodległego państwa pertraktującego z równorzędnym partnerem. Oczekiwania Afgańczy-ków sprowadzały się do: niezależności w prowadzeniu polityki zagranicznej; wypłacania zaległych subsydiów i uzyskania nowych; wynagrodzenia za okres wojny; amnestii dla pogranicznych plemion Afrydów i Mohamandów; cesji Waziristanu131. Przedmiotem pertraktacji pomiędzy Afgańczykami i Brytyjczykami były takie kwestie jak: 1) pozycja brytyjskiego agenta w Kabulu, który został zatrzymany przez Amanullaha, a po podpisaniu porozumienia, zwolniony;132 2) polityka zagraniczna Afganistanu; 3) amnestia dla plemion pogranicza; 4) przyznanie emirowi tytułu Jego Wysokość"; 5) wyznaczenie granicy pomiędzy Afganistanem a brytyjskimi posiadłościami w Indiach; 6) publikacja tekstu traktatu i listu dotyczącego afgańskiej polityki zagranicznej; 7) ustanowienie afgańskich agentów handlowych w Indiach; 8) wyznaczenie afganskiego urzędu pocztowego 129 Letterfrom Amir Amanulla Khan to His Excellency the Viceroy, llthjune 1919, w: Paper Regarding..., dok. 55. 130 Sir Hamilton Granfs speech, Proceeding of the First Meeting, held on the 26th July 1919, Report on the Indo-Afghan Peace Negotiations at Rawalpindi, F.0.371, No. 166259/371/3991. 131 From Viceroy, lst August 1919, F.0.371, No.112902/371/3990. Chodzi tu o tereny znajdujące się obecnie w Pakistanie, zamieszkałe przez pusztuńskie plemię Wazirów, które znalazły się pod brytyjską administracją w 1892 roku. 132 Sam fakt zwolnienia Saifullaha tylko niewiele poprawił jego pozycję — Amanullah odnosił się do niego lekceważąco, manifestując jego niską pozycję. Ilustracją relacji emir — agent brytyjski, może być historia z powozem. Przejażdżki nie dostarczały Saifullahowi zbyt wiele przyjemności, gdyż do „wiktorii'' [rodzaj powozu — aut.], zaprzęgano zawsze tego samego konika. Był to nieduży słaby koń, niemający wystarczającej siły, by uciągnąc ten właśnie powóz, a na dodatek byłnarowisty i puszczał wiatry, co niepodnosiło komfortu przejażdżki, R. T. Stewart, Fire in..., s. 97. 92 Trzecia wojna afgańska i jej wpływ na politykę Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej... w Peszawarze; 9) przywrócenie ruchu karawan przez granicę afgańsko-indyj-ską; 10) wycofanie oddziałów brytyjskich133. Konferencja pokojowa zakończyła się 8 sierpnia 1919 roku podpisaniem traktatu pokojowego pomiędzy Znakomitym Rządem Brytyjskim i Niepodległym Rządem Afganistanu. Traktat ten składał się z pięciu punktów, regulujących kwestię pokoju między Wielką Brytanią i Afganistanem; znosił afgański przywilej importu broni, amunicji i materiałów wojennych przez terytorium Indii; anulował wszelkie zobowiązania finansowe Wielkiej Brytanii wobec Habibullaha i zawierał rezygnację z subsydiów dla Amanullaha; zapowiadał podjęcie rokowań na temat traktatu o przyjaźni po sześciu miesiącach, jeżeli strona afgańska będzie zachowywać się poprawnie; uznawał granicę afgańsko-indyjską wyznaczoną za czasów emira Habibullaha134. Jak widać, w powyższym dokumencie nie została poruszona niezwykle istotna z punktu widzenia obu stron sprawa samodzielności Afganistanu w polityce zagranicznej. Traktatowi pokojowemu towarzyszył pewien dokument — w myśl dyplomatycznych procedur nieoficjalny — list Hamiltona Granta, szefa delegacji brytyjskiej do Ali Ahmad Khana, szefa delegacji afgańskiej. W liście tym Grant pisał: Spytałeś mnie o dalsze gwarancje, że traktat pokojowy zaoferowany przez rząd brytyjski nie zawiera nic, co ingerowałoby w całkowitą wolność Afganistanu w sprawach wewnętrznych i w polityce zagranicznej. Przyjacielu, jeżeli uważnie przeczytasz traktat, zauważysz, że nie ma tam takiej ingerencji. Powiedziałeś mi, że rząd Afganistanu nie chce odnawiać porozumienia, na mocy którego poprzedni emir zgadzał się postępować zgodnie z brytyjskimi zaleceniami w sprawach polityki zagranicznej. Dlatego nie naciskałem w tej sprawie i w traktacie nie ma wzmianki na ten temat. Zatem traktat i ten list czyni Afganistan wolnym i niepodległym zarówno w sprawach wewnętrznych, jak i w polityce zagranicznej. Co więcej, ta wojna przekreśliła wszystkie wcześniejsze traktaty135. Rozmowy w Rawalpindi miały także swoje dramatyczne momenty, które groziły ich zerwaniem. Doszło nawet do sytuacji, w której Grant groził zamknięciem przejść do Indii dla afgańskich karawan i wędrujących plemion, o ile nie zostanie zawarte porozumienie. Jeżeli nie dojdziemy do porozumienia, to wobec zagrożenia bolszewizmem, jedynym wyjściem będzie zamknięcie drzwi do Afganistanu12,6. Aby nakłonić Afgańczyków do podpisania traktatu pokojowego, Grant proponował nawet zastosowanie ultimatum — albo-albo137. Afgańska delegacja postawiona wobec takiej alternatywy przystała na warunki traktatu pokojowego. 133 Zapis rozmów afgańsko-brytyjskich w Rawalpindi znajduje się w: Report on the Indo-Afghan Peace Negotiation at Rawalpindi, F.0.371, No.166259/371/3991. 134 Tekst traktatu pokojowego znajduje się w Załączniku. 135 Letter from the Chief British Representative, Indo-Afghan Peace Conference, to the Chief Afghan Representative, 8th August 1919, Report on the Indo-Afghan Peace Negotiations at Rawalpindi, F.0.371, No.166259/371/3991. 136 Cyt. za: R. T. Stewart, Fire in..., s. 86. 137 FromYiceroy, lst August 1919, F.0.371, No.112902/371/3990. Trzecia wojna afgańska i jej wpływ na politykę Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej. 93 Warto tutaj zatrzymać się nad niektórymi postanowieniami traktatu, a także nad dołączonym do niego listem. Artykuł 1. nie budził wątpliwości, a jego treść jest oczywista. Artykuł 2. i 3. w swojej wymowie miał, według Brytyjczyków, dowodzić niezadowolenia Wielkiej Brytanii z postawy Afganistanu oraz odmiennego podejścia do nowego emira w porównaniu do jego poprzedników138. Artykuł 4. miał pozostawić otwartą furtkę dla dalszych relacji afgańsko-brytyjskich, które mogą powrócić do przyjacielskich stosunków i przynosić zyski tak jak poprzednio, ale po upływie sześciomiesięcznego „okresu próbnego". Ciekawe jest, dlaczego Brytyjczycy wprowadzili „okres próbny". Jak się wydaje uważali oni, iż Amanullah musi się wykazać przyjazną postawą wobec nich i przedsięwziąć pewne kroki, które udowodnią jego życzliwość wobec Wielkiej Brytanii. Sześciomiesięczny okres miał być testem, podczas którego Amanullah, poprzez odpowiednie prowadzenie polityki zagranicznej, miał udowodnić swój stosunek do Wielkiej Brytanii i odzyskać jej przyjaźń. Emir miał się wykazać w kilku co najmniej dziedzinach. Po pierwsze, miał pozbyć się wszystkich wrogów Wielkiej Brytanii, a przede wszystkim bolszewików i hinduskich aktywistów. Drugim warunkiem była współpraca w sprawach plemion pogranicza i rezygnacja z wszelkich intryg oraz wypłacania im subsydiów. Po trzecie, brytyjski agent w Kabulu miał być traktowany jak gość honorowy, a nie więzień139. Jeżeli chodzi o Artykuł 5. traktatu, to rozwiewał on afgańskie nadzieje na przywrócenie kontroli emira nad plemionami pogranicza140, które w wyniku wyznaczenia linii Duranda znalazły się pod władzą brytyjską. Wprawdzie Grant w rozmowach z Ali Ahmadem robił nadzieje na zmianę status quo spornego obszaru, ale były to jedynie gierki dyplomatyczne141. Według V. Gregoriana była to cena, jaką przyszło Amanullahowi zapłacić za uzyskanie niepodległości142. Intrygująca jest natomiast kwestia prywatnego w formie, choć oficjalnego w treści, listu dołączonego do traktatu pokojowego. List ten ustosunkowywał się do fundamentalnego w relacjach afgańsko-brytyjskich problemu, to jest kwestii niezależności afganskiej polityki zagranicznej. Sprawa ta została celowo pominięta w tekście traktatu przez stronę brytyjską. Brytyjczycy stanęli na stanowisku, iż ... wolność w zakresie polityki zagranicznej nie jest sprawą do dyskutowania lub włączenia do traktatu pokojowego1**. Taka postawa Brytyjczyków nie zadowoliła Afgańczyków, którzy oświadczyli, że jeżeli sprawa polityki zagranicznej nie zostanie uregulowana, to nie podpiszą traktatu. H. Grant zaproponował sformułowanie listu, który zostałby dołączony do traktatu pokojowego i odnosiłby się do kwestii afganskiej polityki zagranicznej. Uważał on, że 138 Tamże. 139 Tamże. 140 Sprawiło to, iż pod władzą Indii pozostało około 3 min Afgańczyków. Ivar Spector, The Souiet Union andtheMuslim World, 1917-1958, Seattle 1959, s. 97 141 From Viceroy, lst August 1919, F.0.371, No.112902/371/3990. 142 V. Gregorian, The Emergence..., s. 231. 143 From Viceroy, 4th August 1919, F.0.371, No.112902/371/3990. 94 Trzecia wojna afgańsha i jej wpływ na politykę Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej... ... bez takiego zapewnienia zerwanie negocjacji jest prawie nieuniknione i Afganistan może zgodzić się na formalną kontrolę polityki zagranicznej z naszej strony, którą uczyni martwą literą, kiedy tylko będzie to możliwe. Z drugiej strony uważamy, że jeżeli teraz ograniczymy nasz nadzór, to w przyszłości zyskamy realną kontrolę, jakiej nigdy nie byliśmy w stanie osiągnąć1**. Zdaniem Granta jednym z czynników, który miał przywrócić Afganistan „pod skrzydła" Wielkiej Brytanii, były pieniądze, a dokładniej ich brak. Uważał on, iż kłopoty finansowe i brak doświadczenia będą tymi determinantami, które skierują emira w stronę Brytyjczyków dużo skuteczniej niż dawniejsze układy145. List Granta został dołączony do traktatu pokojowego w zasadzie bez zgody Londynu, który faktycznie zaakceptował go post factum. Sekretarz w liście do wicekróla dał do zrozumienia, iż należy tego rodzaju decyzje podejmować w porozumieniu z rządem Jego Królewskiej Mości i działać według założeń jego polityki zagranicznej146. Rokowania pokojowe i fakt uzyskania niepodległości przez Afganistan, nie został w Londynie przyjęty zbyt przychylnie. Z jednej strony decydowały o tym przyzwyczajenia wyniesione z dotychczas uprawianej polityki, z drugiej pewien poziom niewiedzy. Przykładem może być tutaj wystąpienie lorda Sydenhama, który 28 października 1919 roku zarzucił w Izbie Lordów rządowi i Curzonowi nieopublikowanie materiałów związanych z rokowaniami w Rawalpindi i traktatem pokojowym147. Odpowiadając na te zarzuty lord Curzon wytknął Syden-hamowi, iż niezbyt dokładnie czytuje publikacje rządowe, gdyż wspomniane materiały zostały opublikowane, a poza tym dodał, że rozmowy jeszcze się nie zakończyły, a osiągnięte porozumienie nie jest ostateczne148. Jeżeli chodzi o kwestię listu Granta, w wystąpieniu w Izbie Lordów lord Curzon w zasadzie przemknął się nad problemem, nie zajmując wyraźnego stanowiska. List ten jedynie odnotowuje to, co jest zawarte w samym dokumencie1*9. Jednakże jeszcze nie raz Curzon musiał odpowiadać w Izbie Lordów na pytania związane z listem Granta i właściwie zawsze starł się uniknąć udzielania konkretnej odpowiedzi150. 144 Tamże. 145 From Viceroy, Foreign Department, 6th August 1919, F.0.371, No.113436/371/3990. 146 From Secretary of State to Viceroy, 8th August 1919, F.0.371, No.115907/371/3990. Cala ta historia z „samowolnym" dołączeniem listu do traktatu pokojowego była poniekąd zawiniona przez rząd w Londynie, który zwlekał z nadesłaniem swojego jednoznacznego stanowiska. Grant wysiał telegram w tej sprawie 4 sierpnia, a odpowiedź nie nadeszła przed 8 sierpnia. Wobec tego, oraz wobec postawy Afganczykow, Grant znalazł się w sytuacji podbramkowej — albo dołączenie listu, albo zerwanie rokowań i wznowienie walk. Wybrał pierwszą opcję. (From Viceroy, Foreign Department, 6th August 1919, F.0.371, No.113436/371/3990.) List, który otrzymał z Londynu 5 sierpnia, zawierał raczej sugestie i opinie niż konkretne zalecenia. (From Secretary of State to Viceroy, Foreign Department, 5th August 1919, F.0.371, No.113435/371/3990.) Można powiedzieć, iż politycy-decydenci w Londynie „umyli ręce" i pozostawili wicekróla i Granta samych na polu walki. Z tego też powodu spotkali się z ostrą krytyką ze strony opozycji. 147 Parliament, House ofLords, „The Times", October 29,1919, s. 16. 148 Tamże. 149 Tamże. 150 Parliament, House ofLords, „The Times", November 5, 1919, s. 16. Trzecia wojna afgańska i jej wpływ na politykę Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej. 95 Nastawienie niektórych polityków brytyjskich i pewnych kręgów w Londynie wobec traktatu pokojowego i postawy lorda Curzona było bardzo krytyczne. Prowadzoną politykę bardzo ostro atakował „The Times", szczególnie w artykułach redakcyjnych. Z krytyką spotkała się osoba głównego negocjatora H. Gran-ta,... oficera niezbyt zdatnego do pertraktowania z Afgańczykami lub kimkolwiek na temat wojny151. Wybór sir Hamiltona Granta przez rząd Indii na negocjatora nie byt najlepszy. Oczywistym kandydatem był sir George Roos-Keppel, w tym czasie zarządzający Północno-Zachodnią Prowincją Pograniczną152. Krytykowano równie zażarcie sam traktat pokojowy, pisząc, że rząd Indii wprowadził w błąd opinię publiczną. „The Times" zarzucał także władzom Indii fakt przekazania Afgańczykom kontroli nad prowadzeniem polityki zagranicznej153. Także lord Curzon spotkał się z krytyką ze strony „The Times" za swoją postawę wobec traktatu pokojowego i listu Granta. Zamiar Lorda Curzona ukrycia prawdziwej natury „pokoju" zawartego między rządem Indii i Afganistanem nie może przejść bez zakwestionowania. (...) Lord Curzon twierdzi, że ten tak istotny list [list Granta — aut.] nie został zatajony. Wzmianki w prasie brytyjskiej i indyjskiej wskazują, że jego oświadczenie jest fałszywe. Nie dość, że list przez kilka dni był zatajony przed opinią publiczną, to jeszcze, jak wskazuje „biała księga", został on przekazany sekretarzowi ds. Indii dzień po przesłaniu go do Londynu. (...) Najwidoczniej lord Curzon uważa obecnie, że nie jest konieczne i celowe abyśmy dalej kontrolowali politykę zagraniczną Afganistanu. (...) Końcowa część wystąpienia lorda Curzona wskazuje na nowy i prawie groteskowy pomysł tych negocjacji „pokojowych". Afgańczykom dano sześć miesięcy na wykazanie się dobrym zachowaniem. Lord Curzon nie powiedział nam, co się stanie, jeżeli po upływie tego czasu Afgańczycy nadal będą krnąbrni, będą ukrywać hinduskich rewolucjonistów, będą w dobrej komitywie z bolszewikami i będą naruszać naszą granicę. Minęła prawie połowa przewidzianego czasu i Afgańczycy nadal robią te wszystkie rzeczy, a nawet więcej, jak wskazują depesze z Azji Środkowej i z pogranicza Indii. Czy zmobilizujemy następne 250 tysięcy ludzi 8 lutego15i, czy w efekcie naszej ustępliwej i głupiej polityki znajdziemy się wobec wojowniczych i wrogo nastawionych Afgańczyków? Tak naprawdę rząd Indii zaprzepaścił działania zbrojne i pokój, i żadne subtelności lorda Curzona nie mogą ukryć tej jasnej konkluzji155. Nagonka prasy brytyjskiej na lorda Curzona mogłaby wskazywać na to, że był on zwolennikiem polityki prowadzonej przez wicekróla i Granta jako jego reprezentanta. W rzeczywistości tak nie było. Lord Curzon był zwolennikiem twardego kursu wobec Indii, Afganistanu i innych państw znajdujących się pod władzą i wpływami Wielkiej Brytanii. Jako pełniący obowiązki ministra spraw 151 Lord Curzon and theAfghan 'Peace', „The Times", October 30,1919, s. 13. 152 The Real Naturę of theAfghan 'Peace', „The Times", October 11,1919, s. 13. 153 Tamże. 154 Tego dnia miał minąć sześciomiesięczny okres próbny. 155 Lord Curzon and theAfghan 'Peace', „The Times", October 30, 1919, s. 13. 96 Trzecia wojna afgańska i jej wpływ na politykę Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej... zagranicznych lord Curzon bardzo często stawał w opozycji do innych członków Gabinetu i premiera Lloyd George'a w sprawach polityki międzynarodowej. Rywalizacja pomiędzy lordem Curzonem, zwolennikiem i przedstawicielem przedwojennej szkoły dyplomacji, a Lloyd George'em, energicznym i wtrącającym się premierem, przenosiła się także na działanie Foreign Office i Downing Street 10156. W sprawie listu Granta lord Curzon robił dobrą minę do złej gry, gdyż został on postawiony wobec faktów dokonanych niezgodnych z jego poglądami157. Artykuł 4. afgańsko-brytyjskiego traktatu pokojowego mówił o 6-miesięcz-nym okresie próbnym, który miał udowodnić dobre chęci Amanullaha. Brytyjska interpretacja tego artykułu mówiła, między innymi, o:... wydaleniu wszystkich wrogich obcokrajowców, szczególnie „bolszewików"1™. Mimo takiego zinterpretowania artykułu 4. oraz innych wydarzeń mających miejsce przed rozpoczęciem konferencji, jak i w trakcie jej trwania, problem bolszewików i Rosji Radzieckiej znalazł się na marginesie. Na samym początku konferencji afgańska delegacja próbowała wykorzystać wątek „bolszewicki" do swoich celów. W przemówieniu otwierającym konferencję Ali Ahmad Khan powiedział między innymi: ... rząd brytyjski obawiał się, że bolszewicka nawałnica zbliża się do Afganistanu. Idee bolszewickie zrujnowały Rosję. Czy nie zrujnują one Afganistanu i Indii? Bolszewicy pragną nawiązać przyjazne kontakty z Afganistanem. Czy rząd Indii byłby zadowolony, gdyby nawała bolszewicka przyszła do Afganistanu i narobiła kłopotów? Afganistan uczyni wszystko, co w jego mocy, by powstrzymać nawałę i zapobiec dojściu jejdo Indii159'. Na to wystąpienie H. Grant odpowiedział na następnym spotkaniu. Starał się dowieść, iż Afgańczycy straszą jedynie zagrożeniem bolszewickim, gdyż zbyt wiele dzieli ideologię bolszewicką od stylu życia w Afganistanie. Podkreślał tu fakt, iż Afganistan jest rządzony przez króla, arystokrację i wielkich posiadaczy ziemskich, co stoi w sprzeczności z poglądami bolszewików, którzy propagują wspólną własność, a nawet wspólne kobiety. Zwrócił także uwagę na problemy religijne. Aby dobitniej podkreślić, iż strona brytyjska nie da się szantażować kwestią bolszewicką, Grant oświadczył: jednak chciałbym powiedzieć Waszej Ekscelencji szczerze i po przyjacielsku, że rząd brytyjski niezbyt 156 G. H. Bennett, BritishForeign..., s. 3-5; The Changeat theForeign Office, „The New Europę", 30 October 1919, s. 59-60. 157 Trzeba tutaj koniecznie zwrócić uwagę na pewien istotny element — zaistniała sytuacja była efektem nie tylko personalnej rywalizacji Lloyd Georga i lorda Curzona. Na ten konflikt nałożyły się niesnaski pomiędzy rządem w Londynie a brytyjskimi władzami w Indiach. (R. T. Stewart, Fire in..., s. 69-70; L. B. Poullada, Reform and Rebellion..., s. 242-243.) Ta krytyka nie dotyczy wartości porozumienia, ale tego, iż ważne decyzje dotyczące polityki nie powinny być podejmowane bez konsultacji z rządem Jego Królewskiej Mości, co jest w interesie wszystkich i z czym się niewątpliwie zgadzasz. (From Secretary of State to Viceroy, Foreign Department, 13th August 1919, F.0.371,No.ll7295/371/3990.) Zresztą trudno podejrzewać o inny pogląd na kwestię polityki zagranicznej człowieka wywodzącego się z familii, której hasło brzmiało — Curzon trzyma, co Curzon miał. (R. T Stewart, Fire in..., s. 74). 158 From Viceroy, lst August 1919, F.0.371, No.112902/371/3990. 159 Sardar Ali Ahmad Khan's speech, proceeding of the First Meeting, held on the 26th July 1919, Report on the Indc-Afghan Peace Negotiations at Rawalpindi, F.0.371, No. 166259/371/3991. Trzecia wojna afgańska i jej wpływ na politykę Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej... 97 niepokoi się ideą bolszewickiego pochodu i nie budzi się w środku nocy z tego powodu160. W podobnym duchu wystąpił także sir Gurbaksh Singh, który szczególnie podkreślał niechęć Hindusów do bolszewizmu i uznawanie przez nich króla brytyjskiego za jednego z ich bogów161. Wobec mało entuzjastycznej postawy afgańskiej delegacji w kwestii bolszewickiej Grant powiedział: Powiem wam wprost, co zrobimy, jeżeli zostanie zawarty pokój, a Afganistan będzie otwarty na bolszewickie wpływy i emisariuszy. Zamkniemy wszystkie drogi prowadzące z Afganistanu do Indii. Zrobimy to bez względu na skutki dla handlu162. Na groźbę Granta szef delegacji afgańskiej odparł: Nidy nie pozwolimy na to, by wpływy bolszewickie rozprzestrzeniły się w Afganistanie, jeżeli zamkniecie granice dla naszego handlu, zwiększymy nasz handel z bolszewikami. Jeżeli będziecie walczyć z nami, otrzymamy pomoc od bolszewików i będziemy walczyć z wami. Jeżeli bolszewicy wystąpią przeciwko wam, pomożemy im. Ale jeżeli jesteście naszymi przyjaciółmi, powstrzymamy ich. Decyzja należy do was — albo będziecie naszymi przyjaciółmi, albo popchniecie nas w stronę bolszewików163. Marginalizację problemu bolszewików i bolszewizmu w trakcie konferencji pokojowej najlepiej chyba ilustruje list H. Granta do Denysa Bray'a z 6 września 1919 roku. W przeszłości nasza polityka była determinowana obawą przed agresywnym Imperium Rosyjskim, ciągle intrygującym u bram Indii. Imperium upadło, ale na jego miejsce mamy bolszewicki chaos. Sardar Ali Ahmad oczywiście próbował przestraszyć nas bolszewickim diabłem. Kiedy zorientował się, że się go nie boimy, otwarcie przyznał, iż doktryna bolszewicka nie jest popularna w Afganistanie. Oczywiście nie możemy lekceważyć bolszewizmu, ale o ile sami nie wepchniemy Afganistanu w ręce bolszewików, to jestem przekonany, iż możemy albo w ogóle, albo bardzo mało obawiać się bolszewickich wpływów w Afganistanie. Jedyna obawa to upadek całej władzy w Afganistanie i wykorzystanie przez bolszewików chaosu, jaki by zapanował. Bolszewicy chcą użyć Afganistanu jako parawanu do działań przeciwko Wielkiej Brytanii. Afgańczycy doskonale zdają sobie z tego sprawę i nie mają ochoty pełnić tej funkcji, jednocześnie nadal mogą próbować straszyć nas fałszywymi intrygami w nadziei, że sypniemy pieniędzmi16i. Trzeba tu oddać Grantowi sprawiedliwość i docenić szerokość jego spojrzenia. Pogląd prezentowany przez niego w odniesieniu do postawy Afgańczyków wobec ewentualnych planów bolszewików należał do wyjątkowych. Większości brytyjskich 160 Remarks by Chief British Representative, Proceedings of the Second Meeting on the 29th July, 1919, Report on the Indo-Afghan Peace Negotiations at Rawalpindi, F.0.371, No.1666259/371/3991. 161 Remarks by sir Gurbaksh Singh, Proceedings of the Second Meeting on the 29th July, 1919, Report on the Indo-Afghan Peace Negotiations at Rawalpindi, F.0.371, No.1666259/371/3991. 162 Discussion, Proceedings of the Second Meeting on the 29th July 1919, Report on the Indo-Afghan Peace Negotiations at Rawalpindi, F.0.371, No.166259/371/3991. 163 Chief Afghan Delegate's remarks, Proceedings of the Second Meeting on the 29th July 1919, Report on the Indo-Afghan Peace Negotiations at Rawalpindi, F.0.371, No.166259/371/3991. 164 From sir Hamilton Grant, Chief of the British Delegation, Indo-Afghan Peace Conference to the Mr. Denys Bray, Joint Foreign Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, 6th September 1919, F.0.371, No.166259/371/3991. 98 Trzecia wojna afgańska i jej wpływ na politykę Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej... polityków brakowało tego dystansu i uważali oni, iż Afgańczycy oczekują bolszewików z otwartymi ramionami, a nowa ideologia znajdzie wśród nich podatny grunt. Natomiast Grant mylił się co do szybkości, z jaką władze radzieckie powrócą do pewnych metod i obszarów zainteresowania charakterystycznych dla Rosji przedrewolucyjnej. Pomyłka ta była udziałem wielu polityków brytyjskich. W chwili kiedy konferencja w Rawalpindi dobiegała końca, Brytyjczycy nie doceniali aktywności bolszewików ani szybkości zachodzących zmian. Bolszewicy nie zamierzali czekać na zmianę sytuacji w Afganistanie i przedsięwzięli kroki zmierzające do nawiązania bliższych kontaktów z Afganistanem, umocnienia swojej pozycji w Azji Środkowej, a także rozszerzenia wpływów. Dążąc do podporządkowania sobie Azji Środkowej, posługiwali się siłą i słowem165. Walka o rząd dusz przy użyciu słowa odbywała się za pomocą odezw kierowanych tak do muzułmanów w Azji Środkowej, jak i do ludności kolonii i państw zależnych (na przykład Persji, Indii, Turcji, Afganistanu i Chin). Przykładem może tu być odezwa komunistów muzułmańskich na II Zjeździe w Taszkencie. Wzywała ona do walki z imperializmem — przede wszystkim brytyjskim i francuskim — oraz zapowiadała szybkie wyzwolenie przy udziale Armii Czerwonej166. Także po stronie afgańskiej dawało się zauważyć zainteresowanie nawiązaniem kontaktów z Rosją Radziecką. Pierwsze kroki zostały zrobione przez Afganistan. Poza wysłaniem listów do przywódców Rosji Radzieckiej, Amanullah podjął też bardziej zdecydowane działania. W początkach kwietnia 1919 roku emir mianował Mohammad Wali Khana swoim ambasadorem w Bucharze, ale szybko okazało się, iż prawdziwym terenem jego aktywności ma być Rosja Radziecka, państwa Europy i paryska konferencja pokojowa167. Ta afgańska misja była dość liczna. Poza Mohammad Wali Khanem, w jej składzie znajdował się Moulvi Saifur Rahman — sędzia wojskowy, Faiz Mohammad Jan — prywatny sekretarz posła, Moulvi Hamil, Abdul Ghani Khan — tłumacz, Mohammad Karim Khan z żoną — tłumacz, Mohammad Musa — sekretarz misji, Mohammad Ali Khan, Rajab Khan i pięciu sipajów168. Afgański poseł przekroczył granicę Rosji Radzieckiej w końcu maja, a 4 czerwca dotarł do Taszkentu. W Taszkencie misja została przyjęta z wszelkimi honorami, iście po królewsku — były salwy honorowe, a teatr dał galowe przedstawienie169. Z jednej strony afgańska misja 165 Zbrojnemu podbojowi chanatów Azji Środkowej zosta! poświęcony rozdział 16 The Cwil War and the SecondRussian Conguest, w: S. Becker, Russia's Protectorates..., s. 273-295. 166 Bolsheyik wireless telegrams intercepted by the Wireless Telegraph Station, British Consulate-Gene-ral, Kashgar, between September 21st and October lst, 1919, F.0.371, No.198584/371/4028. 167 L. W. Adamec,Afghanistan'sForeign..., s. 52-53; M. I. Volodarskij, Sovety i ich..., s. 164-165. 168 Reports from Colonel Bailey, 9th October 1919; Telegram from Consul-General, Kashgar, to the Secretary to the Government oflndia in the Foreign and Political Department, January 24,1920, F.0.371, No.198669/371/4116. 169 Reports received from Lieutenant-Colonel F. M. Bailey, Tashkent, 13th June 1919, F.0.371, No.207321/371/4041. Trzecia wojna afganska ijej wpływ na politykę Wielkiej Brytami i Rosji Radzieckiej'. 99 spotkała się z wszelkimi względami i rewerencjami, z drugiej, wielu bolszewików niezbyt się cieszyło z tej wizyty. Bolszewicy mówią, że sprowadzenie tutaj Afgańczyków nie było warte tylu problemów110. Podczas bytności Afgańczyków w Taszkencie otwarto afgański konsulat, na czele którego stanął Mohammad Aslah Khan171. Mohammad Wali Khan podczas rozmów z miejscowymi bolszewikami zaproponował, iż Afganistan wspomoże bolszewików ludźmi (nieuzbrojonymi) w zamian za co oni wspomogą Afgańczyków bronią, szczególnie artylerią172. Strona bolszewicka uznała ten pomysł za nierealny. Misja afganska za cel swojej podróży miała Moskwę, a następnie Paryż, gdzie odbywała się konferencja pokojowa. Jednakże nie udało jej się do końca wywiązać z postawionych zadań. Niespodziewanie misji afgańskiej przyszło spędzić trochę czasu w Taszkencie. Przyczyna zwłoki była bardzo prozaiczna, acz zasadnicza — brak połączenia tak kolejowego, jak i drogowego pomiędzy Ta-szkentem a Moskwą. Wynikało to z trwających działań zbrojnych. Gospodarze zaproponowali nawet, żeby Afgańczycy odbyli podróż do Moskwy samolotem. Nic z tego nie wyszło, gdyż członkowie misji nie darzyli samolotów zaufaniem. (...) Poza tym zażądali pisemnej gwarancji bezpieczeństwa na podróż samolotem1™. Afganska misja oczekująca w Taszkencie na uzyskanie połączenia pomiędzy Turkiestanem i Moskwą nie pozostawała bezczynna. Żywo interesowano się tym, co się dzieje w Europie i w Turcji, domagano się informacji na ten temat od Barakatullaha przebywającego w Moskwie174. Korzystając z bolszewickich urządzeń nadawczych, Mohammad Wali Khan wystosował w imieniu emira Amanullaha telegram do prezydenta Woodrowa Wilsona. Pisał w nim: Do Wilsona, Prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki. Drogi Panie. Mam zaszczyt poinformować, że razem z trzema doradcami mamy honor być oficjalną delegacją Afganistanu na konferencję pokojową. Mamy nadzieję spotkać Pana, przedstawić stanowisko naszego rządu i przy Pana pomocy wytłumaczyć prawa naszego narodu, które zostały anulowane przez Ententę. Z poważaniem Mohammad Wali Khan, poseł nadzwyczajny Afgańczyków175. Mohammad Wali Khan spotkał się także 170 From Major P. T. Etherton, Consul-General, Kashgar, to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, 7th July 1919; Messages from Bailey, F.0.371, No.207321/371/4041. 171 A. Ch. Babachodzaev, Ocerkipo..., s. 17. 172 Należy pamiętać, iż trwała jeszcze III wojna afgańsko-brytyjska i propozycja ta nierozerwalnie wiązała się z toczącym się konfliktem. From Major P. T. Etherton, Consul-General, Kashgar, to the Secretary to the Government of India in the Foreign and Political Department, Simla, 7th July 1919; Messages from Bailey, F.0.371, No.207321/371/4041. 175 From Tashkent to the Foreign Commissiary, Moscow, 27th June 1919 (intercepted at Quetta), F.0.371, No.28/159938/371/3991. 174 Telegram from General Malleson, Meshed, to the Chief of the General Staff, Simla, 14th July 1919, F.0.371, No.31/ 159938/371/3991 (z przechwyconego telegramu z Taszkentu do Moskwy). 175 From Viceroy, Foreign Department, 12th June 1919, w: Telegrams indicating Afghan-Bolshevik connection, F.0.371, No.117730/371/3990. 100 Trzecia wojna afgańska i jej wpływ na politykę Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej... z kilkoma oficjelami, u których zabiegał o zgodę na wizytę w Niemczech. Zgodę taką otrzymał pod koniec lutego 1921 roku176. Także podczas przymusowego postoju w Taszkencie doszło do spotkania Mohammad Wali Khana z Brawinem. Podczas tego spotkania afgański poseł zaprosił Brawina jako posła bolszewików do Kabulu. Był to jedynie kurtuazyjny gest, gdyż decyzja o wysłaniu Brawina jako posła zapadła już dawno, w marcu 1919 roku177. Dopiero 24 września 1919 roku afgańska misja mogła opuścić Taszkent i udać się do Moskwy. Na granicy Turkiestanu i Rosji Radzieckiej misja została powitana przez pracownika Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych, a do Moskwy udała się specjalnym pociągiem przez Orenburg i Samarę. 10 października Mohammad Wali Khan i jego świta zostali powitani przez Narimana Nari-manowa, przedstawiciela Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych, i Sul-tan-Galijewa z Rewolucyjnej Rady Republiki. Narimanow, przemawiając po turecku, w imieniu robotników i chłopów powitał przybyłych i zapewnił o przyjaźni i uznaniu swego państwa dla innych narodów i języków. Sultan-Galijew w swoim wystąpieniu zapewnił o pomocy ze strony Rosji Radzieckiej dla Afganistanu w walce z Wielką Brytanią, walce ze światowym imperializmem i o prawa uciśnionych ludów178. Mohammad Wali Khan odpowiedział Sultan-Galijewo-wi: Wiemy, że muzułmanie w Rosji są wolni i mamy nadzieję, iż przy pomocy Rosji Radzieckiej Afganistan i reszta uciskanych narodów Wschodu stanie się także wolna179. Bardzo szybko doszło do oficjalnych spotkań misji afgańskiej z wysokiej rangi osobistościami. 12 października odbyło się spotkanie Mohammad Wali Khana, Sejfur Rahman Khana i sekretarza poselstwa z kolegium Komisariatu Spraw Zagranicznych w pełnym składzie. W czasie spotkania z kolegium afgański poseł mówił m.in., iż ma nadzieje, że przyjaźń między oboma narodami będzie mocna, trwała i będzie wspomagać wyzwolenie Wschodu od ucisku europejskich imperialistów. Narodowy komisarz ze swej strony powiedział, iż Republika Radziecka przywiązuje szczególne znaczenie do przyjaźni z Afganistanem, na trwałość której ma nadzieję. Niezwykle wysoko ceni także rolę narodu afgańskiego w walce o wyzwolenie Wschodu ze względu na geograficzne położenie Afganistanu i wojskowy potencjał jego bohaterskiego narodu180. Dwa dni później, 14 października, doszło do półgodzinnego spotkania, tym razem z Leninem, Karachanem i Narimano- 176 F. R. Nicosia, 'Drang nach Osten'..., s. 240 177 L. W. Adamec, Afghanistan'sForeign..., s. 53. 178 Greetings Exchanged Upon the Arrwal oj the Official Afghanistan Mission in Moscow, „The Times", October 12, 1919, s. 14; X. J. Eudin, R. C. North, Souiet Russia..., s. 183 lub „Izvestja", 14 oktobr 1919, s. 3. 179 Tamże. 180 Soobscenie sovetskoj pecati o prieme Predsedatelem Soveta Narodnych Komissarou RSFSR V. I. Leni-nym i Kollegiej Narodnogo Komissariata Inostrannych Del Afganskogo posolstua, 12 i 14 oktjabrja 1919, w: L. B. Teplinskij, Sovetsko- Campbell John Douglas Sutherland Mnold Mthony 6 Asadullah 51 Aslam Khan 108 Atatiirk -> Mustafa Kemal Pasza Indeks 241 Attlee Clement 14 Auckland George Eden 18 Aurangzeb 16 Azim 163 B Babachodzaev A. Ch. 44, 63, 73, 84, 99, 135, 214 Bailey Frederick Marshman, płk 98, 99, 102, 122, 164 Baldwin Stanley 158, 200, 228 Balfour Arthur J. 89, 112, 173, 174 BamfordP. C. 116 Barakatullah Maulavi 34, 49, 59, 60, 83,99 Bariatyński Aleksander I. 19 Baring Thomas George lord Northbrook 21,22 Barrett Arthur, gen. 88 Bart Edward Grey 35 Barthou Jean Louis 179 Baymirza Haiyt 178 Becker Seymour 19, 20, 84, 98, 103, 127, 131, 221 Bennett George H. 14,15,96,151,201 Berzin Jan 185 Bethmann-Hollweg Theobald von 34 Biesiedowskij G. Z. 202, 227 Birdwood William R. sir, gen. 36 Birkenhead lord (Smith Frederick Edward) 155,233 Blacker L. V. S. 77 Boersner Demetrio 66, 160 Bonar Law Andrew 155,157,193,200 Boulger Demetrius C. 47, 69 Bourke Richard Southwell lord Mayo 15 Bradsher Henry S. 6 Brawin N. Z. 60, 62, 63, 100-102, 104-106, 110, 122-124, 128, 129 Bray Denys 49, 97, 121, 171, 226 Briand Aristide 142 Broido M. J. 124 Broxup Marie 178,180, 181 Bryant Louise 149 Brydon William 18 Buchanan George sir 36, 39 Bucharin Nikołaj I. 65, 66, 193 Bullit William Ch. 63, 64 Bulwer Edward -> Lytton lord Bułganin Nikołaj 233 Burhan ad-Din 132 Burkę Edmund 14 Burnes Aleksander 17, 18 Burrows George R. S., gen. 27 Bush Briton Cooper 137 C Campbell John Douglas Sutherland 21, 22 Carr Edward H. 83 Castagne Joseph 56, 183 Cavagnari Luis 23 Cebesoy Ali Fuat 162 Chalfin Naftula A. 19,21 Chamberlain Austen 161, 228, 231 Chamberlain Joseph 14 Chamberlain Neville 23 Chanykow Nikołaj V. 20 Chaąueri Cosroe 161-163,167,168 Chejfec A. N. 103, 122 Chelmsford lord (Thesiger Frederic John Napier) 35, 40, 43, 45, 47, 49, 50, 52-58, 60, 69-73, 77, 80, 81, 83--88, 90-96, 99,101,104,105,108, 110, 111, 113, 115, 119-121, 129, 132, 133, 137, 145 Chokajew Mustafa 178 Chowdhry Jai Krishna 21, 113 Chowduri Satyabrata Rai 238 Christensen Richard 01ivier 113 Chruszczow Nikita 233 Chudojar 20 242 Indeks Churchill Winston Spencer 40, 73,107, 109, 137, 154, 155, 173, 201 Clemenceau Georges 66 Coates William Peyton 28 Coates Zelda 28 Conolly Arthur 17 ConollyViolet32, 174 Coote Colin Reith 161 Cowden Morton H. 238 Craig Robert Leslie 144 Cross Richard Assheton 21 Crowe Eyre sir 40, 193 Curzon George Nathaniel lord 8, 15, 29, 30, 40, 72, 76, 89, 90, 94-96, 111, 112, 124, 132, 139, 141, 142, 144, 145, 149, 154-156, 159, 171, 172, 179, 184-190, 193-198, 201, 204, 209, 214, 234 Czerniajew Michaił 20 Cziczerin Gieorgij 60,62,64,122,128, 135, 136, 149, 155-158, 169, 170, 177, 185, 187, 188, 193, 195, 201, 202, 206, 209, 211, 226, 230 Czyngis Chan 16 D Dalip Gil 101 Dane Louis W. 30 Degras Jane 210 Darby Philip 14, 15, 37, 40, 79 Daulet Shafiga 221 Denniston Alastair 10 Deutscher Isaac 66 Dinshoon Pack 167 Disraeli Benjamin 23 Dobbs Henry R.C. sir 13, 108-110, 112, 113, 118, 119, 121, 136, 137, 139-141,144, 171-173 Dockrill Michael 32, 33 Dołgow Aleksandr N. 224 Dost Mohammad Khan 18, 19, 20, 22, 25 Druhe David N. 41, 160 Duke William sir 171 Dunsterville Lionel C, gen. 84 Dupree Louis 33 Durand Henry 6 Durand Mortimer 21 Dzierżyński Feliks 193 L Ebert Friedrich 142 Edwards C. E. —> Ghulam Mohammad Khan Elif Khan 101 Ellenborough Edward Law 19 Elphistone Mountstuart 16 Emmott Alfred lord 124, 165 Enver Pasza 137, 162, 178-182 Etherton Percy Thomas, pik 42, 43, 82, 99,122, 179 Eudin Xenia Joukoff 9, 41, 67, 68,100, 136 F Faiz Mohammad Jan 98 Faiz Mohammad Zikria 141, 143 Faizullah Chodiajew 135 Fakhri Pasza 212 Fatima Begum 143 Ferard F E. 188 Ferris John Robert 15, 75 Fetterlein E. C. 10 Field R. E 174 Fischer Louis 39, 60 Fisher Herbert 57, 58 Fletcher Arnold 6, 144 Forster George 16 Fraser Glenda 131, 133, 134, 178, 180,181 Fraser-Tytler William Kerr 60,82,102, 182, 210, 214, 217, 234, 237 Frere Bartle 21 Frunze Michaił W 127,131, 132 Indeks 243 G Ganecki Jakov S. 193 Ganjoo Satish 232 GankovskiJ. V. 80 Garratt Thompson 82 Gandhi Mohandas K. 187 Ghaus Abdul Samad 29, 31, 33, 44 Ghausuddin, gen. 29 Ghulam Mohammad 52, 53, 87, 121 Ghulam Mohammad Khan 112 Ghulam Mohammad Khan, gen. 91,213 Ghulam Nabi Khan Charkhi 182, 197, 213 Gibbons Herbert Adams 30 Gilbert Martin 40, 73,107, 137 Gillard David 6, 18, 23 Gilmour David 194 Gladstone William Ewart 26 Goldstein Roger 238 Gorczakow Aleksander 22 Gordijewski Oleg 12, 68 Gordon-Polonska L. 74, 80 Gorki Maksym 139 Goulam Sedyk Khan 141 Graham Ronald 39 Grant Hamilton sir 33, 87, 89, 90, 92-98, 121 Granville lord (Leveson-Gower Geor- ge)22 Grassmusk George 32 Graubard S. 238 Greame P. Lloyd 189 Green Henry 21 Gregorian Vartan 29, 55, 75, 76, 93, 150, 217 GregoryJ. D. 111, 174, Grey Edward sir 37 Grey Esmond 158 Griffin Lepel Henry sir 26 GriffithsJohnl3 Grobba Fritz 142, 146 Gurbaksh Singh sir 90, 97 GurevicA. 74,213,215 Gurevic Naum M. 32 Gvisiani Ljudmila 64 Gwynn Stephen 31 H Habberton William 6, 19, 22, 26, 237 HabibuUah (emir) 7, 29-37,43-45, 47- -55, 57-60, 69, 72, 76, 78, 92,102, 104, 143, 144, 149, 150, 212, 233 HabibuUah, płk 141 Hafiz 184, 186 Hafiz Mian Mohammad 112 Hafiz Saifullah Khan 33, 35, 88 Hajji Sami 180, 181 HaUey R., kpt. 86 Hamilton George lord 29 Hanna H. B.6 Harasimowicz Andrzej 237 Harding Warren G. 143, 146 Hardinge Charles lord 32, 33, 36, 40 Hayah H. M. 114 Hayatullah 51 Heathcote T. A. 6 Henderson Arthur 196, 205 Henting Werner Otto von 34, 36 Hewelcke Theodore 165 Hicks John 16 Hiro Dilip 12, 151 Hirtzel Arthur sir 33, 145, 174, 215, 223,224 Hodgson Richard sir 159, 180, 184- -186,190,197,198, 203, 206, 207, 214, 222, 224, 231 Holdich Thomas Hunger-Ford 234 Hopkirk Peter 17, 35, 40, 132 Horne Robert Stevenson 152,157,158 Hosein 78 Huebsch B. W. 64 Hughes Charles Evans 143 244 Indeks Humphrys Francis H. 132, 151, 172, 174, 196, 198, 199, 211, 212, 223, 224, 226 Husejnow M. D. 162 Hussain A. 116 I Ibragim Khan 44 Ibrahim 49 Ibrahim Beg 178, 181 Ignatiew Nikołaj P. 19, 20 Inayatullah Khan 50-54, 87, 121 Ishaą Khan 44 Islam-bek 141 Islam Palvan 180 Ismail Khan 50 Itmad-ud-Doulah 56 Izwolski Aleksander P. książę 31 J JacobJohn 21 Jakub Khan (ex-emir) 24, 25, 50, 215 Jamal Pasza 137, 162,185,186, 212 Jerzy V Windsor 115, 134, 145 Jewett Bell 149 Jewsiewicki Władysław 18 Junaid Khan 178 K Kabir (brat Amanullaha) 50 Kalinin Michaił J. 60, 61, 128,193 Kamenew Siergiej, gen. 128 Kamieniew Lew B. 187,193, 201, 214 Kapur Harish 102 Karać han Lew Michaiłowicz 62, 83, 100, 105, 123, 128, 149, 168, 179, 184, 190, 193 Karajew A. G. 162 Kari-effendi 183 Kaufmann Konstantin P. 20, 22-26 Kaye Cecil 188, 207 Kaye John 6 Kazim Bey, gen. 34, 212 Keller Shoshana 219, 220 Kennan George F. 68, 133, 158, 193, 203 Kerr Philip -» Lothian lord Keyes Terence H. 172 Khan Bahadur Hafiz Saifullah Khan 48, 56, 58, 59 Khan Sahib Iiftikhar Ahmad 44 Khudoiar Khan 141 Kieniewicz Jan 18, 219 Kitchener Horatio Herbert, gen. 31 Knox William, gen. 45 Kolarz Walter 223 Kołłontaj Aleksandra 220 Komarów Aleksandr, gen. 28 Korgun V. G. 74 Korkmazow D. 164 Kotowskij G. G. 238 Krasin Leonid B. 152, 154, 156-158, 169,192-196 Kujbyszew Walerian W. 132 Kun Bela 164 Kuropatkin Aleksiej, gen. 35 Kuusinen Otto V. 227 L Lageard Helenę Aymen de 179, 180 Lascelles Alan sir 52 Lawrance John 21 Leeper Reginald A. 188 Lenin Włodzimierz 7, 30, 39, 40, 44, 60, 61, 63-65, 67, 83, 100, 101, 106, 127, 128, 135, 136, 139, 160, 161, 166, 167, 170, 180, 201, 202 Litwinow Maksim 38, 64, 185, 186, 191,193, 201, 202 Lloyd George 15, 39, 40, 64, 73, 89, 96, 112, 114, 155, 157, 179, 193 Lobanov-Rostovsky Andrei 35, 180 Long Walter 155 Loraine Percy Lyham sir 196 Indeks 245 Lothian lord (Kerr Philip) 112 Lovkhart Rober Bruce 38, 40 Lowe Cedrik James 21, 27, 32, 33 Lukę Harry Charles sir 164 Lytton lord (Bulwer Edward) 15, 21, 23 Ł Łatka Jerzy S. 137 Łukawski Zygmunt 15,17 M MacDonald Ramsay James 200-207, 209, 210, 214, 222, 227 Macnaghten William 19 MacMunn George 223 MacNeil Ronald 193, 194 Maconachie R. R. 145, 211 Macrory Patrick 6 Madamin (Makhmed Amin-Bek) 180 Maffey John Loader 88, 111 Mahmud Sevket 137 Mahomad Din 189 Mahomed Emin Beg 104 Mahomet Abdul Rabb 101 Maine Henry 21 Majakowski Władimir W. 187 Majskij I. 60, 63, 107 Malik H. 114,116 Malleson Wilfrid, gen. 42, 43, 50, 83, 84, 99, 103, 108, 124, 127, 128 Mallet Louis sir 33 Mandayam Achoria 101 Marling Charles 37 Marriott James A. R. 23, 27 Martynowicz Tadeusz 7 Marvin Charles 28 Massell Gregory 220 Masson Vadim M. 10, 34, 37, 48, 50, 63, 84, 89, 124 Materski Wojciech 168 Maulana Syed Sulaiman Nadavi 114 Maxwell Leigh 6 Medlicott W. N. 200 Meierovics Zigfrid Anna 141 Melbourne lord (Lamb William) 19 Miedwiediew Roj 12 Mikojan Anastas J. 161-163 Mikołaj II Romanow 35 Millerand Alexandre 142 Millman Robert 22 Milner Alfred 155 Milutin Dmitrij A. 20 MinaultGaillló Mir Gulam Muhammad Gubar 50, 87 Mir Shams Shah sir 90 Mirza Abderrahman Khan 87 Mirza B. A. 75 Mirza Baz Mohammad Khan 112 Mirza Ghulam Ahmad 216 Mirza Ghulam Haider 55 Mirza Ghulam Maroof Khan 112 Mirza Ghulam Qadir 56 Mirza Mahmud Khan 56 Mirza Mohammad Naim Khan, płk 112 Moberley F. L., gen. 90 Mohamed Jan 127 Mohammad Ali 113, 114 Mohammad Ali Khan 98 Mohammad Amin Beg 126 Mohammad Aslah Khan 99 Mohammad Ayub Khan 27 Mohammad Edib 141 Mohammad Ibrahim Khan 56, 182 Mohammad Karim Khan 98 Mohammad Musa 98 Mohammad Nadir Khan (później Shah) 24, 36, 50, 51, 54, 69, 119, 182 Mohammad Sarwar Khan 59 Mohammad Siddią Khan 213 Mohammad Sulaimand 55 Mohammad Wali Khan 59, 61, 98- -101,128,141-143,145,148,175, 182, 183, 212, 213 246 Indeks Mohammad Yunus 91 Mohammad Zarif 52, 53 Mohammed Ashur 187 Mohyuddin Bek 180 Molesworth G. N. 9, 37, 50, 73, 74, 76, 79, 80, 86 Montague Edwin Samuel 73, 77, 108, 111, 146, 154, 187 Monteath T. D. 133, 224, 225 Monks Alfred L. 6 Morgan Gerald 6 Morley John 26 Moulvi Hamil 98 Moustofi 229 Movlevi Mansour 230 Muhammad 18 Muhammad Shah 36, 115 MuUa-i-Lang (Kulawy MuHa) 212,215 Mullah Ghulam Muhammad Khan 56 MusprattS. F., płk 112 Mustafa Kemal Pasza (Atatiirk) 118, 130, 136, 149, 166 Mustafa Subhi 162 N Naby Eden 151 Napoleon 16 Narimanow Nariman 100, 162 Nasrullah Khan 29,36,37,48,49,51- -55, 58, 60 Nawab Sir Abdul Kaiyum 112 Nawid Senzil K. 213 Nazir Safar 55 Neal W. G., mjr 48, 56 Newton Thomas Wodehouse Legh 30 Nicoll William Robertson sir 109 Nicolson Arthur sir 31, 32 Nicolson Harold 76 Nicosia Francis R. 34, 100, 146 Niedermayer Oskar von 34, 36 Niemeijer A. C. 114, 115 Nikulin L. V. 63 Nirmala Joshi 238 Niranjan Das 91 North Robert C. 9,41,67,68,100,136 Nuortewa Aleksandra 168 Nur Mahomed 189 O 0'Ballance Edgar 73, 79 0'Connor T. R, ppłk 125-128, 159 0'Malley O.St.C. 158, 201 Omar Khan, gen. 213 Oliphant Lancelot sir 62, 83,105,123 Olszewski Wiesław 14 Ordżonikidze Grigorij K. (Sergo) 161, 162 Osman-beg 132 Osman Khodzha 181, 183 OverbyPaul 151 P Pahlen Piotr 13, 14 Palairet Charles Michael 196 Park Alexander 220 Paweł 116 Pawłowicz M. P. (Weltmann Leib Laze- rowicz) 164 Pears Stewart E. sir 112, 145, 171, 172 Peel Robert 19 Perowski Wasyl hrabia 17 Persits M.A. 117 Perykles 72 Peters August Detlof 168 Peters William 231 Petrus Jan 7, 19,20,22,25 Philips Cyril Henry 29, 114 Piekarowicz Ryszard 7 Pierce Richard 20 Piłsudski Józef 30, 141 Pir Mohammad Khan, płk 112 Plehwe Wiaczesław K. 30 Polikarpów Wasilij 196, 198 Indeks 247 Pope Arthur Upham 202 Potter Cathy 146 Potocki Joseph 224 Pottinger Eldred 6 Pottinger George 6, 16 Poullada Leila D. 143 Poullada Leon B. 15, 35, 37, 50, 51, 54, 75, 76, 96, 143, 150, 172, 212, 213 Pratap Mahendra 11, 34, 37,101,124 Pstrusińska Jadwiga 7 R Radcliffe Percy de B., gen. 107 Radek Karl 128, 161, 162 Rahmet Rafikow 182 Raj ab Khan 98 Rakhman Kul Bek 180 Rakowski Christian G. 187, 203, 204, 206, 208 Ransome Arthur 187 Randżit Singh 18 Ramsden 58 Raskolnikow Fiodor F. 9, 52, 74, 82, 138-140, 169, 174, 183, 190, 191, 195-198 Rauch Georg von 227 Rawlinson Henry 21 Rawlinson lord 137 Read Hercules 146 Reading lord (Isaac Rufus Daniel) 159, 160, 172, 173, 205, 206, 211, 225 Redl E. A. F, płk 34 ReesJ. D. sir 57 Reisner (Reysner) Igor M. 37,124,180 Reisner Larissa 147, 150 Reza Nour 148 Rieber A. J. 19 RiksE. M., płk 124, 198, 229 Ripon lord (Robinson George Frede- rick)26 Roberts Frederick 21, 24, 25, 27 Robson B. 6 Rodison Maxim 239 Romanowski Dymitr 20 Romodin Vadim A. 10, 34, 37, 48, 50, 63, 84, 86, 124 Roos-Keppel George sir 69-71, 77,95, 111 Roskill Stephen 155 Roy Manabendra Nath 52, 117, 132, 167 Roy 01ivier 164 Rumbold Horace sir 148 Ryan Nigel 6 S Sabahi Haushang 154 Sabline E. 105, 123 Said Galijew 162 Saifullah 91 Saifur Rahman Khan 98, 100 Saleh Mohammad Khan 56, 69, 70 Salisbury lord (Gascoyne-Cecil Robert Arthur Talbot) 15,21 Samra Chattar Singh 42, 52,116, 238 Sapieha Eustachy Kajetan 141, 142 Saray Mehmet 17 Sareen Anuradha 55, 58, 60, 76, 83 Sarkisyanz Emmanuel 14 Sazanow Siergiej D. 32 Schapiro Leonard 202 Schinasi May 76, 77 Schofield Victoria 113 Seton-Watson Hugh 14 Seid Alim (emir Buchary) 43, 45 Semikhine 229 Sforza Carlo 142 Shah Ali Raza, płk 48 Shah Shuja-u-Mulk 16, 18 Shah Wali Khan 211, 213 Shakespeare Richmond 17 Shaukat Ali 113 Sheik ul Islam 229 248 Indeks Sher Ahmed Khan 147, 225 Sher Ali 22-26 Sher Muhammad Bek 180 Shuckbury L. D. 157 Shuckburgh John Evelyn 40, 49 Shuja al-Daulah 182 Sicker Martin 15, 28 Sierakowska-Dyndo Jolanta 7 Simonicz Iwan 18 Simons Walter 142 Singhal D. P. 6 Skobielew Michaił D. 30 Snesarev A. E. 229 Sobolew Leonid, gen. 28 Sołowiew Jurij 198 Sorkin G. Z. 162, 163 Spector Ivar 93,162, 165,166 Spring Rice Cecil sir 31 Stalin Józef 39, 41, 67,166, 193, 227, 230, 232, 233 Stanwood Frederick 39-43 Stark Leonid N. 198, 230 Stasowa Jelena 161, 162 Stewart Rhea Talley 34-36, 49, 50, 62, 63, 78,86, 91, 92, 96,106,116, 117, 129, 134, 143, 146, 147, 172, 173, 215, 216 Stoddart Charles 17 Stokes, płk 165 Stoletow Aleksandr 23, 24 Strachery John 21 Strang William baron 204 Sultanzade Avetis Mikailian 167 Sultan-Galijew 101 Sumner Benedict Humphrey 15,30,31 Suric Jakub Z. 83,106,123-130,133, 134, 138, 139, 196 Sydenham Ciarkę George lord 89 Sykes Percy 17,22, 24, 26, 27,33-36, 49, 74, 76, 77, 82, 86, 87 Syud Hossain 114 Ś Świętochowski Tadeusz 118, 168 T TalatMehmedl37 Tallents Stephen G., płk 101 Tamerlan (Timur Kulawy) 16 Tarzi Mahmud Beg 37, 76, 77, 109, 110, 112-114, 118-120, 122, 128, 130, 134, 135, 139, 140, 143, 146, 151,174-177 Tempie Richard 21 Teplinskij Leonid B. 37, 44, 60, 62, 63, 83, 84, 100-103, 106, 122, 136, 145, 214, 217 Timur Szach 16 Todd d'Aqrcy, mjr 17 Tomski Michaił P. 193 Toynbee Arnold J. 76 Tranin J. P. 136 Trocki Lew 30, 38, 66,101, 168, 193, 202, 207, 227 Trojanowskij K. M. 41, 166 Trush Michaił I. 60 Tryjarski Edward 104 U Ullman Richard H. 60, 83 Ulmanis Karlis 77, 141 Ulya Hazrat 36, 51-53, 69, 102 Ulyajanab 51 Ulyanovsky R. A. 117 V Van Deman G. S. R. H., płk 41 Villiers-StuartJ.P 9, 74 Vogel Heinrich 6 Volodarski Michaił I. 10, 44, 62, 84, 98, 134, 141, 199, 217, 218 Yucinich Wayne S. 14 Indeks 249 W WakelyL. D. 172,180, 205, 225 Walter Werner 198, 228, 229 Wedgewood William Benn 194 Wellesley Victor 179 White Stephen 38, 67 Wiktor Emanuel III 142 Wilhelm II Hohenzollern 34 Williams L. F. Rushbrook 172 Wilson Charles 14 Wilson Henry sir 73, 107 Wilson Woodrow T. 99 Wise E. F. 153, 158 Witkiewicz Jan 18 Witte Siergiej J. 30 Wolseley Garnet Joseph sir 21, 27 Wood Edward 161 Wosuk od-Doul 118 Woznesienski Nikołaj A. 50, 59, 161 Wraga Ryszard 30, 221 Wyman Rodney 143 Y Yate Charles Edward 161 Yusuf Kemal Tengirżenk 148 Z Zahir Shah (emir) 234 Zar Shah 70, 71 ZekiVelidiToganl61, 180 Zinowiew Grigorij J. 66, 67,161,164- -166, 169, 189, 227, 228 Zins Henryk 200, 228 Bibliografia I. Źródła a. Źródła archiwalne: Archiwum Akt Nowych, Warszawa: Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Departament Pohtyczno-Ekonomiczny, Wydział Wschodni, teczki 5370-5385; British Library, London: Oriental and India Office Collections Chelmsford Papers, MSS. Eur. E.264/16, Political and Secret Department Records, 1756-1950 L/P&S/10, Departmental Papers: Political and Secret Separate (Subject) Files, 1902-31, L/P&S/ll, Departmental Papers: Political and Secret Annual Files, 1912-30; Indiana University, Bloomington, USA: The British Foreign Office Records of General Political Correspondence for Russia, 1906-1945, F.0.371, mikrofilm (wybór z kolekcji znajdujących się w Public Record Office w Londynie). Zob. następujące kolekcje w PRO: F.O.371/ 3657-3673 (Caucassus 1919), 3937-4061 (Russia 1919), 4094-4116 (Sibiria 1919), 4931-4977 (Caucassus 1920), 5381-5383 (Central Asia 1920), 5416-5451 (Russia, Sibiria 1920), 6265-6280 (Caucassus 1921), 6843-6945 (Russia, Sibiria 1921), 7725-7729 (Caucassus 1922), 8073-8085 (Central Asia 1922), 8146-8227 (Russia, Sibiria 1922), Bibliografia 251 9275-9293 (Caucassus, Central Asia 1923), 9331-9376 (Russia, Sibiria 1923), 10383-10410 (Caucassus, Central Asia 1924), 10466-10522 (Russia, Russian Conference, Sibiria 1924); b. Oficjalne publikacje rządowe: Anglo-Afghan Trade Conuention, signed at Kabul, June 5,1923, Cmd.1977 India in 1922-1923. A Statement Preparedfor Presentation to Parliament in Accor- dance with the Reąuirements ofthe 26th Section ofthe Gouernment of India Act byL. F. Rushbrook Williams, Calcutta 1923 India in 1924-1925. A Statement Prepared for Presentation to Parliament in Accordance with the Reąuirements of the 26th Section of the Gouernment of India Act by L. F. Rushbrook Williams, Calcutta 1925 Military Report, Afghanistan, 1925, General Staff, India, Delhi 1925 Papers Regarding Hostilities with Afghanistan, 1919, London 1919, Cmd.324 Papers Relating to the Foreign Relations of the US, 1918, Russia, New York 1969 Parliamentary Debates: Official Report, Fifth Series, vol.H3. Second Volume of Session 1919, Comprising Period from Monday, 3rd March to Friday, 21st March 1919, London 1919 Parliamentary Debates: Official Report, Fifth Series, vol.H4. Third Volume of Session 1919, Comprising Period from Monday, 24th March to Wednesday, 16th April 1919, London 1919 Parliamentary Debates: Official Report, Fifth Series, vol.H8, House of Commons Seventh Volume of Session 1919, Comprising Period from 14th July to lst August 1919, London 1919 VIII Zjazd Komunistycznej Partii (bolszewików) Rosji, marzec 1919, Protokoły, Warszawa 1966 c. Źródła publikowane: Age of Permanent Reuolution: A Trotsky Anthology, Deutscher I. (ed.), New York 1964 Bandung. Konferencja krajów Azjii i Afryki (18-24 kwietnia 1955 r.). Dokumenty i materiały, Warszawa 1955. British Documents on Foreign Affairs, Series A, The Souiet Union, 1917- 1939, London 1984-1986 British Documents on Foreign Affaires, Series B, Turkey, Iran and the Middle East, 1918-1939, London 1990 " British Documents on Foreign Affaires, Series I, The Paris Peace Conference of!919, London 1993 252 Bibliografia Bullit Mission to Russia. Testimony before the Committee on Foreign Relations United States Senate of William C. Bullitt, Huebsch B. W. (ed.), New York 1919 Chaąueri C, The Reuolutionary Mouement in Iran uersus GreatBritain and Soviet Russia. Documents in English, French, and German, Florence 1979 Churchill W. S., His Complete Speeches, 1897-1963, New York, London 1973 Collection ofTreaties, Engagements and Sanads Relating to India andNeighbouring Countries, Aitchison C. V. (ed.), Calcutta 1933, t. XIII, Persia andAfghanistan Concept of Empire. From Burkę to Attlee, 1774-1947, Bennett G. (ed.), London 1953 Congress ofthe Toilers of the Far East, IstMoscow and Leningrad, 1922, London 1970 Degras J., Souiet Documents on Foreign Policy, London 1951-1953 Degras J., The CommunistInternational, 1919-1943, London 1956 Documents oftheHistory ofthe Communist Party of India, New Delhi 1971 Dokumenty unesnejpolitiki SSSR, Moskva 1957-1958, t. I-VIII End ofEra. Letters andfournals of Sir Alan Lascelles, 1887-1920, London 1986 Eudin X. J., North R. C, Soviet Russia and the East, 1920-1927. A Documentary Suwey, Stanford 1957 Euolution of India and Pakistan, 1858 to 1947. Selected Documents, Philips C. H. (ed.), London 1964 Istoria Bucharskoj Narodnoj Sovetskoj Respubliki, 1920-1924gg. Sbornik doku- mentou, Taskent 1976 Kaye C, Communism in India. With Unpublished Documents from National Archi- ves of India, 1919-1924, Calcutta 1971 Lenin V. I., New Letter to the Workers of Europę and America, Brooklyn 1919 Lenin W., Dzielą, t. XXVIII, Lipiec 1918-marzec 1919, Warszawa 1954 Lenin W., Dzieła, t. XXX, Wrzesień 1919 — kwiecień 1920, Warszawa 1957 Lenin W, List do robotników amerykańskich, Warszawa 1951 Lenin W, Rewolucja socjalistyczna a prawo narodów do samookreślenia, Mała Biblioteka Marksizmu-Leninizmu, nr 15, Warszawa 1949 Letters andFriendships ofsir Cecil SpringRice. A Record, Gwynn S. (ed.), Boston, New York 1929 Ordżonikidze G. K., Statiireci, t.l920-1926gg., Moskva 1956 Pogranicnye uojska SSSR, 1918-1928. Sbornik dokumentov imaterialov, Moskva 1973 Politics of Autocracy. Letters of Alexander II to Prince A. I. Bariatinskii, 1857- -1864, Rieber A. J. (ed.), The Hague, Paris 1966 Bibliografia 253 Premier Congres des Peuples de LOrient, Bakou, 1-8 Sept. 1920, Compte-rendu stenograhiąue, 1967 (reprint) Shah Muhammad, The Indian Muslims. A Documentary Records, 1900-1947, New Delhi 1982 Souetsko-afganskie otnosenija, 1919-1969gg. Dokumenty i materiały, Moskva 1971 Stalin J., Dzieła, t. IV, Listopad 1917-1920, Warszawa 1953 Stalin J., Podstawy leninizmu, Moskwa, Leningród 1935 Stalin J., Rewolucja Październikowa a taktyka komunistów rosyjskich, Warszawa 1950 Trotsky Papers, 1917-1922, The Hague 1971 Winston S. Churchill. Companion, Gilbert M. (ed.), Boston 1978 d. Pamiętniki i prace z epoki: Abd-al-Rahman Khan, The Life of Abdur Rahman Amir of Afghanistan, London 1900 Biesiedowskij G. Z., Pamiętniki dyplomaty sowieckiego, Katowice 1990 (reprint) Blacker L.Y.S., On Secret Patrol in High Asia, London 1940 Bryant L., Mirrors ofMoscow, New York 1923 Castagne J., Les Basmatchis, Paris 1925 Castagne J., Notes sur la politiąue exterieure de VAfghanistan depuis 1919, Paris 1921 Curzon G. N., Persia andPersian Ouestion, London 1892 Curzon G. N., Russia in Central Asia in 1889 and the Anglo- Russian Cuestion, London 1889 Curzon G. N., Tales ofTrauel, London 1923 Etherton P T., In the Heart ofAsia, Boston 1926 Gibbons H. A., The New Map ofAsia, 1900-1919, New York 1919 Gurevic A., Afganistan, Moskva 1930 Majski I., Vnesnjajapolitika RSFSR, 1917-1922, Moskva 1923 Mikojan A., Droga walki, Warszawa 1985 Molesworth G. N., Afghanistan 1919. An Account of Operations in the Third Afghan War, New York 1962 Morley J., Life of William Ewart Gladstone, London 1908 Niedermayer O. von, In weltkrieg vorIndiens Toren. Der Wustenzug der deutschen Expedition nachPersian und Afghanistan, Hamburg 1936 Niedermayer O. von, Unter der Glutsonne Irans. Kriegserlabnisse der deutschen Expedition nachPersian und Afghanistan, Miinchen 1925 254 Bibliografia Nikulin P. V., Cetyrnadcat mesjaceu v Afganistane, Moskva 1923 Rakovskij Ch. G.,Anglija iRossija, b. m. w., 1923 Raskolnikov F., Afganistan i anglijskij ultimatum, Moskva 1924 Reisner L., Afganistan, Moskva 1925 Reisner L., Kartki z minionych dni, Warszawa 1968 Reisner I., Afganistan, Moskva 1929 Snesarev A. E., Afganistan, Moskva 1921 Trocki L., Moje życie. Próba autobiografii, Warszawa 1930 Villiers-Stuart J. P.,Letters ofa once Punjab Frontier Force Officer to His Nephew, Giving His Ideas on Fighting on the North West Frontier and in Afghanistan, London 1925 Watteville H. de, Wazinstan, 1919-1920. Campaigns and TheirLessons, London 1925 e. Gazety i czasopisma: LAsie Frangaise Communist International The Economist LHumanite Izvestia Kommunisticeskij Internacional Morning Post The New Europę The New York Times Pravda The Times Zizn Nacionalnosti II. Opracowania a. Książki Adamec L. W., Afghanistan, 1900-1923. A Diplomatic History, Berkeley 1967 Adamec L. W, Afghanistan's Foreign Affairs to the Mid-Twentieth Century. Relations with USSR, Germany, andBritain, Tuscon 1974 Adamec L. W, HistoricalDictionary of Afghanistan, Metuchen, New York 1991 Afghanistan. Some New Approaches, Grassmusk G., Adamec L. W. (ed.), Ann Arbor1969 Agabekov G., OGPU. The Russian Secret Terror, New York 1931 Bibliografia 255 Arghandawi A. A., British Imperialism and Afghanistan's Struggle for Indepen-dence, 1914-1921, Delhi 1989 Akdes N. K., Islam in the Soviet Union, w: The Cambridge History of Islam, Cambridge 1970 Andrew Ch., Secret Service. The Making of the British Intelligence Community, London 1985 Andrew Ch., Gordijewski 0., KGB, Warszawa 1997 Arnold A., Afghanistan: The Soviet Invasion inPerspectwe, Stanford 1981 Arnold A., Afghanistan's Two-Party Communism: Parcham andKhala, Stanford 1983 Babachodzaev A. Ch., Proual anglijskoj antisovetskoj politiki v Srednej Azii i na Srednem Vostoke v periodpriznanija Sovetskogo gosudarstva de-facto ide-jure (1921-1924), Taskent 1957 Babachodzaev A. Ch., Vojna Afganistana za nezauisimost v 1919g., Moskva 1960 Babachodzaev A. Ch., Ocerki po istorii sovetsko-afganskich otnosenij, Taskent 1970 Bamford P. C.,Histories of the Non-Co-operation and Khilafat Mouements, Delhi 1925 Baymirza H., Turkestan in XXfahrhundret, Darmstadt 1956 Becker S., Russia's Protectorates in Central Asia: Bukhara and Khiva, 1865- -1924, Cambridge 1968 Bennet G. H., British Foreign Policy During the Curzon Period, 1919-1924, London 1995 Boersner D., The Bolsheuiks and the National and Colonial Cuestion, 1917-1928, Geneve 1957 Bradsher H. S., Afghanistan and the Soviet Union, Durham 1985 Busch B. C, Mudros to Lausanne: Britain's Frontier in West Asia, 1918-1923, Albany 1976 Carr E. H., The Bolshevik Reuolution, New York 1953 Chalfin N., Politika Rossii v Srednej Azii, Moskva 1960 Chalfin N., Rossija i Chanstva Srednej Azii. Pervaja polovina XIX veka, Moskva 1974 Chejfec A. A., Souetskaja Rossija i sopredelnye strany Vostoka v gody grazdanskoj vojny (1918-1920), Moskva 1964 Chowdhry J. K., The Gate-Keepers of India, Lahore 1932 Chowduri S. R.,Leftist Mouements in India, 1917-1947, Columbia 1977 256 Bibliografia Christensen R. 0., Conflict and Change among the Khyber Afridis. Study ofBritish Policy and Tribal Society on the North-West Frontier, 1839-1947, Leicester 1987 Coates W. R, Coates Z. K., Souiet in Central Asia, New York 1951 Comintern and the East. The Struggle for the Leninist Strategy and Tactics in National Liberation Mouement, Ulyanovsky R. A. (ed.), Moscow 1979 Conolly V., Souiet Economic Policy in the East. Turkey, Persia, Afghanistan, Mongolia and Tana Tova, Sin Kiang, London 1933 Cowden M. H., Russian Bolsheuism and British Labor, 1917-1921, New York 1984 Curzon G. N., Persia andPersian Cuestion, London 1892 Darby R, Three Faces of Imperialism. British and American Approaches to Asia andAfrica, 1870-1970, London 1987 Druhe D. N., Souiet Russia and Indian Communism, 1917-1947, New York 1959 Durand H., The First Afghan War, b.m.w. 1879 Ferris J. R., The Euolution ofBritish Strategie Policy, 1919-1926, London 1989 Fischer L., The Souiet in World Affairs. A History ofRelations between the Souiet Union and the Rest of the World, London 1930 Fletcher A., Afghanistan: Highroad of Conąuest, Ithaca 1965 Fraser-Tytler W. K., Afghanistan. A Study of Political Deuelopments in Central and Southern Asia, London 1953 Ganjoo S., Souiet Afghan Relations, Delhi 1990 Ghaus A. S., The Fali of Afghanistan. An Insidefs Account, Washington 1988 Gillard D., The Struggle for Asia, 1828-1914. A Study in British and Russian Imperialism, London 1977 Gilmour D., Curzon, London 1995 Goldstein R., The Comintern and British Communism, 1921-1926, Ann Arbor 1976 Gordon-Polonskaja L. R., Vojna Afganistana za nezauisimost i ucastie u nej pogranicnych pustunskich plemen (1919-1921ggJ, w: Nezauisimyj Afganistan. 40 let nezauisimosti. Sbornik statej, Moskva 1958 Graubard S., British Labour and the Russian Reuolution, 1917-1924, Cambridge, Mass. 195 7. Gregorian V., The Emergence of Modern Afghanistan. Politics of Reform and Modernization, 1880-1946, Stanford 1969 Griffiths J. C, Afghanistan. Key to a Continent, London 1981 Gubar M. G. M., Afganistan naputi istorii, Moskva 1987 Gurevic N., Ynesnaja torgoulja Afganistana do utorojmirouoj uojny, Moskva 1959 Bibliografia 257 Habberton W., Anglo-Russian Relations Concerning Afghanistan, 1837-1907, Urbana 1937 Hanna H. B.( The SecondAfghan War, 1878-79-80, t. I-III, London 1899-1910 Harasimowicz A., Dyplomacja brytyjska wobec zagadnienia rozbrojenia, 1921- -1937, Łódź 1990 Heathcote T. A., TheĄfghan Wars, 1839-1919, b.m.w. 1980 Hiro D., Between Marx and Muhammad. The Changing Face of Central Asia, London 1995 Hopkirk R, On Secret SewiceEast ofConstantinople, Oxford 1994 Hopkirk R, Setting the EastAblaze. On Secret Seruice in Bolsheuik Asia, Oxford 1986 Hopkirk R, The Great Gamę. On Secret Service in High Asia, Oxford 1991 Hussain A., Pakistan: Its Ideology andForeign Policy, London 1966 Istorija vooruzennych silAfganistana, 1747-1977, Gankovskij J. V. (red.), Mosk- va 1985 Iz istorii grazdanskoj vojny v SSSR, t. III, Feural 1920 — oktjabr 1922, Moskva 1961 Jewett B.,An American Engineer in Afghanistan, Minneapolis 1948 Jewsiewicki W., Batyr o fanie Witkiewiczu, 1808-1839, Warszawa 1983 Joshi N., Foundations of Indo-Soviet Relations. A Study of Non-Official Attitudes and Contacts, 1917-1947, New Delhi 1975 Kapur H., Souiet Russia and Asia, 1917-1927. A Study of Souiet Policy towards Turkey, Iran and Afghanistan, Geneve 1965 Kaye J. W., History of the War in Afghanistan, t. I-II, 1851 Kennan G. F.,Russian and the West underLenin and Stalin, Boston, Toronto 1961 Kieniewicz J., Historia Indii, Wrocław 1980 Kleer J., Zacofanie i rozwój. Analiza porównawcza rozwoju republik azjatyckich ZSRR oraz Afganistanu, Iranu i Turcji, Warszawa 1970 Kolarz W, Russia and Her Colonies, New York 1952 Korgun V. G., Afganistan v 20-30-e gody XXv. Stronicy politiceskoj istorii, Moskva 1979 Lobanov-Rostovsky A., Russia and Asia, New York 1933 Lowe C. J., TheReluctantlmperialists. BritainForeign Policy, 1878-1902, London 1967 Lowe C. J., Dockrill M., TheMirage of Power. British Foreign Policy, London 1972 Łatka J. S.,KemalAtaturk, Ojciec Turków, Kraków 1994 Łukawski Z., Dzieje Azji Środkowej, Kraków 1996 MacMunn G., Afghanistan from Darius to Amanullah, London 1929 258 Bibliografia Maconachie R. R., A Precise on Afghan Affairs, Simla 1928 Macrory R, Signal Catastrophe. The Retreatfrom Kabul, 1842, London 1966 Mahomet. Mądrości Proroka (Hadisy), Danecki J. (red.), Warszawa 1993 Malik H., Moslem Nationalism in India and Pakistan, Washington 1963 Marriott J. A. R.,Anglo-RussianRelations, 1689-1943, London 1944 Massell G., The Surrogate Proletariat. Moslem Women and Revolution Strategies in Souiet Central Asia, 1919-1929, Princeton 1974 Masson V. M., Romodin V. K.JstoriaAfganistana, t. U,Afganistan v novoe vremja, Moskva 1965 Materski W, Georgia Rediviva. Republika Gruzińska w stosunkach międzynarodowych, 1918-1921, Warszawa 1994 Maxwell L.,My God—Maiwand! Operations ofthe South Afghanistan Field Force, 1878-80, b. m. w., 1979 Medlicott W N., Contemporary England, 1914-1964, with epilogue 1964-1974, London 1976 Miedwiediew R., Pod osąd historii. Geneza i następstwa stalinizmu, Warszawa 1990 Millman R., Britain and the Eastern Ouestion, 1875-1878, Oxford 1979 Minault G., The Khilafat Mouement: Religious Symbolism and Political Mobiliza- tion in India, New York 1982 Monks A. L., The Soviet Intervention in Afghanistan, Washington 1981 Moon P. T., Imperialism and World Politics, New York 1936 Morgan G.,Anglo-Russian Rivalry in Central Asia: 1810-1895, b. m. w., 1981 Nawid S. K., Religious Response to Social Change in Afghanistan, 1919-29. King Aman-Allah and the Afghan Ulama, Costa Mesa 1999 Newell R. S., The Politics of Afghanistan, Ithaca, London 1972 Newton T. W L., LordLansdowne. A Biography, London 1929 Nicolson H., Curzon: The Last Phase, 1919-1925. A Study in Post-War Diplo- macy, London 1937 Niemeijer A. C, The Khilafat Movement in India, 1919-1924, The Hague 1972 0'Ballance E., Afghan Wars, 1839-1992. What Britain Gave Up and the Soviet Union Lost, London, New York 1993 Olszewski W, Historia Australii, Wrocław 1997 0verby P.,Amanullah; the Hard Case of Reform in Afghanistan, New York 1992? Park A., Bolsheuism in Turkestan, 1917-1927, New York 1957 Persits M. A., Eastern Internationalists in Russia and Some Ouestions on the National Liberation Movement, 1918 —fuly 1920, w: The Comintern and the Bibliografia 259 East. The Strugglefor the Leninist Strategy and Tactics in National Liberation Mouement, R. A. Ulyanovsky (ed.), Moscow 1979 Petrus, Neskolko uospominanij o grafe N. P. Ignateve, Moskva 1908 Petrus ]., Afganistan. Zarys dziejów, Warszawa 1987 Pierce R., Russian Central Asia, 1867-1917, Berkeley 1960 Polikarpów W, Raskolnikow. Przez trzy rewolucje, w.Fenomen Stalina, Warszawa 1989 Pope A. U., Maxim Litvinoff, London 1943 Potter C, Larissa Reisner, London 1988 Pottinger G., The Afghan Connection. The Extraordinary Aduentures of Major Eldred Pottinger, Edinburgh 1983 Poullada L. B., Reform andRebellion in Afghanistan, 1919-1929. King Amanul- lah 's Failure to Modernize Tribal Society, Ithaca, London 1973 Poullada L. B., Poullada L. D. J., The Kingdom of Afghanistan and the United States, 1828-1973, Lincoln 1995 Rauch G. von, A History ofSouietRussia, New York, Washington, London 1967 Robson B., The Road to Kabul. The Second Afghan War, 1878-1881, b. m. w., 1986 Rodinson M., Marxism and theMuslim World, London 1979 Ronaldshay, The Life of Lord Curzon. Being the Authorized Biography of George Nathaniel Marąuess Curzon ofKedleston, London 1928 Rosę K., Superior Person. A Portrait of Curzon and His Circle in theLate Victorian England, London 1969 Roskill S., Hankey. Men of Secrets, London 1978 Russia and Asia, Vuchinich W S. (ed.), Stanford 1972 Ryan N.,AHitch or Two in Afghanistan. A fourney BehindRussian Lines, London 1983 Sabahi E.,British Policy in Persia, 1918-1925, London 1990 Samra C. S., India andAnglo-SovietRelations, 1917-1947, Bombay 1959 Sareen A., India and Afghanistan. British Imperialism vs. Afghan Nationalism, 1907-1921, Delhi 1981 Sareen T. R., Russian Reuolution and India, 1917-1921, New Delhi 1977 Singhal D. R, India and Afghanistan, 1876-1907, St. Lucia, Oueensland, 1963 Schapiro L., The Communist Party ofthe Soviet Union, New York 1960 Schinasi M., Afghanistan at the Beginning ofthe Twentieth Century. Nationalism and fournalism in Afghanistan. A Study of Serdj-ul-Akhbar (1911-1918), Naples 1979 260 Bibliografia Schofield V., Euery Rock, Every HM. A Plain Tale of the North-West Frontier and Afghanistan, London 1987 Seton-Watson H., The New Imperialism, London 1961 Sicker M., The Strategy of Souiet Imperialism. Expansion in Eurasia, New York 1988 Sowjetische Interuention in Afghanistan, Vogel H. (ed.), Baden Baden 1980 Spector L, The Soviet Union and theMuslim World, 1917-1958, Seattle 1959 SSSR ilndija, Kotovskij G. G. (red.), Moskva 1987 Stanwood R, War, Revolution and British Imperialism in Central Asia, London 1983 Stewart R. T., Fire in Afghanistan, 1914-1929. Faith, Hope and the British Empire, Garden City 1973 Stoklickij A. V., London, Kabul, Moskva. K anglo-afganskim otnosenijam, Moskva, Leningrad 1928 Sumner B. H., Tsardom and Imperialism in the Far East and Middle East, 1880-1914, London 1940 Sykes V.,AHistory ofPersia, London 1930 Sykes R, A History of Afghanistan, t. I-II, London 1940 Świętochowski 1., Azerbejdżan i Rosja. Kolonializm, islam i narodowość w podzielonym kraju. Warszawa 1998 Teplinskij L. B., Sovetsko-afganskije otnosenija za sorok let suscestvovanja neza- uisimogoAfganistana, w: NezeuisimyjAfganistan. 40 let nezauisimosti. Sbornik statej, Moskva 1958 Teplinskij L. B., Sovetsko-afganskije otnosenija, 1919-1960, Moskva 1961 Teplinskij L. B., 50 let sovetsko-afganskich otnosenij, 1919-1969, Moskva 1971 Thomas L. J., BeyondKhyber Pass. Into Forbidden Afghanistan, New York, London 1927 Thompson G., Rise and Fulfilment of British Rule in India, London 1934 Toynbee A. J., Suwey of International Affairs, 1920-1923, London, Oxford 1925 Trush M., Souiet Foreign Policy; Early Years, Moscow 1970? Tryjarski E., In confinibus Turcarum. Szkice turkologiczne, Warszawa 1995, rozdz. „Środkowa" czy „Centralna"? Ullman R. E.,Anglo-SovietRelations, 1917-1921, Princeton 1961-1972 Uzdowski M., Afganistan na tle współzawodnictwa rosyjsko-brytyjskiego, Warszawa 1928 Volodarskij M., Souety i ichjuznye sosedi; Iran i Afganistan, 1917-1933, London 1985 Bibliografia 261 White S., Britain and the Bolshevik Revolution. A Study in the Politics of Diplo- macy, 1920-1924, London 1979 Widmo komunizmu: o wojnie w Afganistanie, Warszawa 1985 Wilson C, Australia, 1788-1988. The Creation ofaNation, Totowa 1987 WragaR., Sowieckie Republiki Środkowo-Azjatyckie, Rzym 1946 Zins H., Historia Anglii, Wrocław, Warszawa 1995 b. Artykuły Basmachis. The Central Asian Resistance Movement, 1918-1924, „Central Asian Review", t. VII, nr 3,1959 Borderlands ofSoviet Central Asia —Afghanistan, „Central Asian Review", t. IV, nr 2, 1956 Boulger D. C, Our Relations with Afghanistan, „The Contemporary Review", t. CXVI, July 1919, London 1919 Broxup M., The Basmachi, „Central Asian Survey", t. II, nr 1, 1983 Chaąueri C, The Baku Congress, „Central Asian Survey", t. II, nr 2, 1983 Chejfec A. N., Uzy dobrososedstua i bratstva nerastorzimy. (K 60-letiju sovet- sko-afganskogo dogouora), „Azija i Afrika segodnja", 1981, nr 2 Chokaev M., The Basmaji Mouement in Turkestan, „The Asiatic Review", April 1928, t. XXIV, nr 78 Conolly V, The Souiet Union and the Industrialization ofAsia, „Foreign Affairs", t. XV October 1936 Daulet S., The First AU Muslim Congress of Russia, Moscow, 1-11 May 1917, „Central Asian Survey", t. VIII, nr 1, 1989 Dupree L., Myth and Reality in Afghan 'Neutralism', „Central Asian Survey", t. VII, nr 2/3, 1988 Fraser G., Basmachi — I, „Central Asian Survey", t. VI, nr 1, 1987 Fraser G., Basmachi —II, „Central Asian Survey", t. VI, nr 2, 1987 Fraser G., Alim Khan and the Fali ofthe Bokharan Emirate in 1920, „Central Asian Survey", t. VII, nr 4, 1988 Gvisiani L., God 1919, missija Uiljama Bullita, „SSA — ekonomika, politika, ideologija", nr 1, 1970 Islam and the Empire, „The Round Table. A Cuarterly Review of the Politics of the British Empire", t. IV, nr 13, December 1913 Keller S., Islam in Soviet Central Asia, 1917-1930: Soviet Policy and the Struggle for Control, „Central Asian Survey", t. XI, nr 1, 1992 Lageard H. A. de, The Reuolt of the Basmachi According to Red Army fournals (1920-1922), „Central Asian Survey", t. VI, nr 3, 1987 262 Bibliografia Malleson W., The British Military Mission to Turkestan, 1918-1920, Journal of the Central Asian Society", t. IX, cz. II, 1922 Mirza B. A., Congress Against Imperialism, „The Modern Review", January — June 1927 Naby E., The Concept ofjihad in Opposition to Communist Rule: Turkestan and Afghanistan, „Studies in Comparative Communist", t. XIX, nr 3/4, Autumn/ Winter 1986 Nicosia F. R., 'Drang nach Osten' Continued? Germany and Afghanistan during the Weimar Republic, Journal of Contemporary History", t. XXXII, nr 2, April 1997 Potocki J., Afghanistan Looks Abroad, „Foreign Affairs", October 1928 Reysner I. M., TheRussian Reuolution of 1905-1907and the Awakening ofAsia, „Central Asian Review", t. IV, nr 3, 1956 Roy M. N., Indian Provisional Government Expelled from Kabul, „Radical Huma- nist",June27, 1954 Roy 0., The Origins of the Afghan Communist Party, „Central Asian Survey", t. VII, nr 2/3,1988 Saray M., The Russian Conąuest of Central Asia, „Central Asian Survey", t. I, nr 2/3,1982-1983 Załączniki List komisarza spraw zagranicznych Turkiestańskiej Republiki Radzieckiej do władz Afganistanu z 27 marca 1919 roku. [Sovetsko-afganskie otnosenija, 1919-1969. Dokumenty i materiały, Moskwa 1971) Przesyłając słowa przyjaźni i powitania mam zaszczyt poinformować Was, że władze Republiki Rosyjskiej anulowały wszystkie porozumienia dotyczące zagarnięcia Konstantynopola i podziału ziem tureckich, perskich i afgańskich zawarte przez obalone władze carskie z rządami i królami drapieżnej Anglii. Republika Rosyjska zawarła z Turcją porozumienie o wzajemnym poszanowaniu i podała do publicznej wiadomości dekrety o wyrzeczeniu się agresji wobec innych narodów, o przyznaniu niezawisłości małym narodom sąsiadującym z Rosją i nawiązaniu z nimi stosunków dobrosąsiedzkich i handlowych. W celu wprowadzenia w życie tych zasad Republika Radziecka odkomenderowała z Moskwy do Taszkentu swojego pełnomocnika w Afganistanie i Persji pana Brawina, który ma doświadczenie w dyplomacji, zna Wschód i język perski, jest przyjacielem wschodnich narodów i zwolennikiem ich niezawisłości, upoważniając go do ustanowienia przyjacielskich i handlowych kontaktów. Mam nadzieję, że pan Brawin w najbliższym czasie nawiąże stosunki z Afganistanem, umocni jego sojusz z Rosyjską Republiką i będzie przyczyniać się do polepszenia wzajemnych kontaktów handlowych. Dlatego też spodziewam się, że władze afgańskie ze względów dobrosąsiedzkich okażą panu Brawinowi pomoc i współpracę. Bogojawleński 264 Załączniki Traktat pokojowy między znamienitym Rządem Brytyjskim i niepodległym Rządem Afgańskim zawarty w Rawalpindi 8 sierpnia 1919 roku. (F.0.371, No.117073/371/3990) [...] Artykuł 2. Wobec okoliczności, które doprowadziły do wybuchu tej wojny, Rząd Brytyjski, by podkreślić swoje niezadowolenie, likwiduje przywileje, którymi cieszyli się poprzedni emirowie, dotyczące importu broni, amunicji i innych materiałów wojskowych poprzez terytorium Indii do Afganistanu. Artykuł 3. Zaległe subsydia niewypłacone poprzedniemu emirowi ulegają konfiskacie. Obecnemu Emirowi nie przysługują żadne subsydia. Artykuł 4. Jednocześnie Rząd Brytyjski pragnie przywrócić dawną przyjaźń łączącą Afganistan i Wielką Brytanię, o ile Rząd Afgański pragnie ją odzyskać. Jeżeli Rząd Afgański udowodni to poprzez swoje działanie i zachowanie, to po sześciu miesiącach Rząd Brytyjski przyjmie następną afgańską delegację, by wspólnie ustalić sprawy interesujące oba rządy i przywrócić dawną przyjaźń na podstawach satysfakcjonujących obie strony. Artykuł 5. Rząd Afgański przyjmuje granicę indyjsko-afgańską zaakceptowaną przez poprzedniego emira. (...) List sir Hamiltona Granta do Ali Ahmada, Afgańską Delegacja Pokojowa, 8 sierpnia 1919 roku. Spytałeś mnie o dalsze gwarancje, że traktat pokojowy zaoferowany przez rząd brytyjski nie zawiera nic, co ingerowałoby w całkowitą wolność Afganistanu w sprawach wewnętrznych i w polityce zagranicznej. Przyjacielu, jeżeli uważnie przeczytasz traktat, zauważysz, że nie ma tam takiej ingerencji. Powiedziałeś mi, że rząd Afganistanu nie chce odnowić porozumienia, na mocy którego poprzedni emir zgadzał się postępować zgodnie z brytyjskimi zaleceniami w sprawach polityki zagranicznej. Dlatego nie naciskałem w tej sprawie i w tym traktacie nie ma wzmianki na ten temat. Zatem traktat i ten list czyni Afganistan wolnym i niezależnym zarówno w sprawach wewnętrznych, jak i w polityce zagranicznej. Co więcej, ta wojna przekreśliła wszystkie wcześniejsze traktaty. Załączniki 265 Sir R. Horne do M. Krasina (przekazane do Foreign Office 17 marca 1921 r.) (F.0.371, nr.3438/371/6854) Board of Trade, 16 marca 1921 Szanowny Panie, przekazuję Panu kopię porozumienia handlowego zawartego w dniu dzisiejszym między Rządem Brytyjskim a Rządem Rosji Radzieckiej. Rząd Jego Królewskiej Mości poinstruował mnie, bym zwrócił Panu uwagę na pewne znane mojemu rządowi działania podejmowane przez władze radzieckie na terenie Indii i Afganistanu. Działania te są sprzeczne z uzgodnieniami zawartymi w wyżej wspomnianym porozumieniu i powinny zostać natychmiast zastopowane, jeżeli Rząd Radziecki zamierza dotrzymywać ducha porozumienia. Rząd Radziecki nigdy nie taił, że zasadniczym celem jego wschodniej polityki jest obalenie brytyjskiej władzy w Indiach. Rząd Jego Królewskiej Mości od dawna wie o rozmaitych intrygach, jakich dopuszczały się władze radzieckie przy pomocy agentów, podwładnych i współpracowników, aby zrealizować ten cel. Jednym z kanałów przerzutu ludzi i materiałów, na który zwrócono uwagę przy okazji ostatnich negocjacji, był Afganistan. Rząd Jego Królewskiej Mości ma bardzo poważne powody, by wierzyć, że jednym z głównych celów Rządu Radzieckiego w jego negocjacjach z Afganistanem było uzyskanie możliwości infiltracji Indii z terytorium tego państwa. Rosyjski poseł w Kabulu, pan Suritz, podczas negocjacji z władzami Afganistanu wspominał o możliwości udzielania wsparcia przez Rząd Radziecki plemionom żyjącym na północno-zachodnim pograniczu Indii. Jednym z podstawowych żądań posła radzieckiego podczas negocjacji była zgoda władz afgańskich na jak najszybszy przerzut dużych ilości broni i amunicji dla plemion po brytyjskiej stronie granicy. Te działania stanowią, jak Pan i Pański Rząd z pewnością zdają sobie sprawę, akt bezpośredniej agresji wobec Indii; zgoda Rządu Afganistanu na to żądanie nie będzie tolerowana przez władze Indii, a zachęcanie rządu Afganistanu do podejmowania takich kroków, jest w nie mniejszym stopniu aktem wrogości. Dostarczenie broni i amunicji samo w sobie wystarczyłoby, czego Rząd Radziecki z pewnością jest świadom, do podburzenia tych plemion do ataków na terytorium Indii. Radzieckiemu przedstawicielowi nie wystarczyło jednak wysokie prawdopodobieństwo samoistnego wystąpienia wyżej wspomnianych plemion. Chcąc być pewnym, że do niego dojdzie, nawiązał kontakty z najbardziej antybrytyjskimi przywódcami plemiennymi, jednocześnie do działań tych wciągnął czołowych polityków afgańskich, a przede wszystkim głównodowodzącego armii Afganistanu Nadir Khana. Suritz prowadził z nim potajemne rozmowy, kiedy do Kabulu przybyli pewni przywódcy plemienni. Nie tylko poseł radziecki był zaangażowany w te intrygi. Podobne zadanie miał Jamal Pasza, który przyjechał do Afganistanu za zgodą Moskwy. Władze radzieckie miały bowiem 266 Załączniki nadzieję, że jego obecność może rozbudzić religijne i patriotyczne uczucia Afgań-czyków. Podczas swojej misji Jamal Pasza kontaktował się z przywódcami plemiennymi, a będąc pewnym, że Rząd Radziecki dostarczy odpowiednich funduszy, obiecał im większe ilości broni i amunicji niż te, o których mówił Suritz. Podobną aktywność wśród plemion pogranicza w regionie Chitralu, Wakhamu i Pamiru wykazywał indyjski renegat, Mahendra Pratap, który podczas wojny był niemieckim agentem, a później towarzyszył Suritzowi w drodze do Kabulu. Mahendra Pratap jest jednym z grupy indyjskich secesjonistów, których większość była niemieckimi agentami i którzy od wielu lat na różne sposoby walczyli z brytyjskim panowaniem w Azji. Część z nich znajduje się obecnie na utrzymaniu i pod opieką bolszewików, szerząc niepokoje w Indiach i podsycyając an-tybrytyjskie nastroje w krajach sąsiadujących z brytyjskimi posiadłościami, zwłaszcza w Afganistanie. Wśród nich można wymienić Barakatullaha, który towarzyszył pierwszemu radzieckiemu posłowi w Kabulu Brawinowi, a obecnie znowu znajduje się w stolicy Afganistanu, towarzysząc Jamalowi Paszy. Innymi są: Acharigah i Abdur Rab, którzy razem z Suritzem przyjechali do Kabulu, Mookerjee, który przebywa w Moskwie czy Marabindra Natu Rey, przebywający aktualnie w Taszkencie w Radzieckim Turkiestanie. Nawet gdyby nic nie było wiadomo o działalności tych zdrajców, to sam fakt ich zatrudnienia przez Rząd Radziecki byłby wystarczający, by wzbudzić podejrzenia co do prawdziwości deklarowanej przez władze radzieckie woli porozumienia z Wielką Brytanią na terenie Azji. Wiadomo jednak, że wymienione wyżej osoby były lub są w Kabulu po to, by nawiązać kontakty z antybrytyjskimi grupami na terenie Indii. Podobny cel ma obecność Reya w Taszkencie. W mieście tym założono najdalej wysuniętą placówkę do spraw Indii, w skład której wchodzą: wydział polityczny i wojskowo-techniczny. W placówce tej szkoli się Hindusów przebywających na emigracji w Turkiestanie w działaniach wywrotowych. Spośród tej grupy kilku emisariuszy zostało już wysłanych do Indii, szlakiem przez Afganistan. Jeżeli nawet uznamy, że baza dla działalności rewolucyjnej umieszczona tak daleko od Indu nie stanowi większego zagrożenia, to powinniśmy pamiętać, że Suritz określił Taszkent jako bazę tymczasową. Wyraził przy tym przekonanie, że placówka do spraw Indii powinna zostać przeniesiona do Kabulu tak szybko, jak to będzie możliwe. Uznał też, że jeżeli nie zostaną nawiązane bliskie kontakty z plemionami na indyjskim pograniczu, to taka placówka nie będzie miała szans na skuteczne działanie. Jego zdaniem ten cel można osiągnąć jedynie zakładając taką placówkę w Kabulu. Intencje Rządu Radzieckiego w tej kwestii są tak dobrze ukryte, że trudno się w nich zorientować. Jest to kwestia, w której Jamal Pasza otrzymał instrukcje identyczne z tymi, które usiłuje wypełnić Suritz. Podobnie, aby ułatwić szerzenie rewolucyjnej propagandy na terenie Indii, Suritz próbował uzyskać od Afgańczyków, w ramach traktatu, zgodę na założenie w Kabulu drukarni. Nie ma też najmniejszych wątpliwości, że jednym z za- Załączniki 267 sadniczych zadań konsulatów, które zamierza stworzyć w Kandaharze, Ghazni i Dżalalabadzie, będzie szerzenie komunistycznej propagandy na terenie Indii. Chociaż ze względu na afgańskie protesty realizacja tych zamierzeń może zostać odłożona w czasie, intencje tych działań są oczywiste. I chociaż przedstawiciele radzieccy mogą na razie nie chcieć wywierać zbyt silnej presji na władze Afganistanu, by ułatwiły realizację ich zamierzeń, nie zmienia to faktu, że już wysłali emisariuszy do Indii. Ich zadaniem jest sprawdzenie możliwości szerzenia rewolucyjnej propagandy w armii, wśród chłopów i robotników, a także organizowanie różnej maści ekstremistów, tak by mogli być wykorzystywani w rewolucyjnych wystąpieniach inicjowanych przez bolszewików. Wiadomo, że radzieccy dyplomaci otrzymali od jednego z tych agentów raport i jedyne, na co czekają, to zgoda Moskwy na podjęcie działalności sprzecznej z ogólnie przyjętymi funkcjami służby dyplomatycznej. Wspominając ostatnie negocjacje radziecko-afgańskie w kwestii podpisania traktatu między tymi dwoma państwami, zwrócono szczególną uwagę na pewne propozycje strony radzieckiej. Na początek chcielibyśmy w skrócie przedstawić podstawy dla naszych zarzutów wobec tych negocjacji, niezależnie od tych wyżej wspomnianych. Rząd brytyjski nie ma nic przeciw zawarciu przez rządy Afganistanu i Rosji Radzieckiej traktatu regulującego sąsiedzkie stosunki oraz zasady stosunków handlowych. Przypomina jednak, że nawet rząd carskiej Rosji uznawał, że Afganistan leży poza rosyjską strefa wpływów. Jednakże porozumienie, które jest celem Rządu Radzieckiego, przewiduje między innymi dotacje finansowe i dostawy amunicji i sprzętu lotniczego dla rządu afgańskiego. Zakłada także utworzenie radzieckich konsulatów w pobliżu wschodniej granicy Afganistanu. Rząd Jego Królewskiej Mości, mając na uwadze dążenie władz radzieckich do obalenia brytyjskiego panowania w Indiach oraz wiedząc, że Rosja nie ma handlowych ani innych interesów we wschodnim Afganistanie, jest zmuszony uznać te propozycje strony radzieckiej za oczywisty akt wrogości wobec Wielkiej Brytanii. Nie brakuje także doniesień o ostatnich, jeszcze bardziej wrogich Wielkiej Brytanii, posunięciach władz radzieckich. Wiadomo nam, że rewolucjoniści indyjscy domagali się utworzenia centrum szkolenia wojskowego w Pamirze, w pobliżu Chitralu. Rozkaz do armii wydany przez władze radzieckie zapowiada zatknięcie w Pamirze czerwonej flagi, jako znaku dla ludów Indii, że wyzwolenie jest już bliskie. Mamy też podstawy podejrzewać, że rozważane są projekty operacji wojskowych w tym regionie. Wystarczająco dużo powiedziano już o ogólnym charakterze działalności Rządu Radzieckiego, której zaprzestania Rząd Jego Królewskiej Mości domaga się z całą mocą, jako podstawowego warunku podpisania porozumienia handlowego między Rządami Brytyjskim i Radzieckim. Z poważaniem R. S. Horne Przewodniczący Izby Handlowej 268 Załączniki Traktat pomiędzy Rządem Brytyjskim i Afgańskim. Podpisany w Kabulu 22 listopada 1921 roku. (Treaty Senes No.19 (1922), Cmd.1786, London 1922) (...) Artykuł 2. Obie umawiające się strony wzajemnie uznają granicę indyjsko-afgańską w takiej postaci, w jakiej została przyjęta przez rząd afgański w artykule 5. traktatu zawartego w Rawalpindi 8 sierpnia 1919 roku. (...) Artykuł 3. Rząd Brytyjski zgadza się, by minister Jego Wysokości Emira Afganistanu był przyjmowany na dworze królewskim w Londynie jak przedstawiciele innych państw i zezwala na ustanowienie w Londynie afgańskiego przedstawicielstwa. Podobnie Rząd Afgański zgadza się na przyjęcie w Kabulu ministra Jego Królewskiej Mości i zezwala na otwarcie brytyjskiego przedstawicielstwa w Kabulu. Każda ze stron ma prawo nominowania attache wojskowego przy swoich przedstawicielstwach. Artykuł 4. Rząd Afgański zgadza się na otworzenie brytyjskich konsulatów w Kandaha-rze i Dżalalabadzie. Rząd Brytyjski zgadza się na ustanowienie konsula generalnego przy rządzie Indii i trzech afganskich konsulatów: w Kalkucie, Karaczi i Bombaju. Jeżeli Rząd Afgański będzie pragnął ustanowić swojego konsula na którymś z brytyjskich terytoriów poza Indiami, wymagać to będzie osobnego porozumienia. Artykuł 5. Obie umawiające się strony gwarantują bezpieczeństwo osobiste i honorowe traktowanie swoich przedstawicieli, (...) Artykuł 6. ... Rząd Brytyjski zgadza się, by materiały potrzebne dla wzmocnienia i pomyślności Afganistanu, takie jak wszelkiego rodzaju urządzenia fabryczne, maszyny, środki łączności itp., które Afganistan kupi od Wielkiej Brytanii, brytyjskich dominiów lub innych krajów, były importowane bez przeszkód z portów na Wyspach Brytyjskich i Indii Brytyjskich. Podobnie Rząd Afgański zgadza się, by wszelkie towary, których eksport nie jest sprzeczny z prawem afgańskim, a które są poszukiwane przez Rząd Brytyjski, mogły być kupowane i przesyłane do Indii. Co do broni i amunicji, to rząd brytyjski zgadza się, by była ona importowana bez przeszkód do Afganistanu tak długo, jak długo nie zagraża to Indiom. Jeżeli w przyszłości zostanie ratyfikowana przez inne państwa i wej- Załączniki 269 dzie w życie konwencja o handlu bronią, to warunkiem importu broni i amunicji przez Afganistan będzie podpisanie przez niego tej konwencji. (...) Artykuł 7. W portach Indii Brytyjskich na towary importowane przez Afganistan w myśl Artykułu 6. nie będzie nakładane cło. (...) Artykuł 8. Rząd Brytyjski zgadza się na ustanowienie przez Rząd Afgański agentów handlowych w Peszawarze, Kuetcie i Parachinar, zastrzegając, że personel i własność tych agencji będzie funkcjonować zgodnie z brytyjskim prawem i porządkiem oraz jurysdykcją brytyjskich sądów; (...) Artykuł 11. Obie umawiające się strony (...) powodowane życzliwością wobec plemion żyjących po obu stronach wspólnej granicy, zobowiązują się na przyszłość informować się z wyprzedzeniem o wszelkich poważniejszych operacjach wojskowych, które mogą wywołać zaniepokojenie wśród plemion zamieszkujących pogranicze. _ H ^ Spis treści Wstęp....................................5 Afganistan w polityce Wielkiej Brytanii i Rosji do 1919........ 13 Początek zmian — deklaracja niepodległości Afganistanu, 1919 ... 47 Trzecia wojna afgańska i jej wpływ na politykę Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej, 1919-1921 .................... 69 Uznanie niepodległości Afganistanu przez Wielką Brytanię i Rosję Radziecką, 1921............................107 Nowy etap rywalizacji radziecko-brytyjskiej o wpływy w Afganistanie, 1921-1923...............................152 Uznanie Rosji Radzieckiej przez Wielką Brytanię i zbliżenie afgańsko-brytyjskie, 1924.......................200 Zakończenie..............................236 Indeks ................................. 240 Bibliografia...............................250 Załączniki...............................263 AFGANISTAN W OKR ZWIĄZEK SOCJALISTYCZNYCH rz. Amu-daria / # i Mazar-i-i Maimana Kandahar Spin Baldak*/' Chaman • Kweta