LEKSYKON PRZ 'NICZYJ Drzewa LEKSYKON PRZYRODNICZY Drzewa ¦ LEKSYKON PRZYRODNICZY Bruno T. Kremer Drzewa Przekład i adaptacja Władysław Matuszkiewicz Świat Książki Koncepcja serii: Gunter Steinbach Tytut oryginału: Steinbachs Naturfiihrer: Baume Ilustracje: Hans Held Licencyjne wydanie klubu „Świat Książki" za zgodą Mosaik Verlag i GeoCenter International Warszawa Świat Książki, Warszawa 1996 © Mosaik Verlag GmbH, Monachium 1984 © polskiego wydania GeoCenter International, Warszawa 1995 Wszystkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kodowanie w urządzeniach przetwarzania danych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie w telewi- zji, radio oraz wykorzystywanie w wystąpieniach publicznych - również częściowe - tylko za wyłącznym zezwoleniem właściciela praw autorskich. Przekład z języka niemieckiego i adaptacja tomu Drzewa: prof. Władysław Matuszkiewicz Redaktor serii i tomu Drzewa: Beata Lewandowska-Kaftan Opracowanie graficzne książki: według wydania oryginalnego Korekta: Ewa Garbowska Skład i łamanie: PHOTOTEXT, Warszawa ISBN 83-7129-141-8 Nr 1157 Spis treści 7 Przedmowa 8 Przegląd symboli 10 Drzewa jako organizmy 14 Miłorzębowate 16 Sosnowate 60 Cypryśnikowate 68 Cyprysowate 84 Araukariowate (Igławowate) 86 Cisowate 90 Orzechowate 96 Wierzbowate 106 Brzozowate i Leszczy nowate 120 Bukowate 142 Wiązowate 150 Morwowate 156 Magnoliowate 162 Cercidiphyllaceae 164 Platanowate 168 Oczarowate 172 Różowate 204 Strączkowe 216 Rutowate 218 Biegunecznikowate 220 Klonowate 230 Mydleńcowate 232 Kasztanowcowate 236 Lipowate 242 Mirtowate 246 Dereniowate 248 Wrzosowate 250 Hebanowate 252 Oliwkowate 262 Trędownikowate 264 Surmiowate 266 Liliowate 268 Palmowate 274 Drewno 276 Las - więcej niż drzewa 279 Obumieranie lasu 281 Słowniczek 284 Autorzy fotografii 285 Wykaz gatunków Przedmowa Rośliny drzewiaste tworzą w państwie roślin- nym grupą nadzwyczaj bogatą w formy, Obej- muje ona z jednej strony krzewinki wysokości paru centymetrów, z drugiej - największe or- ganizmy, jakie wydata Ziemia. Rzucające się w oczy różnice pomiędzy krzewami a drzewa- mi to powód, dla którego te dwie grupy roślin drzewiastych omówione zostały w odrębnych tomach. Podział na drzewa i krzewy na pod- stawie wyglądu zewnętrznego (pokroju) jest jednak rozróżnieniem botanicznie dowolnym. Granica przebiega poprzez rodziny, a także - rodzaje roślin. Nawet w obrębie tych samych gatunków roślina może rozwinąć się w krzew lub w drzewo - zależnie od siedliska i warun- ków życiowych. Przykładów dostarczają nie- które gatunki wierzb. Wierzbę kruchą (Salix fragilis) i wierzbę białą (Salix alba) spotyka się w krzewiastej postaci, ale także - jako pokaźne drzewa. Wawrzyn (Laurus nobilis) i granat [Punka granatum), można określić zależnie od formy wzrostu jako krzewy albo jako drzewa; tak samo mówi się o krzewie lub drzewie dzikiego bzu. W wymienionych i podo- bnych przypadkach odnośny gatunek nie zo- stał uwzględniony w niniejszym tomie pt. „Drzewa". Zgodnie ze standardem naszej serii leksyko- nów przyrodniczych 130 gatunków przedsta- wionych w tekstach całostronicowych zgrupo- waliśmy według systemu naturalnego w rodzi- ny i uporządkowaliśmy je z punktu widzenia botanicznego. Tak więc gatunki, należące do tego samego rodzaju, omawiane są kolejno, różne gatunki drzew z podobnych siedlisk mo- gą jednak skutkiem tego być rozdzielone. Ten sposób przedstawiania ma zdecydowane zale- ty przy wyszukiwaniu gatunków, ułatwia on ponadto nawiązanie do bardziej zaawansowa- nej literatury fachowej. Trzydzieści cztery rodziny omówione w tym tomie oznaczono symbolami na marginesie. Pomaga to wprawdzie uporządkować gatunki, ale nie zawsze zadowalająco pomaga je ozna- czać. Klucze do oznaczania roślin nie nadają się jednak do łatwej orientacji w rodzinach, a przy tym zakładają, że użytkownik ma już przygotowanie botaniczne. Dlatego wybraliś- my drogę tak wyczerpującego opisu każdego gatunku, aby już to samo wykluczało pomyłki. Ponadto około 200 rysunków pokazuje szcze- góły: liście, kwiaty, owoce, korę. Przeciętnie 3-4 fotografie dopełniają prezentacji gatunku. Ponieważ w tekście wspominamy o licznych gatunkach podobnych lub blisko spokrewnio- nych, można było uwzględnić łącznie około 250 gatunków drzew. W ten sposób osiągnięto dość obszerny, ale bynajmniej nie kompletny, przegląd gatunków drzewiastych, które można dziś spotkać w Europie. W ciągu ostatnich wieków wprowadzono nieprzebraną liczbę ga- tunków drzew z innych części świata, które - szczególnie w cieplejszych częściach Euro- py - mogły się zadomowić w parkach, a nawet w dzikiej przyrodzie. Z tej grupy i z drzewias- tych roślin uprawnych uwzględniono najważ- niejszych przedstawicieli. G.S. W polskim tłumaczeniu starano się jak naj- wierniej oddać nie tylko treść, ale w miarę możności także styl niemieckiego oryginału. Od tej zasady odstępowano tylko wtedy, gdy konieczne było skorygowanie szczegółów, któ- re polskiego czytelnika mogłyby wprowadzić w błąd. Ponadto wprowadzono uzupełnienia, dotyczące przykładów lub sytuacji w Polsce. Łacińskie nazwy gatunków i innych jednostek systematycznych podano w zasadzie zgodnie z oryginałem niemieckim; w kilku przypadkach dodano nazwy synonimiczne, o ile one właś- nie (a nie te, których użył autor) są w polskiej literaturze botanicznej powszechnie stosowa- ne. Skróty literowe, pisane dużymi literami po nazwie łacińskiej gatunku, należą do pełnej oficjalnej nazwy i oznaczają nazwisko (lub skrót nazwiska) autora, który zgodnie z obo- wiązującym kodeksem nomenklatury botanicz- nej pierwszy ważnie opisał dany gatunek. Na przykład najczęściej spotykany skrót „L" oznacza Linneusza. Niemieckie nazwy gatun- ków nie były tłumaczone, lecz zastępowane nazwami polskimi używanymi w literaturze fa- chowej. W bardzo nielicznych przypadkach, gdy tłumacz nie mógł dotrzeć do nazwy pol- skiej, została ona utworzona według zasad, przyjętych w nomenklaturze roślin użytkowych i uprawnych: łacińska nazwa rodzajowa zo- staje spolszczona, a epitet gatunkowy prze- tłumaczony na język polski; przykład: Philly- rea latifolia -> Filirea szerokolistna. W.M. 7 Przegląd symboli używanych w książce: na obrazkach - kolejno nazwy rodzin, pod obrazkami - początkowe numery stron str. 14 str. 16 Araukanowate (Iglawowate) str. 90 str. 96 Brzozówate i Leszczynowate str. 106 Bukowate str. 120 str. 150 str. 156 str. 162 str. 164 str.168 str. 172 Strączkowe str. 204 m7"; &« lllw ^•*L nffl ^.^ ^afr\\ ^»» & ^>\W ŁX» ^? ^ Bieguriecz- Rutowate nikowate str. 216 str. 218 str. 220 str. 230 str. 232 str. 236 str. 242 str. 246 str. 248 str. 252 str. 262 str. 264 str. 266 Znaki (J = męskie 9 = żeńskie Drzewa jako organizmy Nie ma na Ziemi większych i wywierają- cych większe wrażenie organizmów, niż drzewa, które nadają charakter krajob- razowi często na wielkich obszarach. Podobnie jak ziota i krzewy, nawet naj- wyższe drzewa zaczynają swój żywot jako drobne siewki, mające tylko nie- wielką szansę przeżycia. W miarę wzro- stu w sprzyjających warunkach zyskują jednak przewagę nad wszystkimi innymi roślinami kwiatowymi. Zawdzięczają to przede wszystkim trzem szczególnym cechom, występującym łącznie tylko u drzew: znacznej wysokości, niezwykle mocnym i odpornym organom zewnętrz- nym oraz długości życia, znacznie więk- szej niż u większości organizmów. Ta kombinacja cech okazała się szczegól- nie korzystna i drzewa szeroko rozprze- strzeniły się na Ziemi w ciągu długiej historii ich rozwoju. Drzewa mogą być zdumiewająco wysokie. Istnieją małe drzewa o właściwym dla gatunku niskim wzroście, a obok tego również szeroki wachlarz karłowatych ozdobnych form ogrodowych, jednak wiele gatunków drzew jest w stanie wykształcać osob- niki o wysokości 30-50 metrów. U licz- nych gatunków takie rozmiary stanowią raczej wartość przeciętną, ale bynaj- mniej nie maksymalną. Rosnące w Kali- fornii drzewa mamutowe osiągają wyso- kość ponad 100 metrów. Absolutnym re- kordzistą wśród dotychczas zmierzo- nych drzew jest - dziś już nie istniejące - olbrzymie drzewo mamutowe o wyso- kości 135 metrów. Ten gatunek drzewa szpilkowego zaćmiewa wszystkie pozo- stałe rośliny. Jest on także istotnie wyższy niż naj- wyższe na Ziemi drzewa liściaste, a mianowicie rosnące w Australii euka- liptusy, które osiągają około 100 m czyli tyle, ile wynosi długość boiska do piłki nożnej. Drzewa, których wysokość moż- na podawać w dziesiątkach metrów, mają zazwyczaj wspaniale rozwinięte korony i odpowiednio wielką powierzch- nię listowia. Jego sumaryczna powierz- chnia może w przypadku średnio duże- go drzewa wynosić już kilkaset metrów kwadratowych. Drzewa osiągają przez to tak duże powiększenie powierzchni jak żaden inny organizm. Zielone liście drzew, obojętne czy są wykształcone jako szpilki czy jako sze- rokie liście, są jakby anteną, skierowa- ną na światło słoneczne, aby w ten spo- sób odbierać określone impulsy. Energia promieniowania jest zużywana w wielostopniowym procesie fotosynte- zy do wyprodukowania wysokomoleku- larnych, bogatych w energię związków organicznych z dwu podstawowych sub- stancji nieorganicznych-dwutlenku wę- gla i wody. Tylko dzięki wydajności przemiany materii w procesie fotosyn- tezy fizyczna energia promieniowania słonecznego może zostać przekształco- na w chemicznie związaną energię cuk- ru i pokrewnych związków chemicznych. Drzewa tworzą przy udziale światła w swoich niezliczonych małych szpil- kach lub liściach te substancje pokar- mowe przede wszystkim jako własne substancje budulcowe i energetyczne. Korzystają z nich jednak jako z pokarmu również inne organizmy. Pod względem przemiany materii drze- wa nie różnią się zasadniczo od innych roślin zielonych. Tylko w jednej znaczą- cej kwestii rośliny drzewiaste różnią się od większości pozostałych roślin zielo- nych: w naszym klimacie pod koniec okresu wegetacyjnego, jesienią, rośliny zielone tracą swoje części nadziemne 10 albo zupełnie obumierają. Przetrzymują one niekorzystną porę roku w ziemi w postaci nasion albo bulw, cebul czy kłączy. W ciągu lata rosną, a jesienią przyrost ten zostaje w znacznym stopniu „stracony" przez rozkład rośliny. Drzewa natomiast odkładają swoją pro- dukcję w postaci pnia, konarów, gałęzi (i naturalnie także - mocnych korzeni). Większość gatunków drzewiastych, a także krzewów, wykazuje od wiosny do jesieni produktywność, procentowo porównywalną z bylinami i roślinami je- dnorocznymi (rekordziści wśród nich, jak słonecznik lub kukurydza, nawet wy- raźnie górują nad drzewami) a przyros- ła masa roślinna pozostaje w ich zdrew- niałych tkankach. Gdy na wiosnę, po zimowej przerwie spoczynkowej, przy- rost znów się rozpoczyna, nowa masa roślinna może być dołączona do wypro- dukowanej w poprzednim roku. Przez to konary i gałęzie wydłużają się podczas kolejnych okresów wegetacyjnych. Pod jednym względem drzewa różnią się od krzewów, choć jedne i drugie są przedstawicielami roślin drzewiastych. Wzrost na długość przejmują u drzew przeważnie lub wyłącznie pączki wierz- chołkowe i pączki na szczycie pędów bocznych, podczas gdy pączki umiesz- czone niżej na drzewie zostają w roz- woju wyraźnie przyhamowane lub na- wet całkowicie wstrzymane. U krzewów jest odwrotnie. Czynne są przede wszy- stkim pączki znajdujące się blisko zie- mi, podczas gdy pączki położone wyżej dają przyrost z opóźnieniem albo wcale. Różnice w typie wzrostu pączków od- nowieniowych prowadzą już w krótkim czasie do wyraźnie odmiennie zbudo- wanego systemu pędów: u drzewa - do wzniesionego pnia ze specyficznie wy- kształconą koroną, u krzewu - do ukła- du już od ziemi obficie rozgałęzionego. Drzewa są to w najpełniejszym znacze- niu tego słowa „rośliny", bowiem w każ- dym roku życia widocznie „rosną". Wy- dajność przyrostu zmniejsza się jednak wydatnie z wiekiem. Wszystkie krajowe drzewa rosną lepiej przy dobrym nasłonecznieniu niż w za- cienieniu. Rozróżnia się drzewa światło- lubne, na przykład jawor czy modrzew, które dla właściwego rozwoju potrzebu- ją stanowiska świetlistego, nasłonecz- nionego oraz drzewa cieniolubne, które dobrze rosną nawet w cieniu lasu, na przykład buk czy jodła. Pod zwartym okapem koron zmniejsza się wydajność fotosyntezy wszystkich gatunków drzew. Przy postępującym braku światła nie jest już w końcu możliwy dodatni bilans materii. Nie tworzą się już liście lub szpilki, a istniejące - obumierają. Pień ogołaca się w dolnej części. Gęsto po- sadzone równowiekowe świerki rosną szybko na wysokość, ponieważ przy du- żym zagęszczeniu drzewostanu przez ich gałęzie mogą asymilować już tylko w oświetlonej strefie wierzchołka, pod- czas gdy dolne, a później też środkowe gałęzie obumierają. Aby nad powierzch- nią podstawową móc rozwinąć dostate- cznie wiele liści dla wytworzenia sub- 11 stancji odżywczych, drzewa mają do dyspozycji jedyny w swoim rodzaju ma- teriał: zbudowaną z trójwymiarowej sie- ci molekuł substancję drzewną zwaną ligniną. Jej istnienie dowodzi wysokiego stopnia rozwoju roślin drzewiastych i umożliwia opanowanie siedlisk lądo- wych przez te rośliny. Jej korzystne wła- ściwości mechaniczne - wytrzymałość na rozciąganie i ściskanie przy wysokiej elastyczności, mały ciężar, jak również łatwość obróbki przez skrawanie, dobre własności izolacyjne i zdolność do wy- miany powietrza - powodują, że drewno już od tysięcy lat jest wysoko cenionym surowcem. Także i w naszej epoce sztu- cznych tworzyw często nie da się go niczym zastąpić. Korona drzewa to wyjątkowo rozłożysta, nośna i mocna konstrukcja, zbudowana z niewielkiej ilości „materiału" - cel, który w technice budowlanej często bar- dzo trudno osiągnąć. Korony drzew, a szczególnie ich kształty są charaktery- styczne dla poszczególnych gatunków nawet, gdy są akurat bezlistne. Dąb już ze znacznej odległości można odróżnić od jesionu. Nawet między blisko spo- krewnionymi gatunkami, jak dąb szypuł- kowy i bezszypułkowy, istnieją drobne, ale dobrze uchwytne różnice typowe dla gatunku, które pozwalają na jednozna- czną identyfikację również w zimie, je- dynie na podstawie budowy i kształtu korony. Niezależnie od tego, każde drzewo wykształca indywidualnie swą koronę. W ramach genetycznie ustalo- nego planu budowy, który utrzymuje ce- chy stałe dla gatunku, każde pojedyncze drzewo może w pewnym zakresie plas- tycznie reagować na wpływy siedliska i wykształcać swoją w szczegółach nie- powtarzalną postać. Jawor rosnący na granicy lasu w wysokich górach wyglą- da zupełnie inaczej niż klon na niżu. Trzecią wspólną cechą drzew, obok wy- sokiego wzrostu oraz wykształcania mo- cno zakorzenionego, nośnego pnia, nie- zbędnego dla rozwoju korony, jest dłu- gowieczność. Pomiędzy szybkością wzrostu danego gatunku a długością je- go życia zachodzi prosty związek. Ge- neralnie sądzi się, że szybko rosnące rośliny drzewiaste nie osiągają bardzo poważnego wieku, dożywają tylko kilku dziesiątków lat- może jednego stulecia. Brzozy i olsze, które na glebach inicjal- nych szybko zastępują roślinność zielną i jako pierwsze spośród drzew wkracza- ją na nowe tereny, są drzewami dość szybko rosnącymi. Topole osiągają po- kaźny wzrost szybciej niż inne gatunki drzew, jednak po kilku dziesiątkach lat intensywej produkcji drewna szybkość ich wzrostu znacznie spada. Później ga- łęzie łatwo łamią się i korona zatraca swoją typową postać, a drzewo skut- kiem starzenia się stopniowo niszczeje, aż wreszcie silniejsza burza może je wywrócić i ostatecznie zniszczyć. Jedno stulecie - to dla brzóz, topoli, olszy i wierzb przeciętna długość życia. W Puszczy Białowieskiej są jednak zna- ne okazy topoli, osiki oraz olszy czarnej, których wiek ocenia się na około 180 lat. Inne gatunki drzew rozwijają się nieco wolniej, za to osiągają starszy wiek. U buków i świerków dochodzi on do 200-300 lat. Z krajowych drzew liścias- tych najstarsze bywają lipa i dąb: wiek pół tysiąca lat i więcej nie byłby żadną rzadkością, gdyby drzewa te nie zostały przedtem zrąbane. Za najstarsze w Polsce uchodzą dęby w Rogalinie koło Poznania i dąb na Kępie Ostromeckiej w województwie bydgoskim: mają one średnicę pnia od 223 cm do 296 cm, a ich wiek szacuje 12 się na 600-900 lat. Słynny „Bartek" ro- snący w Górach Świętokrzyskich koto Zagnańska ma średnicę pnia 266 cm (przy nasadzie - nawet 430 cml), lecz wysokość tylko 26 m; jego wiek szacuje się na około 650 lat. W Puszczy Biało- wieskiej są dęby o wysokości 43 m i śre- dnicy pnia 230 cm oraz szacunkowym wieku 400-500 lat. Wiek zwalonego nie- dawno przez burzę „Dębu Jagiełły" ustalono na ponad 650 lat. Drzewa szpilkowe są zwykle bardziej długowieczne. Spośród krajowych ga- tunków szczególnie powoli rośnie cis. W przeciągu życia całego ludzkiego po- kolenia wykazuje on jedynie niewielki wzrost, za to może osiągać wiek ponad 2000 lat. Za najstarsze drzewo Euro- py uchodzi słynny cis z Fortingall w Szkocji: - jego wiek ocenia się na blisko 3000 lat. W Polsce najbardziej znane są cisy w rezerwacie „Wierzch- las" w Borach Tucholskich - najgrubszy z nich ma średnicę pnia 50 cm i wiek około 600 lat. W Harbutowicach koło Lanckorony na Podkarpaciu rośnie jed- nak „Cis Raciborskiego" o średnicy 89 cm. Przypuszcza się , że jest on jeszcze starszy. Jednak żadne z europejskich drzew nie może się równać z okazami zza oceanu. We wspaniałych zbiorowiskach drzew mamutowych w górach Sierra Nevada w Kalifornii rosną i takie, których wiek przekracza 3000 lat. Oznaczenia wieku na ponad 2000 lat są zupełnie wiarygod- nie udokumentowane przez liczenie pie- rścieni rocznych na pniach powalonych drzew; większość okazów, pozostają- cych dziś pod ochroną jako pomniki przyrody, nie ma jednak więcej niż oko- ło 1500 lat. Dla porównania - gdy naj- starsze dziś jeszcze stojące drzewa ma- mutowe kiełkowały z nasion, w Euro- pie Środkowej kończyła się właśnie epoka brązu. Najstarszymi na Ziemi jeszcze żyjącymi drzewami są koślawe i niepozorne so- sny ościste. Zawdzięczają one swój wiek - ponad 4000 lat (udokumentowany wiek maksymalny 4700 lat) - być może temu, że na swoim wysokogórskim sta- nowisku w Sierra Nevada musiały prze- bywać większą część roku zmarznięte, jak w zamrażarce. Kalifornijska sosna oścista na wysokości 3500 m. 13 Miłorząb dwudzielny (Głnkgo biioba l) Miłorzębowate Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, wysokie na około 30 m, zwykle ze smuktą, stożkowatą, wąską koroną, z jednym lub wie- loma pniami. Gałęzie i konary odchodzą pod kątem ostrym i są zwykle stromo wzniesione; rozgałęzienia bardzo luźne i szczególnie u młodszych oka- zów, raczej nieliczne. Nawet młodsze gałęzie są już jednak dość sztywne i zgrubiałe. Kora brunatnoszara do ciemnobrunatnej, z głębokimi spękaniami lub siecią bruzd. Pień niekiedy z licznymi wypukłościami, równo- miernie zwężający się ku górze. Liście na długopędach (przyrost roczny) bar- dzo oddalone, poza tym po kilka w pęczkach na krótkopędach, które w zimie nadają nagim gałęziom dziwaczny wygląd. Liście wachlarzo- wate długości około 10 cm, widlasto unerwio- ne, dwuklapowe do dwudzielnych, te na długo- pędach zazwyczaj głębiej podzielone niż te na krótkopędach, charakterystycznie miękkie, jakby aksamitne, długoogonkowe, jasno- lub średniozielone. Gatunek dwupienny. Kwiaty męskie w walcowatych żółtych kot- kach, zebranych po kilka tylko na krótkopę- dach. Kwiaty żeńskie zebrane po dwa lub trzy. Owocolistki wolne, zwykle małe, jasnozielone, jajowate. Drzewo wiatropylne. Po zapłodnieniu rozwija się nasienie podobne do pestkowca: z mięsistą otoczką nasienną, która, gdy dojrzeje ma barwę szarozieloną lub żółtą, a po rozgnieceniu wydziela bardzo nie- przyjemny zapach. Ponieważ oznaczenie płci u młodych roślin nie jest możliwe, sadzi się obie płci. Miłorzęby owocują jednak niezbyt często. Siedlisko: Powszechnie sadzone jako dekora- cyjne drzewo w parkach i przy ulicach. Okres kwitnienia: Od marca do kwietnia. Uwagi ogólne: Miłorząb jest jedynym dziś je- szcze żyjącym przedstawicielem pewnej gru- py nagonasiennych, która w erze mezozoicz- nej była reprezentowana przez liczne gatunki, rozpowszechnione na całej Ziemi. Zwraca jed- nak uwagę, że u tych wcześniejszych form, jak dowodzą skamieniałości, płasko rozwinięte powierzchnie szpilkowatych liści nierzadKo były o wiele silniej porozcinane, niż u formy dziś występującej. Jak z tego widać, w trakcie ewolucji szpilkowate liście zostały wielokrot- nie przekształcone nie tyle pod względem pla- nu budowy, co zewnętrznej postaci. Miłorząb jest jedynym przedstawicielem nago- nasiennych, u którego liście szpilkowate prze- kształciły się w blaszkę. Za szczególnie pier- wotną cechę należy uznać widlaste unerwie- nie liścia, które od nasady ogonka rozchodzi się wachlarzowato. Szczególnie dobrze rozpo- znaje się to, oglądając liść pod światło. Ten rodzaj unerwienia przypomina pod wzglę- dewm budowy i ukształtowania liczne liście paproci, i nasuwa myśl, że dawniejsze nago- nasienne należy chyba wyprowadzać od tej właśnie grupy. Z powodu innych ewolucyjnie bardzo pierwotnych cech, miłorząb zajmuje w systemie roślin kwiatowych pozycję bardzo izolowaną. Tworzy on nawet monotypową, to znaczy składającą się tylko z jednego gatun- ku, klasę roślin, a także swoją własną rodzinę i rząd. Jako pozostałość grupy filogenetycz- nej, pierwotnie znacznie obszerniejszej - jak również jako drzewo, które jeszcze dzisiaj wy- gląda tak, jak jego krewni z epoki kredowej przed ponad stu milionami lat - uważany jest w botanice za żywą skamieniałość. Miłorząb jest gatunkiem pochodzącym z Chin. W stanie dzikim nawet tam dziś prawie już nie występu- je. Wszystkie okazy sadzone w Europie mniej więcej od 1730 roku pochodzą od drzew ze wschodnioazjatyckich ogrodów świątynnych. 14 Nasienie z otoczką nasienną 15 Jodła pospolita (Abies alba miller,) Wygląd: Wiecznie zielone drzewo szpilkowe z pniem zwykle mocnym i prostym. Może osią- gać wysokość około 50 metrów. Najwyższa jodła w Polsce rośnie w rezerwacie koło Na- wojowej w Beskidzie Sądeckim i ma 44 m wy- sokości. Korona u młodych drzew stożkowata, dość regularna, u starszych na szczycie spła- szczona - w przeciwieństwie do blisko spo- krewnionego świerka, Starsze gałęzie odchodzą od pnia prawie pozio- mo. Na wierzchołku gałęzie i mniejsze gałązki skierowane są ukośnie w górę. U drzew wolno stojących pnie mają gałęzie aż do podstawy. Kora gładka, ciemnoszara, z wiekiem coraz bardziej bruzdowana lub prostokątnie spękana, często - zwłaszcza na młodszych drzewach - z banieczkami żywicy. Młode gałęzie owło- sione, pędy prowadzące nieco błyszczące. Pą- czki czerwonobrunatne, owalne, bez żywicy. Szpilkióośi krótkie, najwyżej do 3 cm długości, z przodu tępe, giętkie, z dwoma jaśniejszymi paskami pod spodem, ustawione luźno, dwu- stronnie, choć nie w jednym szeregu, ciemno- zielone na wierzchu. Drzewo jednopienne. Kwiaty męskie kuliste, żółtawe, na końcach gałązek w pachwinach szpilek. Szyszki żeńskie zwykle o długości około 10 cm, niekiedy nawet dłuższe, wyprostowane, walcowate, na początku zielonkawe, później pomarańczowobrunatne, gdy dojrzeją - blado- brunatne. Łuski odpadają pojedynczo już na drzewie; dlatego pod jodłami nigdy nie znaj- duje się szyszek. Siedlisko: Ważne drzewo leśne, razem z bu- kiem, sosną i świerkiem często tworzy drzewo- stany na obszarach, położonych od 200 do 1000 m n.p.m. (w Tatrach do 1400 m n.p.m.) na glebach świeżych, chłodnych, średniogłębokich. Występowanie: Typowe w lasach szpilkowych, przede wszystkim w Europie Środkowej, we Francji, na Korsyce i w górach Półwyspu Bał- kańskiego. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Uwagi ogólne: Krajowa jodła pospolita jest sadzona w ogrodach i parkach znacznie rza- dziej niż inne gatunki tego samego rodzaju. Poszczególne drzewa mogą osiągać zdumie- wające rozmiary, a przy tym dożywać wieku 200 a nawet 300 lat. Jodły są tak samo wrażliwe jak świerki na przemysłowe zanieczyszczenia gazowe i kwa- śne deszcze. W naturalnych drzewostanach jodłowych zaobserwowano w ostatnich latach znaczne szkody. Jodła Nordmanna (Abies nordmanniana (steveni spach^) Sosnowate Wygląd: Wiecznie zielone drzewo szpilkowe wysokości 25-30 metrów. Początkowo z koro- ną wąską, stożkowatą, z wiekiem coraz bar- dziej kolumnową, ze spiczastym wierzchoł- kiem. Gałęzie w środkowej części korony ros- ną poziomo i są dość gęsto osadzone; górne gałęzie mniej wyraźnie skierowane ku górze, niż u jodły zwyczajnej. Kora początkowo gładka, matowoszara, do- piero u starych drzew prostokątnie popękana lub podzielona na płytki. Szpilki o długości 2-3 cm są z przodu lekko wycięte, równowąskie, wyraźnie bruzdkowa- ne, z wierzchu ciemnozielone i błyszczące, pod spodem - z dwoma białymi paskami szpa- rek. Osadzone dwurzędowo na gałązkach bar- dzo gęsto, skierowane nieco ku przodowi. Roztarte - wydzielają owocowy zapach. Szyszki żeńskie są umieszczone tylko w stre- fie wierzchołka starszych drzew. W stanie doj- rzałym mają długość około 15 cm, są cylind- ryczne, początkowo bladozielone, w końcu brunatnawe. Występowanie: Ważne drzewo leśne w północ- no-wschodniej Turcji i w zachodniej części Kaukazu. Coraz powszechniej uprawiane w la- sach lub sadzone jako drzewo parkowe także w innych rejonach Europy. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Gatunki pokrewne: Jodła Bornmiillera (Abies bornmuelleriana) wyróżnia się swoją wybitnie gładką, czar- no-czerwonawą korą. Szpilki gęste i nie roz- łożone na boki. Dość rzadko występujące drzewo górskich lasów Azji Mniejszej. Niekie- dy sadzona jako drzewo parkowe i ozdobne. Jodła Veitcha (Abies veitchii) ma korę szarą do szarobrunatnej, z zaznaczonymi delikatnie po- ziomymi liniami. Szpilki osadzone dwurzędowo, skierowane ku przodowi, dość gęste, z wcięcia- mi na wierzchołkach. Pod spodem mają dwa paski szparek w kolorze białym. Gatunek wy- stępujący pierwotnie tylko w Azji Wschodniej (przede wszystkim w Japonii), obecnie sadzony, choć rzadko, w parkach miejskich. Jodła purpurowa (Abies amabilis) jest drze- wem, które w swojej ojczyźnie może osiągać wysokość 50-60 metrów. Jego kora jest dość gładka, szaro-purpurowa, z wydatnymi ułożo- nymi poziomo banieczkami żywicy, widoczny- mi także na starszych okazach. Szpilki bardzo gęste, skierowane do przodu, mają długość około 3 cm, a przy roztarciu dają wyraźny zapach pomarańczy. Dojrzała szyszka jest brunatnawa i ma około 12 cm długości. Drze- wo rozpowszechnione pierwotnie tylko w za- chodniej części Ameryki Północnej (Oregon i Kolumbia Brytyjska). Obecnie sadzone także jako drzewo parkowe. Uwagi ogólne: Cechą charakterystyczną wszys- tkich gatunków rodzaju Aft/es jest sposób osa- dzenia szpilek na gałązkach - zawsze na ma- łej, okrągtawej tarczce, która nie pozostawia żadnych trwałych śladów. U świerków nato- miast zawsze pozostają małe łuski i po opad- nięciu szpilek gałązki są szorstkie jak pilnik. 18 Kwiatostany $ Szpilki od góry 19 Jodła Olbrzymia (Abies grandis lindleyj Sosnowate Wygląd: Wiecznie zielone drzewo szpilkowe z dość regularną, stożkowatą, a u starszych okazów nieco szerszą koroną. Gałęzie początkowo odstające poziomo, z wie- kiem zwisające albo z wznoszącymi się koń- cami. Jodła olbrzymia osiąga w swojej ojczyź- nie wysokość 100 m i należy tym samym do najwyższych drzew szpilkowych na Ziemi. Szpilki o długości od 2 do 6 cm, cieńsze niż u innych jodeł, dwustronnie rozłożone w 2-3 szeregach, średnio- lub ciemnozielone, na brzegach podwinięte. Przy roztarciu wydziela- ją silny aromatyczny zapach. Szyszki żeńskie, umieszczone tylko w stretie wierzchołka, w stosunku do wysokości drzewa są dość małe (6-8 cm długości), w kolorze brunatnym. Występowanie: Ojczyzną jodły olbrzymiej są pierwotne lasy górskie w zachodniej części Ameryki Północnej; szczególnie rozpowszech- niona jest na wyspie Vancouver i w stanie Kolumbia Brytyjska. Ostatnio ten gatunek by- wa sadzony w Europie Środkowej i Północnej w kulturach leśnych. Okazy sadzone w Euro- pie (mniej więcej od 1830 roku) nie przekra- czają jeszcze 50 m wysokości. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Gatunki pokrewne: Jodła kalifornijska (Abies concolor), z wyglądu podobna do jodły olbrzymiej, ma gładszą korę i szpilki o jednolitej niebiesko-szarozielonej barwie, sierpowato zakrzywione ku górze, wy- dzielające przy roztarciu aromatyczny zapach cytryny. Pierwotnie występowała tylko w połu- dniowo-zachodniej części Ameryki Północnej, ale obecnie jest dość często sadzona w par- kach i ogrodach. Jodła grecka (Abies cephalonica), drzewo wy- sokości do 30 m, z szarobrunatną, gładką korą i ostro zaciętymi na szczycie, dość sztywnymi, z wierzchu błyszczącymi szpilkami, które nie są ułożone dwurzędowo, jak u innych gatun- ków. Tworzy zwarte drzewostany w wyższych partiach gór Grecji. Jodła hiszpańska (Abies pinsapo) ma szpilki dość krótkie, sztywne, o kłujących końcach. Jest to rzadkie drzewo rosnące w wapiennych górach południowej Hiszpanii na obszarach leżących do 2000 m n.p.m. 20 Abies cephalonica 21 Jodła Szlachetna (Ablas procera rehdJ Sosnowate Wygląd: Wiecznie zielone drzewo szpilkowe o wysmukłej koronie w kształcie stożka, z wie- kiem coraz bardziej kolumnową, u bardzo sta- rych drzew niekiedy dość szeroką. W swojej ojczyźnie dorasta do 80 m wysokości. Kora u młodych drzew gładka, i srebrzysto- szara do lekko czerwonawej, u starszych oka- zów popękana szarobrunatna. Młode pędy deli- katnie owłosione, czerwonawobrunatne. Szpilki ustawione w dolnej części grzebienias- to, w górnej - bardzo gęsto, dwurzędowo i wy- raźnie zagięte ku górze. Jędrne, dość smukłe, ale o tępych końcach, z wierzchu zielonosza- re, płaskie, bruzdkowane, a pod spodem z dwoma szarymi podłużnymi prążkami. Kwiaty męskie bardzo liczne na dolnej stronie młodszych gałęzi, przede wszystkim w górnej strefie korony, początkowo mają jaskrawą bar- wę karminowoczerwoną, w trakcie pylenia 22 stają się jasnożółte, kuliste o średnicy około 6 milimetrów. Szyszki żeńskie - pionowo ustawione na grub- szych gałęziach wewnątrz korony, rzadziej na młodszych gałęziach (wtedy na ogół nieco od- chylone w bok), początkowo żółtawe, po zapyle- niu rozwijają się w pokaźne twory o długości 12-20 cm i obwodzie 5-9 centymetrów. W stanie dojrzałym jasnobrunatne do purpurowobrunat- nych, cylindryczne, na szczycie nieco ściągnię- te, zwracają uwagę długimi wystającymi wyrost- kami poszczególnych łusek. Również na bardzo młodych drzewach rozwijają się szyszki - ale tylko u uszlachetnionych form „Glauca". Występowanie: Ojczyzną jodły szlachetnej są zachodnie obszary Ameryki Północnej - prze- de wszystkim naturalne lasy górskie Gór Nad- brzeżnych w stanach Waszyngton i Oregon. Okres kwitnienia: Maj, na obszarach położo- nych bardziej na południu - kilka tygodni wcześniej. Uwagi ogólne: Jodła szlachetna - w przeci- wieństwie do jej licznych północnoamerykańs- kich krewniaków - w Europie prawie nie bywa uprawiana w lasach, natomiast dość często sadzona jest w ogrodach i parkach. Najczęś- ciej widuje się uprawną odmianę ze srebrzys- to-niebieskozielonymi szpilkami, nazywaną przez ogrodników jodłą srebrną. Gatunek pokrewny: Jodła balsamiczna (Abies balsamea) zwraca uwagę swoją bardzo smukłą, spiczasto zakoń- czoną stożkowatą koroną. Jej ojczyzną są roz- ległe obszary Ameryki Północnej - od Kanady po Wirginię. Szpilki długości około 2,5 cm, są z przodu lekko wyszczerbione lub tępe, błysz- czące ciemnozielone, pod spodem z dwoma wyraźnymi srebrzystymi prążkami. Kora mło- dych drzew ma dość wydatne pęcherzyki żywi- czne, dostarczające bardzo czystej, jasnożół- tej żywicy. Ta substancja, znana w handlu jako balsam kanadyjski, była już od dawna stoso- wana w technice mikroskopowej jako środek do utrwalania preparatów i do dziś jest w uży- ciu mimo wynalezienia produktów syntetycz- nych. Jodła balsamiczna to ważny gatunek dostarczający drewna budulcowego. W par- kach sadzony rzadko, jednak w wielkich kolek- cjach leśnych zwykle obecny. Glauca '^ai^^^K^A s6& '-.,¦' jt* v - T,' 1H \-^* /tM JjR>7 fr#U„ *^ J& Sosnowate YtJmM ,7 •*# ' fvHl \2jpH ^^mw S\oSffll^^ "' L\VlIIF^ Aii Kwiatostan S Glauca 23 Cedr atlantycki (Cedrus atlantica) (endl.) carr.j Sosnowate Wygląd: Wiecznie zielone drzewo szpilkowe o wysokości około 40 m, z szeroką, stożko- watą koroną, zakończoną tępym wierzchoł- kiem. Większe gałęzie ukośnie wzniesione, a nastę- pnie szeroko rozłożone, nie tworzą płaskich, piętrowo ułożonych segmentów korony. Kora ciemna brunatnoszara, spękana w płytki, z głębokimi bruzdami. Szpilki o długości 1-3 cm mają barwę ciemno- lub niebieskozieloną. Ich krawędzie są prawie nie zaznaczone, a końce silnie zaostrzone. Występują licznie skupione w pęczkach (do około 40) na krótkopędach, a na długopędach ułożone spiralnie i wzajemnie oddalone. Kwiaty męskie brunatno-żółte, długości 3-5 cm, cylindryczne, ku przodowi zwężone, lekko zgięte. Szyszki żeńskie cylindryczne, w czasie dojrzewania wielkości około 6 cm, z bardzo szerokimi łuskami, na górze lekko ściśnięte. Występowanie: Pierwotnie tylko na zalesio- nych stokach gór Atlas w Maroku i Algierii. Od dawna jego liczne odmiany, zwłaszcza te z niebieskimi szpilkami, sadzone były w par- kach. Okres kwitnienia: Wrzesień. Gatunki pokrewne: Cedr libański (Cedruslibanij\o wiecznie zielo- ne drzewo szpilkowe, o wysokości do 40 m, którego gałęzie - zwłaszcza w późniejszym wieku - są charakterystycznie piętrowo roz- łożone na bardzo mocnych, stromo wzniesio- nych konarach, tak iż przywodzą na myśl blaty stołów. Pień zazwyczaj bardzo gruby, nieregu- larnie rozgałęziony już na nieznacznej wyso- kości. Ciemnozielone szpilki długości około 3 cm są na krótkopędach skupione w pęcz- kach po 10-20, a na długopędach ułożone spiralnie. Żeńskie szyszki beczkowate. Dziko rośnie tylko w Libanie, Syrii i we wschodniej Turcji. Sadzony częściej w Europie Południo- wej niż w Środkowej. Cedr himalajski (Cedrus deodara) wyróżnia się dość smukłą, prawie wrzecionowatą koro- ną, której długi pęd wiodący zwykle przewie- sza się. Kora początkowo gładka o barwie ciemnozielono-brunatnej, później czarno-bru- natna i silnie spękana. Pędy bladoczerwone i gęsto owłosione, ze szpilkami bardzo mięk- kimi, ułożonymi spiralnie. Na starszych gałę- ziach ciemnozielone lub niebieskozielone szpilki o długości około 3 cm, są zebrane w pęczki na krótkopędach. Cedr cypryjski (Cedrus brevifolia) osiąga wy- sokość około 20 m i ma bardzo krótkie szpilki, o długości około 1 centymetra. Ze wszystkich gatunków cedr cypryjski ma najmniejszy natu- ralny zasięg - jego występowanie ogranicza się wyłącznie do gór Troodos na Cyprze. Uwagi ogólne: Wspólną cechą cedrów jest ich pora kwitnienia: w przeciwieństwie do innych drzew szpilkowych kwitną one jesienią. Drewno cedrowe jest stosowane od starożyt- ności do budowy domów okrętów i wyrobu mebli. Już w I. Księdze Królewskiej w Biblii wspomina się o imporcie drewna cedrowego na wielką skalę. Kwiatostany <$ Modrzew europejski (Lam decidua millłr.j Sosnowate Wygląd: Drzewo szpilkowe zrzucające liście na zimę, o wysokości okoto 40 m, z dość smukłą, stożkowatą koroną, regularnie i dość gęsto ugałęzione. Starsze gałęzie zwisające i na końcach znów wznoszące się, średnie zwykle odstające, a tyl- ko w górnej części korony ukośnie wzniesione. Kora początkowo gładka i szarobrunatna do zielonobrunatnej, później raczej różowobru- natna i złuszczona, z głębokimi spękaniami. Pędy są barwy słomkowej, nagie i tylko miej- scami bruzdkowane. Szp/Zrfr/miękkie, długości 2-3 cm, w pęczkach po 20-40 (na krótkopędach) albo rosnące pojedyn- czo i dość gęsto (na dtugopędach), tępe lub tylko nieznacznie zaostrzone, jasnozielone, z dwoma jaśniejszymi podłużnymi prążkami od spodu. Szyszki żeńskie początkowo karminowoczer- wone, po dojrzeniu ciemnobrunatne, wielkości 2-3 cm, stożkowato-jajowate. Obrastają gęsto gałęzie i mniejsze gałązki, pozostając zwykle na drzewie przez wiele lat. Łuski szyszek okrągławe, luźno przylegające (w każdym ra- zie nie zwinięte wyraźnie na zewnątrz lub zgięte ku górze), opatrzone delikatnym prąż- kowym wzorem. Siedlisko: Gatunek rozpowszechniony, miejs- cami tworzy drzewostany - na glebach świe- żych i bogatych w związki zasadowe, w regio- nach o klimacie kontynentalnym z ciepłymi i suchymi latami. Występowanie: Pierwotnie tylko w Alpach Centralnych i we wschodnich Sudetach, w Tat- rach i na Niżu Polskim. Dzięki uprawom leś- nym dzisiaj szeroko rozpowszechniony i pra- wie wszędzie zadomowiony. Okres kwitnienia: Od marca do kwietnia Uwagi ogólne: Modrzew jest jedynym krajo- wym drzewem szpilkowym, które jesienią zrzuca szpilki. Przedtem przebarwiają się one na intensywnie żółty kolor. Modrzewie bardzo źle rosną w wielkich miastach, ponieważ nie wytrzymują zanieczyszczeń gazowych. Kwiatostan 5, poniżej <J 27 Modrzew japoński (Larlx kaempferi o_amb.) carrj Sosnowate Wygląd: Drzewo szpilkowe zrzucające liście na zimę, osiąga wysokość około 40 metrów. Ma szeroką, stożkowatą koronę, która nie za- chowuje tak smukłego kształtu, jak u poprzed- nio opisywanego gatunku. Pędy wiodące nie zwieszają się. Dolne gałęzie bardzo rozłożyste i na końcach znów wznoszące się ku górze. Środkowe gałę- zie szeroko rozpostarte. Kora czerwonawobrunatna, łuskowata i nie- kiedy odpadająca małymi podłużnymi płatka- mi. Młode pędy i gałązki wyraźnie ciemniej- sze, niż u modrzewia europejskiego, zwykle ciemnopomarańczowo-czerwone do brunatna- wych albo brunatnawopurpurowych i przypró- szone szarością; dzięki temu nawet w szacie zimowej zwykle wyraźnie dają się odróżnić od modrzewia europejskiego. Pączki na pędach spiczaste i stożkowate, wydzielające żywicę. Szpwft/stosunkowo miękkie, spiczaste lub nie- co stępione, z wierzchu niebieskozielone (ni- gdy nie trawiastozielone), pod spodem z dwo- ma białymi paskami szparek. Mają długość około 2-3 cm i rosną licznie zebrane (po 30-40) na krótkopędach. Szyszki żeńskie liczne w górnych odcinkach większych gałęzi, początkowo jasnoczerwona- we lub żółtawe, później zielone lub ciemnożół- te, a w porze dojrzewania - brunatne, wysoko- ści i szerokości około 3 cm, rozetkowate i bar- dziej płaskie niż u modrzewia europejskiego. Łuski szyszek na brzegach wyraźnie odwinię- te na zewnątrz. Występowanie: Pierwotnie ten gatunek mod- rzewia występowa! tylko w Japonii, Od dłuż- szego czasu jest on na dużą skalę sadzony w lasach, ponieważ rośnie zdecydowanie le- piej od swoich europejskich krewniaków. Okres kwitnienia: Marzec Uwagi ogólne: Modrzew japoński jest o wiele mniej wrażliwy na przemysłowe zanieczysz- czenia gazowe niż gatunki europejskie i dlate- go coraz częściej jest sadzony w miejskich parkach. Według dotychczasowego stanu wie- dzy, modrzewie wydają się także nieco odpor- niejsze na kwaśne deszcze niż inne krajowe i zadomowione drzewa szpilkowe. Z czego to wynika - na razie nie wiadomo. Możliwe, że mniejsza wrażliwość na działanie szkodliwych substancji jest spowodowana tylko obecnością warstwy wosku na szpilkach. Poza tym mod- rzewie zrzucają swoje szpilki za każdym ra- zem pod koniec okresu wegetacyjnego, a za- tem pobrane szkodliwe substancje nie są tak intensywnie gromadzone w miąższu drzewa, jak to ma miejsce u gatunków ze szpilkami wieloletnimi. Drewno modrzewia uchodzi za szczególnie trwały surowiec. Zewnętrzny biel jest począt- kowo bardzo jasny, stopniowo jednak ciem- nieje. Twardziel już w stanie świeżym jest ciemnobrązowa. Drewno ma zastosowanie przy budowie domów i statków, ze względu na trwałość robi się z niego przede wszystkim burty i boazerie. 28 Kwiaty $ i <J (mniejsze) Świerk pospolity (Picea abies <u karst.; Sosnowate Cechy: Wiecznie zielone drzewo szpilkowe o wysokości do 70 m (najczęściej 30-50 m), a tym samym najwyższe w Europie drzewo rodzime. W Puszczy Białowieskiej najwyższy świerk ma wysokość 55 m i średnicę pnia 140 cm, a jego wiek wynosi ponad 300 lat. Korona, szczególnie u drzew wolno stojących, ma ksztatt bardzo regularnego stożka. Gałęzie ustawione okótkowo, w dolnej części pnia zwisają, w środku pnia jednak zwykle odstają prosto albo lekko się podnoszą. Kora - barwy miedzi delikatnie się tuszczy. Młode pędy czerwonawe, nieco owłosione lub nagie, matowe i dość grube. Pączki ciemne, owalne, nieco zaostrzone. Szpilki długości 1-2,5 cm są dość sztywne, na końcach zaostrzone, ciemnozielone, w prze- kroju rombowate lub czterokanciaste. Usta- wione dookoła i przeważnie skierowane ku przodowi. Z wierzchu i od spodu widać delika- tną jaśniejszą linię. Kwiaty męskie karminowoczerwone. Szyszki żeńskie - podłużne, zwykle licznie skupione w górnych partiach korony. Młode szyszki są zielone a dojrzałe, z łuskami o gładkich brze- gach, jasnobrunatne i mają 12-16 cm dtugości. Siedlisko: Świerk korzeni się płytko w luźnych, próchnicznych glebach przemarzających zi- mą. Produkuje butwinę i dlatego w monokul- turach powoduje zakwaszenie gleby, skutkiem czego ponowne obsadzenie tego obszaru drzewami liściastymi jest bardzo utrudnione. Występowanie: Pierwotnie od Skandynawii po Bałkany na obszarach położonych powyżej Kwiaty $ 800 m n.p.m. jako gatunek lasotwórczy. Na skutek sadzenia w uprawach leśnych dzisiaj wszędzie zadomowiony. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja Gatunki pokrewne: Świerk sitkajski (Picea sitchensisj wyróżnia się gęstymi pędami rocznymi, zwykle skiero- wanymi w górę. Szpilki odstające, spłaszczo- ne, z wyraźnym kilem, jaskrawozielone, nieco błyszczące, z kłującymi końcami. Jego ojczyz- ną są zachodnie obszary nadbrzeżne Ameryki Północnej od środkowej Alaski aż po Kalifor- nię. Miejscami bywa stosowany w uprawach leśnych. Kwiatostany 9 Młoda szyszka Świerk serbski (Picea omorika (pancic) purkynej Sosnowate Wygląd: Wiecznie zielone drzewo szpilkowe, z koroną bardzo wąską, stożkowatą albo wręcz smukłą, kolumnową, zwykle niższe niż świerk pospolity, o wysokości do 30 metrów. Gałęzie gęsto porastają smukły pień odstając zwykle poziomo i tylko w dolnej części nieco zwisają, z lekko wzniesionymi końcami. Wierz- chołek korony bardzo wąski i wyciągnięty ku górze. Kora brunatnopomarańczowa, czerwonawa al- bo ruda, podzielona na cienkie, drobne łuski, u starszych okazów rozpada się na większe płaty. Pęd zwykle jasny, brunatnożółty, delika- tnie owłosiony. Szpilki długości 1-2 cm, słabo zaostrzone albo (szczególnie na starszych drzewach) tępe, giętkie, nieco spłaszczone, na wierzchu ja- skrawozielone lub niebieskawozielone, a pod spodem - z kilem i dwoma szerszymi, jas- nymi, podłużnymi paskami. Wyraźnie odstają od osi gałązek (przynajmniej w środkowej części), w przednim odcinku silniej zgięte, a na wierzchołku zakrzywione. Kwiaty męskie przed pyleniem karminowo- czerwone. Szyszki żeńskie początkowo jasnoczerwone, później niebiesko-purpurowo-zielonkawe, w końcu, po dojrzeniu, ciemnobrunatne, wąs- kie, wrzecionowate, o długości 6-8 centymet- rów. Łuski szyszek z nieregularnym rysun- kiem na brzegu zwykle przylegają ściśle. Siedlisko: Lasy górskie na glebach płytkich, stosunkowo suchych i w porze letniej ciepłych; do wysokości około 1800 m n.p.m. Występowanie: Świerk serbski rośnie dziko tylko na małym obszarze w środkowym biegu Driny w okolicach Sarajewa w Bośni i Her- cegowinie. Został on tam odkryty dopiero oko- ło 1890 roku. Od tego czasu ten gatunek o nie- wielkich wymaganiach klimatycznych i glebo- wych jest często sadzony w ogrodach i par- kach jako drzewo ozdobne, a z powodu cen- nego drewna także uprawiany w lasach. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Uwagi ogólne: Wśród wszystkich dotychczas zbadanych gatunków świerk serbski jest uwa- żany za jedną z form najbardziej odpornych na zanieczyszczenia przemysłowe, a szcze- gólnie na kwaśne deszcze, które mniej mu przynoszą szkody niż rodzimemu w środkowej Europie świerkowi zwyczajnemu (por. poprze- dni gatunek). Nie zbadano jeszcze, czym są spowodowane te różnice w tolerowaniu szkod- liwych substancji. Można przypuszczać, że chodzi tu o subtelne różnice w pokryciu szpi- lek woskiem. Im grubsza jest warstwa wosku tym mniej szkodliwych substancji przenika do szpilek i powoduje tam zaburzenia przemiany materii. Zważywszy na wyniki badań można powątpie- wać czy takie zakłócenia przemiany materii są jedyną przyczyną współczesnego wymierania lasów. Prawdopodobnie chodzi tu o cały kom- pleks ściśle powiązanych ze sobą czynników i procesów. 32 Kwiaty (J Młoda szyszka Dojrzałe szyszki 33 Świerk kłujący (Picea pungens engelm. ) Sosnowate Wygląd: Wiecznie zielone, bardzo okazałe drzewo szpilkowe o wysokości do 50 m, zwyk- le jednak znacznie niższe - 30-40 metrów. Korona dość gęsto rozgałęziona o regular- nym, stożkowatym, dość smukłym kształcie. Większe gałęzie odstają poziomo. Tylko u sta- rych okazów gałęzie wyrastające blisko ziemi są skierowane lekko w dół. Kora brunatnopurpurowa lub brunatnoszara. złuszcza się dość grubymi płatami. Młode ga- łązki żółtawobrunatne albo wręcz białawe, prawie wcale nieowtosione. Pączki wąskie, owalne, długości około 6 mm, z licznymi lan- cetowatymi łuskami. Szpilki umieszczone dookota pędów, skupio- ne ku górze lub przynajmniej w górę zgięte. Szpilki mają dtugość 2-3 cm, są dość sztywne i ostro zakończone, ciemnozielone lub niebie- skawozielone, a tylko rzadko zdecydowanie zielone, natomiast u najczęściej uprawianych odmian ozdobnych - niebieskozielone lub sza- rozielone. Szyszka żeńska początkowo brunatnopurpuro- wa, później w okresie dojrzewania szarobru- natna, przeważnie lekko skrzywiona, o długo- ści do 12 centymetrów. Łuski luźne, bardzo cienkie, na przednim brzegu nieregularnie zą- bkowane. Występowanie: Świerk kłujący pochodzi z po- łudniowo-zachodniej części Ameryki Północ- nej (Kolorado). Dziś ciągle występuje tam w dużych skupieniach, choć nigdy w czystych drzewostanach. Od kilku dziesiątków lat w Eu- ropie jest uprawiany w lasach i stosowan