LEKSYKON PRZ 'NICZYJ Drzewa LEKSYKON PRZYRODNICZY Drzewa ¦ LEKSYKON PRZYRODNICZY Bruno T. Kremer Drzewa Przekład i adaptacja Władysław Matuszkiewicz Świat Książki Koncepcja serii: Gunter Steinbach Tytut oryginału: Steinbachs Naturfiihrer: Baume Ilustracje: Hans Held Licencyjne wydanie klubu „Świat Książki" za zgodą Mosaik Verlag i GeoCenter International Warszawa Świat Książki, Warszawa 1996 © Mosaik Verlag GmbH, Monachium 1984 © polskiego wydania GeoCenter International, Warszawa 1995 Wszystkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kodowanie w urządzeniach przetwarzania danych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie w telewi- zji, radio oraz wykorzystywanie w wystąpieniach publicznych - również częściowe - tylko za wyłącznym zezwoleniem właściciela praw autorskich. Przekład z języka niemieckiego i adaptacja tomu Drzewa: prof. Władysław Matuszkiewicz Redaktor serii i tomu Drzewa: Beata Lewandowska-Kaftan Opracowanie graficzne książki: według wydania oryginalnego Korekta: Ewa Garbowska Skład i łamanie: PHOTOTEXT, Warszawa ISBN 83-7129-141-8 Nr 1157 Spis treści 7 Przedmowa 8 Przegląd symboli 10 Drzewa jako organizmy 14 Miłorzębowate 16 Sosnowate 60 Cypryśnikowate 68 Cyprysowate 84 Araukariowate (Igławowate) 86 Cisowate 90 Orzechowate 96 Wierzbowate 106 Brzozowate i Leszczy nowate 120 Bukowate 142 Wiązowate 150 Morwowate 156 Magnoliowate 162 Cercidiphyllaceae 164 Platanowate 168 Oczarowate 172 Różowate 204 Strączkowe 216 Rutowate 218 Biegunecznikowate 220 Klonowate 230 Mydleńcowate 232 Kasztanowcowate 236 Lipowate 242 Mirtowate 246 Dereniowate 248 Wrzosowate 250 Hebanowate 252 Oliwkowate 262 Trędownikowate 264 Surmiowate 266 Liliowate 268 Palmowate 274 Drewno 276 Las - więcej niż drzewa 279 Obumieranie lasu 281 Słowniczek 284 Autorzy fotografii 285 Wykaz gatunków Przedmowa Rośliny drzewiaste tworzą w państwie roślin- nym grupą nadzwyczaj bogatą w formy, Obej- muje ona z jednej strony krzewinki wysokości paru centymetrów, z drugiej - największe or- ganizmy, jakie wydata Ziemia. Rzucające się w oczy różnice pomiędzy krzewami a drzewa- mi to powód, dla którego te dwie grupy roślin drzewiastych omówione zostały w odrębnych tomach. Podział na drzewa i krzewy na pod- stawie wyglądu zewnętrznego (pokroju) jest jednak rozróżnieniem botanicznie dowolnym. Granica przebiega poprzez rodziny, a także - rodzaje roślin. Nawet w obrębie tych samych gatunków roślina może rozwinąć się w krzew lub w drzewo - zależnie od siedliska i warun- ków życiowych. Przykładów dostarczają nie- które gatunki wierzb. Wierzbę kruchą (Salix fragilis) i wierzbę białą (Salix alba) spotyka się w krzewiastej postaci, ale także - jako pokaźne drzewa. Wawrzyn (Laurus nobilis) i granat [Punka granatum), można określić zależnie od formy wzrostu jako krzewy albo jako drzewa; tak samo mówi się o krzewie lub drzewie dzikiego bzu. W wymienionych i podo- bnych przypadkach odnośny gatunek nie zo- stał uwzględniony w niniejszym tomie pt. „Drzewa". Zgodnie ze standardem naszej serii leksyko- nów przyrodniczych 130 gatunków przedsta- wionych w tekstach całostronicowych zgrupo- waliśmy według systemu naturalnego w rodzi- ny i uporządkowaliśmy je z punktu widzenia botanicznego. Tak więc gatunki, należące do tego samego rodzaju, omawiane są kolejno, różne gatunki drzew z podobnych siedlisk mo- gą jednak skutkiem tego być rozdzielone. Ten sposób przedstawiania ma zdecydowane zale- ty przy wyszukiwaniu gatunków, ułatwia on ponadto nawiązanie do bardziej zaawansowa- nej literatury fachowej. Trzydzieści cztery rodziny omówione w tym tomie oznaczono symbolami na marginesie. Pomaga to wprawdzie uporządkować gatunki, ale nie zawsze zadowalająco pomaga je ozna- czać. Klucze do oznaczania roślin nie nadają się jednak do łatwej orientacji w rodzinach, a przy tym zakładają, że użytkownik ma już przygotowanie botaniczne. Dlatego wybraliś- my drogę tak wyczerpującego opisu każdego gatunku, aby już to samo wykluczało pomyłki. Ponadto około 200 rysunków pokazuje szcze- góły: liście, kwiaty, owoce, korę. Przeciętnie 3-4 fotografie dopełniają prezentacji gatunku. Ponieważ w tekście wspominamy o licznych gatunkach podobnych lub blisko spokrewnio- nych, można było uwzględnić łącznie około 250 gatunków drzew. W ten sposób osiągnięto dość obszerny, ale bynajmniej nie kompletny, przegląd gatunków drzewiastych, które można dziś spotkać w Europie. W ciągu ostatnich wieków wprowadzono nieprzebraną liczbę ga- tunków drzew z innych części świata, które - szczególnie w cieplejszych częściach Euro- py - mogły się zadomowić w parkach, a nawet w dzikiej przyrodzie. Z tej grupy i z drzewias- tych roślin uprawnych uwzględniono najważ- niejszych przedstawicieli. G.S. W polskim tłumaczeniu starano się jak naj- wierniej oddać nie tylko treść, ale w miarę możności także styl niemieckiego oryginału. Od tej zasady odstępowano tylko wtedy, gdy konieczne było skorygowanie szczegółów, któ- re polskiego czytelnika mogłyby wprowadzić w błąd. Ponadto wprowadzono uzupełnienia, dotyczące przykładów lub sytuacji w Polsce. Łacińskie nazwy gatunków i innych jednostek systematycznych podano w zasadzie zgodnie z oryginałem niemieckim; w kilku przypadkach dodano nazwy synonimiczne, o ile one właś- nie (a nie te, których użył autor) są w polskiej literaturze botanicznej powszechnie stosowa- ne. Skróty literowe, pisane dużymi literami po nazwie łacińskiej gatunku, należą do pełnej oficjalnej nazwy i oznaczają nazwisko (lub skrót nazwiska) autora, który zgodnie z obo- wiązującym kodeksem nomenklatury botanicz- nej pierwszy ważnie opisał dany gatunek. Na przykład najczęściej spotykany skrót „L" oznacza Linneusza. Niemieckie nazwy gatun- ków nie były tłumaczone, lecz zastępowane nazwami polskimi używanymi w literaturze fa- chowej. W bardzo nielicznych przypadkach, gdy tłumacz nie mógł dotrzeć do nazwy pol- skiej, została ona utworzona według zasad, przyjętych w nomenklaturze roślin użytkowych i uprawnych: łacińska nazwa rodzajowa zo- staje spolszczona, a epitet gatunkowy prze- tłumaczony na język polski; przykład: Philly- rea latifolia -> Filirea szerokolistna. W.M. 7 Przegląd symboli używanych w książce: na obrazkach - kolejno nazwy rodzin, pod obrazkami - początkowe numery stron str. 14 str. 16 Araukanowate (Iglawowate) str. 90 str. 96 Brzozówate i Leszczynowate str. 106 Bukowate str. 120 str. 150 str. 156 str. 162 str. 164 str.168 str. 172 Strączkowe str. 204 m7"; &« lllw ^•*L nffl ^.^ ^afr\\ ^»» & ^>\W ŁX» ^? ^ Bieguriecz- Rutowate nikowate str. 216 str. 218 str. 220 str. 230 str. 232 str. 236 str. 242 str. 246 str. 248 str. 252 str. 262 str. 264 str. 266 Znaki (J = męskie 9 = żeńskie Drzewa jako organizmy Nie ma na Ziemi większych i wywierają- cych większe wrażenie organizmów, niż drzewa, które nadają charakter krajob- razowi często na wielkich obszarach. Podobnie jak ziota i krzewy, nawet naj- wyższe drzewa zaczynają swój żywot jako drobne siewki, mające tylko nie- wielką szansę przeżycia. W miarę wzro- stu w sprzyjających warunkach zyskują jednak przewagę nad wszystkimi innymi roślinami kwiatowymi. Zawdzięczają to przede wszystkim trzem szczególnym cechom, występującym łącznie tylko u drzew: znacznej wysokości, niezwykle mocnym i odpornym organom zewnętrz- nym oraz długości życia, znacznie więk- szej niż u większości organizmów. Ta kombinacja cech okazała się szczegól- nie korzystna i drzewa szeroko rozprze- strzeniły się na Ziemi w ciągu długiej historii ich rozwoju. Drzewa mogą być zdumiewająco wysokie. Istnieją małe drzewa o właściwym dla gatunku niskim wzroście, a obok tego również szeroki wachlarz karłowatych ozdobnych form ogrodowych, jednak wiele gatunków drzew jest w stanie wykształcać osob- niki o wysokości 30-50 metrów. U licz- nych gatunków takie rozmiary stanowią raczej wartość przeciętną, ale bynaj- mniej nie maksymalną. Rosnące w Kali- fornii drzewa mamutowe osiągają wyso- kość ponad 100 metrów. Absolutnym re- kordzistą wśród dotychczas zmierzo- nych drzew jest - dziś już nie istniejące - olbrzymie drzewo mamutowe o wyso- kości 135 metrów. Ten gatunek drzewa szpilkowego zaćmiewa wszystkie pozo- stałe rośliny. Jest on także istotnie wyższy niż naj- wyższe na Ziemi drzewa liściaste, a mianowicie rosnące w Australii euka- liptusy, które osiągają około 100 m czyli tyle, ile wynosi długość boiska do piłki nożnej. Drzewa, których wysokość moż- na podawać w dziesiątkach metrów, mają zazwyczaj wspaniale rozwinięte korony i odpowiednio wielką powierzch- nię listowia. Jego sumaryczna powierz- chnia może w przypadku średnio duże- go drzewa wynosić już kilkaset metrów kwadratowych. Drzewa osiągają przez to tak duże powiększenie powierzchni jak żaden inny organizm. Zielone liście drzew, obojętne czy są wykształcone jako szpilki czy jako sze- rokie liście, są jakby anteną, skierowa- ną na światło słoneczne, aby w ten spo- sób odbierać określone impulsy. Energia promieniowania jest zużywana w wielostopniowym procesie fotosynte- zy do wyprodukowania wysokomoleku- larnych, bogatych w energię związków organicznych z dwu podstawowych sub- stancji nieorganicznych-dwutlenku wę- gla i wody. Tylko dzięki wydajności przemiany materii w procesie fotosyn- tezy fizyczna energia promieniowania słonecznego może zostać przekształco- na w chemicznie związaną energię cuk- ru i pokrewnych związków chemicznych. Drzewa tworzą przy udziale światła w swoich niezliczonych małych szpil- kach lub liściach te substancje pokar- mowe przede wszystkim jako własne substancje budulcowe i energetyczne. Korzystają z nich jednak jako z pokarmu również inne organizmy. Pod względem przemiany materii drze- wa nie różnią się zasadniczo od innych roślin zielonych. Tylko w jednej znaczą- cej kwestii rośliny drzewiaste różnią się od większości pozostałych roślin zielo- nych: w naszym klimacie pod koniec okresu wegetacyjnego, jesienią, rośliny zielone tracą swoje części nadziemne 10 albo zupełnie obumierają. Przetrzymują one niekorzystną porę roku w ziemi w postaci nasion albo bulw, cebul czy kłączy. W ciągu lata rosną, a jesienią przyrost ten zostaje w znacznym stopniu „stracony" przez rozkład rośliny. Drzewa natomiast odkładają swoją pro- dukcję w postaci pnia, konarów, gałęzi (i naturalnie także - mocnych korzeni). Większość gatunków drzewiastych, a także krzewów, wykazuje od wiosny do jesieni produktywność, procentowo porównywalną z bylinami i roślinami je- dnorocznymi (rekordziści wśród nich, jak słonecznik lub kukurydza, nawet wy- raźnie górują nad drzewami) a przyros- ła masa roślinna pozostaje w ich zdrew- niałych tkankach. Gdy na wiosnę, po zimowej przerwie spoczynkowej, przy- rost znów się rozpoczyna, nowa masa roślinna może być dołączona do wypro- dukowanej w poprzednim roku. Przez to konary i gałęzie wydłużają się podczas kolejnych okresów wegetacyjnych. Pod jednym względem drzewa różnią się od krzewów, choć jedne i drugie są przedstawicielami roślin drzewiastych. Wzrost na długość przejmują u drzew przeważnie lub wyłącznie pączki wierz- chołkowe i pączki na szczycie pędów bocznych, podczas gdy pączki umiesz- czone niżej na drzewie zostają w roz- woju wyraźnie przyhamowane lub na- wet całkowicie wstrzymane. U krzewów jest odwrotnie. Czynne są przede wszy- stkim pączki znajdujące się blisko zie- mi, podczas gdy pączki położone wyżej dają przyrost z opóźnieniem albo wcale. Różnice w typie wzrostu pączków od- nowieniowych prowadzą już w krótkim czasie do wyraźnie odmiennie zbudo- wanego systemu pędów: u drzewa - do wzniesionego pnia ze specyficznie wy- kształconą koroną, u krzewu - do ukła- du już od ziemi obficie rozgałęzionego. Drzewa są to w najpełniejszym znacze- niu tego słowa „rośliny", bowiem w każ- dym roku życia widocznie „rosną". Wy- dajność przyrostu zmniejsza się jednak wydatnie z wiekiem. Wszystkie krajowe drzewa rosną lepiej przy dobrym nasłonecznieniu niż w za- cienieniu. Rozróżnia się drzewa światło- lubne, na przykład jawor czy modrzew, które dla właściwego rozwoju potrzebu- ją stanowiska świetlistego, nasłonecz- nionego oraz drzewa cieniolubne, które dobrze rosną nawet w cieniu lasu, na przykład buk czy jodła. Pod zwartym okapem koron zmniejsza się wydajność fotosyntezy wszystkich gatunków drzew. Przy postępującym braku światła nie jest już w końcu możliwy dodatni bilans materii. Nie tworzą się już liście lub szpilki, a istniejące - obumierają. Pień ogołaca się w dolnej części. Gęsto po- sadzone równowiekowe świerki rosną szybko na wysokość, ponieważ przy du- żym zagęszczeniu drzewostanu przez ich gałęzie mogą asymilować już tylko w oświetlonej strefie wierzchołka, pod- czas gdy dolne, a później też środkowe gałęzie obumierają. Aby nad powierzch- nią podstawową móc rozwinąć dostate- cznie wiele liści dla wytworzenia sub- 11 stancji odżywczych, drzewa mają do dyspozycji jedyny w swoim rodzaju ma- teriał: zbudowaną z trójwymiarowej sie- ci molekuł substancję drzewną zwaną ligniną. Jej istnienie dowodzi wysokiego stopnia rozwoju roślin drzewiastych i umożliwia opanowanie siedlisk lądo- wych przez te rośliny. Jej korzystne wła- ściwości mechaniczne - wytrzymałość na rozciąganie i ściskanie przy wysokiej elastyczności, mały ciężar, jak również łatwość obróbki przez skrawanie, dobre własności izolacyjne i zdolność do wy- miany powietrza - powodują, że drewno już od tysięcy lat jest wysoko cenionym surowcem. Także i w naszej epoce sztu- cznych tworzyw często nie da się go niczym zastąpić. Korona drzewa to wyjątkowo rozłożysta, nośna i mocna konstrukcja, zbudowana z niewielkiej ilości „materiału" - cel, który w technice budowlanej często bar- dzo trudno osiągnąć. Korony drzew, a szczególnie ich kształty są charaktery- styczne dla poszczególnych gatunków nawet, gdy są akurat bezlistne. Dąb już ze znacznej odległości można odróżnić od jesionu. Nawet między blisko spo- krewnionymi gatunkami, jak dąb szypuł- kowy i bezszypułkowy, istnieją drobne, ale dobrze uchwytne różnice typowe dla gatunku, które pozwalają na jednozna- czną identyfikację również w zimie, je- dynie na podstawie budowy i kształtu korony. Niezależnie od tego, każde drzewo wykształca indywidualnie swą koronę. W ramach genetycznie ustalo- nego planu budowy, który utrzymuje ce- chy stałe dla gatunku, każde pojedyncze drzewo może w pewnym zakresie plas- tycznie reagować na wpływy siedliska i wykształcać swoją w szczegółach nie- powtarzalną postać. Jawor rosnący na granicy lasu w wysokich górach wyglą- da zupełnie inaczej niż klon na niżu. Trzecią wspólną cechą drzew, obok wy- sokiego wzrostu oraz wykształcania mo- cno zakorzenionego, nośnego pnia, nie- zbędnego dla rozwoju korony, jest dłu- gowieczność. Pomiędzy szybkością wzrostu danego gatunku a długością je- go życia zachodzi prosty związek. Ge- neralnie sądzi się, że szybko rosnące rośliny drzewiaste nie osiągają bardzo poważnego wieku, dożywają tylko kilku dziesiątków lat- może jednego stulecia. Brzozy i olsze, które na glebach inicjal- nych szybko zastępują roślinność zielną i jako pierwsze spośród drzew wkracza- ją na nowe tereny, są drzewami dość szybko rosnącymi. Topole osiągają po- kaźny wzrost szybciej niż inne gatunki drzew, jednak po kilku dziesiątkach lat intensywej produkcji drewna szybkość ich wzrostu znacznie spada. Później ga- łęzie łatwo łamią się i korona zatraca swoją typową postać, a drzewo skut- kiem starzenia się stopniowo niszczeje, aż wreszcie silniejsza burza może je wywrócić i ostatecznie zniszczyć. Jedno stulecie - to dla brzóz, topoli, olszy i wierzb przeciętna długość życia. W Puszczy Białowieskiej są jednak zna- ne okazy topoli, osiki oraz olszy czarnej, których wiek ocenia się na około 180 lat. Inne gatunki drzew rozwijają się nieco wolniej, za to osiągają starszy wiek. U buków i świerków dochodzi on do 200-300 lat. Z krajowych drzew liścias- tych najstarsze bywają lipa i dąb: wiek pół tysiąca lat i więcej nie byłby żadną rzadkością, gdyby drzewa te nie zostały przedtem zrąbane. Za najstarsze w Polsce uchodzą dęby w Rogalinie koło Poznania i dąb na Kępie Ostromeckiej w województwie bydgoskim: mają one średnicę pnia od 223 cm do 296 cm, a ich wiek szacuje 12 się na 600-900 lat. Słynny „Bartek" ro- snący w Górach Świętokrzyskich koto Zagnańska ma średnicę pnia 266 cm (przy nasadzie - nawet 430 cml), lecz wysokość tylko 26 m; jego wiek szacuje się na około 650 lat. W Puszczy Biało- wieskiej są dęby o wysokości 43 m i śre- dnicy pnia 230 cm oraz szacunkowym wieku 400-500 lat. Wiek zwalonego nie- dawno przez burzę „Dębu Jagiełły" ustalono na ponad 650 lat. Drzewa szpilkowe są zwykle bardziej długowieczne. Spośród krajowych ga- tunków szczególnie powoli rośnie cis. W przeciągu życia całego ludzkiego po- kolenia wykazuje on jedynie niewielki wzrost, za to może osiągać wiek ponad 2000 lat. Za najstarsze drzewo Euro- py uchodzi słynny cis z Fortingall w Szkocji: - jego wiek ocenia się na blisko 3000 lat. W Polsce najbardziej znane są cisy w rezerwacie „Wierzch- las" w Borach Tucholskich - najgrubszy z nich ma średnicę pnia 50 cm i wiek około 600 lat. W Harbutowicach koło Lanckorony na Podkarpaciu rośnie jed- nak „Cis Raciborskiego" o średnicy 89 cm. Przypuszcza się , że jest on jeszcze starszy. Jednak żadne z europejskich drzew nie może się równać z okazami zza oceanu. We wspaniałych zbiorowiskach drzew mamutowych w górach Sierra Nevada w Kalifornii rosną i takie, których wiek przekracza 3000 lat. Oznaczenia wieku na ponad 2000 lat są zupełnie wiarygod- nie udokumentowane przez liczenie pie- rścieni rocznych na pniach powalonych drzew; większość okazów, pozostają- cych dziś pod ochroną jako pomniki przyrody, nie ma jednak więcej niż oko- ło 1500 lat. Dla porównania - gdy naj- starsze dziś jeszcze stojące drzewa ma- mutowe kiełkowały z nasion, w Euro- pie Środkowej kończyła się właśnie epoka brązu. Najstarszymi na Ziemi jeszcze żyjącymi drzewami są koślawe i niepozorne so- sny ościste. Zawdzięczają one swój wiek - ponad 4000 lat (udokumentowany wiek maksymalny 4700 lat) - być może temu, że na swoim wysokogórskim sta- nowisku w Sierra Nevada musiały prze- bywać większą część roku zmarznięte, jak w zamrażarce. Kalifornijska sosna oścista na wysokości 3500 m. 13 Miłorząb dwudzielny (Głnkgo biioba l) Miłorzębowate Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, wysokie na około 30 m, zwykle ze smuktą, stożkowatą, wąską koroną, z jednym lub wie- loma pniami. Gałęzie i konary odchodzą pod kątem ostrym i są zwykle stromo wzniesione; rozgałęzienia bardzo luźne i szczególnie u młodszych oka- zów, raczej nieliczne. Nawet młodsze gałęzie są już jednak dość sztywne i zgrubiałe. Kora brunatnoszara do ciemnobrunatnej, z głębokimi spękaniami lub siecią bruzd. Pień niekiedy z licznymi wypukłościami, równo- miernie zwężający się ku górze. Liście na długopędach (przyrost roczny) bar- dzo oddalone, poza tym po kilka w pęczkach na krótkopędach, które w zimie nadają nagim gałęziom dziwaczny wygląd. Liście wachlarzo- wate długości około 10 cm, widlasto unerwio- ne, dwuklapowe do dwudzielnych, te na długo- pędach zazwyczaj głębiej podzielone niż te na krótkopędach, charakterystycznie miękkie, jakby aksamitne, długoogonkowe, jasno- lub średniozielone. Gatunek dwupienny. Kwiaty męskie w walcowatych żółtych kot- kach, zebranych po kilka tylko na krótkopę- dach. Kwiaty żeńskie zebrane po dwa lub trzy. Owocolistki wolne, zwykle małe, jasnozielone, jajowate. Drzewo wiatropylne. Po zapłodnieniu rozwija się nasienie podobne do pestkowca: z mięsistą otoczką nasienną, która, gdy dojrzeje ma barwę szarozieloną lub żółtą, a po rozgnieceniu wydziela bardzo nie- przyjemny zapach. Ponieważ oznaczenie płci u młodych roślin nie jest możliwe, sadzi się obie płci. Miłorzęby owocują jednak niezbyt często. Siedlisko: Powszechnie sadzone jako dekora- cyjne drzewo w parkach i przy ulicach. Okres kwitnienia: Od marca do kwietnia. Uwagi ogólne: Miłorząb jest jedynym dziś je- szcze żyjącym przedstawicielem pewnej gru- py nagonasiennych, która w erze mezozoicz- nej była reprezentowana przez liczne gatunki, rozpowszechnione na całej Ziemi. Zwraca jed- nak uwagę, że u tych wcześniejszych form, jak dowodzą skamieniałości, płasko rozwinięte powierzchnie szpilkowatych liści nierzadKo były o wiele silniej porozcinane, niż u formy dziś występującej. Jak z tego widać, w trakcie ewolucji szpilkowate liście zostały wielokrot- nie przekształcone nie tyle pod względem pla- nu budowy, co zewnętrznej postaci. Miłorząb jest jedynym przedstawicielem nago- nasiennych, u którego liście szpilkowate prze- kształciły się w blaszkę. Za szczególnie pier- wotną cechę należy uznać widlaste unerwie- nie liścia, które od nasady ogonka rozchodzi się wachlarzowato. Szczególnie dobrze rozpo- znaje się to, oglądając liść pod światło. Ten rodzaj unerwienia przypomina pod wzglę- dewm budowy i ukształtowania liczne liście paproci, i nasuwa myśl, że dawniejsze nago- nasienne należy chyba wyprowadzać od tej właśnie grupy. Z powodu innych ewolucyjnie bardzo pierwotnych cech, miłorząb zajmuje w systemie roślin kwiatowych pozycję bardzo izolowaną. Tworzy on nawet monotypową, to znaczy składającą się tylko z jednego gatun- ku, klasę roślin, a także swoją własną rodzinę i rząd. Jako pozostałość grupy filogenetycz- nej, pierwotnie znacznie obszerniejszej - jak również jako drzewo, które jeszcze dzisiaj wy- gląda tak, jak jego krewni z epoki kredowej przed ponad stu milionami lat - uważany jest w botanice za żywą skamieniałość. Miłorząb jest gatunkiem pochodzącym z Chin. W stanie dzikim nawet tam dziś prawie już nie występu- je. Wszystkie okazy sadzone w Europie mniej więcej od 1730 roku pochodzą od drzew ze wschodnioazjatyckich ogrodów świątynnych. 14 Nasienie z otoczką nasienną 15 Jodła pospolita (Abies alba miller,) Wygląd: Wiecznie zielone drzewo szpilkowe z pniem zwykle mocnym i prostym. Może osią- gać wysokość około 50 metrów. Najwyższa jodła w Polsce rośnie w rezerwacie koło Na- wojowej w Beskidzie Sądeckim i ma 44 m wy- sokości. Korona u młodych drzew stożkowata, dość regularna, u starszych na szczycie spła- szczona - w przeciwieństwie do blisko spo- krewnionego świerka, Starsze gałęzie odchodzą od pnia prawie pozio- mo. Na wierzchołku gałęzie i mniejsze gałązki skierowane są ukośnie w górę. U drzew wolno stojących pnie mają gałęzie aż do podstawy. Kora gładka, ciemnoszara, z wiekiem coraz bardziej bruzdowana lub prostokątnie spękana, często - zwłaszcza na młodszych drzewach - z banieczkami żywicy. Młode gałęzie owło- sione, pędy prowadzące nieco błyszczące. Pą- czki czerwonobrunatne, owalne, bez żywicy. Szpilkióośi krótkie, najwyżej do 3 cm długości, z przodu tępe, giętkie, z dwoma jaśniejszymi paskami pod spodem, ustawione luźno, dwu- stronnie, choć nie w jednym szeregu, ciemno- zielone na wierzchu. Drzewo jednopienne. Kwiaty męskie kuliste, żółtawe, na końcach gałązek w pachwinach szpilek. Szyszki żeńskie zwykle o długości około 10 cm, niekiedy nawet dłuższe, wyprostowane, walcowate, na początku zielonkawe, później pomarańczowobrunatne, gdy dojrzeją - blado- brunatne. Łuski odpadają pojedynczo już na drzewie; dlatego pod jodłami nigdy nie znaj- duje się szyszek. Siedlisko: Ważne drzewo leśne, razem z bu- kiem, sosną i świerkiem często tworzy drzewo- stany na obszarach, położonych od 200 do 1000 m n.p.m. (w Tatrach do 1400 m n.p.m.) na glebach świeżych, chłodnych, średniogłębokich. Występowanie: Typowe w lasach szpilkowych, przede wszystkim w Europie Środkowej, we Francji, na Korsyce i w górach Półwyspu Bał- kańskiego. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Uwagi ogólne: Krajowa jodła pospolita jest sadzona w ogrodach i parkach znacznie rza- dziej niż inne gatunki tego samego rodzaju. Poszczególne drzewa mogą osiągać zdumie- wające rozmiary, a przy tym dożywać wieku 200 a nawet 300 lat. Jodły są tak samo wrażliwe jak świerki na przemysłowe zanieczyszczenia gazowe i kwa- śne deszcze. W naturalnych drzewostanach jodłowych zaobserwowano w ostatnich latach znaczne szkody. Jodła Nordmanna (Abies nordmanniana (steveni spach^) Sosnowate Wygląd: Wiecznie zielone drzewo szpilkowe wysokości 25-30 metrów. Początkowo z koro- ną wąską, stożkowatą, z wiekiem coraz bar- dziej kolumnową, ze spiczastym wierzchoł- kiem. Gałęzie w środkowej części korony ros- ną poziomo i są dość gęsto osadzone; górne gałęzie mniej wyraźnie skierowane ku górze, niż u jodły zwyczajnej. Kora początkowo gładka, matowoszara, do- piero u starych drzew prostokątnie popękana lub podzielona na płytki. Szpilki o długości 2-3 cm są z przodu lekko wycięte, równowąskie, wyraźnie bruzdkowa- ne, z wierzchu ciemnozielone i błyszczące, pod spodem - z dwoma białymi paskami szpa- rek. Osadzone dwurzędowo na gałązkach bar- dzo gęsto, skierowane nieco ku przodowi. Roztarte - wydzielają owocowy zapach. Szyszki żeńskie są umieszczone tylko w stre- fie wierzchołka starszych drzew. W stanie doj- rzałym mają długość około 15 cm, są cylind- ryczne, początkowo bladozielone, w końcu brunatnawe. Występowanie: Ważne drzewo leśne w północ- no-wschodniej Turcji i w zachodniej części Kaukazu. Coraz powszechniej uprawiane w la- sach lub sadzone jako drzewo parkowe także w innych rejonach Europy. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Gatunki pokrewne: Jodła Bornmiillera (Abies bornmuelleriana) wyróżnia się swoją wybitnie gładką, czar- no-czerwonawą korą. Szpilki gęste i nie roz- łożone na boki. Dość rzadko występujące drzewo górskich lasów Azji Mniejszej. Niekie- dy sadzona jako drzewo parkowe i ozdobne. Jodła Veitcha (Abies veitchii) ma korę szarą do szarobrunatnej, z zaznaczonymi delikatnie po- ziomymi liniami. Szpilki osadzone dwurzędowo, skierowane ku przodowi, dość gęste, z wcięcia- mi na wierzchołkach. Pod spodem mają dwa paski szparek w kolorze białym. Gatunek wy- stępujący pierwotnie tylko w Azji Wschodniej (przede wszystkim w Japonii), obecnie sadzony, choć rzadko, w parkach miejskich. Jodła purpurowa (Abies amabilis) jest drze- wem, które w swojej ojczyźnie może osiągać wysokość 50-60 metrów. Jego kora jest dość gładka, szaro-purpurowa, z wydatnymi ułożo- nymi poziomo banieczkami żywicy, widoczny- mi także na starszych okazach. Szpilki bardzo gęste, skierowane do przodu, mają długość około 3 cm, a przy roztarciu dają wyraźny zapach pomarańczy. Dojrzała szyszka jest brunatnawa i ma około 12 cm długości. Drze- wo rozpowszechnione pierwotnie tylko w za- chodniej części Ameryki Północnej (Oregon i Kolumbia Brytyjska). Obecnie sadzone także jako drzewo parkowe. Uwagi ogólne: Cechą charakterystyczną wszys- tkich gatunków rodzaju Aft/es jest sposób osa- dzenia szpilek na gałązkach - zawsze na ma- łej, okrągtawej tarczce, która nie pozostawia żadnych trwałych śladów. U świerków nato- miast zawsze pozostają małe łuski i po opad- nięciu szpilek gałązki są szorstkie jak pilnik. 18 Kwiatostany $ Szpilki od góry 19 Jodła Olbrzymia (Abies grandis lindleyj Sosnowate Wygląd: Wiecznie zielone drzewo szpilkowe z dość regularną, stożkowatą, a u starszych okazów nieco szerszą koroną. Gałęzie początkowo odstające poziomo, z wie- kiem zwisające albo z wznoszącymi się koń- cami. Jodła olbrzymia osiąga w swojej ojczyź- nie wysokość 100 m i należy tym samym do najwyższych drzew szpilkowych na Ziemi. Szpilki o długości od 2 do 6 cm, cieńsze niż u innych jodeł, dwustronnie rozłożone w 2-3 szeregach, średnio- lub ciemnozielone, na brzegach podwinięte. Przy roztarciu wydziela- ją silny aromatyczny zapach. Szyszki żeńskie, umieszczone tylko w stretie wierzchołka, w stosunku do wysokości drzewa są dość małe (6-8 cm długości), w kolorze brunatnym. Występowanie: Ojczyzną jodły olbrzymiej są pierwotne lasy górskie w zachodniej części Ameryki Północnej; szczególnie rozpowszech- niona jest na wyspie Vancouver i w stanie Kolumbia Brytyjska. Ostatnio ten gatunek by- wa sadzony w Europie Środkowej i Północnej w kulturach leśnych. Okazy sadzone w Euro- pie (mniej więcej od 1830 roku) nie przekra- czają jeszcze 50 m wysokości. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Gatunki pokrewne: Jodła kalifornijska (Abies concolor), z wyglądu podobna do jodły olbrzymiej, ma gładszą korę i szpilki o jednolitej niebiesko-szarozielonej barwie, sierpowato zakrzywione ku górze, wy- dzielające przy roztarciu aromatyczny zapach cytryny. Pierwotnie występowała tylko w połu- dniowo-zachodniej części Ameryki Północnej, ale obecnie jest dość często sadzona w par- kach i ogrodach. Jodła grecka (Abies cephalonica), drzewo wy- sokości do 30 m, z szarobrunatną, gładką korą i ostro zaciętymi na szczycie, dość sztywnymi, z wierzchu błyszczącymi szpilkami, które nie są ułożone dwurzędowo, jak u innych gatun- ków. Tworzy zwarte drzewostany w wyższych partiach gór Grecji. Jodła hiszpańska (Abies pinsapo) ma szpilki dość krótkie, sztywne, o kłujących końcach. Jest to rzadkie drzewo rosnące w wapiennych górach południowej Hiszpanii na obszarach leżących do 2000 m n.p.m. 20 Abies cephalonica 21 Jodła Szlachetna (Ablas procera rehdJ Sosnowate Wygląd: Wiecznie zielone drzewo szpilkowe o wysmukłej koronie w kształcie stożka, z wie- kiem coraz bardziej kolumnową, u bardzo sta- rych drzew niekiedy dość szeroką. W swojej ojczyźnie dorasta do 80 m wysokości. Kora u młodych drzew gładka, i srebrzysto- szara do lekko czerwonawej, u starszych oka- zów popękana szarobrunatna. Młode pędy deli- katnie owłosione, czerwonawobrunatne. Szpilki ustawione w dolnej części grzebienias- to, w górnej - bardzo gęsto, dwurzędowo i wy- raźnie zagięte ku górze. Jędrne, dość smukłe, ale o tępych końcach, z wierzchu zielonosza- re, płaskie, bruzdkowane, a pod spodem z dwoma szarymi podłużnymi prążkami. Kwiaty męskie bardzo liczne na dolnej stronie młodszych gałęzi, przede wszystkim w górnej strefie korony, początkowo mają jaskrawą bar- wę karminowoczerwoną, w trakcie pylenia 22 stają się jasnożółte, kuliste o średnicy około 6 milimetrów. Szyszki żeńskie - pionowo ustawione na grub- szych gałęziach wewnątrz korony, rzadziej na młodszych gałęziach (wtedy na ogół nieco od- chylone w bok), początkowo żółtawe, po zapyle- niu rozwijają się w pokaźne twory o długości 12-20 cm i obwodzie 5-9 centymetrów. W stanie dojrzałym jasnobrunatne do purpurowobrunat- nych, cylindryczne, na szczycie nieco ściągnię- te, zwracają uwagę długimi wystającymi wyrost- kami poszczególnych łusek. Również na bardzo młodych drzewach rozwijają się szyszki - ale tylko u uszlachetnionych form „Glauca". Występowanie: Ojczyzną jodły szlachetnej są zachodnie obszary Ameryki Północnej - prze- de wszystkim naturalne lasy górskie Gór Nad- brzeżnych w stanach Waszyngton i Oregon. Okres kwitnienia: Maj, na obszarach położo- nych bardziej na południu - kilka tygodni wcześniej. Uwagi ogólne: Jodła szlachetna - w przeci- wieństwie do jej licznych północnoamerykańs- kich krewniaków - w Europie prawie nie bywa uprawiana w lasach, natomiast dość często sadzona jest w ogrodach i parkach. Najczęś- ciej widuje się uprawną odmianę ze srebrzys- to-niebieskozielonymi szpilkami, nazywaną przez ogrodników jodłą srebrną. Gatunek pokrewny: Jodła balsamiczna (Abies balsamea) zwraca uwagę swoją bardzo smukłą, spiczasto zakoń- czoną stożkowatą koroną. Jej ojczyzną są roz- ległe obszary Ameryki Północnej - od Kanady po Wirginię. Szpilki długości około 2,5 cm, są z przodu lekko wyszczerbione lub tępe, błysz- czące ciemnozielone, pod spodem z dwoma wyraźnymi srebrzystymi prążkami. Kora mło- dych drzew ma dość wydatne pęcherzyki żywi- czne, dostarczające bardzo czystej, jasnożół- tej żywicy. Ta substancja, znana w handlu jako balsam kanadyjski, była już od dawna stoso- wana w technice mikroskopowej jako środek do utrwalania preparatów i do dziś jest w uży- ciu mimo wynalezienia produktów syntetycz- nych. Jodła balsamiczna to ważny gatunek dostarczający drewna budulcowego. W par- kach sadzony rzadko, jednak w wielkich kolek- cjach leśnych zwykle obecny. Glauca '^ai^^^K^A s6& '-.,¦' jt* v - T,' 1H \-^* /tM JjR>7 fr#U„ *^ J& Sosnowate YtJmM ,7 •*# ' fvHl \2jpH ^^mw S\oSffll^^ "' L\VlIIF^ Aii Kwiatostan S Glauca 23 Cedr atlantycki (Cedrus atlantica) (endl.) carr.j Sosnowate Wygląd: Wiecznie zielone drzewo szpilkowe o wysokości około 40 m, z szeroką, stożko- watą koroną, zakończoną tępym wierzchoł- kiem. Większe gałęzie ukośnie wzniesione, a nastę- pnie szeroko rozłożone, nie tworzą płaskich, piętrowo ułożonych segmentów korony. Kora ciemna brunatnoszara, spękana w płytki, z głębokimi bruzdami. Szpilki o długości 1-3 cm mają barwę ciemno- lub niebieskozieloną. Ich krawędzie są prawie nie zaznaczone, a końce silnie zaostrzone. Występują licznie skupione w pęczkach (do około 40) na krótkopędach, a na długopędach ułożone spiralnie i wzajemnie oddalone. Kwiaty męskie brunatno-żółte, długości 3-5 cm, cylindryczne, ku przodowi zwężone, lekko zgięte. Szyszki żeńskie cylindryczne, w czasie dojrzewania wielkości około 6 cm, z bardzo szerokimi łuskami, na górze lekko ściśnięte. Występowanie: Pierwotnie tylko na zalesio- nych stokach gór Atlas w Maroku i Algierii. Od dawna jego liczne odmiany, zwłaszcza te z niebieskimi szpilkami, sadzone były w par- kach. Okres kwitnienia: Wrzesień. Gatunki pokrewne: Cedr libański (Cedruslibanij\o wiecznie zielo- ne drzewo szpilkowe, o wysokości do 40 m, którego gałęzie - zwłaszcza w późniejszym wieku - są charakterystycznie piętrowo roz- łożone na bardzo mocnych, stromo wzniesio- nych konarach, tak iż przywodzą na myśl blaty stołów. Pień zazwyczaj bardzo gruby, nieregu- larnie rozgałęziony już na nieznacznej wyso- kości. Ciemnozielone szpilki długości około 3 cm są na krótkopędach skupione w pęcz- kach po 10-20, a na długopędach ułożone spiralnie. Żeńskie szyszki beczkowate. Dziko rośnie tylko w Libanie, Syrii i we wschodniej Turcji. Sadzony częściej w Europie Południo- wej niż w Środkowej. Cedr himalajski (Cedrus deodara) wyróżnia się dość smukłą, prawie wrzecionowatą koro- ną, której długi pęd wiodący zwykle przewie- sza się. Kora początkowo gładka o barwie ciemnozielono-brunatnej, później czarno-bru- natna i silnie spękana. Pędy bladoczerwone i gęsto owłosione, ze szpilkami bardzo mięk- kimi, ułożonymi spiralnie. Na starszych gałę- ziach ciemnozielone lub niebieskozielone szpilki o długości około 3 cm, są zebrane w pęczki na krótkopędach. Cedr cypryjski (Cedrus brevifolia) osiąga wy- sokość około 20 m i ma bardzo krótkie szpilki, o długości około 1 centymetra. Ze wszystkich gatunków cedr cypryjski ma najmniejszy natu- ralny zasięg - jego występowanie ogranicza się wyłącznie do gór Troodos na Cyprze. Uwagi ogólne: Wspólną cechą cedrów jest ich pora kwitnienia: w przeciwieństwie do innych drzew szpilkowych kwitną one jesienią. Drewno cedrowe jest stosowane od starożyt- ności do budowy domów okrętów i wyrobu mebli. Już w I. Księdze Królewskiej w Biblii wspomina się o imporcie drewna cedrowego na wielką skalę. Kwiatostany <$ Modrzew europejski (Lam decidua millłr.j Sosnowate Wygląd: Drzewo szpilkowe zrzucające liście na zimę, o wysokości okoto 40 m, z dość smukłą, stożkowatą koroną, regularnie i dość gęsto ugałęzione. Starsze gałęzie zwisające i na końcach znów wznoszące się, średnie zwykle odstające, a tyl- ko w górnej części korony ukośnie wzniesione. Kora początkowo gładka i szarobrunatna do zielonobrunatnej, później raczej różowobru- natna i złuszczona, z głębokimi spękaniami. Pędy są barwy słomkowej, nagie i tylko miej- scami bruzdkowane. Szp/Zrfr/miękkie, długości 2-3 cm, w pęczkach po 20-40 (na krótkopędach) albo rosnące pojedyn- czo i dość gęsto (na dtugopędach), tępe lub tylko nieznacznie zaostrzone, jasnozielone, z dwoma jaśniejszymi podłużnymi prążkami od spodu. Szyszki żeńskie początkowo karminowoczer- wone, po dojrzeniu ciemnobrunatne, wielkości 2-3 cm, stożkowato-jajowate. Obrastają gęsto gałęzie i mniejsze gałązki, pozostając zwykle na drzewie przez wiele lat. Łuski szyszek okrągławe, luźno przylegające (w każdym ra- zie nie zwinięte wyraźnie na zewnątrz lub zgięte ku górze), opatrzone delikatnym prąż- kowym wzorem. Siedlisko: Gatunek rozpowszechniony, miejs- cami tworzy drzewostany - na glebach świe- żych i bogatych w związki zasadowe, w regio- nach o klimacie kontynentalnym z ciepłymi i suchymi latami. Występowanie: Pierwotnie tylko w Alpach Centralnych i we wschodnich Sudetach, w Tat- rach i na Niżu Polskim. Dzięki uprawom leś- nym dzisiaj szeroko rozpowszechniony i pra- wie wszędzie zadomowiony. Okres kwitnienia: Od marca do kwietnia Uwagi ogólne: Modrzew jest jedynym krajo- wym drzewem szpilkowym, które jesienią zrzuca szpilki. Przedtem przebarwiają się one na intensywnie żółty kolor. Modrzewie bardzo źle rosną w wielkich miastach, ponieważ nie wytrzymują zanieczyszczeń gazowych. Kwiatostan 5, poniżej • ^L V w sfejfóS Młode pędy (P. jetfrey 47 -= Sosna nadmorska (Pinus pinaster aiton,/ Sosnowate Wygląd: Wiecznie zielone drzewo szpilkowe z szeroką, przeważnie płaską i nieco roz- łożystą koroną. Pień już u młodych drzew pokręcony. Główne gałęzie bardzo daleko rozstawione, wielokrotnie zgięte i pokręcone, dlatego koro- na wydaje się dość luźna. Kora u młodych okazów jeszcze jasnoszara, później coraz ciemniejsza, pod koniec życia czarno-czerwonawa, podzielona bruzdami na prostokątne płytki. Młode pędy początkowo zielonkawe z ciemniejszymi plamami, później żółtawobrunatne i nieco prążkowane. Pączki błyszczące, brunatne, słabo zaostrzone. Szpilki po dwie na krótkopędach o długości około 10-25 cm i grubości mniej niż 2,5 mm, spiczaste, dość twarde i sztywne, w przekroju półkoliste, zielonkawoszare. Kwiaty męskie rozdzielone na młodsze pędy. Szysz^/żeńskie zebrane zwykle po 2-3, począt- kowo zielonkawe, po dojrzeniu błyszczące jas- nobrunatne, o wymiarach - w stanie zamknię- tym - w granicach 10-22x5-8 cm, bardzo moc- ne i ciężkie, stożkowato-owalne, u nasady zwy- kle nieco skośne pozostają na drzewie przez wiele lat. Łuski szyszek mają po zewnętrznej stronie szerokie rombowate tarczki. Siedlisko: Sosna nadmorska preferuje ubogie, kwaśne gleby piaszczyste, dlatego porasta przeważnie wydmy. Występowanie: Ważny, lasotwórczy gatunek obszaru śródziemnomorskiego, szczególnie szeroko rozprzestrzeniony w jego zachodniej części. Można go spotkać także na portugals- kich i francuskich wybrzeżach Atlantyku. W po- łudniowej Afryce gatunek ten jest na dużych obszarach uprawiany w lasach. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Uwagi ogólne; Sosnę nadmorską stosunkowo rzadko można spotkać jako drzewo ozdobne poza jej naturalnym obszarem występownia. Wynika to z jej wymagań klimatycznych: w większości rejonów Europy Środkowej ten gatunek sosny nie znajduje odpowiednich wa- runków, chociaż jego wymagania glebowe mo- głyby być w niektórych rejonach spełnione. Z powodu znacznej zawartości żywicy drewno jest rzadko używane w stolarstwie, za to częs- to - jako drewno budulcowe lub jako miazga drzewna dla przemysłu papierniczego. Poza tym, pnie tego gatunku sosny można nacinać i pozyskiwać w dużych ilościach żywicę. Jest ona destylowana i po dalszym przetworzeniu dostarcza terpentyny i kalafonii. Pewne zna- czenie mają też bardzo duże szyszki, które w ogrodnictwie i w bukieciarstwie są chętnie używane jako materiał dekoracyjny. Na wiel- kich, pięknych w kształcie szyszkach sosny nadmorskiej można doskonale zaobserwować, dlaczego botanicy zaliczają drzewa szpilkowe do nagonasiennych. Gdy tylko dość masywne łuski szyszek wyschną, zaczynają się rozchy- lać, co umożliwia wgląd w budowę szyszki. Natychmiast rozpoznaje się, że oskrzydlone nasiona leżą na górnej stronie łusek szysz- kowych w małych zagłębieniach. Znajdowały się tam także wcześniej jako zalążki. Ponie- waż w tym miejscu nie były one zamknięte dodatkowymi osłonami, tylko położone wolno na łuskach (nago), szpilkowe rośliny drzewias- te zostały zaliczone do nadrzędnej grupy na- gonasiennych. 48 Kwiatostan , powyżej ej Pinia (Pinus pinea l.) Sosnowate Wygląd: Wiecznie zielone drzewo szpilkowe o wysokości 25-30 m, z charakterystyczną dość gęsto zwartą, parasolowatą koroną, która w za- rysie jest okrągtawa lub półkulista. Pień często skrzywiony, zwykle już na niewielkiej wysoko- ści podzielony na liczne grube gałęzie. Kora u młodych okazów szara lub jasnoszara, na starszych drzewach silniej podzielona na łuskowate powierzchnie i pokryta głębokimi rysami układającymi się we wzór listewek. Młode pędy początkowo szarozielone. Pączki z jasnobrunatnymi łuskami, na brzegach nie- regularnie wystrzępionymi grupują się na koń- cach pędów. Szpilki po dwie na krótkopędach mają 10-20 cm długości i około 2 mm szerokości, często lekko skręcone, z licznymi, bardzo delikatnymi po- dłużnymi paskami, ciemnozielone do szaro- zielonych, w sumie ułożone dość luźno. Szy- szki męskie wielkości około 1 cm, owalne, zwykle bardzo liczne. Dojrzałe szyszki żeńs- kie o wymiarach około 8-14x10 cm są błysz- czące, jasnobrunatne lub brunatnoczerwone, dość symetryczne, o owalnym zarysie. Tar- czki na łuskach szyszek tylko nieznacznie wypukłe. Dojrzewanie dopiero w trzecim roku po kwitnieniu. Siedlisko: Pinie preferują suche i ciepłe gleby luźne i dlatego występują często na obszarach nadbrzeżnych. Z powodu wybitnej wrażliwości na mróz są prawie niespotykane poza obsza- rem śródziemnomorskim. Występowanie: Typowe drzewo szpilkowe ob- szaru śródziemnomorskiego, dziko występuje przeważnie na wybrzeżach w jego zachodniej części, ale jest też często sadzone w części wschodniej. Nawet w Niemczech lub w łagod- nych okolicach środkowej Europy nie przetrzy- muje zimy. Okres kwitnienia: Od czerwca do lipca. Uwagi ogólne: Pinia ze swoją szeroką, para- solowatą koroną uchodzi za charakterystyczne drzewo krajów śródziemnomorskich i tworzy tam malownicze gaje, kształtujące krajobraz. Od starożytności była też sadzona wzdłuż ulic dla ich ocienienia. Słynne były na przykład wspominane przez licznych łacińskich pisarzy pinie przy Via Appia, łączącej Rzym z połu- dniową Italią. W przeciwieństwie do innych gatunków sosen, pinie są mało wrażliwe na działanie wiatru. Stały wiatr z jednego kierun- ku deformuje wprawdzie koronę, powodując jej jednostronne wyciągnięcie, w sumie jednak nie hamuje rozwoju drzewa. Ponadto pinie znoszą zdumiewająco dobrze dłuższe okresy suszy. Dalszą osobliwością są bardzo duże oleiste nasiona, które tak jak u limby są jadal- ne i nawet dostępne w handlu pod nazwą pinocchi lub pignons. Uważane są one za przysmak i używane w różnych tradycyjnych potrawach włoskiej kuchni. Drewno pinii jest bardzo mocne i twarde. Zawiera ono, w poró- wnaniu z innymi gatunkami, mało żywicy i sto- sowane jest chętnie jako drewno budulcowe (schody, okna, drzwi), a ostatnio również co- raz częściej do produkcji mebli kuchennych. 52 Kwiatostan koch; Araukariowate Wygląd: Wiecznie zielone, dwupienne drzewo szpilkowe z koroną okrągtawą, owalną lub szerokostożkowatą na obtym, bardzo prostym i smukłym pniu. W swojej ojczyźnie osiąga wysokość do 50 m, u nas - rzadko ponad 10 metrów. Gałęzie umieszczone wyłącznie okółkowo, ba- rdzo smukłe i długie są stosunkowo słabo rozgałęzione, prosto odstające albo lekko zwi- sające, tylko w górnej części korony - skiero- wane w górę. Kora ciemna, brunatnoszara jest podzielona poprzecznymi bruzdami przez nasady obuma- rłych, opadłych gałęzi lub pomarszczona, nie- kiedy z licznymi kroplami żywicy. Szpilki ustawione na gałęziach gęsto, spiral- nie, mają około 3-4 cm długości i są prawie tak samo szerokie, w zarysie trójkątne lub owalne, z przodu z krótkim, smukłym wierz- chołkiem, dość sztywne i skórzaste, po obu stronach ciemnozielone i niekiedy błyszczące, wszystkie skierowane ku szczytowi pędu. Kwiaty męskie w małych kiściach na końcu pędów, pozostają na drzewie miesiącami. Szyszki żeńskie bardzo duże, kuliste albo nieco podłużne, o grubości do' 17 cm, stoją prosto na grubszych gałęziach, pozostając aż do drugiego roku po zapyleniu zielone. Do- piero później brunatnieją i rozpadają się na drzewie na poszczególne łuski. Brunatne na- siona o wielkości około 2x4 cm są jadalne i bardzo oleiste. Występowanie: Ojczyzną araukarii są Andy Chilijskie i Argentyńskie, gdzie na stokach tworzy ona miejscami zwarte drzewostany. W obszarze śródziemnomorskim jest często sadzona w parkach i ogródkach przydomo- wych jako drzewo ozdobne. Piękne okazy zna- leźć też można w południowej Anglii i w Irlan- dii. W Niemczech araukarie wytrzymują zimę tylko tam, gdzie panuje szczególnie łagodny klimat (na przykład w Nadrenii). Okres kwitnienia: Od czerwca do lipca. Uwagi ogólne: Araukariowate to rodzina szpil- kowych obejmująca łącznie tylko dwa rodzaje z 36 gatunkami występującymi jedynie na pół- kuli południowej, na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Afryki. W systemie roślin rodzina ta zajmuje nieco izolowaną pozycję, ze wzglę- du na szczególną budowę kwiatów, nie przy- pominających kwiatów innych rodzin szpilko- wych (na przykład Sosnowatych). Przedsta- wiony tu rodzaj Araucaria jest reprezentowa- ny w Ameryce Południowej przez dwa, a na świecie przez 18 gatunków; większość z nich występuje dziko w Australii i Nowej Gwinei. Ze względu na to, że przybiera osobliwe formy araukaria jest często stosowana jako ozdobna roślina drzewiasta. Nie sposób ją pomylić z żadnym innym drzewem szpilkowym. Arau- karie często bywają określane jako „chilijska jodła ozdobna" - nazwa wprowadzająca w błąd i niepoprawna botanicznie. W odróżnieniu od wielu innych drzew szpil- kowych u araukarii liścienie pozostają pod- czas kiełkowania w ziemi. Skutkiem tego mło- da roślina ma już normalne, typowe dla gatun- ku ulistnienie. ! Araukariowate 'iv' «p f • fessafa 4 m % Cis pospolity (Taxus baccata i.) Cisowate Wygląd: Wiecznie zielone, dwupienne drzewo szpilkowe dorastające 20 m wysokości. Korona u okazów z jednym pniem szeroka i stożkowata albo (tylko u form ogrodowych) kolumnowa, u drzew z wieloma pniami - bardzo szeroko rozłożona i nieregularnie wieloszczytowa. Grubsze gałęzie odstają albo lekko zwisają, na końcach jednak przeważnie nieco podno- szą się. Pnie zwykle osłonięte mniejszymi ga- łęziami i gałązkami. Kora brunatnoszara, bruzdowana i porozrywa- na na szerokie płaty albo łuszcząca się. Pędy roczne zielone albo brunatnozielone, z bardzo luźno stojącymi szpilkami. Szpilki o długości do 4 cm i szerokości 3 mm są płaskie, równowąskie, z przodu wyciągnię- te w smukły wierzchołek, od góry błyszczące i ciemnozielone, od dołu - jasno- lub żółtawo- zielone z dwoma wyraźnymi, podłużnymi prą- żkami. Na długopędach umieszczone są spira- lnie, poza tym - grzebieniasto w dwóch szere- gach, zawsze z żebrem środkowym. Kwiaty męskie kuliste lub podłużne skupiają się liczne na dolnej stronie zeszłorocznych ga- łązek, w czasie pylenia jasnożółte lub białawe. Kwiaty żeńskie raczej niepozorne, pojedyncze. Nasienie rozwija w porze dojrzewania mięsis- tą, karminowoczerwoną otoczkę nasienną, zwaną osnówką (arillus). Siedlisko: Powoli rosnący cis lubi siedliska cieniste, na luźnych, próchnicznych i wilgot- nych glebach. Występowanie: W całej Europie Zachodniej spotyka się jego pojedyncze okazy, rzadziej występuje w zwartych drzewostanach. Bardzo często sadzony w rozmaitych formach wzros- towych. Okres kwitnienia: Od lutego do kwietnia. Uwagi ogólne: Wszystkie części rośliny z wy- jątkiem czerwonej osnówki nasiennej są silnie trujące. Gatunki pokrewne: Cis japoński (Taxus cuspidata) ma bardzo cie- rniste szpilki i nasiona z kulistą osnówką. Cis chiński (Taxus celebicaj tworzy nasiona z zie- lonkawą osnówką nasienną, Oba gatunki bar- dzo rzadko sadzone. Toreja japońska (Torreya nucifera (LJ s. et z.) Cisowate Wygląd: Wiecznie zielone, dwupienne drzewo szpilkowe o wysokości do około 10 m, niekie- dy krzew, z koroną smukłą, stożkowatą, częś- ciej jednak nieregularnie zbudowaną. Gałęzie częściowo okółkowe, na ogół jednak umieszczone spiralnie, co powoduje, że drze- wo ma nieco nieregularny pokrój. Kora u młodych okazów jasna, brunatnopoma- rańczowa, później brunatna albo czerwonawo- brunatna. Szpilki dość duże, długości mniej więcej 3 cm i szerokości około 3 mm, na stronie wierzch- niej żywozielone i lekko błyszczące, a od spo- du źółtawozielone, z dwoma białawymi, szero- kimi podłużnymi prążkami. W dotyku wydają się skórzaste i sztywne, z przodu mocno zaos- trzone, ułożone na pędzie regularnie w dwóch szeregach, a w stosunku do siebie równoleg- le, przez co końce gałązek są grzebieniaste. Przy roztarciu szpilki wydzielają silny, dość nieprzyjemny zapach. Kwiaty męskie bardzo małe, o długości zaled- wie 2 mm, żółtawe lub jasnozielone. Kwiaty żeńskie z początku także raczej niepokaźne. Nasienie w porze dojrzewania (mniej więcej od września) wykształcone podobnie jak u krajowego cisa (str. 86), długości około 2 cm, jednak mniej twarde, mięsisto-oleiste i osło- nięte brunatnozieloną otoczką. Ta otoczka nie bywa tak kieliszkowato otwarta, jak u okazów rodzaju Taxus. Występowanie: Ojczyzną tego gatunku jest Ja- ponia. W obszarze śródziemnomorskim bywa dość często sadzona jako drzewo ozdobne. Poza tymi regionami rzadko można ją spotkać w ogrodach lub w botanicznych kolekcjach. Okres kwitnienia: Od czerwca do lipca. Gatunek pokrewny: Toreja kalifornijska (Torreya californica) jest północnoamerykańską kuzynką poprzedniego gatunku. Jest ona istotnie większa - osiąga wzrost około 30 m - i bywa pięknie, regular- nie, okółkowo rozgałęziona. Jej szpilki są dość sztywne, równowąskie, z przodu lekko zaostrzone, o długości około 5 cm, ułożone dwurzędowo i równolegle w stosunku do sie- bie. Przy rozcieraniu dają wyraźny zapach podobny do zapachu szałwii. Nasiona w porze dojrzewania (jesienią) mają długość od 3 do 7 cm i są osłonięte zielonkawą, niepokaźną otoczką, która niekiedy ma purpurowe podłuż- ne prążki. Okres kwitnienia przypada na maj. Toreja kalifornijska bywa nieco częściej sa- dzona w parkach i ogrodach niż jej wschod- nioazjatycka krewniaczka. Uwagi ogólne: Na przykładzie naturalnego rozmieszczenie obu gatunków rodzaju Torre- ya można wykazać, że pewne rodzaje często miewają zasięgi częściowe w Azji i Ameryce Północnej, podczas gdy brak ich w Europie. Ten typ rozmieszczenia jest następstwem zlo- dowaceń, które w Europie spowodowały wy- marcie licznych gatunków. 88 Nasiona z otoczką Orzech Czarny (Juglans nigra g Orzechowate Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, o dość szerokiej, zwykle także wysoko sklepio- nej koronie i mniej więcej regularnym, zwartym zarysie. Pień bardzo okazaty i gruby, prosty. Konary, odchodzące od pnia zwykle dopiero na pewnej wysokości nad ziemią, tworzą rów- nomierny wieniec i są dość grube. Drzewo może osiągać w swojej ojczyźnie, w korzyst- nych warunkach wysokość nawet 50 metrów. Kora na młodych drzewach szara albo szaro- brunatna, u starszych okazów ciemnobrunatna lub prawie czarna, z regularnym deseniem wą- skich, lecz grubych listew, zamykających rom- bowate, zagłębione pola. Pędy, w przeciwieńst- wie do orzecha włoskiego, delikatnie, jakby aksamitnie owłosione. Pączki bladobrunatne, z przodu ostre, z pofałdowanymi łuskami. Liście nieparzystopierzaste, spiralne, o długo- ści 30-50 centymetrów. Poszczególne listki w 7-11 parach mają długość 6-10 cm, są zaost- rzone z przodu, a na brzegach nieregularnie ale wyraźnie ząbkowane. Na wierzchu nagie, od spodu gruczołowato owłosione, wyrastają na bardzo krótkich ogonkach lub siedzą na- przeciwległe w stosunku do siebie. Najdłuższe listki umieszczone są w środku liścia, ku nasa- dzie i ku szczytowi nieznacznie maleją. Kwiaty męskie w stożkowatych, grubych, od- stających kotkach, zebranych po 2-5 na ze- szłorocznych pędach. Niepozorne, zielonkawe kwiaty żeńskie umieszczone są zawsze po pięć na szczytach gałązek. Owoc (pestkowiec) o długości 3-5 cm jest okrągławy lub grusz- kowaty, żywozielony, gładki; nie otwiera się po dojrzeniu. Występowanie: Orzech czarny jest amerykań- skim krewniakiem europejskiego orzecha wło- skiego. Występuje we wschodniej i środkowej części Ameryki Północnej, od Massachusetts po Teksas. Sporadycznie bywa sadzony także w Europie w parkach i ogrodach. W większych kolekcjach i arboretach można ten gatunek napotkać prawie wszędzie. Okres kwitnienia: Od maja do czerwca. Uwagi ogólne: Z powodu pięknego, kontrasto- wego rysunku, drewno orzechów jest wysoko cenione i na rynku światowym osiąga wygóro- wane ceny. Dziś przeważnie przerabia się je naokleiny (forniry). 90 Orzech Włoski (Juglans regia L.) Orzechowate Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, z dość szeroką, kulistą, sklepioną koroną. Je- go wysokość często przekracza 25 metrów. Pień zwykle już na nieznacznej wysokości od ziemi dzieli się na liczne, mniej więcej jed- nakowo grube konary. Są one łukowato wygię- te w górę i podzielone na wiele mniejszych gatęzi, często pokrzywionych i poskręcanych. Kora u mtodych drzew gładka i szara, później spękana i bruzdkowana, dość jasna, brunatno- szara. Młodsze gałązki oraz pędy błyszczące, jasnoszare. Pączki ściśnięte, dość szerokie, ciemnobrunatne lub prawie czarne. Liście skrętoległe, nieparzystopierzaste mają od 20 do 40 cm długości. Podłużnie eliptyczne listki z wyraźnymi ogonkami mają długości do 15 cm i występują w trzech-czterech parach. U szczytu listki są największe, potem stop- niowo zmniejszają się ku nasadzie. Są mato- we, nieco sztywne i skórzaste, zwykle cało- brzegie lub tylko niewyraźnie ząbkowane, przy rozcieraniu pachnące lekko terpentyną. Gatunek jednopienny. Kwiaty męskie w dość grubych i skręconych w dół kotkach o długości 3-10 cm, mają barwę żółtą lub żółtozieloną. Kwiaty żeńskie niepo- zorne występują zwykle po 2-5 na końcu mło- dych pędów. Mają żółte znamiona. Owoc o długości 4-5 cm jest podłużno-kulisty, zielony lub żółtawy. Siedlisko: Preferuje głębokie, bogate w wapń, próchniczne gleby z równomiernym w ciągu roku zaopatrzeniem w wodę. Występowanie: Orzech włoski występował dzi- ko pierwotnie właściwie tylko w południo- wo-wschodniej Europie, na Bałkanach. Jego naturalny zasięg rozciąga się dzisiaj aż po Azję Centralną. Już przed wiekami został on wprowadzony na inne obszary i jest obecnie sadzony jako drzewo ozdobne i użytkowe pra- wie wszędzie tam, gdzie zimy bywają łagodne. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Uwagi ogólne: Smaczne nasiona tego drzewa, używając poprawnej terminologii botanicznej, nie są wcale orzechami, lecz pestkami owo- ców pestkowych (pestkowców). Zawierają tłu- sty olej, który po wyciśnięciu może być użyty także jako olej jadalny. 92 Kwiaty $ Przeorzech jesionolistny (Pterocarya fraxini1olia (poiret) spach; Orzechowate Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, o wysokości 15-20 m, z gęstą, na ogół silnie sklepioną, okrągtawą koroną, z jednym lub wieloma pniami. Pień stosunkowo krótki i już nisko nad ziemią rozgałęziający się na liczne grube konary, wznoszące się łukowato. Mniejsze gałęzie i gałązki odstają prosto albo lekko zwisają. Kora szara, sieciowato spękana, podzielona na liczne małe pola. Pędy nagie, lekko „oszronione", brunatnawo-zielone. Pączki de- likatnie owłosione, na szypułkach, bez łusek. Liście nieparzystopierzaste, spiralne, bardzo duże - do 60 cm długości. Oś liścia obła, jasnozielona lub żółtawozielona, u nasady sil- nie (do 1 cm) nabrzmiała. Listki w 7-20 pa- rach, mają długość 12-18 cm i szerokość oko- ło 5 cm. Odstają prosto lub są skierowane lekko do przodu, na szczycie krótko zaost- rzone, po brzegach pitkowane, osadzone na osi liścia dość gęsto i dlatego wzajemnie lek- ko się pokrywają, z bardzo krótkimi ogonkami lub prawie siedzące. Wierzchnia strona list- ków błyszczącą i żywozielona, spodnia jaś- niejsza i punktowana, ponieważ w pobliżu śro- dkowego żebra występują brunatnawe, gwiaz- dkowate włoski. Gatunek jednopienny. Kwiaty męskie w grubych, żółtych kotkach o długości do 12 centymetrów. Kwiaty żeńskie w smukłych, wielokwiatowych, zielonkawych kotkach o długości do 15 cm, które w czasie owocowania wydłużają się nawet do około 50 centymetrów. Jasnozielone owoce mają charakterystyczny szeroko oskrzydlony brzeg. Występowanie: Przeorzech jest rozpowszech- niony w górskich lasach Azji - od Kaukazu po północny Iran. To wybitnie dekoracyjne drze- wo jest jednak od prawie 150 lat sadzone poza swoim naturalnym zasięgiem w parkach i wie- lkich ogrodach, a miejscami używane również do obsadzania ulic. Przeorzech może być sa- dzony w Europie Środkowej, ponieważ jest odporny na mrozy i przetrzymuje zimę, ale podobnie jak inne gatunki orzecha jest bardzo wrażliwy na wiosenne przymrozki, które mogą trwale uszkodzić młode, wyrastające liście. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Uwagi ogólne: Rodzaj Pterocarya jest repre- zentowany łącznie przez 8 gatunków, których ojczyzną jest Azja. Rozdzielają się tam jednak na dwa zasięgi częściowe: Azja Mniejsza i Az- ja Południowo-Wschodnia. Oprócz przedsta- wionego tutaj przeorzecha jesionolistnego wi- duje się czasami jako drzewa ozdobne lub parkowe, również inne gatunki, ale Pterocarya fraxinifolia jest bezsprzecznie najczęściej sto- sowany. Charakterystyczne skrzydlaki tego drzewa o szerokości 2-3 cm wyglądają jak małe główki słoni i chętnie bywają używane przez majsterkowiczów. Również w stanie bezlistnym przeorzech jest łatwy do rozpozna- nia - wielkie, jasnoszare do brunatnoszarych, półowalne blizny po liściach charakteryzują ten gatunek tak samo, jak długie, cynamono- wej barwy pączki szczytowe. 94 . '** Orzechowate 1111111 'W/ Jfi&f* ' '-J& 4MM: • * ^" ^*5eT' * Owoce 95 Topola biała (Popuius alba g Wierzbowate Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, z wysoką, często jednostronnie zwieszającą się, dość szeroką koroną, osadzoną na moc- nym, prostym lub nieco pokrzywionym pniu z wyrastającymi często u nasady odroślami i odbitkami korzeniowymi; wysokość do 30 m. Kora u młodych okazów jeszcze gładka, biała- woszara do szarozielonej, z wiekiem coraz bardziej chropowata i ciemniejsza, a także spękana i bruzdowana lub z listewkowatą ko- rowiną. Pędy zielone, gęsto owłosione na bia- ło. Pączki małe, jajowate, brunatnożółtawe. Liście na długich ogonkach skrętoległe, o dłu- gości 6-10 cm i szerokości do 5 cm, na wielu gałązkach także o zarysie w przybliżeniu okrągłym, przeważnie jednak owalne i podzie- lone na 3-5 większych klap. U nasady zaokrą- glone lub jakby ucięte na brzegach niekiedy krótko ząbkowane, w porze listnienia obu- stronnie wełnisto lub filcowata owłosione, póź- niej na wierzchu błyszczące i ciemnozielone, a od spodu białowełniste, nieco sztywne i skó- rzaste. Gatunek dwupienny. Kotki męskie białawe z karminowoczerwony- mi pylnikami, o długości 4-6 cm są grube, mięsiste i ciężko zwisają. Kotki żeńskie 96 w porze kwitnienia tak samo długie, zielon- kawożółte, w porze owocowania mają nawet 10 cm długości. Rozwijają się przed listnieniem. Siedlisko: Topola biała preferuje otwarte, wil- gotne siedliska na luźnych glebach, przede wszystkim piaszczystych. Występowanie: Gatunek szeroko rozpowsze- chniony w Europie w lasach łęgowych, za- drzewieniach nadrzecznych albo w nadbrzeż- nych, pionierskich stadiach lasu. Okres kwitnienia: Od marca do kwietnia. Uwagi ogólne: Topola biała występuje dziko prawie w całej Europie i jest naturalnym gatun- kiem przewodnim łęgu wierzbowo-topolowego razem z krzewiastymi i drzewiastymi gatun- kami wierzb. Dzięki swoim charakterystycznym dwubarwnym liściom należy ona bez wątpienia do najbardziej atrakcyjnych krajowych drzew liściastych. Jednak dopiero ostatnio stosuje się topolę do obsadzania ulic, ponieważ jej wełnis- to-filcowate liście mogą zatrzymywać dużo pyłu i tym samym przyczyniają się do poprawy czys- tości powietrza w środowisku miejskim. Pył zatrzymany w warstwie włosków zostaje w zna- cznym stopniu wymyty przy silnych ulewach i wypłukany z odpływem wody tak, że nie szko- dzi to drzewom, przynajmniej przy umiarkowa- nym zapyleniu. Gatunki topoli, tak samo jak przedstawiciele rodzaju Salix (wierzba), mają wyraźną skłonność do tworzenia mieszańców. Niekiedy powstają bardzo dziwne i nie dające się jednoznacznie przyporządkować formy. Od- nosi się to także do topoli białej, czego dowo- dem jest przykład następnego gatunku. Kwiatostany • 159 Tulipanowiec amerykański (Liriodendron tuiipifera g Magnoliowate Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, może osiągać wysokość ponad 40 metrów. U młodszych drzew korona jest wąska i stoż- kowata, później coraz bardziej sklepiona, a w końcu bardzo wyniosła, przy tym jednak niezbyt szeroka, raczej o postaci mocnej kolu- mny, a w stanie bezlistnym bardzo rzadka, z szeroko rozstawionymi gałęziami; po roz- winięciu się liści bardzo gęsta i zwarta. Kora szara, brunatnawa lub brunatnopoma- rańczowa, pokryta siatkowatym deseniem de- likatnych, płaskich listewek. Pędy nieowłosio- ne, nieco oszronione, z dobrze widocznymi bliznami liściowymi. Pączki około 1 cm długo- ści, owalne, lekko zgięte, nieco ściśnięte. Liście o długości 10-15 cm i szerokości 12-20 cm, wykształcone bardzo swoiście w sposób wykluczający pomyłkę z innym gatunkiem: są w zarysie czworokątne i zwykle podzielone na cztery nierównej wielkości klapy, których wzdłużne brzegi przebiegają prawie równo- legle do siebie. Liść jest z przodu prosto ucię- ty albo lekko wycięty - kształtem przypomina tulipan. Górna powierzchnia liścia błyszcząca, żywo zielona, a dolna - nieco jaśniejsza i jak- by z lekka pokryta woskiem, naga, w jesieni wspaniale złotożółta. Ogonki liściowe od 10 do 12 cm długości. Kwiaty rosną pojedynczo na końcach gałązek, przy rozkwitaniu początkowo kielichowate, pó- źniej szerzej dzwonkowato rozwarte. Okwiat wykształcony jest na podobieństwo płatków korony. Listki okwiatu u nasady niebieskawo- zielone, wyżej - zottawopomarańczowe, a na szczycie znów zielonkawe, w środku z szero- kim, białawym stożkiem. Pręciki grube i mięsi- ste, mają 3-5 cm długości. Zalążnie skupione są na centralnym stożku. Dojrzały owoc przypomina z wyglądu szyszkę drzewa szpilkowego. Występowanie: Ojczyzną tulipanowca są wschodnie i południowo-wschodnie części Ameryki Północnej, jest on jednak już od po- nad 300 lat sadzony również w Europie jako drzewo parkowe i ozdobne; można je też spot- kać w nasadzeniach ulicznych. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Uwagi ogólne: Tulipanowiec właściwie niezu- pełnie dotrzymuje tego, co obiecuje jego dźwięczna nazwa: mając przed sobą kwitnący okaz stwierdza się z pewnym rozczarowa- niem, że nadając nazwę trochę przesadzono. „Drzewo liliowe, które nosi tulipany" musiało- by wyglądać trochę bardziej kolorowo. Nie- mniej jednak tulipanowiec, podobnie jak inni jego krewni z rodziny Magnoliowatych, jest bardzo interesujący pod względem botanicz- nym. Jego wielkie kwiaty przedstawiają bar- dzo jeszcze pierwotny, mało zróżnicowany typ budowy, który wskazuje na rozliczne nawiąza- nia do ewolucyjnie starszych drzew szpilko- wych. Kwiaty tulipanowca, tak samo jak szcze- gólnie wielkie i zwracające uwagę barwą kwiaty magnolii, należą do najprostszych form kwiatu, które wydały Okrytonasienne. 160 KatSura (Cercidiphyllum japonicumsetz.J Cercidiphyllaceae Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, dorasta około 12 m wysokości, rzadko więcej i tylko w swojej ojczyźnie osiąga wysokość powyżej 20 metrów. Korona podłużno-stożko- wata, kończy się zwykle smukłym, cienkim wierzchołkiem. Zdarza się, że drzewo ma cza- sem wiele pni. Gałęzie nadają mu formę bardzo regularną. Są one smukłe i stromo wzniesione. Gałązki prosto odstają albo tylko lekko łukowato zwie- szają się. Pędy bardzo smukłe, proste lub lekko zgięte, zielonkawobrunatne, zazwyczaj odmiennej barwy na górnej i dolnej stronie. Pączki błyszczące, ciemnobrunatne, bardzo małe - osiągają zaledwie 1 mm długości. Liście naprzeciwległe o długości 6-12 cm i szerokości do 6 cm, całobrzegie, szerokie i owalne do okrągławych, z przodu bardzo krótko zaostrzone, a u nasady głęboko ser- cowato wcięte. Niekiedy brzegi znaczą bardzo delikatne, tępe ząbki. Z wierzchu liście są matowe, zielone albo szarozielone i nagie, a pod spodem - wyraźnie niebieskawozielone. Ogonki liściowe mają 3-6 cm długości i są ciemnoczerwonej barwy. Drzewo dwupienne. Kwiaty męskie składają się prawie wyłącznie z pęczków czerwonawych pręcików i stoją li- cznie w pachwinach pączków. Kwiaty żeńskie, tak samo w pęczkach stojące w pachwinach pączków, zwracają uwagę swoimi skręconymi, czerwonymi znamionami długości około 5 mi- limetrów. Kwiaty pojawiają się przed rozwo- jem liści. Owoce w postaci mieszków są błysz- czące, jasnozielone i pozaginane na kształt szponów. Występowanie: Katsura rośnie dziko w Japonii i w Chinach, tworząc tam luźne drzewostany. Od około stu lat gatunek ten jest jednak sadzo- ny także w dużych parkach jako drzewo ozdo- bne. Z powodu swoich wyrafinowanych kwia- tów i wspaniałego jesiennego przebarwiania liści należy na pewno do najbardziej atrakcyj- nych drzew liściastych, które z Azji Wschod- niej dotarły na Zachód i mogą być tutaj upra- wiane. Okres kwitnienia: Kwiecień. Uwagi ogólne: Osobliwą cechą katsury, która jednak często pozostaje nie zauważona, są dwie formy liścia. Tylko na długopędach liście są naprzeciwległe i pierzasto unerwione. Sta- nowią one większość. Na krótkopędach nato- miast liście stoją skrętolegle, a ich unerwienie jest dłoniaste. Ta różnolistność jest uważana za cechę stosunkowo pierwotną. Podobnie muszą być ocenione cechy kwiatów. Kwiaty są jednopłciowe i rozdzielone na różne osobniki (dwupienność). Kwiaty żeńskie składają się z jednego tylko jedynego owocolistka, który przy dojrzewaniu rozwija się w jeden wielo- nasienny mieszek. Otwiera się on na szwie brzusznym i uwalnia mnóstwo małych, płas- kich, oskrzydlonych nasion. Takiego nagroma- dzenia cech pierwotnych nie znajdujemy u ża- dnej innej rodziny wśród Dwuliściennych. Cer- cidiphyllaceae, zresztą monotypowa rodzina reprezentowana tylko przez ten jeden gatu- nek, zajmują zatem w systemie roślin kwiato- wych dość izolowaną pozycję. Wykazują one pewne nawiązania do magnolii, jak również do oczarów, nie będąc jednak v rzeczywisto- ści bliżej z nimi spokrewnione. Liście, w jesie- ni delikatnej łososiowej barwy, na krótko przed opadnięciem wydzielają charakterysty- czny zapach piernika. Z tego powodu katsura bywa nazywana także „drzewem ciastko- wym". Ten interesujący aromat liści nie może jednak być wykorzystany, ponieważ znika pod- czas suszenia liści. Jego struktura chemiczna nie została poznana. 162 Kwiaty 9, powyżej $ Owoce 163 Platan klonolistny (Platanus x hybrida brot Wygląd: Bardzo okazałe, potężne drzewo liś- ciaste o wysokości ponad 30 m, a w korzyst- nych warunkach - nawet ponad 40 metrów. Korona bardzo szeroka i wysoko sklepiona, często także wieloczęsciowa, u starych drzew -olbrzymich rozmiarów. Pień na ogót dość prosty i prawie zawsze widoczny do potowy korony, dlatego sprawia wrażenie bardzo wysokiego. Kora początkowo szarobrunatna lub jasnobru- natna, później odpada cienkimi, bardzo duży- mi, okrągtawymi płatami, które pozostawiają jasnożółte plamy. Pędy bladozielone lub bru- natnawe, początkowo gęsto, filcowało owło- sione. Pączki owalne, około 7 mm długości, czerwonobrunatne, z lekko zagiętym wierz- chołkiem. Liście skrętoległe (różnica w stosunku do po- dobnie wyglądających gatunków klonu!), o dłu- gości 15-20 cm długości i niekiedy nawet nie- co szersze niż dłuższe, w sumie w zarysie okrągławe, jednak podzielone dłoniasto na trzy do pięciu, a nawet do siedmiu niejed- nakowo dużych, szerokich trójkątnych klap, które są wcięte najwyżej do połowy blaszki. Górna powierzchnia liścia gładka, błyszcząca i zielona, dolna - jaśniejsza i przeważnie na- ga. Kwiaty w kulistych główkach. Kwiatostany męskie żółtawe, żeńskie w porze kwitnienia żółtawe i karminowoczerwone. Owocostany także kuliste, brunatne, zwisają, pojedynczo lub parami, na długich szypuł- kach. Występowanie: W Europie Środkowej bardzo często sadzony jako drzewo parkowe, także w alejach i na ulicach. Okres kwitnienia: Maj. Uwagi ogólne: Pochodzenie tego pospolitego w miastach drzewa jest przedmiotem sporu fachowców. Wielu widzi w nim mieszańca plą- tana wschodniego (Platanus orientalis) z pla- tanem zachodnim (Platanus occidentalis) - oba gatunki przedstawiono na str. 166 - inni uważają go jedynie za odmianę albo formę uprawną pierwszego z wymienionych gatun- ków. Za mieszańcową naturą omawianego tu plątana przemawia między innymi to, że na długich, zwisających szypułkach rozwijają się przeważnie tylko po dwa kuliste owocostany, Platanowate podczas gdy u gatunków rodzicielskich jest ich zawsze albo trzy, albo tylko jeden. Pod tym względem opisywana tu forma stoi rzeczywiś- cie dokładnie pomiędzy domniemanymi gatun- kami rodzicielskimi, o czym można się łatwo przekonać, ponieważ charakterystyczne kulis- te owocostany widać na drzewach także w zi- mie. Z kolei za tym, aby platan klonolistny uznać tylko za szczególną odmianę platanu wschodniego, przemawia sposób ukształtowa- nia jego wielkich liści. Pod względem wielu cech, szczególnie - kroju liścia, są one takie same, jak u Platanus orientalis i mają właś- ciwie niewiele wspólnego z liśćmi Platanus occidentalis o płytkich zatokach i bardzo sze- rokich klapach. Ponadto pęczki włosków w ką- tach nerwów liściowych zanikają w ciągu lata dokładnie tak samo, jak u plątana wschod- niego. Inna zasługująca na uwagę cecha - tyl- ko u plątana klonolistnego i plątana wschod- niego kora odpada wielkimi, nieregularnymi płatami; u plątana zachodniego są to zawsze małe kawałki, przeważnie mniejsze od dłoni. Platan klonolistny jest drzewem dość szybko rosnącym i na ogół przerasta oba wymienione gatunki. Znosi on wyraźnie lepiej, niż inne rośliny drzewiaste, silne zanieczyszczenie środowiska pyłami i spalinami i z tego powodu jest szczególnie chętnie sadzony w wielkich miastach przy ulicach i w parkach. Jego wy- stępowanie nie jest ograniczone tylko do Eu- ropy. Osadnicy zabrali go ze sobą do Ameryki Północnej, gdzie na przykład w stanie Ontario spotyka się go często obok miejscowego Pla- tanus occidentalis. Drewno plątana klonolist- nego jest dość wytrzymałe i mocne. Brunat- nawa twardziel chętnie używana jest do spo- rządzania wysoko cenionych mebli. Okleiny pozyskiwane z bardzo jasnego bielu są z kolei powszechnie stosowane w intarsjach. 164 = Platanus acerifolia willd.) Kwiaty Owoce 165 Platan wschodni (Platanus orientalis i.) Platanowate Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, zwykle bardzo okazałe, dorasta około 30 m wysokości. Korona przeważnie bardzo szero- ka i wielokrotnie sklepiona, dlatego wydaje się nieregularna i miejscami prześwietlona. Dolne gałęzie często silnie zwisające, niekie- dy dotykają ziemi. Gałęzie środkowej i górnej strefy korony stromo wzniesione albo prosto odstające. Pień prosty, zwykle dość gruby, wyraźnie wi- doczny tylko do pierwszego rozgałęzienia, a następnie podzielony na liczne, bardzo ma- sywne konary, często również z grubymi, tar- czowatymi naroślami. Kora gładka, brunatnawa, odpada płatami wielkości dłoni. Pędy jasnobrunatne, owłosio- ne. Pączki krótko zaostrzone, o długości 5-7 mm, brunatne, z czerwonawobrunatnym owło- sieniem. Liście skrętoległe, mają 12-18 cm długości i są prawie tak samo szerokie. Dzielą się dłoniasto zwykle na pięć, rzadziej na siedem klap, wciętych bardzo głęboko, poza połowę szerokości blaszki. Poszczególne klapy są dłu- go zaostrzone, nierównej wielkości, zawsze dłuższe niż szersze, z ostrymi zębami. Liście są początkowo delikatnie owłosione, jednak bardzo szybko łysieją; z wierzchu błyszczące żywozielone, od spodu jaśniejsze. Ogonek liś- ciowy z cebulasto zgrubiałą nasadą. Kwiaty żeńskie liczne w kulistych główkach kwiatowych, osadzonych po trzy do siedmiu na długich szypułkach, które w porze owoco- wania osiągają długość około 15 centymetrów. Kwiaty męskie również w kulistych główkach, jednak znacznie krótsze. Występowanie: Pierwotnie jedynie w Turcji i na Półwyspie Bałkańskim. W Europie Środ- kowej sadzony rzadko; stosunkowo często w Europie Południowej- dla zacienienia. Okres kwitnienia: Maj. Uwagi ogólne: Zarówno pod względem pokro- ju jak i ulistnienia platany wyglądają dość podobnie do różnych przedstawicieli rodziny Klonowatych, z którymi jednak nie są bliżej spokrewnione, Można jednak oba rodzaje, Platanus i Acer (klon), jednoznacznie i nieza- wodnie rozróżnić po kilku łatwo rozpoznawal- nych cechach. Pędy, pączki (aspekt zimowy!) i liście są u platanów umieszczone zasadniczo skrętoległe. W aspekcie zimowym na pącz- kach platanu widzi się tylko jedną kapturowatą łuskę, podczas gdy u wszystkich gatunków klonu naprzeciwległe pączki liściowe i kwiato- we są zawsze otoczone licznymi łuskami. Na koniec, u liści plątana zwraca uwagę głębokie, rynienkowate wydrążenie w dolnej części ogonka liściowego (nasada liścia) - prawie całkowicie zakrywa ono przygotowane na na- stępny okres wegetacyjny pączki tak, że przed jesiennym opadnięciem liści prawie nie moż- na ich rozpoznać. Ogonki liści klonu są nato- miast aż do nasady gładkie i pozbawione ry- nienek. Pewną cechą rozpoznawczą platanów są odpadające wielkimi płatami kawałki kory, skutkiem tego na pniu widoczne są charak- terystyczne plamy i łaty. Gatunek pokrewny: Platan zachodni (Platanus occidentalis) jest drzewem osiągającym około 40 m wysokości. Liście zwykle trójklapowe lub tylko słabo za- znaczone pięcioklapowe. Środkowe klapy zna- cznie szersze niż dłuższe. Brzeg liścia gładki lub zatokowo-ząbkowany, znacznie płyciej wcięty niż u plątana wschodniego lub klonoiis- tnego. Na spodzie liści rosną w kątach ner- wów małe pęczki włosków. Kuliste owocosta- ny występują przeważnie pojedynczo, rzadko po dwa na długich, wiszących szypułkach. Drewno plątana ma na przekroju bardzo pięk- ny prążkowy rysunek słojów i może być prze- rabiane na szlachetne okleiny. 166 wmN8 1 1 *2E l'V^ '.;¦"?•% .- Owoce 167 - AmbrOWieC amerykański (Liguidambar styraciflua L.) Oczarowate Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę osiąga, do 25 m wysokości. Korona z początku wąska i stożkowata, później - znacznie szer- sza i sklepiona. Konary i gałęzie poziomo odstają lub są lekko zadarte do góry. Pień zazwyczaj niezbyt wysoki, rozgałęziony już na nieznacznej wysokości. Kora u młodych drzew gładka i szara, u star- szych - podzielona na małe kanciaste płytki, a w końcu - dość chropowata, z gęstą siecią bruzd i listewek. Pędy zielonkawe lub brunat- ne, początkowo gęsto, wełnisto owłosione. Pą- czki podłuznoowalne, ze smukłym wierzchoł- kiem, mają około 5 mm długości, są zielone i błyszczące. Liścieskrętoległe, w zarysie przypominają liś- cie klonu, u młodszych drzew zwykle tylko trójklapowe, u starszych - dłoniaste, pięcio- lub siedmioklapowe, mają około 10-15 cm długości i prawie tyle samo szerokości. Drze- wo wspaniale ubarwione jesienią - na żółto, zielono i fioletowo. Poszczególne klapy wąs- kie, trójkątne, z długim wierzchołkiem, są na brzegach delikatnie piłkowane, z zębami skie- rowanymi do przodu i lekko zagiętymi do śro- I dka. Górna powierzchnia liścia błyszcząca, zielona i naga, dolna - wyraźnie jaśniejsza, z długimi pęczkami włosów w kątach więk- szych nerwów liściowych. Drzewo jednopien- ne. Kwiaty męskie w małych, kulistych, zielonka- wych kwiatostanach, umieszczonych po dwa do czterech na szypułkach o długości 5-7 I centymetrów. Kwiaty żeńskie także w kulistych główkach, ale żółtawej barwy. Owocostany w postaci kul grubości około 3 cm, które (podobnie jak u platanów) pozo- stają na drzewie także podczas zimy. Występowanie: Ambrowiec amerykański po- I chodzi ze wschodnich i południowo-wschod- I nich rejonów Ameryki Północnej. Sadzony by- I wa również dość często w Europie Środkowej 1 jako drzewo ozdobne w parkach i kolekcjach. I Okres kwitnienia: Maj. Uwagi ogólne: Drewno ambrowca dostarcza I żywicy o bardzo silnym zapachu, która przez I pewien czas była używana przy produkcji gu- I my do żucia. 168 169 ParOCJa perska (Parrotia perska c.A.MEYERJ Oczarowate Wygląd: Zrzucający liście na zimę krzew lub małe drzewo o wysokości do około 10 metrów. Korona przeważnie dość szeroka i rozłożysta, kulista, robiąca wrażenie gęstej, z bardzo dłu- gimi, daleko odstającymi gałęziami, które nie- rzadko są zrośnięte. Drzewo przeważnie ma wiele pni. Okazy z jednym pniem są zwykle bardzo niskie i silnie rozgałęzione tuż nad ziemią. Kora brunatnoszara lub lekko czerwonawa od- dziela się i odpada, jak u platanów, większymi okrągławymi płatami, pozostawialąc jasnożół- te lub skórzastobrązowe plamy ( = nowa kora), które stopniowo ciemnieją. Pędy smukłe, zie- lonkawe, krótko i sztywno owłosione gwiazd- kowatymi włoskami. Pączki uderzająco ciem- ne lub prawie czarne, delikatnie owłosione. Liście podłużno-owalne, odwrotnie jajowate, niekiedy prawie okrągłe, o długości 5-20 cm i szerokości 3-7 cm, u nasady klinowate, z przodu tępe i zaokrąglone, nierówno kar- bowane, lekko pofalowane albo prawie cało- brzegie. Nieco pomarszczone, dość sztywne i skórzasto twarde są z wierzchu ciemnozielo- ne i błyszczące, a od spodu jaśniejsze i - po rozwinięciu się - delikatnie, brunatno owłosio- ne. Nerwy liściowe po obu stronach blaszki wydają się jakby zagłębione w tkankę. Kwiaty pojawiają się wczesną wiosną przed listnieniem. Mają jaskrawoczerwone pręciki, otoczone bladozielonym, zwykle pięciodziel- nym kielichem i ciemnobrunatnymi przysad- kami. Owocem jest rogata torebka, pękająca dwoma klapami. Występowanie: Parocja rośnie dziko w północ- nym Iranie oraz na Kaukazie. To dekoracyjne drzewo liściaste spotyka się sporadycznie w większych parkach i w prawie wszystkich ogrodach botanicznych. Okres kwitnienia: Od stycznia do marca. Uwagi ogólne: Parocja perska jest jedynym przedstawicielem swojego rodzaju (= rodzaj monotypowy). Ze swoim najbliższym krewnia- kiem, oczarem (gatunki rodzaju Hamamelis), ma tę wspólną właściwość, że już późną zimą albo bardzo wczesną wiosną, na długo przed wypuszczeniem liści, rozwija swoje ładne kwiaty. W jesieni natomiast przebarwia liście na płomienne, złotożółte lub szkarłatnoczer- wone kolory i wtedy przyciąga wzrok. Gatunek pokrewny: Do tej samej rodziny, co parocja, należy jeszcze jeden gatunek, nie- rzadko spotykany w parkach, Parrotiopsis jaquemontiana. Kwitnie on nieco później, na wiosnę, po rozwinięciu liści. Kwiaty nie mają płatków korony, są zebrane w wielokwiatowe główki, otoczone z wierzchu białą okrywą z przysadek. Wszystkie części tego małego drzewa pokryte są zwracającymi uwagę gwia- zdkowatymi włoskami. Jak wszystkie Oczaro- wate, tak i parocje cieszą się coraz większym powodzeniem u miłośników ogrodów z powo- du bardzo dekoracyjnych kwiatów. Ich uprawa ogrodowa jest poza tym bardzo prosta. 170 Nieszpułka zwyczajna (Mespilus germanica Q Różowati Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, osiągające 4-6 m wysokości, czasem nawet do 10 metrów. Korona zwykle bardzo szeroka i niska, z nielicznymi, bardzo grubymi, nie- znacznie wznoszącymi się gałęziami. Drzewo często ma wiele pni. Kora początkowo gładka i szarobrunatna, u starszych okazów głęboko pęka i odpada podłużnymi,' prostokątnymi płatami. Mocne pędy są początkowo gęsto owłosione na biało, przez co wydają się trochę filcowate. Liście skrętoległe, prawie bezogonkowe i sie- dzące mają 5-12 cm długości i 2-4 cm szero- kości. Podłużno-owalne lub eliptyczne do od- wrotnie jajowatych, bardzo krótko zaostrzone, u nasady zaokrąglone, całobrzegie lub delika- tnie ząbkowane, lekko pomarszczone przez silnie zagłębione nerwy. Z wierzchu matowe, ciemnozielone, a pod spodem biało, filcowato owłosione. Kwiaty z silnie filcowatymi działkami kielicha i czysto białymi płatkami korony rosną poje- dynczo, rzadko po dwa, na bardzo krótkich szypułkach. Gdy są otwarte mają około 6 cm średnicy. Pręciki bardzo liczne, z ciemnoczer- wonymi pylnikami. Owoc o długości 2-3 cm, ma gruszkowa- to-kulisty kształt i zwraca uwagę pięcioma trwałymi działkami kielicha, schodzącymi się w formie korony. Początkowo niewyraźnie bru- natnawozielony, później brunatny; jadalny do- piero po silnym przemarznięciu. Występowanie: Nieszpułka pochodzi z Europy Południowo-Wschodniej i w stanie dzikim jest dość pospolita przede wszystkim w obszarze czarnomorskim. W pozostałej części Europy drzewo to jest dziś jeszcze chętnie sadzone z powodu osobliwych owoców. Okres kwitnienia: Maj. Uwagi ogólne: Łacińska nazwa (germanica = niemiecka) tego gatunku, dawniej traktowa- nego jako „dziki owoc", jest całkowicie nie- trafna i wprowadzająca w błąd, ponieważ w rzeczywistości jest to drzewo wschodnio- europejskie i zachodnioazjatyckie. Ze względu na interesujący kształt owocu na- leżałoby właściwie częściej uwzględniać nie- szpułkę przy doborze gatunków roślin drze- wiastych w parkach i ogrodach. 172 Różowate i W JP^ ">¦. *ilii Jarząb pospolity, |arzębina (Sorbus aucuparia g Różowate Wygląd: Drzewo liściaste zrzucające liście na zimę, osiąga od 5 do 15, a niekiedy do 20 m wysokości. Korona dość nieregularnie zbudo- wana i zwykle luźna, okrągtawa lub owalna, rzadziej okrągtawo sklepiona lub gęsta. Pień dobrze widoczny aż do górnej strefy ko- rony. Gałęzie odstające lub skierowane ukoś- nie w górę. Kora na młodych okazach szaro-srebrzysta, później coraz bardziej matowo szara, delikat- nie spękana lub z deseniem listewek, Pędy szaro-purpurowe, początkowo delikatnie owło- sione, później nagie. Pączki dość duże (około 15 mm długości), wąskostożkowate lub jajo- wate, z lekko zagiętym wierzchołkiem, ściśle przylegające do pędu i gęsto owłosione. Liście nieparzystopierzaste, u nasady niesy- metryczne, skrętoległe mają około 20 cm dłu- gości i 8-11 cm szerokości. Zbudowane z 9-17 listków o wielkości mniej więcej 6x2 cm, ostro piłkowanych. W pierwszej fazie listnienia mają barwę początkowo jeszcze szaro-srebrzystą i są owłosione, po rozwinięciu prawie nagie, podłużno-owalne, u nasady zaokrąglone i tam całobrzegie; na wierzchu matowe, zielone lub żywozielone, od spodu - jasnozielone. Młode liście przy rozcieraniu wydzielają wyraźnie zapach marcepana. Kwiaty o szerokości około 1 cm są kremowo- białe, licznie zebrane w płasko rozpostarte podbaldachy. Owoce jabtkowate o grubości 6-8 mm, w po- rze owocowania przybierają jasnoczerwoną barwę. Są jadalne, ale gorzkie - mogą być przerabiane na marmoladę. Siedlisko: Drzewo wybitnie światłolubne, dob- rze rośnie na suchych lub umiarkowanie wil- gotnych glebach gliniastych, kamienistych oraz piaszczystych. Gatunek pionierski. Występowanie: Występuje pospolicie wszę- dzie w Europie na niżu i w górach prawie do wysokości 2000 m n.p.m. Chętnie sadzony jako drzewo ozdobne w parkach i wzdłuż ulic. Ga- tunek wielopostaciowy. Okres kwitnienia: Od czerwca do lipca. Uwagi ogólne: Jarzębina występuje w licznych postaciach różniących się między innymi bar- wą i wielkością owoców, zawsze chętnie zja- danych przez ptaki. 174 J 175 Jarząb domowy (Sorbus domestica i.) Różowate Wygląd: Drzewo liściaste zrzucające liście na zimę, o wysokości 15-20 metrów. Korona w zarysie okrągtawa, zwykle silnie sklepiona, z licznymi gałęziami przeważnie odstającymi poziomo albo lekko wzniesionymi w górę. Kora, podobnie jak na starych gruszach, z li- cznymi, delikatnymi spękaniami, podzielona na małe prostokątne płytki. Pędy początkowo jedwabisto owłosione, różnej odmiennej bar- wy na wierzchu i od spodu. Pączki zimowe jasnozielone, nieco lepkie i błyszczące, po- dłużnie owalne mają około 1 cm długości. Liście skrętoległe, nieparzystopierzaste, z kil- kunastoma (od 13 do 21) listkami, mają łącznie 12-25 cm długości i do 10 cm szerokości. Listki o długości 3-5 cm są podłużne, eliptycz- ne lub w zarysie owalne, ostro piłkowane po- jedynczo lub niewyraźnie podwójnie, do jed- nej trzeciej długości listka prawie całobrzegie, u nasady zaokrąglone; na wierzchu ciemno- lub żywożółtawozielone i prawie nagie, od spodu - jaśniejsze i lekko owłosione. Kwiaty zebrane w stożkowate podbaldachy o szerokości 6-10 centymetrów. Pojedyncze kwiaty czysto białe lub kremowobiałe, o szero- kości około 15 mm, na szypułkach. Owoc jablkowaty dość duży (2-3 cm długości), kształtem przypomina gruszkę albo jest jajo- wato-podłużny, a niekiedy okrągławy - kształ- tu jabłka, zielonkawy albo czerwonobrunatna- wy, na stronie wystawionej na słońce zwykle bardziej zaczerwieniony. Siedlisko: W stanie naturalnym jarząb domo- wy preferuje umiarkowanie suche, najczęściej dość ciepłe, kamieniste siedliska w żyznych i suchych lasach dębowych. Występowanie: Szeroko rozpowszechniony przede wszystkim w Europie Południowej i Af- ryce Północnej. Ze względu na jadalne owoce często uprawiany, głównie w tych samych re- jonach co winorośl. Okres kwitnienia: Od maja do czerwca. Uwagi ogólne: Owoce jarząbu domowowego niesłusznie poszły w zapomnienie. Także z powodu swego dekoracyjnego wyglądu, zwłaszcza w porze owocowania, drzewo to powinno znów powrócić do sadów. 176 Przekrój podłużny owocu 177 Jarząb brekinia (brzęk) (Sorbus torminaiis m crantz.) Różowati Wygląd: Drzewo liściaste zrzucające liście na zimę, o wysokości od 5 do 10 metrów, wyjąt- kowo osiągające wysokość powyżej 20 met- rów. Korona przeważnie dość szeroka z bar- dzo rozłożystymi konarami, albo kulisto skle- piona, zwykle jednak dość luźna z daleko roz- stawionymi gałęziami. Kora na młodych okazach gładka, później bru- natnoszara i delikatnie popękana lub podzie- lona na małe powierzchnie. Pędy dość silne, błyszcząco brunatnawopurpurowe lub jedno- licie brunatne. Pączki bardzo zwarte i kuliste, błyszczące, zielone, siedzące, o grubości 5 milimetrów. Liście pojedyncze, nie podzielone pierzasto, o długości 6-10 cm i prawie takiej samej sze- rokości. W zarysie szerokie, owalne i podob- nie jak u klonu podzielone na 6-10 szerszych lub węższych trójkątnych klap, których brzegi są dodatkowo ostro piłkowane, a wszystkie wierzchołki skierowane ku przodowi. Górna strona liścia ciemnozielona, u świeżo rozwi- niętych liści jeszcze delikatnie owłosiona - później naga; dolna strona początkowo tak samo jedwabisto owłosiona, stopniowo łysie- je. Ogonki liściowe długości 2-5 cm, żółtawe. Liście w sumie dość mocne, jesienią przebar- wiają się na jaskrawy czerwony kolor. Kwiaty zebrane w silnie sklepione, prawie głó- wkowate wiechy. Poszczególne kwiaty mają 12-15 mm szerokości i są białawe lub kremo- we, z żółtymi pylnikami. Owoce jablkowate o grubości około 15 mm, prawie kuliste, upstrzone korkowymi brodaw- kami, jasnobrunatnawe, matowe lub lekko bły- szczące. Siedlisko: Brzęk rośnie dziko na umiarkowa- nie ciepłych, suchych, luźnych glebach w na- skalnych zaroślach ciepłolubnych lub w su- chych świetlistych dąbrowach, a także w na- wapiennych lasach bukowych; od niżu po śre- dnio wysokie góry, do około 900 m n.p.m. Występowanie: W Europie Południowej szero- ko rozpowszechniony w suchych dąbrowach ciepłolubnych z dębem omszonym. Dalej na północy miejscami stosowany jako drzewo do obsadzania ulic i alei. Okres kwitnienia: Od maja do czerwca. Uwagi ogólne: Owoce brzęku są mniej inten- sywnie ubarwione niż u jego najbliższych kre wniaków. Można je jeść na surowo, jednak z względu na zawartość kwasu parasorbinowe go nie powinno się spożywać ich w zbyt di źych ilościach. Brzęk jest jednym z niewiel gatunków w obrębie bardzo obszernego rc dzaju Sorbus, który zdaje się nie mieć skłor ności do tworzenia mieszańców. U wszystkie innych przedstawionych tu gatunków istniej mnóstwo częściowo dziedzicznie utrwalonyci mieszańców, które z kolei dały początek ra som geograficznym i w ten sposób wytworzył bardzo niejednolity kompleks form, które roz różniąc potrafią już tylko specjaliści. 178 Jarząb mączny (Sorbus aria m crantzJ Różowate Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, dorasta 6-12 m, z bardzo szeroką, płasko skle- pioną koroną zbudowaną dość nieregularnie. Pień dość prosty, z gałęziami nie pogiętymi, skierowanymi promieniście w górę. Gałęzie bardzo luźne i nieregularnie ułożone. Kora u młodszych i starszych drzew dość gła- dka, szaro-srebrzysta lub matowoszara, z wie- kiem jednak coraz bardziej spękana albo nie- co ztuszczona. Pędy mocne, początkowo deli- katnie, jedwabisto owłosione, z wierzchu cie- mniejsze niż od spodu. Pączki dość duże - około 2 cm długości - jajowate, tylko na szczycie owłosione, zielonkawe. Liście nie podzielone, o długości 6-12 cm i szerokości 5-7 cm, podłużno-owalne, u nasa- dy klinowate lub zaokrąglone, bardzo nieregu- larnie piłkowane, nierówno podwójnie piłko- wane albo prawie wrębne. W czasie listnienia na wierzchu jedwabisto owłosione, lecz póź- niej nagie i intensywnie zielone; pod spodem zawsze pokryte gęstym, białym kutnerem. Kwiaty w luźnych, do 8 cm szerokich, płasko sklepionych podbaldachach. Poszczególne kwiaty o szerokości około 15 mm, rosną na szypułkach, są czysto białe lub lekko kremo- we. Owoce jablkowate 10-15 mm długości, jajo- wato-kuliste, zwykle zabarwione jasnoczerwo- no. Siedlisko: Jarząb mączny jest światlubną roś- liną drzewiastą, znoszącą jednak półcień. Do- brze rośnie na glebach umiarkowanie suchych i dość ciepłych. Występowanie: Dziko rośnie wszędzie w za- chodniej Europie; można go spotkać w słone- cznych lasach i zaroślach. Tworzy bardzo licz- ne formy. Z powodu filcowato-wełnistego owłosienia liści (chwytają pył!) często bywa sadzony w miastach wzdłuż ulic lub przy szla- kach komunikacyjnych. Okres kwitnienia: Od maja do czerwca. Uwagi ogólne: Małe jabłkowate owoce jarząbu mącznego prawie nie są zbierane wczesną jesienią przez ptaki i wiewiórki - niewątpliwie z powodu jaskrawoczerwonej barwy. Pozosta- ją dlatego do późna na drzewie i często moż- na je zobaczyć nawet w zimie. Po pierwszych nocnych przymrozkach barwa zmienia się sto- pniowo na coraz ciemniejszą i w końcu prze- chodzi w lśniącą ciemną czerwień. Dopiero wtedy jabłuszka są zjadane przez różne ptaki wędrowne lub budzące się z zimowego snu wiewiórki. Pod względem ekologicznym takie rośliny drzewiaste tworzą grupę niezwykle ważną dla zimowego odżywiania mniejszych kręgowców. Owoce jarząbu mączystego są w stanie surowym lekko trujące z powodu zawartości kwasu parasorbinowego. Dawniej w okresach biedy zbierano je, suszono i prze- rabiano na mąkę (stąd nazwa!), której używa- no jako dodatku przy pieczeniu chleba. Przy ogrzewaniu kwas parasorbinowy w znacznym stopniu rozkłada się, dzięki czemu owoce mo- gą być w niewielkich ilościach spożywane. 180 _ Jarząb Szwedzki (Sorbus intermedia (ehrh.) persJ Różowate Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, osiągające średnio 12-15 m wysokości, często jednak występujące w postaci krzewu. Korona dość gęsto zwarta, w zarysie okrągławo-kulis- ta, niekiedy nawet szersza, niż wyższa, ale zawsze zbudowana dość regularnie. Pień stosunkowo krótki, z gęstymi gałęziami aż do dołu. Gałęzie często rozwidlone i przeważnie wzno- szące się stromo, rzadko wyprostowane albo zwisające. Kora również na starszych drzewach gładka i tylko w niewielu miejscach przerwana poje- dynczymi, szerokimi, łuszczącymi się spęka- niami, szara albo ciemnoszaro-purpurowa. Młode pędy filcowato-wełnisto owłosione, pod jesień jednak stają się gładsze i coraz bar- dziej nagie, początkowo szaroróżowe, później ciemnieją. Pączki około &-8 mm długości, owłosione, ciemnobrunatnawe. Liście skrętoległe, dość cienkie, o długości 6-12 cm, u nasady szerokoklinowate do za- okrąglonych, w zarysie podłużne, owalne do szerokoowalnych, z przodu tępe lub tylko nie- znacznie zaostrzone. Przednia część niewyra- źnie wrębna, ku nasadzie - często pierzasto- klapowane, z wierzchołkiem nieregularnie pił- kowanym. Na wierzchu w porze listnienia bły- szczące i ciemnozielone, od spodu - trwale szare, filcowate. Kwiaty w płaskich, rozłożystych podbalda- chach, osiągających po rozkwitnięciu około 10 cm szerokości. Poszczególne kwiaty o szero- kości 1-2 cm mają po pięć czysto białych lub 182 kremowych, okrągłych płatków korony i liczne, zwykle różowe pręciki. Owoce jablkowate, okrągławo-owalne, w cza- sie dojrzewania (od sierpnia) stopniowo prze- barwiają się z zielonych na szkarłatnoczer- wone, błyszczące, o długości około 1 cm i pra- wie takiej samej szerokości, a niekiedy nawet jeszcze większe. Występowanie: Jarząb szwedzki został odkry- ty i występuje dziko w południowej Skandyna- wii, na Nizinie Północnoniemieckiej, a w Pol- sce na pobrzeżach. Z powodu dekoracyjnego wyglądu i powszechnie znanej odporności na I miejskie zanieczyszczenia gazowe stosowany jest coraz częściej do obsadzania ulic, placów i innych szlaków komunikacyjnych. Okres kwitnienia: Maj. Uwagi ogólne: Jarząb szwedzki jest samorzut- nie powstałym i dziedzicznie utrwalonym mie- szańcem jarzębiny (Sorbus aucuparia; str. I 174) z jarząbem mącznym (Sorbus aria). Przy dokładnej obserwacji okazuje się, że właśnie cechy liści są pośrednie między obydwoma gatunkami rodzicielskimi. Od jarząbu mącz- nego pochodzi filcowato-wetniste owłosienie i zarys liścia, od jarzębiny - jeszcze rozpo- znawalna tendencja do pierzastości liścia. Su- I rowe owoce są lekko trujące, po ogrzaniu I jednak jadalne. Silnie wyrażona skłonność do tworzenia mie- szańców jest bardzo typową cechą u wielu gatunków bogatego w formy rodzaju Sorbus. Konsekwencją tego jest tworzenie się coraz to nowych form, częściowo związanych z po-1 wstawaniem odmian geograficznych, co bar- dzo utrudnia opracowanie systematyczne. Gatunek pokrewny: Podobny z wyglądu jest górski jarząb Sorbus mougeotii, którego liście I dochodzą do 10 cm długości i, w przeciwieńst- I wie do jarząbu szwedzkiego, są regularnie I wrębne. Brzegi są wcięte obustronnie najwy- żej do 1/8 szerokości blaszki. Przypuszczalnie I jest to mieszaniec powstały z jarzębiny. Roz- i powszechniony w Alpach i Pirenejach. Prawie I nigdzie nie sadzony. Owoce wielu gatunków jarząbów, w porze doj- I rzewania są jaskrawoczerwone i dlatego nie- I chętnie zjadane przez ptaki lub drobne ssaki I roślinożerne. ^ Różowate 183 Jabłoń dzika (Malus sylvestris Miller^ Różowa Wygląd: Krzew lub mniejsze drzewo mające 5-10 m wysokości, z bardzo gęstą koroną o licznych silnie rozgałęzionych konarach na niskim, często pogiętym i pokręconym pniu. Gałęzie często z licznymi cierniami. Kora brunatna lub szarobrunatna, przeważnie już na młodszych drzewach silnie spękana i łuszcząca się. Liście skrętoległe, w zarysie okrągławe lub raczej podłużno-eliptyczne mają 4-10 cm dłu- gości i do 5 cm szerokości, są u nasady szero- ko zaokrąglone albo klinowato zwężone, z przodu wąsko zaostrzone, na brzegu kar- bowane lub drobno piłkowane. Wierzch liści jest matowy i zielonkawy, spód jaśniejszy i przeważnie nagi lub tylko słabo owłosiony (w odróżnieniu od uprawnych odmian jabłoni). Ogonki liściowe o długości 2-3 centymetrów. Kwiaty szerokości 3-4 cm są czysto białe lub nieco czerwonawo nabiegłe, szczególnie stronie zewnętrznej. Zalążnie u nasady zrc nięte między sobą. Owoce jabłkowate małe, kuliste, mają tyl 2-4 cm grubości, są zielonożółte i często cze wonawo nabiegłe. Siedlisko: Na glebach głębokich, zwykle w gotnych i żyznych. Występowanie: W stanie dzikim występu wszędzie w Europie, ale nigdzie nie jest ba dzo częsta ani nie tworzy drzewostanóv Przeważnie trudna do odróżnienia od zdziczć łych jabłoni uprawnych, Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Uwagi ogólne: Dzikie jabłka były spożywam już w czasach kultury budowli na palach, cze go dowodzą archeologiczne znaleziska pes tek. Jabłoń dzika jest przodkiem wielu ras jabłoni, uprawianych w różnych odmianach Licznym odmianom handlowym, które dawnie były znane i lubiane, dzisiaj grozi prawie zu- pełne wyginięcie. Zastępują je nowe nisko- pienne, wysokopienne odmiany. Stare odmia- ny spotkać jeszcze można tu i ówdzie w sta- rych sadach i chłopskich ogrodach. Gatunki pokrewne: Jabłoń chińska (Malus spectabilisj ma kwiaty różowe, kuliste i często nawet pełne. Sadzona bywa przeważnie jako krzew ozdobny w przy- domowych ogródkach, na skwerach i zieleń- cach. Jabłoń kwiecista zwana też japońską (Malus floribunda) iwaca uwagę swoimi kwiatami - na zewnątrz silnie zabarwionymi na czerwono, a wewnątrz prawie białymi. Na- leży ona poza tym do najobficiej kwitnących jabłoni ozdobnych. Jej małe jabłuszka mają zaledwie wielkość czereśni i są niejadalne. Jabłoń purpurowa (Malus x purpurea( powsta- ła ze skrzyżowania różnych jabłoni ozdobnych i ma piękne, ciemnopurpurowe kwiaty. Spora- dycznie spotkać ją można w ogrodach i kolek- cjach ozdobnych, Dokładne oznaczenie gatun- ku u jabłoni ozdobnych jest bardzo trudne z powodu wielkiej obfitości znajdujących się w uprawie gatunków dodatkowo jeszcze spo- tęgowanej przez krzyżówki odmian handlo- wych. Nasz opis ograniczyliśmy do niewielu, zaledwie, najczęściej spotykanych form. 184 185 Grusza pospolita (Pyrus pyraster burgsd.,/ Różowate Wygląd: Przeważnie mniejsze drzewo o wyso- kości 5-15 m, niekiedy dorastające do 20 met- rów. Korona także u starszych drzew stożko- wata i wydłużona, rzadziej okrągławo sklepio- na lub szeroka i rozłożysta. Pień zwykle nieco skrzywiony lub pochylony. Gałęzie stromo wzniesione albo szeroko od- stające, dość krótkie i obficie rozgałęzione. Kora ciemnobrunatno-czarniawa, delikatnie spękana łuszczy się wzdłuż i w poprzek. Pędy tylko z początku owłosione, później całkiem nagie i brunatnawe. Podłużne pączki mają około 5 mm długości i są brunatnawe. Starsze gałęzie przeważnie opatrzone krótkopędami przekształconymi w ciernie. Liście tylko na krótkopędach, dość cienkie, okrągławo-eliptyczne mają 3-7 cm długości i często są prawie tak samo szerokie. U nasa- 186 dy zaokrąglone albo sercowate, ząbkowane lub bardzo delikatnie piłkowane, z przodu kró- tko zaostrzone, na wierzchu lekko błyszczące, zywozielone. Ogonki liściowe mają długość 2-5 centymetrów. Kwiaty rozwijają się równocześnie z listnie- niem i są zebrane w wielokwiatowe wierzcho- łki na krótkopędach. Pojedyncze kwiaty o sze- rokości do 4 cm mają czysto białe płatki koro- ny i bladozielone działki kielicha. Zalążnie nie są zrośnięte. Owoc mniej więcej długości 2-3 cm i takiej samej grubości, dzbankowaty lub kulisty, bru- natnawożółty i brodawkowaty z powodu prze- tchlinek. Siedlisko: Grusza pospolita lubi siedliska żyz- ne, przemywno-świeże, zdecydowanie ciepłe latem. Występowanie: Gatunek spotykany tylko poje- dynczo w zaroślach lub świetlistych, ciepłych lasach liściastych, miejscami sadzony. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Uwagi ogólne: Dzika grusza jest jedną z form wyjściowych wielu odmian uprawnych, hodo- wanych w sadach. Były one znane i lubiane już w starożytności, a powstały z krzyżowania różnych dzikich gatunków, pochodzących z Bliskiego Wschodu. W sumie zarówno ze- staw odmian, jak pochodzenie od poszczegól- nych gatunków, są bardzo niejasne. Zdziczałe odmiany uprawne, podobnie jak u jabłoni, przyjmują już wkrótce cechy roślin wyjścio- wych tak, że nie zawsze można je odróżnić od rodzimej dzikiej gruszy. Grusza ta nazywana bywa również „gruszą drewnianą" - nazwa ta pochodzi od bardzo twardego miąższu owo- ców. Owoce nieco kruszeją dopiero bardzo późną jesienią (przeważnie po nadejściu mro- zów) i wabią wtedy ptasich smakoszy. W kla- sycznej łacinie grusza nazywa się pirus. Lin- neusz wybrał jednak inną, obecnie przyjętą pisownię. 187 Migdałowiec pospolity (Prunus dulcis d.a.webbJ Różowate Wygląd: Małe drzewo zrzucające liście na zi- mę, o wysokości 4-8 metrów. Korona dość luźna, ze stosunkowo nielicznymi, skośnie wzniesionymi, prostymi gałęziami, które roz- dzielają się widlasto pod dużym kątem. Kora brunatnawoszara lub ciemnobru- natno-czarna, głęboko bruzdowana, popękana i podzielona na mniejsze i większe płytki. Pędy dość proste i gładkie, później (przynaj- mniej u roślin dzikich) często opatrzone krót- kopędami, przekształconymi w ciernie. Liście przynajmniej dwa razy tak długie, jak szerokie mają 4-12 cm długości, są podłużne, owalne lub lancetowate, z długim, smukłym wierzchołkiem. Na brzegach bardzo delikatnie ząbkowane lub piłkowane, u nasady lub w ca- łej dolnej połowie liścia - z charakterystycz- nym fałdem podłużnym w kształcie litery V, poza tym gładkie i nieowłosione. /O/a/yukazują się na długo przed listnieniem, pojedynczo lub po dwa na dość krótkich szy- pułkach. Są dość duże - w pełni rozwinięte mają 3-5 cm szerokości. Płatki korony rzadko są czysto białe, przeważnie intensywnie różo- woczerwonawe. Działki kielicha prawie tak długie, jak płatki korony. Pestkowiec mniej więcej o długości 3-4 cm, jest podłużnie jajowaty, dość suchy, gęsto owłosiony i zielonkawy. Występowanie: Pierwotnie tylko na Bliskim Wschodzie, jednak wszędzie w obszarze śród- ziemnomorskim od dawna uprawiany. Okres kwitnienia: Od lutego do kwietnia. Gatunki podobne: Prunus subhirtelia ma kwiaty w pęczkach, z głęboko wyciętymi płatkami korony. Chętnie bywa sadzona w licznych odmianach jako drzewo ozdobne. Podobna do niej jest wiśnia tybetańska (Prunus serrula), lecz ma gładką jak lustro, błyszczącą, mahoniowo-brunatną korę, która odpada wąskimi poprzecznymi pa- smami. U wiśni yedoeńskiej (Prunus x yedoen- sis) pędy są początkowo owłosione; żywozie- lone liście są również owłosione przy nerwach i ogonku liściowym. Jesienne ubarwienie zło- tożółte i ceglastoczerwone, a kwiaty różowe lub czysto białe. Często sadzona w parkach i ogrodach jako drzewo ozdobne, wysoko ce- nione z powodu wczesnej pory kwitnienia. 188 Owoce 189 Czereśnia (Prunus avium l.) Różowate Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, osiągające wysokość około 30 metrów. Koro- na bardzo regularna stożkowata, u młodszych drzew zakończona smukłym wierzchołkiem, u starszych okazów bardziej kolumnowa, ale zawsze dość równomiernie sklepiona. Płoń częsta bardzo gruby. Kora czerwonawo-brunatnoszara, lekko błysz- cząca, odziela się wąskimi lub szerszymi po- przecznymi wstęgami, z wyraźnie poprzecz- nym deseniem przetchlinek. Pędy mocne, czerwonawo-brunatne, gładkie. Pączki jajowa- te, zaostrzone, błyszczące czerwonobrunatne, przylegające. Liście skrętoległe, odwrotnie jajowate do po- dłużnych, owalnych, z wysmukłym, jakby na- sadzonym wierzchołkiem. Mają 7—15 cm dłu- 190 gości i 4-8 cm szerokości, nieregularnie pił- kowane brzegi z ząbkami skierowanymi ku przodowi. Na wierzchu gładkie i ciemnozielo- ne, od spodu jaśniejsze i lekko błyszczące, w pachwinach z małymi pęczkami włosków większych nerwów . Ogonki liściowe o długo- ści 2-4 cm, tuż poniżej blaszki opatrzone są wyraźnymi, zwykle czerwono zabarwionymi gruczołami miodnikowymi. Kwiaty na długich szypułkach, zebrane po kil- ka w podbaldachach, rozwijają się na krótko przed listnieniem. Pestkowce kuliste, ciemnoczerwone, rzadko także żółtawe. Siedlisko: Czereśnia lubi gleby głębokie, świe- że i żyzne. Występowanie: W Europie szeroko rozpowsze- chniona w zaroślach, lasach i mieszanych za- krzewieniach. Niełatwa do odróżnienia od zdziczałych czereśni ogrodowych. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Uwagi ogólne: Dzika czereśnia jest formą wyj- ściową uprawianej w licznych odmianach sło- dkiej czereśni. Odmiany wywodzące się od dzikiej, „ptasiej" czereśni, można podzielić na dwa kręgi form. Czereśnie właściwe (Prunus avium var. duracina) mają bardzo duże, za- zwyczaj czarne lub czerwone owoce, z jędr- nym miąższem. Z tej grupy są znane tylko nieliczne jasne odmiany. Trześnie (Prunus avium var. Juliana) obejmują odmiany z mięk- kim, bardzo soczystym miąższem owocu o ciemnym czarno-czerwonym albo jasnoczer- wono-żółtawym zabarwieniu. Gatunki pokrewne: Wiśnia sachalińska (Prunus sargentiij ma bły- szczącą purpurowobrunatną korę z poprzecz- nymi szeregami przetchlinek. Kwiaty są różo- woczerwonawe. Często sadzona w parkach i ogrodach jako drzewo ozdobne. Jeszcze czę- ściej, ze względu na urodę kwiatów, jest sto- sowana japońska wiśnia piłkowana (Prunus serrulata). U tego drzewa liście są wąskoowal- ne, a kwiaty zebrane w bardzo liczne, kiś- ciowate podbaldachy. Owoce dzikiej czereśni mogą mieć rozliczne zastosowania, przeważ- nie jednak nie jest łatwo doczekać się doj- rzałych owoców - uprzedzając w zbiorze czuj- ne ptaki. Wiśnia pospolita (Prunus cerasus l.) Różowate Wygląd: Mniejsze drzewo lub rozrośnięty krzew osiągający do 6-8 m wysokości, z bar- dzo szeroką, luźną, nieco nieregularnie wy- kształconą koroną na niskim pniu, który tuż nad ziemią dzieli się na liczne gałęzie, mniej więcej jednakowej grubości. Kora brunatnoczerwonawa, nieco błyszcząca. Pędy gładkie, nagie, dość cienkie i szeroko odstające, często zwisające. Liście o długości 3-8 cm i szerokości 2-5 cm, są jajowate lub eliptyczne, z nieznacznie tylko oddzielonym wierzchołkiem, u nasady klino- wato zwężone, na brzegach delikatnie piłko- wane lub ząbkowane. W dotyku nieco skórzas- te, na wierzchu błyszczące i gładkie, pod spo- dem jaśniejsze i tylko na nerwach lekko owło- sione. Ogonek liściowy o długości 1-3 cm, z zaznaczonymi gruczołami miodnikowymi. Kwiaty rozwijają się równocześnie z listnie- niem. Poszczególne kwiaty na dwu- lub cztero centymetrowych szypułkach, zebrane są po dwa do sześciu w luźne podbaldachy. Płatki korony czysto białe, prawie okrągłe (do 1,5 cm długości), a działki kielicha purpurowo-zielon- kawe. Owoc-pestkowiec (około 15 mm grubości), jest okrągławy, gładki, jaskrawoczerwonej barwy. Występowanie: Pierwotnie tylko w południo- wo-wschodniej Azji, w Europie uprawiana w wielu odmianach i miejscami zdziczała. Ja- ko roślina ozdobna jest w porównaniu z in- nymi przedstawicielami tego samego rodzaju mało atrakcyjna i dlatego prawie nie bywa sadzona w parkach i ogrodach. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Uwagi ogólne: Wiśnie są uprawiane od dawna. Dokładna historia ich rozpowszechniania się w obszarze śródziemnomorskim i w bardziej północnych rejonach Europy daje się tylko częściowo odtworzyć na podstawie znalezisk archeologicznych. Regionalnie uprawiane były i są bardzo różne odmiany. Do najbardziej znanych należy wiśnia czarna (Prunus cera- sus var. austera), niewielkie drzewo wysoko- ści 5-9 m, z małymi, czarno-czerwonymi owo- cami, zawierającymi silnie farbujący sok i kuli- ste pestki. Szkliwki (Prunus cerasus var. cap- roniana) są nieco wyższe, mają jaśniejsze pestkowce z nie farbującym sokiem i nieco podłużnymi pestkami. Bardzo starą odmianą jest wiśnia krzewiasta (Prunus cerasus var. frutescens), którą dziś spotyka się już tylko w ogródkach albo w górach. Owoce mają jajo- wate pestki i są dość jasno zabarwione. Na wspomnienie zasługuje jeszcze wiśnia kwaś- na (Prunus cerasus var. marasca), która ma bardzo małe kwiatostany oraz małe czar- no-czerwone, gorzkie owoce, z których spo- rządza się słynny likier maraschino. Spokrew- niona z dotychczas omówionymi wiśniami jest wiśnia wonna (Prunus maha/eb), występująca w ciepłych zaroślach naskalnych. Małe białe kwiaty są zebrane w podbaldachy i umiesz- czone na szypułkach. Zarówno czarne owoce, jak i pestki są wyraźnie podłużne. Gatunek ten uważany jest za wskaźnik klimatu korzystne- go, dla uprawy winorośli. 192 193 Czeremcha zwyczajna (Prunus padus g Wygląd: Drzewo liściaste zrzucające liście na zimę (rzadko krzew), osiągające 10 do 17 m wysokości, ze stożkowatą, dość smukłą koro- ną, która z czasem staje się coraz bardziej kolumnowa i sklepiona. Pień przeważnie dość prosty i smukły. Gałęzie wznoszą się łukowato, nie są masyw- ne, za to z licznymi bocznymi, luźno rozsta- wionymi gałązkami. Kora gładka, bardzo ciemna - brunatnoszara lub prawie czarna - przy rozcieraniu wydziela dość nieprzyjemny zapach. Pędy również gła- dkie, błyszczące i brunatne, pączki bardzo smukłe i spiczaste, przylegające do gałązek. Liście skrętoległe, odwrotnie jajowate, elipty- czne lub podłużne, z krótkim ale smukłym wierzchołkiem, u nasady zwykle okrągławe, czasem sercowato wcięte, o długości 5-9 cm i szerokości 3-7 cm, na brzegach delikatnie piłkowane, z wierzchu matowe i ciemnozielo- ne, a od spodu jaśniejsze. Ogonki liściowe długości około 2 cm, mają jeden lub dwa zielonkawe gruczoły miodnikowe. Kwiaty, w przeciwieństwie do innych przed- stawicieli rodzaju Prunus, skupione są zwykle po 20-40 w wiszących lub łukowato opadają- cych gronach o długości 7-12 centymetrów. Poszczególne kwiaty mają około 1,8 cm szero- kości. Płatki korony są czysto białe, na brze- gach delikatnie ząbkowane. Owoce-pestkowce kuliste lub nieco podłużne, o grubości około 7 mm, są czarne, trochę błyszczące, o lekko gorzkim smaku. Siedlisko: Występuje szczególnie chętnie na głębokich, bardzo żyznych i dobrze nawod- nionych glebach. Występowanie: W Europie i Azji Mniejszej sze- roko rozpowszechniona w lasach łęgowych i innych zbiornikach liściastych. Coraz częś- ciej także sadzona jako roślina ozdobna lub jako drzewo uliczne. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Gatunek pokrewny: Pochodząca z Ameryki Północnej czeremcha amerykańska (Prunus serotina) ma błyszczące, ciemnozielone, nie- co skórzaste liście i kwitnie dopiero na przeło- mie maja i czerwca. Często sadzona jako drzewo ozdobne. Małe, lekko błyszczące pest- kowce mają niewiele miąższu owocowego. 194 Różowate Wfrtff * --i^j 195 riL. Śliwa domowa (Prunus domestica l.) Różowate Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, o wysokości przeważnie 10-15 m, z nieregula- rną, sklepioną, często jednak dość luźną koro- ną na prostym, smukłym pniu. Większe gałęzie dość proste i daleko odstają- ce. Pędy i młodsze gałązki tylko z początku trochę owłosione, poza tym gładkie, brunatno- czerwone, sporadycznie - z krótkopędami, przekształconymi w ciernie. Kora początkowo gładka, później wzdłuż i w poprzek podzielona bruzdami, ciemna, brunatnoszara. Liście skrętoległe lub w pęczkach na krótko- pędach, o długości 3-8 cm i szerokości 2- -5 cm, odwrotnie jajowate lub eliptyczne, dość cienkie, na brzegach delikatnie karbowane lub piłkowane. Tuż po rozwinięciu są z obu stron delikatnie owłosione, później już tylko od spo- du krótko owłosione albo matowo aksamitne. U nasady zaokrąglone albo klinowato zwężo- ne, z przodu krótko lub niewyraźnie zaost- rzone. Ogonek liściowy około 15 mm długości. Kwiaty są zazwyczaj zebrane po dwa-trzy na krótkich szypułkach i rozwijają się równocześ- nie z listnieniem lub na krótko przedtem. Kwiaty mają 1,5-4,0 cm szerokości. Płatki ko- rony są białe, z w przodu nieregularne lub delikatnie ząbkowane. Owoce-pestkowce kulisto-podłużne, o długości 2-7 cm, w stanie dojrzałym różnie zabarwione zależnie od odmiany. Występowanie: Pochodzenie śliwy nie jest do- kładnie znane. Prawdopodobnie gatunek po- wstały w wyniku licznych krzyżówek. Od daw- na śliwa jest uprawiana i do dzisiaj wyhodo- wano bardzo liczne odmiany. Zdarza się, że zdziczała rośnie w lasach. Okres kwitnienia: Od marca do kwietnia. Gatunki pokrewne: Śliwa tarnina (Prunus spinosaj jest przypusz- czalnie blisko spokrewniona z omawianym ga- tunkiem. To małe drzewo lub (częściej) krzew o wysokości około 6-8 metrów ma szeroko rozpostarte gałęzie, gęsto obsadzone ciernia- mi, powstałymi z krótkopędów. Kwiaty rozwi- jają się wczesną wiosną, przed listnieniem. Bardzo częsta w zakrzewieniach śródpolnych. Niebiesko oszronione owoce tarniny mogą być zbierane po pierwszym silnym przymrozku. 196 197 Brzoskwinia właściwa (Prunus persica n *\t^- >> fe^SI f wm 243 Eukaliptus kulkowaty (Eucaiyptus globulus lasill.; Mirtowate Wygląd: wiecznie zielone drzewo liściaste o wysokości około 45 m, miejscami (i w ob- szarze pochodzenia) jeszcze wyższe - do oko- ło 65 metrów. Korona dość luźna (dlatego daje mało cienia), bardzo wysoko podniesiona i wąskostożkowata, u starszych okazów także podzielona na wiele części. Pień prosty, przeważnie dopiero na większej wysokości rozwidlony, w przekroju kolisty, niekiedy dość gruby. Kora oddziela się długimi pasmami, biegnący- mi spiralnie wokół pnia i po złuszczeniu się pozostawia białawe lub różnobarwne ślady. Gałęzie tylko u młodszych drzew odstające lub wznoszące się, u starszych okazów prze- ważnie stromo wzniesione. Pędy dość cienkie, w przekroju nieco kanciaste i niekiedy lekko oskrzydlone. Liście jak u wszystkich gatunków z rodzaju Eucaiyptus, mają dwie różne postaci. Liście młodociane mają 10-15 cm długości, są na- przeciwległe, częściowo obejmujące łodygę, odstające prosto, niebieskawo-białe po obu stronach, a w zarysie podłużno-eliptyczne. Liś- cie wieku dojrzałego mają 10-30 cm długości i do 4 cm szerokości, są skrętoległe i zwisają- ce, krotkoogonkowe, bardzo wąskie i lekko, sierpowato zgięte, z przodu spiczaste, u nasa- dy klinowato zwężone, skórzaste, po obu stro- nach ciemnozielone i nieco błyszczące. Kwiaty występują pojedynczo w pachwinach liści „dojrzałych", przykryte grubym, nieregu- larnym wieczkiem. Owoc jest stożkowaty, czworokanciasty, ciem- noszaro-czarny i oszroniony. Występowanie: Pierwotnie rósł tylko w Austra- lii. Później był też sadzony na wielką skalę (przede wszystkim w obszarze śródziemno- morskim) na osuszanych terenach wilgotnych; oprócz tego często stosowany jako drzewo parkowe lub uliczne. Szczególnie okazałe eg- zemplarze znajdują się (poza obszarem śród- ziemnomorskim) w Irlandii. Okres kwitnienia: Od czerwca do listopada. Uwagi ogólne: Eukaliptus kulkowaty jest zde- cydowanie najczęściej stosowanym gatunkiem z całego rodzaju Eucaiyptus, który, mając po- nad 800 gatunków i odmian, stanowi jedną z najliczniejszych grup systematycznych roślin drzewiastych. Charakterystyczne dla tych oso- bliwych drzew są silnie przekształcone kwiaty, które nie rozwijają już typowych działek kielicha ani płatków korony i mając kształt odwrotnie stożkowatej puszki. Od wieczka (= calyptra) odpadającego przed zakwitnię- ciem, cały rodzaj otrzymał swoją naukową nazwę Eucaiyptus. Znamienne dla rodziny Mi- rtowatych jest występowanie w różnych częś- ciach rośliny olejków eterycznych, mających zastosowanie w medycynie. Drewno gatunków rodzaju Eucaiyptus może służyć jako budulec. Poszczególne gatunki, wśród nich także euka- liptus kulkowaty, coraz bardziej zyskują zna- czenie jako źródło surowca do produkcji pa- pieru. Z powodu niebywałej szybkości wzrostu (zależnie od klimatu 3-10 m na rok), drewno nie jest bardzo mocne. 244 Młode liście Liście wieku dojrzałego, kwiaty i owoce Dereń główkowaty (Comus capitata wallJ Dereniowate Wygląd: Wiecznie zielony albo (poza natural- nym zasięgiem) na wpół wiecznie zielony krzew lub mniejsze drzewo, dorastające do 12 m wysokości, z bardzo szeroką, rozłożystą, nieco nieregularnie wykształconą koroną. Pień jest zwykle rozwidlony już dość nisko nad ziemią. Gałęzie szeroko rozpostarte, odstające lub ukośnie wzniesione. Kora brunatnawoszara, łuszcząca się małymi płatami lub płytkami. Pędy jasnozielone do prawie białych. Liście naprzeciwległe, podłużno-owalne, z przodu zwężone, u nasady klinowate lub zaokrąglone, na brzegu wyraźnie pofalowane, z nielicznymi, słabo rozpoznawalnymi, odlegle stojącymi ząbkami, z wierzchu bladozielone do zielonych, od spodu niebieskawozielone, dość miękkie, ale skórzaste, z obu stron bardzo delikatnie, aksamitnie owłosione, nerwy liczne, łukowato zbiegające ku szczytowi liścia. Kwiaty bardzo małe i niepozorne - z czterema działkami kielicha, czterema płatkami korony, czterema pręcikami i pojedynczą zalążnią - zebrane są licznie w gęstych szczytowych, baldachowatych wiechach. Kwiatostany oto- czone intensywnie żółtymi podsadkami, przy- pominającymi kwiaty. Te podsadki są w rze- czywistości zmienionymi liśćmi, które przej- mują funkcje właściwych płatków korony i słu- żą do wabienia zapylających roślinę owadów. Owocem jest pestkowiec, początkowo jasno- zielony, w czasie dojrzewania przebarwiający się na czerwono i wyglądem przypominający wielką poziomkę. Występowanie: Pierwotnie rósł dziko tylko w Azji Południowo-Wschodniej (Chiny i ob- szar Himalajów), później w Europie na ob- szarach o łagodnym klimacie był sporadycz- nie stosowany jako drzewo ozdobne. Spotyka się go miejscami, szczególnie nad jeziorami w północnych Włoszech, w obszarze śród- ziemnomorskim, a także w Irlandii i południo- wej Anglii. Okres kwitnienia: Od czerwca do lipca. Uwagi ogólne: Niemiecka nazwa rodzajowa derenia nawiązuje do wybitnie twardego dre- wna tych zwykle małych drzew, które dawniej często było stosowane w tokarstwie albo do sporządzania trzonków i uchwytów narzędzi. Naukowa nazwa rodzaju wywodzi się od łaciń- skiego cornu (róg) i także nawiązuje do twar- dego jak róg, bardzo odpornego drewna. Gatunek pokrewny: W południowej części Eu- ropy Środkowej występuje dziko dereń właś- ciwy (Comus mas), który rzadko ma postać drzewa, a przeważnie rozwija się jako bardzo duży krzew. Już wczesną wiosną przed list- nieniem zwracają uwagę jego liczne, jasno- żółte kwiaty zebrane w pęczki. Nie są one otoczone jaskrawo zabarwioną okrywą z pod- sadek. Podobne do wiśni pestkowce są błysz- cząco czerwone i mogą być przerabiane na bardzo smaczną marmoladę. Pojedynczy pączek 246 Dereniowate A '. ŁUw''l S ' 1 \i^ NVS ,r'..rt^^-# 247 Chruścina jagodna (Drzewo poziomkowe) (Arbutus unedo g Wrzosowate Wygląd: Wiecznie zielone, zazwyczaj mniej- sze, drzewo liściaste dorastające około 10 m wysokości. Korona bardzo gęsta, zwykle sil- nie, okrągławo sklepiona, dość regularna. Pień rzadko całkiem prosty, przeważnie po- krzywiony i już na małej wysokości rozwidlony. Gałęzie rozchodzą się promieniście na wszys- tkie strony, są pokrzywione i pogięte. Kora na młodszych okazach jeszcze ciemna, brunatnoczerwonawa, u starszych drzew brunat- noszara lub szara, poszarpana, szorstka i łusko- wata. Pędy czerwonawe, gruczołowato owłosio- ne, z dodatkowymi, dłuższymi włoskami. Liście podłuzno-eliptyczne, z przodu zaostrzo- ne, w przybliżeniu dwa razy tak długie jak szerokie (5-10 cm długości i do 5 cm szeroko- ści), całobrzegie lub bardzo delikatnie piłkowa- ne, z wierzchu błyszczące i ciemnozielone, od spodu wyraźnie jaśniejsze, obustronnie nagie albo tylko u nasady bardzo słabo owłosione. Ogonek liściowy ma 1-1,5 cm długości, jest czerwonawy i silniej owłosiony. Kwiaty podobne do konwalii, z dzbankowatą koroną barwy białej, jasnozielonkawej lub jas- noczerwonej, mają około 9 mm długości. Kielich zielonkawy, bardzo kratki, trwały, z niewyraźny- mi działkami. Kwiaty, licznie zebrane w wi- szących wiechach długości palca, pojawiają się jesienią razem z dojrzewającymi owocami. Owocem jest wielonasienna jagoda wielkości do 2 cm, kulista, początkowo żółtawa, później intensywnie czerwona, o mdłym smaku. Występowanie: Drzewo występujące w su- chych zaroślach (m.in. typu makia), przede wszystkim w obszarze śródziemnomorskim; ponadto nierzadko spotyka się je na zacho- dzie Europy wzdłuż wybrzeża Atlantyku aż do Irlandii - tutaj często sadzone jako drzewo ozdobne w parkach i ogrodach, głównie ze względu na atrakcyjne owoce. Okres kwitnienia: Od października do grudnia. Gatunek pokrewny: Chruścina cypryjska (Arbutus andrachne) osiąga wysokość 10-12 metrów. Korona jest bardzo gęsta, w zarysie okrągława. Kora u młodych okazów gładka, rudobrunatna, prą- żkowana. Liście na krótkich ogonkach, podłuż- no-owalne, o długości 5-10 cm i szerokości do 6 cm. Kwiaty dzbankowate, białe, w zwartych, wyprostowanych wiechach. Owoce typu jago- dy (o 1,0-1,5 cm grubości, kuliste), o brodaw- kowatej powierzchni, pomarańczowoczerwo- ne, lub brunatnożółte. Występuje we wschodniej części obszaru śródziemnomorskiego, w rejonie Morza Egejs- kiego i nad Morzem Czarnym. Arbutus andrachne 248 249 Hurma wschodnia (Kaki) (Diospyros kaki lfilJ Hebanowate Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, osiągające około 12 m wysokości, z koroną okrągławą lub wyciągniętą w górę, regularnie sklepioną i dość gęstą. Pień przeważnie prosty, w przekroju kolisty, dobrze widoczny aż do górnej strefy korony. Gałęzie regularnie ułożone, skośnie wznoszą- ce się lub w górę wyprostowane. Kora bruzdowana lub złuszczona wzdłuż, sza- robrunatna lub lekko czerwonawa, oddziela się małymi płatami i dlatego wydaje się dość szorstka i niedelikatna. Pędy początkowo moc- no owłosione, z czasem łysieją i w końcu są zupełnie gładkie. Liście skrętoległe, czasem niemalże naprzeci- wległe, podłużno-eliptyczne do podłużno-owa- Inych, z przodu zaostrzone, u nasady klinowa- to zwężone mają 6-15 cm długości i do 7 cm szerokości, z wierzchu są ciemnozielone i bły- szczące, od spodu jaśniejsze i gęsto owłosio- ne, z czasem jednak łysiejące i owłosione tylko na większych nerwach. Ogonki liściowe o dłu- gości 5-10 cm są również delikatnie owłosione. Kwiaty szerokości około 3 cm są zwykle jed- nopłciowe; męskie przeważnie w małych, ściś- niętych pęczkach, żeńskie - pojedynczo, z czterodziałkowym kielichem i bladożółtą lub siarkowożółtą, czterodzielną koroną. Owoc w typie jagody, grubości 4-7 cm jest podobny do spłaszczonego pomidora, inten- sywnie pomarańczowy lub złotobrunatny, z powiększonymi działkami kielicha, trwale pozostającymi na owocu; ma on bardzo przy- jemny smak, jest jednak jadalny tylko w stanie pełnej dojrzałości (mniej więcej od paździer- nika do listopada). Występowanie: Kaki pochodzi z Azji Wschod- niej (Chiny, Japonia). W krajach śródziemno- morskich i w południowej Francji drzewo to jest miejscami uprawiane na plantacjach, rza- dziej w parkach lub ogrodach jako drzewo ozdobne. W Europie Środkowej wytrzymuje zimę tylko na obszarach uprawy winorośli, poza tym jest bardzo rzadko spotykane. Okres kwitnienia: Czerwiec. Uwagi ogólne: Bardzo miękkie i soczyste owo- ce kaki po zbiorze nie są zbyt trwałe, mimo to jednak są coraz częściej spotykane w handlu. Ich smak jest przepyszny i nie da się porów- nać z żadnym innym owocem. W obszarze śródziemnomorskim drzewo to odgrywa zna- cznie większą rolę i jest tam już obecnie upra- wiane w wielu rasach i odmianach handlo- wych. Podobne do kaki są inne gatunki hurmy, mające mniejsze owoce: Diospyros lotus i per- symona (Diospyros virginiana}, smak ich owo- ców nie dorównuje jednak smakowi prawdzi- wej kaki. Drewno tych drzew jest oryginalnie szarobrunatne i niezwykle twarde. Używane bywa przeważnie do wyrobu przedmiotów na- rażonych na uderzenia, na przykład kręgli i kul. Ilustracja na dole po prawej stronie ukazuje niedojrzałą, wyraźnie oszronioną wo- skiem, jagodę kaki, jeszcze nie wybarwioną. Równocześnie widoczne są pozostające na trwałe, dość duże i w czasie owocowania jesz- cze zielone, działki kielicha, które temu inte- resującemu owocowi nadają swoisty wygląd. 250 Hi 251 Jesion mannowy (Fraxinus ornus g Oliwkowate Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, dorastające do 20-25 m wysokości, przeważ- nie jednak poniżej 10 m, z luźną, dość przej- rzystą, okrągławo sklepioną koroną. Pień zwykle prosty, w przekroju kolisty, dopiero na pewnej wysokości nad ziemią rozwidlony. Kora ciemnoszara lub prawie czarna, zawsze gładka, bez wyraźnego deseniu bruzd i lis- tewek (cecha odróżniająca go od zwykłego jesionu). Gałęzie przeważnie odchodzą promieniście, ale nie tak proste, jak u krajowego jesionu, tylko częściej pozginane i poskręcane. Pędy brunatnozielone, delikatnie punktowane prze- tchlinkami. Pączki naprzeciwległe, z dwoma zewnętrznymi, intensywnie brązowymi łuska- mi, z przodu tępe i nieco sklepione. Liście naprzeciwległe, nieparzystopierzaste, długości 15-20 cm, w zarysie podłużno-owal- ne. Listki zebrane zwykle po siedem, są za- wsze podłużne, z przodu zaostrzone, z tyłu z wyraźnym ogonkiem, ząbkowane lub niere- gularnie piłkowane; mają po 3-7 cm długości, na wierzchu są zielone, od spodu jaśniejsze, a wzdłuż nerwów (szczególnie blisko nasady listka) brunatno lub biało owłosione. Kwiaty z czterodzielnym, bardzo niepozor- nym kielichem i czterema białawymi płatkami korony długości do około 6 milimetrów. Kwia- ty są licznie zebrane w wiszących, bardzo gęstych, szczytowych wiechach, o długości około 10 cm i takiej samej szerokości, o przy- jemnym zapachu. Owoce z bardzo wąskimi, podłużnymi skrzy- dełkami długości około 2 cm, z przodu lekko wyszczerbionymi; w czasie owocowania (paź- dziernik) brunatne. Występowanie: Jesion mannowy pochodzi ze wschodniej części obszaru śródziemnomors- kiego i jest sadzony w Europie Południowej oraz w południowej części Europy Środkowej jako drzewo ozdobne, szczególnie chętnie wzdłuż ulic. Okres kwitnienia: Maj. Uwagi ogólne: Kwiaty jesionu mannowego są wykształcone znacznie bardziej okazale niż wiatropylne kwiaty krajowego jesionu wynio- słego. Stanowią one o wartości dekoracyjnej tego drzewa. W jesieni listowie jesionu nie wyróżnia się szczególnie. Pierzaste liście prawie nie zmieniają barwy i opadając (prze- ważnie w całości) mają kolor bladozielony lub szarobrunatnawy. Jesion mannowy otrzy- mał nazwę od twardniejącego soku, który wy- pływa z zadraśniętych gałązek. Zawiera on duże ilości słodkiego, sześciowartościowego alkoholu, a ponadto jeszcze parę składników, które powodują, że ma on różne zastosowa- nia medyczne. We Włoszech uprawia się na- wet te drzewa na plantacjach w celu pozys- kania gumowatej masy mannowej. Ma ona prawdopodobnie niewiele wspólnego z biblij- ną manną. u 252 Kwiaty Owoce 253 Jesion wyniosły (Fraxinus excelsiorL.) Oliwkowate Wygląd: Przeważnie bardzo wysokie, okazale drzewo zrzucające liście na zimę, o wysokości około 40 m - tym samym należy do najwyż- szych krajowych drzew liściastych. Korona młodych drzew bardzo luźna, z dość stromo wzniesionymi konarami, u starszych drzew bardzo wysoko sklepiona, przy tym jednak mało zwarta i nieco nieregularna przy okrąg- ławym zarysie, najszersza w strefie szczytu, niżej - dość wąska. Gałęzie wznoszą się prosto w górę lub pro- mieniście odchodzą, wyrastając także w dol- nej strefie pnia. Pień przeważnie dość prosty. Kora na młodszych drzewach gładka, później coraz silniej bruzdowana i podzielona na pola albo pokryta systemem wąskich listewek, sza- robrunatna. Pędy grube, jasnoszare, punkto- wane jasnymi, białawymi przetchlinkami, w strefie wyrastania pączków spłaszczone lub jakby zgniecione. Pączki naprzeciwległe, gru- be, spiczaste, w kolorze głębokiej czerni; oprócz głównych pączków jest jeszcze jedna para pączków bocznych, które rozwijają się tylko wtedy, jeśli młode liście zostaną uszko- dzone przez spóźnione przymrozki. Liście naprzeciwległe, nieparzystopierzaste, długości 20-25 cm, z 9-13 owalno-podłużnymi listkami, z przodu zaostrzonymi, ząbkowany- mi, z wierzchu matowozielonymi, od spodu jaśniejszymi i nagimi (z wyjątkiem nerwu śro- dkowego). Kwiaty niepozorne, jedno- lub obupłciowe, je- dno- lub dwupienne. Skrzydiaki długości około 3 cm, w stanie doj- rzałym są brunatne, z przodu zaostrzone. Siedlisko: Rozpowszechniony w ziołoroślo- wych lasach łęgowych lub zboczowych, prze- ważnie na świeżych, przemywnych, żyznych glebach. Występowanie: W całej Europie szeroko roz- powszechniony i często sadzony jako drzewo parkowe lub ozdobne. Okres kwitnienia: Kwiecień. Gatunek pokrewny: Pochodzący z Europy Po- łudniowo-Wschodniej jesion wąskolistny (Fra- xinus angustifolia) różni się od poprzedniego gatunku bardzo smukłymi listkami. Jego pień z wiekiem może się stać bardzo sękaty. Zwra- ca uwagę również korona znacznie gęściej ulistniona niż u krajowego jesionu. Typową i bardzo ważną cechą są purpurowobrunatne pączki zimowe z szarym owłosieniem. 254 Kwiaty Owoce 255 Oliwka europejska (Olea europą** Q Oliwkowate Wygląd: Wiecznie zielone, nadzwyczaj długo- wieczne drzewo liściaste, wysokości do 12-15 metrów. Pnie starszych okazów sękate i zwykle bar- dzo poskręcane, u nasady szerokie lub jakby zgniecione. Właściwy pień bardzo krótki, już blisko nad ziemią rozwidlony w wiele konarów - bardzo grubych, skręconych i po- giętych. Konary przeważnie stromo wzniesione, rza- dziej także ptasko rozłożyste lub ukośnie od- stające. Większe konary i pień, szczególnie u bardzo starych drzew, wewnątrz puste i dziuplaste. Kora na młodszych okazach lub na cieńszych konarach i gałęziach jasna, srebrzystoszara z bardzo delikatnym deseniem bruzd. Pędy okrągławe albo nieco kanciaste, gęsto pokryte delikatnymi, srebrzystymi łuskami. Liście naprzeciwległe, lancetowate, na obu końcach zaostrzone, całobrzegie, siedzące lub z niewyraźnymi ogonkami, z wierzchu matowe i ciemnozielone do szarozielonych, od spodu szaro-biało lub brunatno-biało owłosione, na brzegu przeważnie zawinięte. Kwiaty jedno- lub obupłciowe, bardzo małe, z czteroząbkowym kielichem i czterodzielną białawą, tylko na środku żółtawą koroną, o przyjemnym zapachu, zebrane licznie w dłu- gich wiechach, stojących w pachwinach liści. Owocem \est oleisto-mięsisty pestkowiec, dłu- gości 1-3 cm, początkowo zielonkawy, później prawie czarny, często także barwy kości sło- niowej. Pestka bardzo twarda; zewnętrzna skórka włóknista. Występowanie: Wszędzie w obszarze śródzie- mnomorskim rozpowszechniona i często sa- dzona w gajach oliwnych. Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia. Uwagi ogólne: Oliwki rosną bardzo powoli. Zgodnie z ogólną regułą, że drzewa powoli rosnące mogą być także bardzo stare, znaj- duje się okazy, których wiek jest szacowany co najmniej na 2000 lat. Oliwka wywodzi się od pewnej mocno ciernistej rośliny, która jed- nak rzadko wyrasta w postaci drzewiastej. W formie uprawnej brak cierni. Oliwka należy do najstarszych i najbardziej długowiecznych roślin uprawnych obszaru śródziemnomors- kiego, a jej znaczenie gospodarcze jest jesz- cze dzisiaj bezsporne. Z jej owoców - oliwek - wyrabia się wysokiej jakości oliwę. Ale rów- nież same owoce w różnych stadiach dojrzało- ści znajdują wielorakie zastosowania. W pełni dojrzałe, czarne oliwki, zbiera się dopiero pó- źną jesienią lub w zimie. Oliwka, pochodząca pierwotnie z Azji, jest dzisiaj znana prawie na całym świecie w niższych szerokościach geo- graficznych, jako roślina uprawna albo jako zdziczałe drzewo lub krzew, Poza krajami śródziemnomorskimi spotyka się ją także w Afryce Północnej i Wschodniej, w Ameryce Środkowej i Południowej (przeważnie w Mek- syku i Peru), gdzie została przywieziona już w 1560 roku przez Antonio Ribero. Od dawien dawna roślina charakterystyczna dla obszaru śródziemnomorskiego. Wspomina o niej już Stary Testament. Owoc oliwki został przyrze- czony Żydom w Ziemi Obiecanej, stanowił znaczną część bogactwa kraju i obok figi i winorośli był uważany za dowód dobrobytu i szczęścia. Żydzi przywędrowawszy do Pale- styny zastali już tam oliwkę, a Dawid i Salo- mon popierali jej uprawę. Oliwy używano już wtedy do przyrządzania potraw, jako daru ofiarnego, jako oleju palnego i jako środka leczniczego. Miała ona również wielkie zna- czenie jako środek kosmetyczny, ponieważ nacierano sobie nią włosy, a także ciało. W starożytnej Grecji wyrabiano z jej drewna, z powodu jego wielkiej odporności, trzonki siekier i innych narzędzi. 256 iwkowate 257 LigUStr lśniący (Ligustrum lucidum aitonJ Oliwkowate Wygląd: Wiecznie zielone drzewo wysokości 10-15 m, z półkolistą, lub podłużno-owalną, dość gęstą, cienistą koroną; często także roz- winięty jako silnie rozkrzewione małe drzewo lub krzak. Gałęzie na krótkim, prostym pniu, wyrastają promieniście i przeważnie są stromo wznie- sione, dość regularnie rozgałęzione, przy czym poszczególne gałązki boczne bardzo da- leko odchodzą od gałęzi macierzystej. Kora początkowo gładka, u nieco starszych okazów delikatnie popękana lub podłużnie bruzdkowana, szara z jaśniejszymi, jasnosza- rymi podłużnymi smugami. Pędy cienkie, nie- owłosione, z punktowo rozsianymi, brunatna- wo-białymi przetchlinkami (dla przewietrzania tkanek kory), dość proste. Liście naprzeciwległe, lancetowato-podłużne, na obu końcach zaostrzone, na bardzo krót- kich ogonkach lub prawie siedzące, długości około 7-12 cm i szerokości 1-2 cm, z wierzchu silnie błyszczące i ciemnozielone; od wyraź- nego nerwu środkowego odchodzi po obu stronach 5-8 prostych lub lekko łukowatych nerwów bocznych. Kwiaty obupłciowe, z czterodzielną koroną kremowobiałą lub barwy kości słoniowej, u nasady rurkowatą; łatki korony lejkowate lub kolisto rozpostarte, mniej więcej tej długości, co rurka korony. Kwiaty o mocnym zapachu, licznie zebrane w wydłużoną szczytową wiechę, długości mniej więcej 10-20 cm i u nasady tej samej szerokości. Jagoda wielonasienna, owalna, w stanie doj- rzałym czarna; trująca. Występowanie: Ligustr lśniący pochodzi z Azji Południowo-Wschodniej (Chiny, Korea, Japonia) i jest bardzo chętnie sadzony w ob- szarze śródziemnomorskim jako dekoracyjne drzewo ozdobne przy ulicach, w ogrodach i parkach. Okres kwitnienia: Od sierpnia do października. Uwagi ogólne: Ligustr lśniący jest bliskim krewniakiem występującego w Europie Środ- kowej w ciepłolubnych lasach i zaroślach li- gustru pospolitego (Ligustrum vulgarej, który jednak rośnie tylko w postaci krzewu i dlate- go nie będzie tu szerzej omawiany. Wielu fachowców uważa ligustr lśniący za szczegól- ną odmianę ligustru japońskiego (Ligustrum japonicumj, który z wyglądu jest bardzo po- dobny, ale ma delikatnie owłosione pędy oraz nieco szerzej owalne liście, z 4-5 ner- wami bocznymi. Jest on również bardzo chęt- nie sadzony w obszarze śródziemnomorskim jako drzewo ozdobne w parkach. Wszystkie gatunki ligustru są roślinami pokarmowymi coraz rzadszego, niestety, zawisaka ligustro- wego, który w licznych latach podejmuje da- lekie wędrówki aż do północnej części Euro- py Środkowej i dlatego bywa spotykany także i u nas. Dojrzałe owoce, które późną jesienią występują w wielkiej ilości, nie tylko są nieja- dalne, ale wręcz trujące. Odnosi się to także do krajowego ligustru pospolitego, którego jagody w żadnym przypadku nie mogą być zbierane i spożywane. 258 Młode owoce P^^H ^-'T .% * .W ***\ ' > /PJ~ V> v mW\ "W& Oliwkowate - <&2sSL !* ?**?!> 'i' p * s Dojrzałe owoce 259 Filirea szerokolistna (Phiiiyrea latifoiia Q Oliwkowate Wygląd: Mniejsze, wiecznie zielone drzewo, o wysokości 7-10 m, zwykle jednak znacznie niższe albo rozwinięte jako krzew. Korona bardzo silnie rozgałęziona, dość gęsta, okrąg- tawo-kulista. Pień bardzo krótki, przeważnie tuż nad ziemią silnie rozgałęziony. Gałęzie wyrastają promieniście, przeważnie wzniesione, mało rozłożyste, tylko w dolnej części korony zaginające się ku ziemi. Kora również u starszych drzew dość gładka i jednobarwnie szara do brunatnoszarej. Pędy bardzo smukłe, gęsto filcowata owłosione i tak jak kora, brunatnawe lub jasnoszare. Liście prawie naprzeciwległe, nie podzielone podłużno-owalne i na brzegu ostro piłkowane albo podłużnie lancetowate i prawie całobrze- gie względnie płytko faliste; mają 3-7 cm dłu- 260 gości i 1-3 cm szerokości, na wierzchu są ciemnozielone do prawie czarwych i błyszczą- ce, a od spodu jaśniejsze i matowe. Kwiaty bardzo drobne, w małych, silnie zwar- tych pęczkach stojących w pachwinach liści; korona rurkowata, białawo-zielonkawa, z czte- rema wolnymi łatkami. Owocem jest mały, kulisty, w stanie dojrzałym niebieskawy lub czarny pestkowiec, trochę po- dobny do oliwki, jednak bardziej podłużny i na krótszej szypułce. Występowanie: Drzewo lub krzew występujące wszędzie w wiecznie zielonych zaroślach kra- jów śródziemnomorskich. Rozpowszechniony także na wybrzeżu Atlantyku w Portugalii. Rzadko sadzony jako drzewo ozdobne, mimo że może rosnąć także w oceanicznym klima- cie zachodniej Europy, co potwierdzają spora- dyczne nasadzenia w Anglii i Irlandii. Okres kwitnienia: Czerwiec. Uwagi ogólne: Drzewa z rodzaju Phiiiyrea wy- kazują bliskie pokrewieństwo z wiecznie zielo- ną oliwką. Roślinność wiecznie zielona jest jednym ze znamiennych elementów krajobra- zu obszaru śródziemnomorskiego. Obok zielo- nych, wręcz rajskich okolic, występują tu na wybrzeżu bardzo suche, rosnące na ubogich glebach zbiorowiska roślinne, które wyróżnia- ją się właśnie dużym udziałem wiecznie zielo- nych gatunków bardzo dobrze przystosowa- nych do ciepła i suszy: są to zarośla znane pod nazwą makii i garigu, w których liczne gatunki Phiiiyrea występują obok wrzośca drzewiastego, drzewa poziomkowego, przed- stawicieli rodzaju czystek i kilku innych chara- kterystycznych gatunków. W podobnych wa- runkach klimatycznych analogiczne formacje powstają wszędzie na Ziemi. Ilustracje po prawej stronie ukazują gałązki odmiany „media", której liście są nieco smuk- lejsze. Należy zwrócić uwagę również na od- mienny sposób wykształcenia brzegu liścia u różnych okazów tego samego gatunku. Dolne strony liści (odmiana media) 261 Paulownia omszona (Paulownia tomentosa steudel,) Trędownikowate Wyglądy: Drzewo liściaste zrzucające liście na zimę, wysokości okoto 20 m, przeważnie jed- nak nieco niższe, z szeroką, wysoko sklepio- ną, dość luźną koroną. Pień prosty i dobrze widoczny aż do górnej strefy korony. Gałęzie w dolnej i środkowej części korony przeważnie odstające lub rozłożyste, tylko na górze promieniście rozchodzące się lub stro- mo w górę wzniesione. Kora również na starszych okazach dość gład- ka i szara do brunatnoszarej, urozmaicona wielkimi, czerwonawożóttymi przetchlinkami. Pędy bardzo mocne, rudobrunatne, co dziwne - bez pączków szczytowych. Wszystkie pączki są boczne, umieszczone ponad dużymi, dość wyraźnymi bliznami liściowymi (miejsca przy- czepu dawnych przysadek), czerwonawobru- natne, uderzająco małe. Liście skupione na szczytach zeszłorocznych pędów, naprzeciwległe, bardzo duże, o długo- ści około 15-30 cm i prawie tak samo szero- kie, na okazach regularnie przycinanych - na- wet do 50 cm długości i szerokości, w zarysie szerokie, owalne, u nasady wcięte sercowato, z przodu zaostrzone, całobrzegie lub (przede wszystkim na młodszych okazach) z niewielo- ma, ale za to bardzo dużymi, zaostrzonymi rogami, albo z szerokimi trójkątnymi klapami; z wierzchu matowe, ciemnozielone lub świeżo zielone i aksamitnie, krótko owłosione, a od spodu gęsto, szare, filcowate, zwłaszcza w ką- tach większych nerwów. Ogonki liści długo- pędów mają do 40 cm długości i są gęsto owłosione. Kwiaty zebrane są w wyprostowanych, wie- chowato rozgałęzionych kwiatostanach o wy- sokości około 40 cm, z silnymi gałązkami bo- cznymi o długości 5-15 centymetrów. Szypułki gęsto, wełnisto owłosione. Pączki kwiatowe jaskrawe rudobrunatne lub brunatnoczerwo- ne, owłosione; w tej postaci zimują. Poszcze- gólne naparstkowato-dzwonkowate kwiaty są bardzo duże: u nasady mają szerokość około 1 cm, a u wylotu pięcio- do sześciocentymet- rowej rurki korony - nawet do 4 cm; z ze- wnątrz są bladofioletowo-niebieskawe, we- wnątrz z żółtawymi prążkami. Korona ma pięć szerokich, kojisto rozpostartych łatek. Kielich niepozorny, brunatny, owłosiony. Owocem jest torebka długości do 4 cm i szero- kości 1,5-2,0 cm z nasadzonym smukłym dzió- bkiem; błyszcząca zielonkawa i nieco lepka, wielonasienna. Występowanie: Pierwotnie (razem z dalszymi 5 gatunkami, dość podobnie wyglądającymi) rozpowszechniona tylko w południowo-wscho- dniej Azji (Chiny). Od dłuższego czasu sadzo- na jednak bardzo chętnie w cieplejszych re- gionach Europy jako wybitnie dekoracyjne pa- rkowe drzewo ozdobne. Okres kwitnienia: Maj. Uwagi ogólne: Wielkie, zwracające uwagę i ozdobne kwiaty pojawiają się w dużych kwia- tostanach jeszcze przed listnieniem, które na- stępuje dopiero pod koniec maja. W porze kwitnienia drzewo jest niezrównaną ozdobą, która wywołuje zachwyt, dziwne jednak, że jest ono prawie nieznane. Silnie pachnące kwiaty są stosunkowo krótkotrwałe, podobnie jak wielkie liście, które już wczesną jesienią opadają bez wyraźnego przebarwienia. Zaliczenie tego drzewa do rodziny Trędow- nikowatych jest dyskusyjne. Wielu botaników uważa, że pokrewieństwo z następną z opisa- nych rodzin jest większe. Inni zaliczają ten gatunek do osobnej rodziny Paulowniaceae. Ten nadzwyczaj dekoracyjny gatunek, coraz bardziej popularny jako drzewo parkowe, jest wśród pokrewnych gatunków jedyną drzewias- tą formą. 262 Pączki kwiatowe Surmia zwyczajna, katalpa pospolita (c Wygląd: Drzewo zrzucające liście na zimę, wysokości 15-20 m, z koroną niską, rozłożys- tą, przy tym dość luźną i świetlistą. Gałęzie rozwidlają się już na nieznacznej wy- sokości; są zwykle prosto wzniesione, w dol- nej części korony również odstające i rozpo- starte, przeważnie silnie zgięte, rzadko zupeł- nie proste. Kora brunatna lub szarobrunatna, początkowo gładka, później coraz bardziej rozpada się na małe, okrągławe lub kanciaste, złuszczające się płytki. Pędy dość mocne i grube, brunatne, z uderzająco wielkimi bliznami po liściach; osobliwością jest brak pączka szczytowego. Wszystkie pączki, dość małe i jasnobrunatna- we, są umieszczone bocznie. Liście naprzeciwległe lub po trzy w okółku, zwykle bardzo duże, długości 10-20 cm i pra- wie tak samo szerokie, w zarysie są szerokie, owalne do sercowatych, u nasady wcięte, z przodu krótko zaostrzone, całobrzegie albo z jednym-dwoma bardzo małymi, ledwo wido- cznymi łatkami bocznymi, zwykle intensywnie jasnozielone, z wierzchu matowe, od spodu gęsto, miękko owłosione, dające przy rozcie- raniu nieprzyjemny zapach. Kwiaty szerokości 3-5 cm, z pięciodzielną, roz- postartą i wystrzępioną koroną, wewnątrz z cze- rwonawymi plamkami sygnalizacyjnymi. Zebra- ne są licznie w dużych, zwykle prosto wzniesio- nych, wiechach długości do 20 cm. Owocami są długie, w przekroju okrągławe tore- bki o wymiarach mniej więcej 30 x 2 centymetry. 264 i/pa bignonioides walter,) Surmiowate Występowanie: Pierwotnie dziko tylko w połu- dniowo-wschodniej części Ameryki Północnej, często jednak sadzona w parkach lub więk- szych ogrodach jako drzewo ozdobne. Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia. Gatunki pokrewne: Zachodnia surmia okazała (Catalpa speciosa) w obszarze pochodzenia dorasta 30 metrów i ma owalno-sercowate, długo zaostrzone liście, przy rozcieraniu nie- wydzielające nieprzyjemnego zapachu. Są one z wierzchu ciemnozielone, a od spodu gęsto, miękko owłosione. Kwiaty o szerokości około 5 cm są dzwonkowate, wewnątrz z żół- tawymi plamkami sygnalizacyjnymi. Kwitnie- nie nieco wcześniej niż u poprzedniego gatun- ku. Chińska surmia jajowata (Catalpa ovataj osiąga wysokość tylko około 10 metrów, ma nieowłosione gałązki i wielkie, (do 25 cm dłu- gości), zwykle trój- lub pięcioklapowe liście z długimi ogonkami, które od spodu w kątach mają czerwonawe gruczołowate plamki. Kwia- ty w wysokich wiechach, z zewnątrz barwy kości słoniowej, wewnątrz żółtawe z purpuro- wymi plamkamu i prążkami. Surmia pośrednia (Catalpa x erubescens) powstała ze skrzyżo- wania C. bignonioides z C. ovata. Jej kwiaty są mniejsze, liście szerokie, sercowate z jed- nym lub dwoma kątowymi klapami. Torebki owocowe mają do 40 cm długości. Sadzona w parkach. Owoce 265 Kordylina australijska (Cordyiine austraiis hook m..) Liliowate Wygląd: Wiecznie zielone drzewo wysokości około 10 m, poza naturalnym obszarem wy- stępowania zwykle znacznie mniejsze, a nie- kiedy również wykształcone w postaci krzewu. Okazy typowe mają pień prosty, w przekroju okrągły, pojedynczy, albo tuż nad ziemią wid- lasto podzielony - wtedy wydaje się, że drze- wo ma wiele pni. Pnie przeważnie proste, niekiedy przechylone lub wznoszące się łukowato, w górnej części nierozgałęzione. Kora intensywnie rudobrunatna (jak sierść sa- rny) z głębokimi, kanciastymi bruzdami, na bardzo starych drzewach niekiedy szara lub szarobrunatna. Liście czubiasto skupione na szczycie pnia, mają 30-80 cm długości, są niepodzielone, pojedyncze, równowąskie do wąskolanceto- watych, (około 5 cm szerokości), z przodu spiczasto zbiegające i zaopatrzone w ostry wierzchołek, dość sztywne i twarde, ciemno- zielone do żywo zielonych, początkowo (w po- bliżu szczytu pędu) wyprostowane i promieni- ście rozpostarte, później stopniowo płowieją- ce i odrzucone w tył, na koniec zwisają w dół przy pniu jako szerokie osłony z obumarłych liści. Liście kordyliny różnią się od liści pal- mowych tym, że nigdy nie są podzielone. Kwiaty rozwijają się tylko na starszych, silnie rozrośniętych okazach. Pojedyncze kwiaty ma- ją białą, sześciodzielną koronę, sześć pręci- ków i trójdzielną zalążnię. Kwiaty są bardzo licznie zebrane w wielkie wiechowate kwiato- stany na długich, żebrowanych osadkach, osiągających długość do 1 m i wystających łukowato z czuba liści. Owoce w postaci kulistych, białawych lub nie- bieskawych, wielonasiennych jagód, dojrze- wają przeważnie w jesieni. Występowanie: Ojczyzną kordyliny jest Nowa Zelandia; rośnie tam ona na skraju lasów, na leśnych polanach lub wzdłuż mniejszych cie- ków wodnych. Od dłuższego czasu jest użyt- kowana ogrodniczo także poza swoim pierwo- tnym zasięgiem i zwłaszcza w obszarze śród- ziemnomorskim można często spotkać wspa- niałe okazy. W Europie Środkowej można ją uprawiać tylko jako roślinę doniczkową, która przez zimę musi być chroniona w szklarni. Okres kwitnienia: Od marca do czerwca. Uwagi ogólne: Kordyliny są spokrewnione z naszymi rodzimymi konwaliami i tym samym reprezentują rośliny jednoliścienne, wśród których nie ma zbyt wielu przedstawicieli form drzewiastych. Już osobliwa postać tej rośliny wskazuje wyraźnie, że nie jest ona bliżej spo- krewniona z innymi roślinami drzewiastymi. Jej kwiaty są zbudowane jak u tulipana. Na podstawie badań porównawczych kordylina i jej bliżsi krewniacy bywają ostatnio zaliczani do własnej rodziny Agawowatych. 266 Kwiatostany 7/ 'yjigri' A, 267 Trachycarpus fortunei (wendl.) Palmowate Wygląd: Wiecznie zielone drzewo z wysokim, smukłym pniem, który może osiągać wysokość około 15 m, przeważnie jednak jest niższy, zwłaszcza w uprawie. Pień pojedynczy i nie rozgałęziony, przeważ- nie dość prosty, cylindryczny, szczególnie w górnej części pokryty gęstą siecią włókien, poza tym z trójkątnymi, skierowanymi w górę nasadami obumarłych i opadłych liści. Kora nierozpoznawalna. Gałęzie nieobecne. Liście skupione w czub na końcu pnia, wach- larzowate, z okrągłą lub półokrągłą blaszką liściową, na bardzo długim, dochodzącym do 50-100 cm ogonku. Blaszka długości około 60 cm i szerokości do 100 cm, jest głęboko po- dzielona na liczne promienie: z górnego końca ogonka liściowego wyrasta do 25 promieni, które są rozdzielone prawie do nasady. Każdy z promieni jest wzdłuż sfałdowany, z przodu zaostrzony, jasnozielony. Ogonki liściowe są tylko na brzegach bardzo delikatnie ząbkowa- ne, ale nie uzbrojone w ciernie. 268 /(iwaryjednopłciowe, męskie i żeńskie osobno na tej samej roślinie, bardzo małe, żółtawe, z trzema listkami okwiatu podobnymi do kieli- cha i trzema - podobnymi do korony, zebrane licznie w dwóch, trzech lub czterech bardzo dużych wiechach o długości 30-60 cm, łuko- wato sterczących z pióropusza liści. Owoce kuliste, grubości około 1 cm, pestkow- ce, w stanie dojrzałym niebieskoczarne. Występowanie: Typowa palma wschodnioazja- tycka, dziko rosnąca w południowych Chinach, Japonii i Birmie, mniej więcej od połowy ze- szłego stulecia sadzona także miejscami w Europie jako drzewo ozdobne. Szczególnie w obszarze śródziemnomorskim bywa repre- zentowana przez piękne, wysoko wyrośnięte okazy. Poza tym występuje tylko jako mała, ale bardzo często hodowana roślina donicz- kowa, która na ogół nie przekracza wysokości 6 metrów. Okres kwitnienia: Od maja do czerwca. Uwagi ogólne: Omawiany gatunek jest jednym z najbardziej znanych z bogatej w gatunki rodziny Palmowatych i reprezentuje typ palmy wachlarzowatej. Inna forma liścia, występują- ca u palm, różni się dobrze rozwiniętą osią liściową, skutkiem czego liść staje się pierzas- ty. Typową palmą pierzastą jest palma dak- tylowa (patrz niżej). Oprócz omawianego ga- tunku, sadzona jest w alejach i parkach w cie- plejszych krajach jeszcze inna palma wach- larzowata - pochodząca z zachodniej części Ameryki Północnej Washingtonia filifera, któ- rej liście mają na brzegach i szczytach przyro- śnięte długie włókna. Szczątki obumarłych li- ści pozostają w postaci gęstej otoczki. Jako rośliny jednoliścienne palmy nie wykazują wtórnego przyrostu na grubość. Ich pień za- kłada się od samego początku na grubość średnicy ostatecznej, do czego niezbędny jest bardzo duży stożek wzrostu pędu. Jeśli zo- stanie zniszczony, to palma ginie. Pozostające na pniu nasady obumarłych liści mogą jednak niekiedy stwarzać pozory, że pień ma wielką średnicę. Kwiatostany Owoce 269 Daktylowiec kanaryjski (Phoenix canariensis chabaudj Palmowate Wygląd: Wiecznie zielone drzewo liściaste o wysokości do około 20 m, przeważnie jednak znacznie niższe. Pień stosunkowo smukły, tylko u bardzo sta- rych okazów w obszarze pochodzenia do po- nad 1 m grubości, zwykle pojedynczy i nieroz- gałęziony. Resztki liści (nasady) tworzą wokół cylindrycznego pnia grubą, gęstą otoczkę, któ- ra zakrywa korę. Liście długości około 5 m są skupione w po- staci czuba na końcu pnia, dość licznie - do 200 liści na jednym okazie. Liście pierzaste, w zarysie lancetowate, z przodu zaostrzone, dość mocne i sztywne. Pojedyncze listki, w li- czbie 80-100 po każdej stronie liścia, są sto- sunkowo krótkie, w środkowej części niezna- cznie wzdłuż pofałdowane, dlatego dość pła- sko rozpostarte na liściu, całobrzegie, ciemno- zielone, bez połysku. Ogonek liściowy bardzo płasko sklepiony, z krótkimi kolcami u nasady, przechodzącymi ku górze stopniowo w odcinki liści. Kwiaty jednopłciowe, rozdzielone - roślina dwupienna. Kwiatostany obficie rozgałęzione, wyrastają z gęstych pióropuszy liści na łody- gach o długości do 2 metrów. Pojedyncze kwiaty są bardzo małe, żółtawe. Owoce kulisto-podłużne i żółtobrunatne roz- wijają się w wielkiej masie na kwiatostanach, mają wielkość 2-3 cm. Są to pestkowce z lek- ko pomarszczonymi, bardzo twardymi nasio- nami; niejadalne. Występowanie: Pierwotnie rosła dziko tylko na Wyspach Kanaryjskich, od dłuższego czasu jednak w całym obszarze śródziemnomorskim sadzona, dziś bardzo pospolita, jako drzewo ozdobne (także w alejach i przy ulicach). Okres kwitnienia: Od marca do czerwca. Uwagi ogólne: Palmy daktylowe (rodzaj Phoe- niĄ, reprezentowane przez tuzin gatunków, są rozpowszechnione w obszarach zwrotnikowych i podzwrotnikowych Starego Świata. Występują one z natury tylko w strefach bardzo gorącego i suchego klimatatu. Opisany wyżej daktylowiec kanaryjski jest jednym z najbardziej dekoracyj- nych gatunków - można go dość łatwo rozpo- znać po bardzo długich, gęsto krzaczasto sku- pionych, pierzastych liściach. Pięknie rozwinię- te okazy tego gatunku spotyka się, rosnące dziko jeszcze na północy Włoch. Na północ od Alp palma ta musi być zimą zabezpieczona od mrozu, można ją więc hodować tylko jako roś- linę doniczkową. Prawdziwa palma daktylowa, daktylowiec właściwy (Phoenix dactylifera), ró- żni się znacznie smuklejszym pniem i nieco krótszymi (do około 4 m długości) i mniej licz- nymi liśćmi (na jednej palmie tylko około 30 liści), które również są pierzaste, ale wydają się szersze w zarysie. Sławne stanowisko tego gatunku koło Elche w południowej Hiszpanii nie jest pierwotne, lecz zostało założone przez Arabów. Drewno palmowe składa się z różnych wiązek włóknistych, nieregularnie rozrzuco- nych po całym poprzecznym przekroju pnia. Skutkiem tego drewno to nie może wykształcać pierścieni rocznych. 270 Owocostany Karłatka (Chamaerops humilis L.) Palmowate Wygląd: Wiecznie zielone drzewo liściaste z bardzo krótką, ledwo rozwiniętą ktodziną albo z licznymi pniami, już przy ziemi roz- gałęzionymi; wtedy zwykle niewiele wyższe niż 2 metry. W rzadkich przypadkach, szcze- gólnie u niektórych form ogrodowych, rozwija się tylko jeden pień i wtedy osiąga wysokość do 4-5 metrów. Pnie- o ile występują - są, jak u wielu innych palm, pokryte resztkami obumarłych liści, któ- rych pochwy strzępią się, dzieląc na szare lub szarobrunatne włókna. Liście skupione w szczytowym czubie, wach- larzowate. Blaszka liściowa w przybliżeniu półkolista lub kolista, o średnicy 50-90 cm, aż do nasady podzielona na liczne 12-18, bardzo szytywne i mocne, szarozielone lub niebies- kawozielone odcinki, szeroko rozczapierzone, z przodu kolczastospiczaste i tylko nieznacz- nie wzdłuż sfałdowane, bez wyraźnego żeber- ka środkowego. Ogonek liściowy długości 60-100 cm, jest dość smukły, u nasady ciernis- ty. W uprawie ogrodowej karłatki mają na ogół jeden pień i są stosunkowo wysokie - można je wtedy pomylić z opisaną poprzednio palmą Trachycarpus fortunei. Różnią się jednak od tamtej palmy kłującociernistym ząbkowaniem ogonków liściowych. Kwiaty jednopłaciowe, męskie i żeńskie na różnych osobnikach - roślina dwupienna. Kwiaty bardzo licznie zebrane w rozgałęzio- nych, wiechowatych kwiatostanach, które za- kładają się w pachwinach liści szczytowego pióropusza i stamtąd łukowato wystają. Owoce czerwonawoźółte, kulisto-podłuźne. z wyglądu trochę podobne do dojrzewającej oliwki, grubości 3-4 cm, niejadalne i bez war- tości użytkowej. Występowanie; Karłatka występuje tylko w za- chodniej części obszaru śródziemnomorskie- go od południowych Włoch, Sycylii, Sardynii, Balearów - do południowej Hiszpanii, a poza tym także wzdłuż wybrzeża północnoafrykańs- kiego mniej więcej po Tunezję, na zachód do Maroka i Algierii. We Francji i w północnych Włoszech nie występuje w stanie naturalnym. Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia. Uwagi ogólne: Karłatka jest jedyną w Europie rodzimą palmą. Stanowiska kopalne dowodzą, że przed epoką lodową palmy występowały także na północ od Alp. Karłatki spotyka się przeważnie w pobliżu wybrzeży na glebach piaszczystych, kamienistych i raczej suchych. Nadają się one dość dobrze do uprawy doni- czkowej i dają się łatwo rozmnażać wegetaty- wnie. Rodzaj Chamaerops jest monotypowy i obejmuje tylko ten jeden gatunek. Znane na Krecie drugie stanowisko palm (Phoenix theo- phrastij, być może nie jest pierwotne, tak więc karłatka jest rzeczywiście jedyną Europejką w obrębie tej bogatej w gatunki rodziny. Kwiatostan Owoce 273 Drewno Pień drzewa nie jest jednorodnym two- rzywem. Już prosty przekrój pnia ukazu- je wyraźnie jego warstwową budowę. Środek pnia zajmuje zwykle ciemniej zabarwiona, dość sucha i w stanie doj- rzałym martwa twardziel, która u wielu gatunków drzew jest charakterystycznie zabarwiona - w pięknych brunatnych i czerwonych tonach. Kolejną na ze- wnątrz warstwą jest przeważnie jaśniej- szy i dość wilgotny pokład, zwany bie- lem. Twardziel i biel tworzą razem dre- wno wtórne czyli ksylem. Ten cylindry- czny korpus drewna jest otoczony wars- twą łyka czyli floemu, różnej grubości u różnych drzew. Pierścień łyka prze- chodzi w korę i korowinę. Kora tworzy gęstą tkankę, która chroni od zewnątrz głębiej położone warstwy pnia. Każda warstwa lub pokład pnia spełnia okreś- lone zadania. Ksylem odpowiada w zasadzie za trans- port wody z korzeni do najbardziej od- ległych części korony. Na poprzecznym przekroju pnia zajmuje on zawsze naj- większą część, ponieważ pełni również funkcję podpory. We floemie, który w przeciwieństwie do ksylemu składa się tylko z żywych ko- mórek, ma miejsce transport rozpusz- czalnych substancji organicznych. Sub- stancje wytworzone w liściach mają przecież służyć również tym częściom drzewa, które same nie prowadzą pro- dukcji pierwotnej - do swego wzrostu muszą jednak być stale zaopatrywane w substancje budulcowe i energetyczne. Łykowa część pnia zawiera przewody do transportu cukrów z miejsc produkcji (liście) do miejsc spożycia (na przykład korzenie). Ruch w odwrotnym kierunku odbywa się wczesną wiosną, gdy po spoczynku zimowym zaczynają rozwijać się pączki. Wyrastające pędy i nie roz- winięte jeszcze w pełni liście potrzebują wtedy substancji pokarmowych z zapa- sów, złożonych przez roślinę we wnęt- rzu pnia, które w postaci soku zawiera- jącego cukier są wysyłane w górę pnia aż do korony. Wstępujące soki stały się prawie przysłowiowym symbolem bu- dzenia się drzew na wiosnę. U wielu gatunków drzewiastych zawartość cukru w soku łyka jest tak duża, że może on być wykorzystywany gospodarczo. Biali osadnicy nauczyli się od północnoame- rykańskich Indian, jak nakłuwać na wio- snę dziko rosnące klony cukrowe, a spływający sok przerabiać na syrop. Pień jako podpora musi stawać się z ro- ku na rok coraz grubszy, aby mógł utrzymać rozwijającą się koronę. Przy- rost na grubość przejmuje cieniutka war- stwa komórek, znajdujących się pomię- dzy drewnem a łykiem, tworzących zdo- lną do podziałów, niewyspecjalizowaną tkankę. Ta warstwa, określana jako mia- zga, ma decydujące znaczenie dla życia drzewa. Każdego roku na wiosnę miaz- ga zaczyna się dzielić i produkuje do wewnątrz komórki nowego drewna, a na zewnątrz komórki łyka. Oddzielane przez miazgę do wewnątrz komórki dre- wna powiększają stale walec ksylemu - staje się on z roku na rok coraz grub- szy. W tej samej mierze miazga zostaje przesunięta na zewnątrz, przy czym od- cina ona dodatkowo komórki przezna- czone na łyko. Wszystkie warstwy komórek, położone na zewnątrz miazgi, musiałyby zostać rozerwane, gdyż są poddane naciskowi od wewnątrz, a bocznie - silnie rozcią- gane. W obrębie kory, dzieje się tak 274 Pień dębu (poprzeczny szlif drewna). rzeczywiście. W ten sposób powstają przebiegające wzdłuż pnia bruzdy i siat- kowate desenie, które od wewnątrz sta- le muszą być uszczelniane i wypełnia- ne. Sposób pracy tego „płaszcza mia- zgi" wydaje się niewygodny. W rzeczy- wistości jest to prawie genialne rozwią- zanie. Gdyby wrażliwa, zdolna do po- działu miazga znajdowała się tuż pod korą, nie mogłaby być wystarczająco od zewnątrz chroniona przed uszkodzenia- mi. Poza tym, nie mogłyby być wtedy równocześnie produkowane przez jedną tkankę twórczą dwie różne grupy komó- rek - na zewnątrz i do wewnątrz. W ten sposób warstwa miazgi położona głę- biej okazuje się jedynym możliwym roz- wiązaniem. Zdolność podziału miazgi warunkuje jeszcze inne zjawisko. Wios- ną i wczesnym latem w pniach drzew bardzo szybko przemieszczają się wiel- kie ilości wody. W ksylemie muszą być w tym celu przygotowane drożne prze- wody o dość dużym przekroju. Dlatego miazga produkuje w tak zwanym drew- nie wczesnym szczególnie duże komó- rki dla transportu wody. W ciągu lata miazga zwalnia tempo produkcji i pod jesień wstrzymuje ją. Komórki drewna wyprodukowane od la- ta do końca okresu wegetacyjnego są znacznie mniejsze i mają grubsze ścianki komórkowe. Na przekroju po- przecznym pnia odróżniają się one wy- raźnie od drewna wczesnego. W ten sposób w ciągu kolejnych lat powstaje na drewnie okresowo powtarzający się pierścieniowaty wzór. Drewno wczesne 275 i późne tworzą razem pierścień roczny. Policzenie pierścieni na ściętym pniu stanowi najbardziej wiarygodną metodę oznaczenia wieku drzewa. Pierścienie roczne powstają tylko u drzew rosną- cych w rytmie rocznym i z dłuższą zimo- wą przerwą w wegetacji. W strefach kli- matu ciepłego, gdzie możliwy jest cało- roczny wzrost, pierścienie nie wykształ- cają się wcale albo są bardzo niewy- raźne. Transport wody z korzeni aż do korony, co dziwne, nie wymaga od drzewa wkła- du energii, jakkolwiek woda płynie tu jakby wbrew sile ciężkości, z dołu do góry. Dzieje się tak nawet wtedy, gdy droga od pobierających wodę korzeni do oddających wodę liści wynosi 50,100 metrów albo więcej. W miarę tego, jak liście oddają wodę w procesie parowa- nia przez otwory szparkowe, płyn z dołu dopływa. Przy długiej drodze, u bardzo wysokich drzew naczynia ksylemu pod- legają potężnemu ciśnieniu: kilkudzie- sięciu albo nawet ponad stu atmosfer. Działanie sił kohezji i adhezji zapewnia utrzymanie ciągłości przepływu wody od korzeni do szczytu najwyższej gałą- zki. Fatalne skutki dla zaopatrzenia w wodę korony ma dostawanie się po- wietrza do naczyń dolnej strefy pnia, co doprowadzić może do przerwania prze- pływu. Takie uszkodzenie drewna, mo- gą spowodować szkodniki drążące pień, W drzewie szpilkowym woda płynie z szybkością 1-2 metrów na godzinę. U drzewa liściastego, z dobrze rozwi- niętym systemem naczyń mierzono war- tości rzędu 4-6 metrów na godzinę. Ró- żne gatunki drzew mają niejednakowe zapotrzebowanie na wodę. Na metr kwadratowy powierzchni liści wierzba zużywa rocznie około 160 I wody, olsza - 110, a jawor - mniej więcej 90 litrów. Takie ilości wody wielkie drzewo prze- rabia już w ciągu jednego dnia. Na nie- korzystnych siedliskach może dochodzić do poważnych trudności w dostawie wo- dy. Miejskiemu drzewu, wtłoczonemu w bruk ulicy lub między płyty chodnika, wyświadcza się prawdziwe dobrodziejs- two, jeśli w upałny dzień podleje się go paroma wiadrami wody. Las - więcej niż drzewa Drzewa są w miejskim i wiejskim środo- wisku równie ożywiającym, dobroczyn- nym dla oka i samopoczucia elemen- tem, jak w otwartym krajobrazie. Ros- nąc pojedynczo, w grupach, wzdłuż ulic, na placach, czy w obrębie terenów zie- lonych - drzewa zawsze wywierają swój zbawienny wpływ na życie wszystkich istot - włącznie z człowiekiem. Twier- dzenie to jest tym bardziej słuszne w odniesieniu do lasu, który dostarcza tlenu, a także drewna, jagód i grzybów, a równocześnie jest miejscem wypo- czynku i terenem zabaw. W ekosystemie - wrażliwym układzie wzajemnych oddziaływań - wpływają na siebie i wzajemnie się warunkują żyjące w nim istoty żywe. Rośliny i zwierzęta, producenci i konsu- menci, łączą się we wspólnoty życiowe, które wzajemnie od siebie zależą. Eko- system taki jak las, jest układem nie- zwykle dynamicznym. Współdziałanie gatuntów zmienia się zarówno w ciągu doby, jak i w ciągu roku. Wrodzone po- szczególnym gatunkom rytmy kiełkowa- nia, wzrostu, kwitnienia, dojrzewania i rozpadu przenikają się, tworząc gęstą sieć zależności pokarmowych i stosun- ków przestrzennych. Sprawnie funkcjo- 276 nujący ekosystem okazuje się zdumie- wająco zdolny do przystosowania na- wet do niekorzystnych warunków, dzię- ki wewnętrznej równowadze, przez co rozmaite niedobory mogą być szybko wyrównywane. Utworzone przez czło- wieka jednostronne funkcjonalnie ob- szary produkcyjne (na przykład rolni- cze monokultury), nie mają tej zdolno- ści i przy występowaniu presji z ze- wnątrz szybciej załamuje się ich rów- nowaga biologiczna. W różnych regionach i na różnych pięt- rach wysokościowych rozwijają się la- sy o niejednakowym składzie. W borze szpilkowym w górach drzewa liściaste odgrywają raczej podrzędną rolę. W ni- ższych położeniach lub na niżu w Euro- pie Zachodniej rośnie przeważnie las liściasty, w którym z natury nie ma drzew szpilkowych. W każdym przypad- ku czynniki takie, jak wysokość bez- względna, szerokość geograficzna, gle- ba, klimat, woda i nasłonecznienie, wa- runkują powstawanie odmiennych zbio- rowisk leśnych, jak na przykład jasna, sucha i ciepła dąbrowa świetlista, cie- nista i raczej wilgotna buczyna, las świerkowo-jodłowo-bukowy w średnich górach lub towarzyszące ciekom wod- nym lasy łęgowe i olsy. Prawie jedna trzecia obszaru Polski po- kryta jest lasami. Sosna i świerk i jako najważniejsze gospodarczo drzewa szpilkowe, mają w tym nieproporcjonal- nie wysoki udział (w przybliżeniu 60 %), jaki im się z natury nie należy. Prze- kształcenie miejscowych zgodnych z siedliskiem lasów liściastych w drze- wostany szpilkowe jest też jedną z naj- bardziej wątpliwych tendencji w syste- mie zagospodarowania lasu. W Europie Środkowej nie ma już dzisiaj pierwotnych puszcz. Tylko w niewielu miejscach toleruje się obszary chronio- ne, gdzie las może się spokojnie roz- wijać bez większej ingerencji człowieka. Zabiegi hodowlano-leśne, podejmowane z punktu widzenia krótkowzrocznie poję- tej produktywności, nie tylko zubożyły pierwotne bogactwo gatunkowe zbliżo- nych do naturalnych lasów Europy Środ- kowej, ale również ujednoliciły wiek drzew w lesie. Zagospodarowane racjo- nalnie i z użyciem maszyn uprawy leśne mają zwykle równowiekowe drzewosta- ny, podczas gdy zagospodarowany zgod- nie z naturą las przerębowy składa się z rosnących obok siebie drzew w różnym wieku. Dzięki temu jest on znacznie mniej podatny na wichury, śniegołomy i szkodniki, i odnawia się sam. 277 Znaczenie lasu przekracza znacznie je- go rolę gospodarczą. Lasy są naszymi najważniejszymi producentami tlenu. W prowadzonym na świetle procesie fo- tosyntezy drzewa oddają do atmosfery dokładnie tyle samo tlenu, ile pobierają dwutlenku węgla z powietrza. Jeden wy- rośnięty buk o wysokości około 25 m i sumarycznej powierzchni liści 1600 m2 uwalnia w ciągu jednego dnia mniej więcej 7000 I tlenu. Daje to prawie 35 m3 bogatego w tlen powietrza do oddycha- nia - dosyć, aby zaspokoić dzienne za- potrzebowanie ponad 50 osób. Jeśli ob- liczymy ile tlenu produkuje zajmujący kilka hektarów las bukowy lub inny wy- sokopienny drzewostan o podobnej wy- dajności, okaże się, jak niezbędne są lasy dla osiedli i miast. Podmiejskie lasy stanowią nie tylko ulubione tereny wy- poczynkowe, ale już choćby tylko ze względu na produkcję tlenu spełniają ważne dla życia zadanie. Inne ważne z punktu widzenia ekologii działanie la- su można streścić w haśle „ochrona przed imisją". Drzewa okazały się nad- zwyczaj skutecznymi filtrami pyłu. W gę- stym listowiu szybkość wiatru spada więcej niż o połowę. Wskutek tego cząs- tki pyłu przenoszone przez powietrze mogą się łatwo osadzać. Jeden metr sześcienny powietrza nad rejonami przemysłowymi lub wielkimi miastami zawiera do pół miliona cząsteczek pyłu. W leśnym powietrzu jest ich mniej niż 500. Jeden hektar lasu bukowego może rocznie związać ponad 50 ton pyłu. Osa- dzone na liściach cząstki pyłu są zmy- wane przez deszcz. Dostają się na zie- mię i przyczyniają się tam do tworzenia próchnicy. Woda deszczowa oczyszcza liście drzew, działające jako filtr pyłu, co jest tanią i niezastąpioną.metodą 278 utrzymania czystości powietrza. Lasy regulują także gospodarkę wodną regio- nu. Wielkie ilości wody opadowej są za- trzymywane przez warstwę korzeniową gleby leśnej, a potem z opóźnieniem oddawane w postaci wody grawitacyj- nej, gruntowej i płynącej. Nawet obfite opady spływają w obszarach leśnych tylko w niewielkiej części bezpośrednio do zbiorników wodnych. Unika się przez to wylewów i katastrofalnych powodzi. W okolicach zalesionych rzadkiej zda- rzają się wysokie stany wód w strumie- niach i rzekach. Tam, gdzie dla uprawy roli lub kultur specjalnych (uprawa wi- norośli) wyrąbano las na wielkich po- wierzchniach i gdzie woda powierzch- niowa po wielkich ulewach szybko od- pływa do zbiorników, pojawiają się pro- blemy z erozją gleby i powodziami. Las wyparowuje znaczną część zatrzymy- wanej wody. Jeden hektar lasu bukowe- go „przerabia" w ciągu ciepłego dnia lata około 30 metrów sześciennych wo- dy. Ponieważ przy parowaniu takiej ilo- ści wody (odpowiada to pojemności oka- załego basenu pływackiego), musi być zużyta duża ilość ciepła, przy gorącej pogodzie w lesie i jego otoczeniu jest wyraźnie chłodniej niż w otwartym tere- nie. Parowanie wody wspiera tym sa- mym działanie cienia zwartego dachu koron. Pomimo wielkich ilości wody, które las „przerabia", drzewa obchodzą się z cenną wilgocią znacznie oszczęd- niej niż wiele innych roślin: jeden buk potrzebuje do wytworzenia 1 grama su- chej substancji tylko jedną trzecią tej ilości wody, którą zużywa choćby jeden krzaczek ziemniaka. Z gospodarką wodną obszarów poroś- niętych lasem łączy się ściśle ochrona gleby. Tam, gdzie wyrębuje się brutal- nie lasy na wielkiej powierzchni, tam gleba jest zagrożona przez wiatr i wodę. Skutki takiej złej gospodarki dają się odczuć przez wieki albo w ogóle są już nie do naprawienia. Można to obserwo- wać w obszarze śródziemnomorskim z jego wyjałowionymi stokami, poroś- niętymi jedynie suchymi krzakami. Przed rozwinięciem się wysokich cywili- zacji antycznych obszar śródziemnomo- rski był pokryty lasami. Powszechnie stosowana aż do naszych czasów forma użytkowania ziemi - wypas kóz i owiec - uniemożliwiła odnowienie lasu. Właściwością, która w naszych czasach coraz bardziej zyskuje na znaczeniu, jest zdolność pochłaniania hałasu przez las. Jednorzędowa aleja wysoko wyroś- niętych topoli daje tylko nieznaczną ochronę przed dźwiękami. Zależnie od doboru gatunku drzewa i gęstości za- drzewienia można stworzyć jednak przez nasadzenia w strefach uciążliwe- go hałasu skuteczną osłonę. Drzewa o gęstej koronie i wielkich liściach, jak klon, lipa, platany lub buk szczególnie dobrze pełnią tę rolę. Nawet wąski pas lasu o szerokości około 200 m między autostradą a osiedlem zmniejsza docho- dzący hałas komunikacyjny do zupełnie znośnego szmeru. Bez ochronnego, buforowego i regene- rującego działania lasu wiele gatunków roślin i zwierząt nie mogłoby żyć na Ziemi. Niemniej jednak jesteśmy na naj- prostszej drodze do zniszczenia jednej z podstaw życia. Obumieranie lasu Od kilku dziesiątków lat leśnicy stwier- dzają, że również z dala od zakładów przemysłowych, w tak zwanej strefie czystego powietrza, zarówno pojedyn- cze drzewa, jak i zwarte drzewostany chorują i w końcu obumierają. Dotych- czas szkody występowały przede wszy- stkim w wyżej położonych obszarach górskich. Najsilniej dotknięta została jo- dła. W południowych Niemczech około 90 % drzewostanów albo już wymarło, albo choruje. W Polsce szczególnie tra- giczny jest stan drzewostanów jodło- wych w Górach Świętokrzyskich. W Eu- ropie Środkowej ten gatunek drzewa wydaje się być szczególnie ostro zagro- żony wymarciem. Obraz szkód jest zawsze taki sam: na- przód obserwuje się w obrębie korony ubytek szpilek postępujący od góry ku dołowi i od środka na zewnątrz. To, co pozostaje, są to szkielety pni i gałęzi. Od pierwszych objawów aż do zupeł- nego obumarcia upływa zwykle mniej niż trzy lata. Po zrąbaniu pni ujawnia się nienaturalne zawilgocenie twardzie- li. Podobnie przebiega choroba u świer- ka - uszkodzenia drzewostanów świer- kowych w ostatnich latach były ogrom- ne. W Północnej Nadrenii-Westfalii w przybliżeniu 60% wszystkich zbada- nych drzewostanów świerkowych wyka- zuje objawy uszkodzenia, a tylko 7% można jeszcze obecnie uznać za zdro- we. W Polsce stan lasów świerkowych w Górach Izerskich i w Karkonoszach jest wręcz katastrofalny. Zaobserwowa- no uszkodzenia także u innych gatun- ków drzew, na przykład u sosen, dębów, buków i innych. W Niemczech według ostrożnych szacunków przynajmniej 2,5 miliona hektarów lasu dotkniętych jest obumieraniem drzew. Jest to około jed- nej trzeciej ogólnej powierzchni lasów. Podobna sytuacja panuje także w Po- lsce. Znając te liczby nie należy zada- 279 wać pytania, czy las zamiera, tylko za- stanawiać się, dlaczego tak jest i co można zrobić, aby temu zaradzić. Związek jaki zachodzi w między rozbu- dową wielkich zakładów energetycz- nych z kominami wysokości do 250 m a uszkodzeniami lasów pozwala przy- puszczać, że ten nienaturalny czynnik obciążający środowisko jest jedną z przyczyn obumierania lasów. Nie ma już dzisiaj wątpliwości, że uwalniane przez źródła spalania (przemysł, zakła- dy energetyczne, komunikacja, gospo- darstwa domowe) gazy i dymy zawiera- jące dwutlenek siarki, tlenki azotu i inne szkodliwe składniki - są przyczynami tej katastrofy. Jedna elektrownia uwalnia co roku do atmosfery ponad 50000 ton dwutlenku siarki, w całym kraju rocznie daje to około 3,5 miliona ton. Dwutlenek siarki i tlenki azotu tworzą z wodą silne kwasy nieorganiczne i w tej postaci, zwłaszcza w bogatych w opady średnich górach -zazwyczaj najbardziej lesistych obsza- rach - opadają jako kwaśne deszcze. Działanie drzew jako filtru pyłów działa przy tym jak bumerang: w deszczówce spływającej z liści, szpilek, gałęzi, kona- rów i pni, zawartość kwasu jest niekiedy dziesięciokrotnie wyższa, niż w samych opadach. Przez tę masową dostawę kwasu z atmosfery do gleby, dla drzew, a na pewno także i dla innych organiz- mów, życie staje się zbyt „kwaśne". Skutki tego zakwaszenia widać wszę- dzie w średniogórzach w postaci poje- dynczych martwych drzew lub całych hektarów obumarłych drzewostanów, przede wszystkim szpilkowych. Na zwal- czanie tego wzrastającego zakwaszenia gleby za pomocą odsiarczania pyłów i gazów odlotowych nastawione są roz- maite programy ochrony przyrody. Ta- kie zabiegi muszą być podjęte szybko i na wielką skalę, w przeciwnym razie około 2000 roku zastaniemy nieomalże wylesioną Europę Środkową. 280 Słowniczek Anemogamiczny: patrz —» wiatropylny Arboretum: wielki park lub ogród z bogatą kolekcją rzadkich lub starych drzew. Blaszka liściowa: główna część liścia, rozszerzona i zwykle płaska. Cieniolubne gatunki: gatunki, które do swego rozwoju nie potrzebują dużo światła i dobrze rosną również w miejscach zacienionych. Ciernie: ostre, zwykle wydłużone i spiczaste twory, powstałe przez przekształcenie liści (« ciernie liściowe), przylistków (= ciernie przylistkowe) lub osi pędów ( = ciernie pędowe); przykłady: robinia z cierniami przylistkowymi, głóg z cier- niami pędowymi. Dloniasty (liść): odcinki liściowe rozchodzą się z jednego punktu, jak palce dłoni; przykład: kasztanowiec (rysunek). Dwupienne (rośliny): jednoplciowe męskie i żeńskie kwiaty występują zawsze na oddzielnych roślinach, męskich lub żeńskich; przykłady: wierzba, topola, cis, rokitnik, ostrokrzew. Dwurzędowe (ustawienie liści): liście wyrastają z pędu w dwu podłużnych, prosto przebiegających szeregach (rysunek). Galas: kulista lub brodawkowata wybujałość tkanek na liś- ciach lub łodygach, spowodowana działalnością określonych owadów (muchówki i błonkówki galasowe, tzw. galasówki). Grono: kwiatostan, w którym poszczególne kwiaty stoją na nierozgałęzionych osiach (rysunek). Gruczolowate owłosienie: owłosienie pędu, ogonka liścio- wego lub blaszki składające się z włosków, które przy potarciu wydzielają kleistą albo pachnącą wydzielinę. Jabłkowaty owoc: owoc pozorny, którego miąższ składa się ze zgrubiałej tkanki szypułki i dna kwiatowego, zawierający wewnątrz liczne mieszki; przykłady: jabłko, gruszka, głóg, jarząb mączny (rysunek). Jagoda: owoc, którego ścianka składa się wyłącznie z mięsi- stych, zwykle soczystych tkanek (rysunek). Jajowaty (liść): w zarysie owalny, przyrośnięty do pędu szerszym końcem; patrz —* odwrotniejajowaty (rysunek). Jednopienne rośliny: jednopłciowe męskie i żeńskie kwiaty rozwijają się osobno na tej samej roślinie; przykład: liczne drzewa szpilkowe, jesion, leszczyna, brzoza. Jednoplciowe (kwiaty): są albo tylko męskie, albo tylko żeńskie, zawierają więc albo tylko pręciki, albo tylko słupki. Kielich: zewnętrzna część okrywy kwiatowej, składa się z wolnych lub (częściej) zrośniętych działek kielicha. Klapowany (liść): blaszka liściowa podzielona na kilka, zwyk- le od trzech do pięciu większych części, tzw. łatek (rysunek). Kolce: ostre, przeważnie spiczaste lub hakowato zagięte wyrostki, zbudowane tylko z tkanek powierzchniowych, przez co można je łatwo odłamać; przykłady: róża, jeżyna. Kolumnowy (pokrój): korona tylko nieznacznie zwęża się ku górze (rysunek). Korona (kwiatu): wewnętrzna część okrywy kwiatowej, składa się z wolnych lub między sobą zrośniętych płatków korony. Kolka: kwiatostan groniasty, w którym poszczególne kwiaty, gęsto skupione i siedzące, zwykle nie wykształcają wyraź- nego okwiatu; kwiaty są przeważnie jednopłciowe. Lancetowaty (liść): kształt liścia przypomina ostrze lancetu (rysunek). Łodyga: nadziemne części szkieletu rośliny (nie wliczając wyrastających z łodygi liści, kwiatów i owoców), a więc u drzew pień, konar, gałąź i gałązka. Łuskowe (liście): silnie uwstecznione, przeważnie wykształ- cone tylko w postaci łusek liście wielu drzew szpilkowych, na przykład gatunków żywotnika. Makia: bardzo gęste zarośla, składające się z wielu wiecz- nie zielonych roślin drzewiastych, rosnących na suchych, skalistych siedliskach, często na wybrzeżu, w obszarze śródziemnomorskim. Mieszaniec: osobnik, który powstał jako krzyżówka różnych gatunków rodzicielskich; przykład: lipa szerokolistna x lipa drobnolistna = lipa holenderska. Bardzo rzadkie są mie- szańce, których formy rodzicielskie należą do różnych ro- dzajów (przykład: cyprysowiec Leylanda). Charakter mie- szańcowy zaznacza się w nazwach naukowych przez doda- nie „X." przed epitetem gatunkowym, np. Tilia x vulgaris. Mieszek: jak —* torebka, powstaje jednak tylko z jednego owocolistka, ma więc tylko jeden szew, wzdłuż którego pęka, aby uwolnić nasiona. Nagonasienne (Gynmospermae): rośliny, których zalążki nie są całkowicie zasłonięte przez owocolistek, lecz umieszczone na wierzchu; przykład: wszystkie drzewa szpilkowe. Naprzeciwległy (układ liści): liście wyrastają z osi pędu dokładnie naprzeciw siebie; w każdym węźle są tylko dwa liście (rysunek). Nerwy boczne: nerwy liściowe, które odgałęziają się na prawo i lewo od nerwu środkowego. Nieparzystopierzasty (liść złożony): składa się z niepa- rzystej liczby samodzielnych pierzasto ułożonych listków (rysunek). Nie podzielony (liść): blaszka liściowa tworzy zwartą powie- rzchnię, nie jest podzielona na łatki lub odcinki (rysunek). Obuplciowy (kwiat): zawiera organy rozrodcze męskie (prę- ciki) i żeńskie (słupki). Odmiana: dająca się wydzielić, odchylona od typu, grupa form w obrębie jednego gatunku; w ogrodnictwie wyrażenie to oznacza formy odrębne genetycznie (przykład: buk czer- wony jest odmianą buka zwyczajnego, tylko z ciemnopur- purowymi liśćmi). 281 Odwrotnie jajowaty (liść): w zarysie owalny, przyrośnięty do łodygi węższym końcem (rysunek). Okółkowe (ustawienie liści): z jednego węzła osi pędu wyra- stają przynajmniej trzy liście (rysunek). Okrągławy (pokrój): korona drzewa kulista lub lekko owalna; możliwe są przejścia do pokroju kolumnowego i stożko- watego (rysunek). Okrytonasienne (Angiospermaef. rośliny, których zalążki nie stoją wolno na owocolistku, lecz są zamknięte w zalążni. Okwiat: okrywa kwiatowa, która nie jest podzielona na płatki korony (zwykle kolorowe) i działki kielicha (zwykle zielon- kawe), tylko składa się z jednakowych listków okrywy. Orzech: owoc z silnie zdrewniałą, niemięsistą owocnią (ka- sztan jadalny, bukiew, orzech laskowy), zawsze jednona- sienny (rysunek). Osnówka: otoczka nasienia, twór specjalny ze spęczniałej tkanki otaczającej nasienie; przykład: cis. Oś liścia: u liści pierzasto złożonych trwałe żebro środkowe, na którym wyrastają poszczególne listki (rysunek). Owadopylne kwiaty: ziarna pyłku mają kleistą lub szorstką powierzchnię i są przenoszone przez owady na inne kwiaty. Owadopylność: zapylanie kwiatów pyłkiem, przeniesionym przez owady odwiedzające kwiaty, W krajach gorących po- średnikami mogą być również inne zwierzęta, np. ptaki i nietoperze. Owocolislek: żeński składnik kwiatu, wyspecjalizowany liść, służący do rozmnażania - na nim rozwijają się zalążki. Pachwina: kąt pomiędzy ogonkiem liściowym a osią pędu (pachwina liścia) albo między większymi nerwami liścia (pachwina nerwu). Parzystopierzasty (liść złożony): składa się z parzystej licz- by samodzielnych listków bocznych (rysunek). Pęd: nadziemne części rośliny = łodyga + liście. Pęd roczny: część pędu na końcu gałązek przyrastająca w ciągu jednego roku. Pęd wiodący: szczyt pędu u drzew szpilkowych, który przej- muje wzrost na długość, a tym samym - wydłużanie się korony. Pestkowiec: owoc z owocnią mięsistą z zewnątrz, a silnie zdrewniałą wewnątrz; przykłady: czereśnia, orzech włoski (rysunek). Pierzastodzielny (liść): blaszka liściowa podzielona na po- szczególne odcinki głębiej, niż do dwu trzecich szerokości, ale nie do samej osi liścia (rysunek). Pierzasloklapowany (liść): blaszka liściowa podzielona na odcinki głębiej, niż jedna trzecia, a najwyżej do dwu trzecich szerokości, licząc od brzegu do linii środkowej. Pierzastosieczny (liść): blaszka liściowa podzielona na po- szczególne odcinki aż do nerwu środkowego, tj. do osi liścia (rysunek). Pierzastowrębny (liść): blaszka liściowa podzielona na po- szczególne odcinki najwyżej do jednej trzeciej szerokości (rysunek). Pierzasto złożony (liść): blaszka liściowa jest podzielona na liczne, wyglądające jak samodzielne, bo opadające osobno, liście częściowe, zwane listkami lub pierzastymi odcinkami liściowymi. Pionierski gatunek: gatunek, który jako pierwszy (lub jeden z pierwszych) wkracza na siedliska pozbawione dotychczas roślinności. Płatki korony: —» patrz korona. Podbaldach: kwiatostan typu —* wiecha, w którym wszyst- kie gałązki dochodzą mniej więcej do tego samego poziomu; przykład: jarzębina. Pręcik: wyspecjalizowany liść, służący do rozmnażania. Składa się z nitki i przyczepionych do niej pylników, w któ- rych rozwija się pyłek (rysunek). Przetchlinki: małe otworki w korze, w kształcie pęcherzy- ków, punktów lub kreseczek, służące do przewietrzania wewnętrznych warstw kory. Zwykle różnią się barwą od zewnętrznej korowiny. Przylistki: zwykle małe, niepozorne liście, wyrastające u na- sady liści właściwych. Przysadki barwne (brakteaef. szczególnie wyraźnie zabar- wione przysadki, które przejmują funkcję korony kwiatu (przywabianie zapylających owadów); przykład: liczne ga- tunki rodzaju Cornus. Równowąski (liść): kształt liści bardzo wąskich, o długości znacznie większej niż szerokość (rysunek). Sercowaty (liść): ma kształt taki, jak kier w kartach do gry. Siedzący (liść): liść bez widocznego ogonka, umocowany bezpośrednio na osi pędu. Skrętoległe (ustawienie liści): z jednego węzła łodygi wyras- ta tylko jeden liść (rysunek). Stożkowaty (pokrój): korona drzewa zwęża się stopniowo ku górze (rysunek). Szpilkowe (liście): liście drzew szpilkowych, w kształcie szpilek lub igieł, w skrócie zwykle nazywane szpilkami. Swiatlolubne gatunki: gatunki, które do swego rozwoju po- trzebują dużo światła i źle rosną w cienistym, gęstym drze- wostanie. Torebka: skórkowata, niezdrewniała ścianka owocu w stanie dojrzałym. Powstaje z wielu zrośniętych owocolistków i jest wewnątrz wydrążony. Nasiona wysypują się po pęknięciu torebki wzdłuż szwów owocolistków lub miejsc ich zrostu (rysunek). Węzeł: miejsce na łodydze, z którego wyrastają jeden lub wiele liści. Wialropylne (kwiaty): ziarna pyłku nie są kleiste i są przeno- szone na znamię słupka przez wiatr. Wiatropylność: zapylanie pyłkiem za pomocą wiatru. Wiecha: kwiatostan, w którym pojedyncze kwiaty wyrastają na wtórnie rozgałęzionych bocznych gałązkach (rysunek). Widlasty: rozgałęzienie gałęzi, a także nerwów liściowych w kształcie litery Y; oba odchodzące ramiona są mniej więcej równorzędne. Zalążnia: twór powstały przez zrośnięcie owocolistków w kwiatach żeńskich i obupłciowych, zwykle w kształcie rozszerzonej części słupka. Zasięg: naturalny obszar rozmieszczenia jakiegoś gatunku. Zimozielone: krótkotrwałe liście, które zostają zrzucane do- piero na początku nowego okresu wegetacyjnego (na wiosnę). Zoidiogamia: zapylanie za pośrednictwem zwierząt; patrz także —> owadopylny. 282 Pokrój drzew Kształty liści i ich ustawienie kolumnowy stożkowaty okrągławy równowąski lancetowaty jajowaty odwrotnie jajowaty nie podzielony klapowany (dtoniasto) dłoniasty (złożony) pierzastowrębny pierzastodzielny pierzastosieczny naprzeciwległe skrętoległe okółkowe parzystopierzasty nieparzystopierzasty podwójniepierzasty, (złożony) (złożony) Brzegi liścia dwurzędowe wielostronne calobrzegi piłkowany ząbkowany karbowany falisto wycięty Kwiatostany grono wiecha torebka orzech pestkowiec jagoda jabłkowaty 283 Autorzy fotografii J. Apel: 35 d.p., 79 g.p., 95 d.l., 127 g., 131 g.p., 155 g.L, 217 g.p., 231 d„ 243, 267 g„ 267 d.p.; K. Baumann: 183 g.L; A. Bartels: 15 g.L, 15 g.p., 19 d.l., 19 d.p., 21 g.p., 21 d.l., 21 d.p., 23 g.L, 23 g.p, 23 d.l, 23 d.p, 25 g.l, 25 d.l, 25 d.p, 27 g.l, 29 g, 29 d.l, 36 g.l, 37 d.p, 39 g.l, 39 g.p, 39 śr.p, 39 d.l, 41 g.l, 43 d.p, 45 g.l, 46 g.p, 47 g.l, 47 g.p, 49 g.p, 51 g.l, 51 śr.l, 53 g, 55 g.l, 55 g.p, 57 g.p, 59 g.L, 59 g.p., 61 g.l, 61 g.p, 63 g.p, 65 g.l, 65 g.p, 65 d.l, 67 g.l, 67 g.p, 67 d p„ 69 g.L, 69 g.p, 71 d.l, 74 g, 74 d, 77 g.l, 77 g.p, 81 g.l, 81 g.p, 81 d, 83 d, 85 śr.p, 87 g.L, 89 g.p, 89 d.l, 89 d.p, 91 g.L, 91 g.p, 99 d, 105 d.l, 109 d.p, 111 g.l, 111 g.p, 111 d.l, 111 d.p, 115 g.p, 115 d.p, 119 g.p, 121 g.p, 123 d.l, 125 g, 127 d, 129 g.l, 131 g.l, 131 d.l, 131 d.p, 141 g.l, 141 g.p, 141 d.p, 143 g.l, 145 g.l, 147 g.l, 157 d.l, 159 g, 159 d, 161 g.l, 161 g.p, 161 d.p, 163 g.l, 163 śr.l, 163 d.l, 163 d.p, 165 g.l, 167 g.L, 167 g.p, 167 d.l, 169 g.l, 169 g.p, 169 d.l, 169 d.p, 171 g.l, 171 g.p, 179 g.p, 179 d.l, 183 d.p, 191 g.p, 209 d.l, 211 d.l, 215 g.p, 215 d.p, 219 d.l, 225 g.l, 225 g.p, 227 g.L, 229 d.p, 231 d.p, 235 g.l, 237 d, 241 g.l, 247, 253 g.l, 253 d.p, 263 g.p, 263 d.l, 265 g, 265 d, 269 d.l.; Bio-lnfo: Grossmann 109 g.l, 109 d.l.; Holweg 221 śr.l.; R. Cram: 47 d, 59 d.p, 233 d.p, 235 d.; Prof. dr J.Grau: 85 g„ 85 d.l.; H. Heppner: 19 g.p, 33 g.p, 43 g.l, 171 d.p, 245 d, 249 g.p.; G. van Hoorn; 43 d.l, 99 g.L; G. Kalden: 109 g.p.; W. Layer: 27 g.p, 73 g.p, 93 d.p, 97 g.p, 135 g, 139 g.p, 153 d.p, 155 g.p, 185 g, 225 d.p.; G. Lopez: 15 d, 19 g.l, 19 śr.l, 29 d.p, 39 śr.l, 49 d.l, 49 d.p, 51 d.p, 53 d.l, 53 d.p, 57 d, 61 d, 63 d, 65 d.p, 69 d, 71 g.p, 73 d.l, 73 d.p, 75 d.l, 83 g.l, 91 d, 103 d.p, 117 d.p, 123 śr.p, 133 g, 133 śr.p, 135 d.p, 137 śr.l, 143 d.p., 149 g.l, 149 g.p, 149 d.l, 149 d.p, 151 g.l, d, 155 d, 157 d.p, 161 d.l, 165 d.p, 187 d, 189 d.l, 201 g, 203 g.l, 203 g.p, 205 d, 207 d.l, 209 g.l, 209 d.p, 211 g„ 213 g.l, 213 d, 217 d.l, 217 d.p, 219 d, 225 d.l, 237 g.l, 239 d.l, 239 d.p, 241 d, 249 g.L, 249 d, 251 g, 251 d, 253 d.l, 257 d.l, 257 d.p, 259 g, 259 d, 261 g, 261 d, 269 g, 269 d.p, 271 d.p, 273 g.; Dr J. Nittinger: 21 g.l, 55 d, 107 g.l, 145 g.p, 181 g.p, 181 d.l, 245 g.p, 255 g.L, 255 g.p.; Dr Smettau: 67 d.l, 83 g.p, 89 g.l, 110 d.l, 110 d.p, 113 d.l, 151 g.l, 165 śr.l, 179 g.l, 241 g.p.; H. Partsch: 99 g.p, 233 d.l.; M. Pforr: 17 śr.p, 31 g.l, 37 d.l, 45 d, 46 śr.l, 59 d.l, 97 g.l, 97 d.l, 101 d.l, 103 d.l, 105 g.l, 107 g.p, 115 g.l, 119 g.l, 119 d.l, 119 d.p, 121 d.l, 125 d.l, 125 d.p, 129 d.l, 135 śr.l, 135 d.l, 137 d.l, 145 d.p, 147 d.p, 153 d.l, 175 g.l, 175 d.p, 183 g.p, 187 g.p, 191 d.p, 215 g.l, 221 g.p, 221 d, 223 śr, 229 g.l, 229 d.l, 253 g.p.; R. Podloucky: 117 g.p.; Dr E. Pott: 27 d.p, 73 g.L, 87 d.l, 87 d.p, 93 g.p, 101 g.l, 101 g.p, 113 d.p, 117 śr.l, 121 g.l, 123 d, 139 g.l, 191 d.l, 221 g.l, 223 d.l, 223 d.p, 273 d.p.; W. Schacht: 77 d, 79 g.l, 79 d, 163 g.p, 167 d.p, 217 g.l, 227 g.p, 245 g.l, 267 d.l.; F. Schmidle: 35 g.p, 63 g.L; H. Schrempp: 6,17 g.l, 17 g.p, 31 d.p, 33 g.l, 33 d.p, 39 d.p, 41 g.p, 45 g.p, 46 d.p, 49 g.l, 51 g.p, 57 g.l, 71 g.l, 73 g.l, 73 g.p, 73 d.p, 85 d.p, 95 g, 95 d.p, 97 d.p, 101 d.p, 103 g.l, 103 g.p, 107 d.l, 107 d.p, 110 g, 117 d.l, 121 d.p, 123 g, 129 g.p, 135 śr.p, 137 g, 137 d.p, 139 d.l, 139 d.p, 141 d.l, 147 g.p, 151 g.p, 153 g, 157 g.l, 165 g.p, 165 d.l, 171 d.l, 173 g, 173 d, 175 g.p, 177 g.l, 177 g.p, 177 d.l, 177 d.p, 179 d.p, 181 g.l, 181 d.p, 184 d.p, 185 d.l, 187 g.l, 189 g.l, 189 g.p, 191 g.l, 193 g.p, 193 d, 195 g.L, 195 d, 199 g, 199 d.l, 199 d.p, 201 d, 205 g, 211 d.p, 213 g.p, 215 d.l, 219 g.p, 223 g, 231 g.l, 233 g.l, 233 g.p, 237 g.p, 239 g, 255 d.l, 255 d.p, 263 g.l, 263 d.p.; T. Schuhmacher: 17 d.p, 27 d.l, 31 d.l, 33 d.l, 35 d.l, 41 d.l, 41 d.p, 71 d.p, 93 g.l, 93 d.l, 129 d.p, 145 d.l, 229 g.p.; G. Steinbach: 17 d.l, 175 d.l, 193 g.l, 197 g.l, 197 g.p, 197 d.l, 197 d.p.; G. Synatzschke: 25 g.p, 51 d.l, 87 g.p, 195 g.p, 207 g.p, 209 g.p, 271 g.p.; H. Wohler: 203 d, 271 d.l, 273 d.l.; K. Wothe: 31 g.p, 37 g, 43 g.p, 115 d.l, 133 d.l, 133 d.p, 189 d.p, 207 g.l, 207 d.p, 257 g, 271 g.L; H. Zettl: 105 g.p, 105 d.p, 113 g.l, 113 g.p, 117 g.l, 143 g.p, 143 d.l, 147 d.l, 183 d.l. Część ogólna: A. Bartels: 11, 13; Dr J. Nittinger: 275; H. Schrempp: 6; G. Steinbach: 277, 280, 281. (Skróty: d. = na dole, d.l. = na dole po lewej, d.p. = na dole po prawej, g. = na górze, g.l. = na górze po lewej, g.p. = na górze po prawej, śr. = pośrodku, śr.l. = pośrodku po lewej, śr.p. = pośrodku po prawej) 284 Wykaz gatunków Abies alba 16 Abies amabilis 18 Abies balsamea 22 Abies bornmuelleriana 18 Abies cephalonica 20 Abies concolor 20 Abies grandis 20 Abies nordmanianna 18 Abies pinsapo 20 Abies procera 22 Abies veitchii 18 Acacia dealbata 204 Acer campestre 222 Acer cappadocicum 220 Acer heldreichii 224,227 Acer lobelii 220 Acer monspessulanum 220 Acer negundo 228 Acer opalus 222 Acer pensylvanicum 224, 227 Acer platanoides 220 Acer pseudoplatanus 224 Acer rubrum 226,227 Acer rufinerve 224,227 Acer saccharinum 226 Acer saccharum 222 Acer sempen/irens 220 Acer tataricum 224,227 Aesculus flava 234 Aesculus hippocastanum 232, 234 Aesculus pavia 234 Aesculus x carnea 234 Ailanthus altissima 218 Akacja srebrzysta 204 Alnuscordata 112 Alnus glutinosa 112 Alnusincana 114 Alnus rubra 112 Alnus viridis 114 Ambrowiec amerykański 168 Araucaria araucana 84 Araukaria (Igtawa) chilijska 84 Arbutus andracńne 248 Arbutus unedo 248 Armeniaca vulgaris 200 Betula ermanii 108,110 Betula maximowicziana 108,110 Betula nigra 108,111 Betula papyrifera 108,111 Betula pendula 106 Betula pubescens 108 Bożodrzew gruczołkowaty 218 Brzęk 178 Brzoskwinia właściwa 198 Brzost144 Brzoza brodawkowata 106 Brzoza czarna 108, 111 Brzoza Ermana 108,110 Brzoza Maksymowicza 108,110 Brzoza omszona 108 Brzoza papierowa 108,111 Brzoza zwisła 106 Buk południowy 140 Buk wschodni 120 Buk zwyczajny 120 Calocedrus decurrens 68 Carpinus betulus 116 Carpinus orientalis 116 Castanea sativa 122 Catalpa bignonioides 264 Catalpa ovata 264 Catalpa speciosa 264 Catalpa x erubescens 264 Cedr atlantycki 24 Cedr cypryjski 24 Cedr himalajski 24 Cedr libański 24 Cedrus atlantica 24 Cedrus breviłolia 24 Cedrus deodara 24 Cedrus libani 24 Celtis australis 148 Ceratonia siliqua 206 Cercidiphyllum japonicum 162 Cercis siliquastrum 208 Chamaecyparis lawsonia- na 70 Chamaecyparis nootkaten- sis 70 Chamaecyparis obtusa 70 Chamaecyparis pisifera 70 Chamaerops humilis 272 Chleb świętojański 206 Choina kanadyjska 36 Choina południowojapoń- ska36 Choina różnolistna 36 Chruscina jagodna 248 Chruscina cypryjska 248 Cis chiński 86 Cis japoński 86 Cis pospolity 86 Citrus limon 216,217 Citrus sinensis 216,217 Cladrastis lutea 210 Cordyline australis 266 Cornus capitata 246 Cornus mas 246 Corylus avellana 118 Corylus chinensis 118 Corylus colurna 118 Corylus x colurnoides 118 Cryptomeria japonica 62 Cupressocyparis leylandii 70 Cupressus glabra 72,75 Cupressus macrocarpa 70, 72,74 Cupressus sempereirens 72 Cyprys arizoński 72,75 Cyprys wiecznie zielony 72 Cyprys wielkoowocowy 70, 72,74, Cyprysik groszkowy 70 Cyprysik japoński 70 Cyprysik Lawsona 70 Cyprysik nutkajski 70 Cyprysowiec Leylanda 70 Cypryśnik błotny 64 Cytryna 216,217 Czeremcha amerykańska 194 Czeremcha zwyczajna 194 Czereśnia 6,190 Czereśnia właściwa 190 Daglezja 38 Daktylowiec kanaryjski 270 Daktylowiec właściwy 270 Dąb barwierski 126 Dąb bezszypułkowy 136 Dąb biały 124 Dąb błotny 126 Dąb burgundzki 130 Dąb czerwony 128 Dąb korkowy 132 Dąb omszony 130 Dąb ostrolistny 134 Dąb pirenejski 134 Dąb szkarłatny 124,126 Dąb szypułkowy 134, 136, 138 Dąb Turnera 134 Dąb wielkoowocowy 124 Dąb węgierski 134 Dereń główkowaty 246 Dereń właściwy 246 Diospyros kaki 250 Diospyros lotus 250 Diospyros virginiana 250 Drzewo poziomkowe 248 Eriobotrya japonica 202 Eucalyptus globulus 244 Eucalyptus gunnii 242 Eucalyptus niphophila 242 Eukaliptus Gunna 242 Eukaliptus kulkowaty 244 Eukaliptus śnieżny 242 Fagus orientalis 120 Fagus sylvatica 120 Ficus carica 154 Figa pospolita 154 Filirea szerokolistna 260 Fraxinus angustitolia 254 Fraxinus excelsior 254 Fraxinus ornus 252 Ginkgo biloba 14 Glediczja trójcierniowa 210 Gleditsia triacanthos 210 Grab wschodni 116 Grab zwyczajny 116 Grochodrzew 214 Grusza pospolita 186 Gymnocladus dioicus 210 Hurma wschodnia 250 Hyba japońska 80 285 Jabłoń chińska 184 Jabłoń dzika 184 Jabłoń japońska 184 Jabłoń kwiecista 184 Jabłoń purpurowa 184 Jałowiec fenicki 76 Jałowiec grecki 76 Jałowiec wirginijski 76 Jarząb brekinia 178 Jarząb domowy 176 Jarząb mączny 180,182 Jarząb pospolity 174,182 Jarząb szwedzki 182 Jarzębina 174, 182 Jawor 224 Jesion mannowy 252 Jesion wąskolistny 254 Jesion wyniosły 252,254 Jodła balsamiczna 22 Jodła Bornmullera 18 Jodła grecka 20 Jodła hiszpańska 20 Jodła kalifornijska 20 Jodła Nordmanna 18 Jodła olbrzymia 20 Jodła pospolita 16 Jodła purpurowa 18 Jodła srebrna 22 Jodła szlachetna 22 Jodła Veitcha 18 Judaszowiec południowy 208 Juglans nigra 90 Juglans regia 92 Juniperus excelsa 76 Juniperus phoenicea 76 Juniperus virginiana 76 Kaki 250 Kalifornijski cedr rzeczny 68 Karłatka 272 Kasztan jadalny 122 Kasztanowiec czerwono- kwiatowy 234 Kasztanowiec czerwony 234 Kasztanowiec żółty 234 Kasztanowiec zwyczajny 232, 234 Katalpa pospolita 264 Katsura 162 Klon cukrowy 222 Klon czerwonożyłkowy 224, 227 Klon czerwony 226, 227 Klon Heldreicha 224,227 Klon jesionolistny 228 Klon kalinowy 222 Klon kolchidzki 220 Klon Lobela 220 Klon pensylwański 224, 227 Klon polny 222 Klon srebrzysty 226 Klon tatarski 224,227 Klon trójklapowy 220 Klon wiecznie zielony 220 Klon zwyczajny 220 Koelreuteria paniculata 230 Kordylina australijska 266 Larix decidua 26 Larix kaempferi 28 Larix x eurolepis 28 Leszczyna chińska 118 Leszczyna pospolita 118 Leszczyna turecka 118 Ligustr japoński 258 Ligustr lśniący 258 Ligustr pospolity 258 Ligustrum japonicum 258 Ligustrum lucidum 258 Ligustrum vulgare 258 Limak 142 Limba 40 Lipa drobnolistna 238 Lipa holenderska 238 Lipa krymska 238 Lipa srebrzysta 240 Lipa srebrzysta zwisająca 240 Lipa szerokolistna 236,238 Liquidambar styraciflua 168 Liriodendron tulipifera 160 Maclura pomifera 152 Magnolia acuminata 156 Magnolia czerwonokwia- towa 158 Magnolia denudata 156, 158 Magnolia grandiflora 156 Magnolia gwiaździsta 158 Magnolia liliiflora 158 Magnolia naga 156,158 Magnolia ostrolistna 156 Magnolia pośrednia 158 Magnolia stellata 158 Magnolia tripetala 158 Magnolia trójpłatkowa 158 Magnolia wielkokwiatowa 156 Magnolia x soulangiana 158 Malus floribunda 184 Malus spectabilis 184 Malus sylvestris 184 Malus x purpurea 184 Mamutowiec olbrzymi 62 Mespilus germanica 172 Metasekwoja chińska 66 Metasequoia glyptostro- boides 66 Migdałowiec pospolity 188 Miłorząb dwudzielny 14 Miszpelnik japoński 202 Modrzew europejski 26 Modrzew japoński 28 Modrzew mieszańcowy 28 Morela zwyczajna 200 Morus alba 152 Morus nigra 150 Morwa biała 152 Morwa czarna 150 Nieszpułka zwyczajna 172 Nothofagus antarctica 140 Olea europaea 256 Oliwka europejska 256 Olsza czarna 112 Olsza sercowata 112 Olsza szara 114 Olsza zielona 114 Orzech czarny 90 Orzech włoski 92 Paklon 222 Parocja perska 170 Parrotia persica 170 Parrotiopsis jaquemon- tiana 170 Paulownia omszona 262 Paulownia tomentosa 262 Perełkowiec japoński 212 Persica vulgaris 198 Persymona 250 Phillyrea latifolia 260 Phillyrea latifolia var. media 260,261 Phoenix canariensis 270 Phoenix dactylifera 270 Phoenix theophrasti 272 Picea abies 30 Picea omorika 32 Picea pungens 34 Picea sitchensis 30 Pinia 52 Pinus aristata 13,42 Pinus canariensis 56 Pinus cembra 40 Pinus excelsa 42 Pinus griffithii 42 Pinus halepensis 56 Pinus jeffreyi 44,47 Pinus leucodermis 58 Pinus nigra 50,54 Pinus nigra ssp, dalmatica 54 Pinus nigra ssp. laricio 54 Pinus nigra ssp. nigra 54 Pinus nigra ssp. salzmannii 54 Pinus parviflora 44,46 Pinus peuce 44,46 Pinus pinaster 48 Pinus pinea 52 Pinus ponderosa 44,47 Pinus strobus 44 Pinus sylvestris 50 Pinus uncinata 58 Pinus wallichiana 42 Platan klonolistny 164 Platan wschodni 164, 166 Platan zachodni 164,166 Platanus acerifolia 164 Platanus occidentalis 164, 166 Platanus orientalis 164, 166 Platanus x hybrida 164 286 Pomarańcza chińska 216, 217 Populus alba 96 Populus canescens 98 Populus deltoides 104 Populus lasiocarpa 102 Populus nigra 102,104 Populus tremula 98,100 Populus trichocarpa 102 Populus x berolinensis 102 Populus x canadensis 104 Prunus armeniaca 200 Prunus avium 6,190 Prunus avium var. dura- cina 190 Prunus avium var. Juliana 190 Prunus cerasus 192 Prunus cerasus var. aus- tera 192 Prunus cerasus var. cap- roniana 192 Prunus cerasus var. frute- scens 192 Prunus cerasus var, marasca 192 Prunus domestica 196 Prunus dulcis 188 Prunus mahaleb 192 Prunus padus 194 Prunus persica 198 Prunus sargentii 190 Prunus serotina 194 Prunus serrula 188 Prunus serrulata 190 Prunus spinosa 196 Prunus subhirtella 188 Prunus x yedoensis 188 Przeorzech jesionolistny 94 Pseudotsuga menziesii 38 Pterocarya fraxinifolia 94 Pyrus pyraster 186 Ouercus alba 124 Ouercus cerris 130 Ouercus coccinea 124 Ouercus frainetto 134 Ouercus ilex 134 Ouercus ilex var. rotundi- folia 135 Ouercus macrocarpa 124 Ouercus palustris 126 Ouercus petraea 136 Ouercus pubescens 130 Ouercus pyrenaica 134 Ouercus robur 134, 136, 138 Ouercus rubra 128 Ouercus suber 132 Ouercus velutina 126 Ouercus x turneri 134 Robinia akacjowa 214 Robinia pseudacacia 214 Roztrzeplin wiechowaty 230 Sekwoja wiecznie zielona 60 Sequoia sempervirens 60 Sequoiadendron gigan- teum 62 Sophorajaponica 212 Sorbus aria 180,182 Sorbus aucuparia 174,182 Sorbus domestica 176 Sorbus intermedia 182 Sorbus mougeotii 182 Sorbus torminalis 178 Sosna alepska 56 Sosna biatokorowa 58 Sosna btotna 58 Sosna czarna 50, 54 Sosna czarna austriacka 54 Sosna czarna hiszpańska 54 Sosna czarna kalabryjska 54 Sosna czarna korsykańska 54 Sosna drobnokwiatowa 44, 46 Sosna Griffitha 42 Sosna himalajska 42 Sosna Jeffreya 44,47 Sosna kanaryjska 56 Sosna macedońska 44,46 Sosna nadmorska 48 Sosna oścista 13,42 Sosna pospolita 50 Sosna wejmutka 44 Sosna żółta 44,47 Surmia jajowata 264 Surmia okazała 264 Surmia pośrednia 264 Surmia zwyczajna 264 Szarańczyn strąkowy 206 Szkliwka 192 Szydlica japońska 62 Śliwa domowa 196 Śliwa tarnina 196 Świerk kłujący 34 Świerk pospolity 30 Świerk serbski 32 Świerk sitkajski 30 Taxodium distichum 64 Taxus baccata 86 Taxus celebica 86 Taxus cuspidata 86 Thuja koraiensis 82 Thuja occidentalis 80 Thuja orientalis 78 Thuja plicata 82 Thuja standishii 82 Thujopsis dolobrata 80 Tilia cordata 238 Tilia petiolaris 240 Tilia platyphyllos 236,238 Tilia tomentosa 240 Tilia x euchlora 238 Tilia x europaea 238 Topola balsamiczna 104 Topola berlińska 102 Topola biała 96 Topola chińska wielkolis- tna 102 Topola czarna 102, Topola kanadyjska 104 Topola osika 98,100 Topola szara 98 Topola szczeciniastoowo- cowa 102 Toreja japońska 88 Toreja kalifornijska 88 Torreya californica 88 Torreya nucifera 88 Trachycarpus fortunei 268 Trześnia 190 Tsuga canadensis 36 i heterophylla 36 Tsuga sieboldii 36 Tulipanowiec amerykański Ulmus carpinifolia 146 Ulmus glabra 144 Ulmus laevis 142 Ulmus procera 144 Ulmus x hollandica 146 Washingtonia tiliłera 268 Wiąz górski 144 Wiąz holenderski 146 Wiąz polny 146 Wiąz pospolity 146 Wiąz szypułkowy 142 Wiązowiec południowy 148 Wiśnia czarna 192 Wiśnia krzewiasta 192 Wiśnia kwaśna 192 Wiśnia piłkowana 190 Wiśnia pospolita 192 Wiśnia sachalińska 190 Wiśnia tybetańska 188 Wiśnia wonna 192 Wiśnia yedoeńska 188 Żywotnik japoński 82 Żywotnik koreański 82 Żywotnik olbrzymi 82 Żywotnik wschodni 78 Żywotnik zachodni 80 287 ON PRZ JM Uli Wl mnwAn Kolorowy, wyczerpujący, podręczny leksykon dla miłośników przyrody ¦ Szczegółowe opisy rodzimych i sprowadzonych do Europy gatunków drzew ¦ Kolorowe fotografie okazów wszystkich omawianych gatunków ¦ Rysunki ułatwiające rozpoznawanie drzew ¦ Zwięzły wykład o budowie i fizjologii drzew oraz gospodarczym znaczeniu i ochronie lasów ¦ Wykaz polskich i łacińskich nazw gatunków Opisy 250 gatunków drzew, 472 kolorowe fotografie, 200 rysunków ISBN 83-7129-141-8 Nr 1157