Ontologia przyrodniczaPISMA FILOZOFICZNE - TOM LXXXI Jan Such, Małgorzata Szcześniak Ontologia przyrodnicza RUNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU WYDAWNICTWO NAUKOWE INSTYTUTU FILOZOFII Projekt okładki Krzysztof Baran Redakcja Izabela Bara n Jan Such, Małgorzata Szcześniak, 2001 ISBN 83-7092-070-5 Wydawnictwo NAUKOWE INSTYTUTU FILOZOFII UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU 60-569 Poznań, ul. Szamarzewskiego 89c tel. (0-61) 866-60-52, fax 843-03-09, e-mail: [email protected] DRUK: WYDAWNICTWO I DRUKARNIA UNI-DRUK S.C. 61-485 Poznań, ul. 28 Czerwca 1956 r. 223/229 tel. (0-61) 831-11-86, -90, fax 831-11-94, e-mail: [email protected] WYDAWNICZE Tadeusz Buksiński (przewodniczący), Bolesław Andrzejezuski, Grzegorz Heckert, Jarema Jakubowski (sekretarz), Barbara Kotowa, Anna Pałubicka, Jan Such Recenzent Prof. dr hab. Stanisław Butryn Projekt okładki Krzysztof Baran Redakcja Izabela Baran © Copyright by Jan Such, Małgorzata Szcześniak, 2001 ISBN 83-7092-070-5 WYDAWNICTWO NAUKOWE INSTYTUTU FILOZOFII UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU 60-569 Poznań, ul. Szamarzewskiego 89c tel. (0-61) 866-60-52, fax 843-03-09, e-mail: [email protected] DRUK: WYDAWNICTWO I DRUKARNIA UNI-DRUK S.C. 61-485 Poznań, ul. 28 Czerwca 1956 r. 223/229 tel. (0-61) 831-11-86, -90, fax 831-11-94, e-mail: Literatura................................141 Wstęp Ontologia jest jednym z działów filozofii, zajmującym się analizą bytu rzeczywist ego. Przedmiotem rozważań ontologii jest: określenie natury i własności bytu, ustalenie ewentualnych ostatecznych składników konstytuujących rzeczywistość, określenie właściwości i atrybutów podstawowych składników rzeczywistości - zarówno w skali makro, jak i mikro. Przedmiotem rozważań ontologicznych zawartych w niniejszej pracy są nie tylko takie ogólne kategorie on tologiczne, jak: materia, ruch, czas, przestrzeń, czasoprzestrzeń, ale również dość specyficzny byt ontologiczny, jakim jest jednostka ludzka i, co za tym idzie, społeczeństwo ludzkie. Autorzy, badając takie zagadnienia ontologiczne, jak: rodzaje i atrybuty materii, rozwój, problematyka prawidłowości i porządku w świecie przyrodniczym, deterministyczne i indeterministyczne ujmowanie zjawisk, problematyka wolności, problem psychofizyczny, ujmują je w kontekście współczesnych nauk przyrodniczych. Ponieważ problematyka ontologiczna nurtowała już umysły starożytnych myślicieli greckich (głównie nurtu przyrodniczego, kosmogoniczno-ontologicznego szkoły jońskiej), przeto celowym stało się przedstawienie najważniejszych ujęć problematyki onto-logicznej w starożytności. Dlatego w niniejszej pracy omówione są koncepcje starożytnych Greków (zilustrowane tekstami źródłowymi), jako te, które można uznać za pionierskie w tym sensie, że stały się one nieodzownym punktem odniesienia dla późniejszych myślicieli.10 Wstęp Także zatem w dziedzinie filozofowania starożytni Grecy uczynili pierwszy krok, który zaowocował potem we wszystkich przejawach kultury zachodniej. W zakresie ontologii taki pierwszy, decydujący krok wykonał zapewne Parmenides, który swym wielkim orzeczeniem „byt jest, a nie - bytu nie ma" (zwanym niekiedy „dogmatem Parmenidesa") ukonstytuował niejako ontologię jako odrębną dziedzinę badań filozoficznych. Niniejsze opracowanie ma jednak charakter systematyzujący, nie zaś historyczny. Stanowi ono próbę uporządkowania problematyki ontologicznej oraz stanowisk problematykę tę podejmujących. Wskazuje na aktualność tej problematyki i brak jednoznacznych rozstrzygnięć w tej dziedzinie. Jednocześnie pokazuje zależność zagadnień ontologicznych od wyników badań naukowych, zwłaszcza od osiągnięć współczesnych nauk przyrodniczych, z fizyką, astronomią i kosmologią w roli głównej.Rozdział I Ontologia jako dział filozofii Ontologia (etymologicznie z gr. to on - byt, logos - słowo, nauka), zwana też teorią bytu, jest jednym z podstawowych działów filozofii, zajmującym się ogólnymi własnościami bytu rzeczywistego (realnego). Rozważania onto-logiczne zajmowały myślicieli już od starożytności. Początkowo termin ontologia był utożsamiany z terminem metafizyka. Andronikos z Rodos (I w. p.n.e.), porządkując pisma Arystotelesa (384 - 322 p.n.e.), oddzielił jego rozważania przyrodnicze od rozważań o bycie. Ostatnie rozważania Arystotelesa Andronikos określił mianem metafizyki. Termin metafizyka oznacza ta meta ta physika - czyli to, co następuje po naukach przyrodniczych. Są to rozważania o ogólnych własnościach i zasadach bytu, określone przez Arystotelesa jako „filozofia pierwsza". W miarę różnicowania się badań ontolo-gicznych zaczynają także różnicować się pojęcia: ontologia i metafizyka. Terminu ontologia użył po raz pierwszy w roku 1613 R. Gocle-nius w Lexicon Philosophorum, a do filozofii został on wprowadzony przez Ch. Wolffa (1679 - 1754) w pierwszej połowie XVIII wieku. Wedle Wolffa ontologia określa dedukcyjnie własności bytu, wyprowadzając je z apriorycznych zasad: (1) zasady sprzeczności (żaden przedmiot nie może zarazem mieć i nie mieć tej samej cechy) i (2) zasady racji dostatecznej (wszystko ma swoją rację, przyczynę lub cel, na podstawie których może zostać wyjaśnione).12________________Rozdział!. Ontologia jako dział filozofii__________________ 1. Problematyka ontologii Traktując ontologię jako naukę o bytach realnych (realnie mogą istnieć zarówno byty materialne, jak i duchowe), można problematykę ontologiczną pogrupować w umowne bloki tematyczne. Spośród wielu propozycji, jakie występują w literaturze przedmiotu, przedstawimy za M. Hempolińskim następujący podział: I Blok: Spór o naturę świata, o charakter jego tworzywa Analizując, z jakich rodzajów bytu składa się świat, który z tych rodzajów jest fundamentalny, jakiej natury jest substancja świata, ile jest podstawowych substancji tworzących zasadę świata, wyodrębnić można następujące stanowiska ontologiczne: monizm i pluralizm (stanowiska w sporze o ilość substancji świata); materializm i idealizm (kwestia natury bytów istniejących i zagadnienie stosunku materii do ducha); teizm i ateizm (stanowiska w sporze o istnienie bytu nadprzyrodzonego) . II Blok: Zagadnienia ontologiczne dotyczące struktury świata realnego i zmian w nim zachodzących (zagadnienia dotyczące materii, przestrzeni, czasu i ruchu) spór między substancjalizmem (reizmem), ewentyzmem oraz procesualizmem o to, czy składniki świata mają strukturę rzeczy, zdarzeń czy procesów; problem filozoficznej interpretacji przestrzeni i czasu (absolutyzm, relacjonizm, realizm, subiektywizm); kwestia ogólnej teorii zmiany, ujmowanej dialektycznie bądź mechanistycznie - z jednej strony, oraz deterministycznie bądź indeterministycznie - z drugiej strony; zagadnienie przestrzennych i czasowych rozmiarów Wszechświata, problem modeli kosmologicznych, kwestia charakteru największych i najmniejszych obiektów fizycznych świata.2. Podstawowe rodzaje bytów ontologicznych______________13 III Blok: Problem ontologii człowieka gatunkowego (problem antropogenezy, ewolucji człowieka gatunkowego i jego wyjątkowości jako bytu ontologicznego) (por. Hempoliński, 1994, s. 15). 2. Podstawowe rodzaje bytów ontologicznych W różnych systemach ontologicznych spotyka się różne podziały bytów tworzących rzeczywistość. Najczęściej wyróżnia się: (1) byt materialny - o cechach przestrzennych, czasowych i fizycznych, (2) byt psychiczny i świadomościowy - czasowy, ale nieprze-strzenny i niefizyczny, (3) byt idealny (byt ogólny w sensie np. platońskiej Idei lub platońskiej liczby) - nieprzestrzenny, nieczasowy, niepsychiczny, niefizyczny, nieduchowy, (4) byt duchowy, określany jako substancjalny podmiot stanów psychicznych i świadomościowych, podmiot nieprzestrzenny, niefizyczny i nie dający się zredukować do stanów psychicznych i świadomościowych (za: Hempoliński, 1994, s. 14). Niekiedy proponuje się wyróżnienie trzech rodzajów bytów: (1) byty idealne (Bóg, Idee Platona), określane jako nieprze-strzenne - bezwymiarowe i nieumiejscowione oraz pozaczasowe, wieczne (określane także jako ponadczasowe), tzn. odwieczne «bez czasowego początku» oraz dowieczne «bez czasowego koń-ca»; (2) byty psychiczne (dusze ludzkie) - nieprzestrzenne (bezwymiarowe, lecz jednocześnie zlokalizowane), czasowe (dowieczne, czyli nieśmiertelne «bez czasowego końca»); (3) byty materialne (ciała w sensie fizycznym) przestrzenne (wymiarowe i zlokalizowane) oraz czasowe (przemijające, czyli mające początek i koniec w czasie). Przy tym podziale byty idealne oraz psychiczne stanowią dwie odmiany bytów duchowych. Sposób istnienia, bytowania tych podstawowych rodzajów bytów ontologicznych określony jest za pomocą kategorii ontologicz-no-semantycznych, do których zalicza się: rzecz, zdarzenie, proces, cechę, stan rzeczy, stosunek. Warto może w tym momencie wspo-14________________Rozdział I. Ontologia jako dział filozofii__________________ mnieć, iż Arystoteles w Metafizyce podaje dziewięć sposobów bytowania substancji (sposobów orzekania o niej) poprzez: jakość, ilość, relację, czas, miejsce, położenie, działanie, doznawanie, posiadanie. Do problematyki ontologicznej należy określenie nie tylko, jak „bytują" składniki rzeczywistości, ale czy są one rzeczami (T. Kotarbiński <1886 - 1981 >), ciałami materialnymi (Demokryt <ok. 460 -ok. 370 p.n.e>) bądź idealnymi (Platon <ok. 427 - 347 p.n.e>; He-gel <1770 - 1831>), procesami (A. N. Whitehead <1861 - 1947>), a być może zdarzeniami (B. Russell <1872 -1970>), jaka jest natura rzeczywistości (materialna, idealna czy - jak głosił Kartezjusz <1596 - 1650> - dualistyczna); ile jest zasad konstytuujących rzeczywistość i jaka jest ich natura (zasady monistyczne, dualistyczne, pluralistyczne, materialne, idealne), a także czy rzeczywistość ma charakter dynamiczny (jak w koncepcji Heraklita), czy być może stały i niezmienny (eleaci). Określając podstawowe własności bytu, możemy przyjąć typ rozważań czysto spekulatywnych bądź odwoływać się do osiągnięć nauk przyrodniczych czy formalnych (matematycznych). Bardzo trafnie rozróżnienie to przedstawia W. Krajewski (1919), który proponuje podzielić rozważania ontologiczne na trzy podstawowe działy: (1) ontologię spekulatywną, (2) ontologię formalną i (3) on-tologię przyrodniczą (Krajewski, 1987, s. 444 - 451). 3. Charakter rozważań ontologicznych 3.1. Ontologia spekulatywną Powołując się na W. Krajewskiego (Krajewski, 1987, s. 441 - 451), można przyjąć, iż rozważania o bycie w ontologii spekulatywnej przyjmują charakter rozważań spekulatywnych, o dużym stopniu uteoretycznienia, bez potrzeby odwołania się do osiągnięć nauk empirycznych. Taki spekulatywny charakter miały rozważania_________________3. Charakter rozważań ontologicznych________________15 ontologiczne Ch. Wolff a (1679 -1754), gdzie ontologia traktowana była jako nauka „o bycie w ogóle". Ontologia tworzy w jego systemie filozoficznym część metafizyki, do której zaliczał Wolff także kosmologię, psychologię i teologię racjonalną, które zajmowały się poszczególnymi rodzajami bytu: Metafizyka - ontologia - nauka o bycie w ogóle, - kosmologia - nauka o świecie (o kosmosie), - psychologia - nauka o człowieku, - teologia racjonalna - nauka o Bogu. Zasadniczą zmianę w rozważaniach ontologicznych wprowadził I. Kant (1724 -1804). O „rzeczywistości samej w sobie", bez odniesienia do podmiotu - zdaniem Kanta - nie można mówić. W dziełach klasyków filozofii niemieckiej rozważania ontologiczne często pokrywają się z rozważaniami epistemologicznymi. Przykładowo, w systemie G. W. F. Hegla (1770 -1831) nie było odrębnej nauki o bycie - ontologii: jego dialektyczna logika stanowiła łącznie ontologię i teorię poznania. W wieku XIX dominowało przekonanie, iż podstawą filozofii jest teoria poznania, uprawiana najczęściej subiektywistycznie, a w logice i filozofii nauki panował psychologizm, trwający do przełomu wieków XIX i XX, kiedy to widoczna staje się opozycja przeciw subiektywizmowi i zaczyna się renesans ontologii (por. Krajewski, 1987, s. 445). Wydatnie przyczynił się do tego neoto-mizm. Neotomizm zalicza ontologię - obok teologii naturalnej - do metafizyki ogólnej, a filozofię przyrody, psychologię i antropologię filozoficzną do metafizyki szczegółowej: Metafizyka ogólna - ontologia, - teologia naturalna, Metafizyka szczegółowa - filozofia przyrody ożywionej i nieożywionej, - psychologia filozoficzna, ; - antropologia filozoficzna. .i W doktrynie neotomistycznej powołującej się na Tomasza z Akwinu (1225 -1274) podkreśla się współdziałanie rozumu i do-16________________Rozdział I. Ontologia jako dział filozofii__________________ świadczenia w filozofii, a także rolę objawienia (rozważania onto-logiczne stają się ściśle związane z teologią). Rozważań ontologicznych przesyconych subiektywizmem i psy-chologizmem nie akceptował także E. Husserl (1859 - 1938). Fenomenologia Husserla opowiadała się za takim ujęciem filozofii, zgodnie z którym filozofia dociera do „istoty rzeczy" za pomocą swoistych dla siebie metod - wglądu w istotę (oglądu ejdetyczne-go) oraz redukcji fenomenologicznej. Ontologia jako nauka ma się opierać na intuicji, analizie i dedukcji. Obok bytu realnego ma ustanawiać idealny byt istot i wartości. Świat wartości stał się znaczący również w rozważaniach ontologicznych twórców egzystencjalizmu, którzy skupiali swe teoretyczne rozważania na bycie ontologicznym, jakim jest jednostka ludzka. Słusznie zauważa J. Mizera, że tradycyjna metafizyka posiadała - według M. Heideggera (1889 - 1976), jednego z twórców tego kierunku - strukturę „onto-teologiczną". Miała określić, czym jest byt jako byt oraz zrozumieć istotę bytu najwyższego - Absolutu, będącego przyczyną reszty bytów. Heidegger postuluje oddzielenie rozważań ontologicznych od teologicznych. Dla ontologii przedmiotem rozważań staje się wówczas problem: „czym jest byt jako byt?". Pytanie o byt nie jest jednak - według Heideggera - pytaniem pierwotnym, bowiem dostrzec można w nim założenie, że ten „byt" jest już obecny. Czym jest zatem bycie - to jest podstawowe pytanie dla metafizyki. Tymczasem zrozumienie bycia jest tylko pozornie proste. Gdy bowiem zapytamy siebie: co to znaczy, że coś „jest", spostrzegamy, że nie potrafimy tego wysłowić. Heidegger powiada, że posiadamy przedpojęciowe zrozumienie bycia. Zdefiniować bycia nie możemy, ponieważ każda definicja musiałaby zaczynać się od słów: „Bycie jest", a więc zawierałaby w sobie owo „jest", o które właśnie pytamy. Musimy zatem poprzestać na samym zrozumieniu bycia (Mizera, 1983, s. 213). Głównym przedmiotem ontologii fundamentalnej Heideggera nie jest jednak byt w ogóle, lecz byt ludzki (Dasein), sens bytu ludzkiego. Porównując znane Kartezjańskie „myślę więc jestem" z podejściem Heideggerowskim, wyraźnie widać preferowanie przez Kartezjusza pierwotności świadomości wobec problematyki bycia. M. Heidegger z kolei, kładzie nacisk na słowo „jestem", wskazując,_______________3. Charakter rozważań ontologicznych________________17 iż wszelkie analizy filozoficzne winny być rozpoczynane od prób zrozumienia bycia. To bycie jawi się jako pierwotna przestrzeń, w której możliwe staje się napotykanie tego, co jest - a więc bytu. Wytyczając drogę do zrozumienia bycia, Heidegger wkracza w zagadnienia antropologii filozoficznej. Ponieważ według Heideg-gera filozofia jest ciągłym zapytywaniem, przeto w refleksji antropologii filozoficznej człowiek pyta o samego siebie. Ten byt ludzki winien być wyodrębniony z obszaru wszystkich innych bytów - zarówno bytu przyrody ożywionej, jak i nieożywionej. Dla Heideg-gera człowiek jest obecnością (Da), jest bytem obecnym, bytującym w stronę swego bycia (Sein). Ontologia fundamentalna musi brać pod uwagę skończoność bytu ludzkiego, jego „skierowanie ku śmierci". Heidegger, rozważając w ontologii fundamentalnej sens bytu ludzkiego, nazywa go „bytem tutaj" (Dasein). To właśnie Dasein podkreśla jego czasowość, skończoność, zawsze przezeń uświadamianą, w odróżnieniu od zwykłego bytu (Sein) innych przedmiotów, które sobie swego istnienia oraz swojej czasowości i skończoności nie uświadamiają. Tylko byt człowieka jest w pełni konkretny, specyficzny, polegający na odnoszeniu się przez człowieka do innych bytów, czyli jest egzystencją (Existenz). Jest to przy tym zawsze „byt-w-świecie" (in der Welt Sein), w który człowiek jest rzucony (Geworfenheił). Poprzez „projektowanie" swych możliwości człowiek zaczyna rozumieć swą sytuację - sytuację istoty rzuconej między inne byty. Jeżeli człowiek przechodzi od bycia potocznego do egzystencji autentycznej, wówczas towarzyszy mu trwoga (Angsł) i napełnia go troska (Sorge). Dasein dostrzega ostateczny cel swego istnienia - „bycie ku śmierci" (Sein zum Tode). Ten egzystencjalny pierwiastek, w którym istnienie poprzedza istotę, widoczny jest także w postawie filozoficznej J.-P. Sartre'a (1905 - 1980). Sartre odróżniał dwa rodzaje bytów: byt ludzki -„byt dla siebie" (etre pour soi) oraz byt pozaludzki - „byt w sobie" (e'tre en soi). Zdaniem Sartre'a życie człowieka - inaczej niż w religii - nie ma z góry ustalonego sensu czy celu. Człowiek rodzi się przypadkowo, jest przypadkowo „rzucony" w ten świat jako istota maksymalnie wolna. To jednostka sama określa swój system wartości,18______________Rozdział!. Ontologia jako dział filozofii________________ morale, cele, do których dąży; jednostka - jak powie Sartre - „jest tak wolna aż zniewolona", jest „skazana na wolność". Człowiek w tej sytuacji musi sam dokonywać wyboru, nie mając w niczym oparcia ani odniesienia. Nie istnieje bowiem obiektywny, niezależny kodeks moralny. Całkiem odmiennie niż Sartre (egzystencjalista ateistyczny) sprawę ujmują egzystencjaliści chrześcijańscy (np. S. Kierkegaard, 1813 -1855, K. Jaspers, 1883 -1969). Według nich człowiek wprawdzie sam tworzy swą istotę, ale ma się (jeżeli uzna to za stosowne) czym kierować - „drogowskazem" jest dlań dekalog. Nasuwa się w tym momencie pewna ogólna uwaga: filozofowie zorientowani egzystencjalistycznie uważają problem stosunku egzystencji do esencji (istnienia do istoty) za najważniejszy problem ontologiczny, podczas gdy wielu innych filozofów nie widzi jego sensowności (Krajewski, 1987, s. 445). W kontekście powyższych rozważań, nieco inne stanowisko zajmuje N. Hartmann (1882 - 1950), reprezentujący postawę przejściową od ontologii spekulatywnej do ontologii naukowej. Przedmiotem krytyki Hartmanna była dotychczasowa aprioryczna on-tologia spekulatywna. Według niego rozważania ontologiczne winny opierać się na indukcji oraz doświadczeniu. Hartmann, analizując własności i strukturę bytu, wyróżnił tkwiące w bycie pierwiastki racjonalne - zajmuje się nimi ontologia, oraz pierwiastki irracjonalne - którymi zajmuje się metafizyka, w związku z czym rozważania metafizyczne nie dają wyjaśnień, a stawiają jedynie problemy (por. Krajewski, 1987, s. 444 - 445). Hartmann rozróżniał byt realny i byt idealny. Jego zdaniem istnieją cztery szczeble bytu realnego: fizyczny, biologiczny, psychiczny i duchowy. Samego bycia nie można ani zdefiniować, ani wyjaśnić. Można jednak rozróżnić sposoby bycia i poddać analizie ich modi. Dzięki temu można je rozjaśnić od środka. Dokonuje się to w analizie mo-dalnej bytu realnego i idealnego. Tu wszystko opiera się na wewnętrznych stosunkach możliwości, rzeczywistości i konieczności. Stosunki te są w każdej sferze bytowej całkiem inne; nie dość na tym: są one jeszcze inne w sferze logicznej i w poznaniu. Ich ustalenie__________3. Charakter rozważań ontologicznych_______________19 stanowi przedmiot całej nauki, i to nowej nauki: analizy modalnej. Jest ona centralnym działem nowej ontologii. Wszystko inne należy do nauki o kategoriach. Ta obejmuje zasady wspólne (kategorie fundamentalne) i specjalne zasady poszczególnych warstw bytowych. Spośród tych ostatnich nie wszystkie ograniczają się do jednej warstwy, niektóre przenikają na wyższe poziomy bytu, inne zatrzymują się na granicach miedzy warstwami. W ten sposób przestrzeń, substancja (wraz z materią) i struktura matematyczna nie występują powyżej bytu organicznego, podczas gdy czas, procesualność, przyczynowość i inne sięgają w górę do bytu psychicznego i duchowego: życie psychiczne jest nieprze-strzenne, niematerialne, niematematyczne, ale czasowe i procesual-ne, istnieją w nim przyczynowość i wzajemne oddziaływanie. Z drugiej strony, na każdej granicy między warstwami pojawiają się nowe zasady. W przyrodzie organicznej wszystko opiera się na nowym typie procesu, procesie morfogenetycznym, samoregulującej się równowadze procesów, spontanicznym samoodtwarzaniu osobnika. Do tego dołącza się ponadprzyczynowa forma determinacji procesu odtwarzania, wynikająca z systemu predyspozycji. Jednakże do bytu psychicznego te kategorie nie przenikają. Pozostają związane ze światem przestrzennym. Całkiem inne formy bytowe ukazuje świat psychiczny: „podmiot" i odcinający się od świata zewnętrznego „świat wewnętrzny", wzajemna hermetyczność indywidualnych sfer wewnętrznych, strumień przeżyć, z jego swoistą formą procesu, świadomość przedmiotowa, jak też gra aktu i treści (przedstawienia). Tu także jednak istnieje transcendencja takich aktów, jak chcenie, działanie, miłość i nienawiść, których istotą jest, że sięgają poza świat wewnętrzny i wiążą go ze światem przestrzennorzeczowym. Wraz z tą transcendencją rozpoczyna się jednak życie duchowe, które nie sprowadza się do świadomości indywiduum, lecz stanowi wznoszącą się ponad nią osobną płaszczyznę bytową - płaszczyznę ducha historycznoobiektywnego. Język, prawo, obyczaj, moralność, ukształtowanie wspólnoty, religia, sztuka, technika - składają się na ducha obiektywnego. W nim nie ma aktów świadomości (która odpowiadałaby mu jako całość), dziedziczności; jego pozostawanie w bycie (Fortbesteheń) jest nieosobowe, przechodzi on z pokolenia na pokolenie (tmdiert sich) dzięki temu, że indywidua, wrastając weń, przejmują go i przekazują dalej. Jest to jego forma trwania, swoistego typu konsystencja (Hartmann, 1987, s. 272 - 278). Jak widać - według Hartmanna - każdy z bytów różni się w sposób istotny od pozostałych, choć są ze sobą związane. Jeśli20________________Rozdział I. Ontologia jako dział filozofii__________________ w bycie realnym wyodrębnione zostały przez niego: byt fizyczny, biologiczny, psychiczny i duchowy, to byt idealny stanowi dziedzina matematyki oraz dziedzina wartości. Poza tym, na co zwraca uwagę Krajewski, Hartmann wyróżniał „momenty bytu" (istnienie i własności) oraz „sposoby bycia" (możliwość, rzeczywistość i konieczność) (zob. Krajewski, 1987, s. 445 - 446). Mimo zwrotu ku doświadczeniu, indukcji, obserwacji, onto-logia Hartmanna pozostaje w dużej mierze ontołogią spekula-tywną. 3.2. Ontologia formalna Przedmiotem rozważań ontologii formalnej są wszelkie rozważania o bycie (realnym), oparte na logice jako nauce podstawowej, określającej własności i strukturę badanej rzeczywistości ontycznej. Ponieważ logika jest działem nauk formalnych, przeto charakter rozważań o bycie odwołujący się do tych nauk musi mieć charakter rozważań apriorycznych, oderwanych od doświadczenia. Do ontologii formalnej zalicza się również sformalizowane systemy ontologiczne budowane przez logików i filozofów matematyki. Ontologia formalna odwołuje się do takich działów matematyki, jak: teoria mnogości, rachunek zdań, rachunek kwantyfikato-rów, teoria relacji. Wśród systemów ontologii formalnej często wymienia się systemy stworzone przez S. Leśniewskiego (1886 -1939). Teoria Leś-niewskiego wyróżnia trzy systemy formalne: prototetykę, ontolo-gię i mereologię. Ontologia obejmuje rachunek klas i rachunek relacji, analizując w szczególności symbol przynależności elementu do klasy. Mereologia jest także teorią ontologiczną. Bada ona zbiory nie w sensie teoriomnogościowym, lecz w sensie mereologi-cznym; odpowiadają one potocznemu pojęciu całości, a ich elementy - częściom tych całości (Krajewski, 1987, s. 451). Prototetyka obejmuje rachunek zdań z kwantyfikatorami oraz nadbudowaną nad tym rachunkiem teorię funkcji zdaniopodobnych.___________3. Charakter rozważań ontologiczriych________________21 3.3. Ontologia przyrodnicza Zupełnie inny charakter rozważań o bycie ma ontologia przyrodnicza (zwanateż ontologia naukową). Chcąc określić naturę, strukturę i własności bytu realnie istniejącego, odwołujemy się w niej nie tylko do rozważań czysto teoretycznych (spekulatywnych), lecz także do osiągnięć nauk szczegółowych, zwłaszcza przyrodniczych, które pozwalają bardziej precyzyjnie określić naturę rzeczywistości. Znaczącą rolę w ontologii naukowej odgrywają prawa naukowe, określane jako twierdzenia ogólne, opisujące prawidłowości przyrody. W grę wchodzą zarówno prawa jednoznaczne, jak i prawa statystyczne (wykorzystywane zwłaszcza w probabilistycznych ujęciach rzeczywistości i wyjaśniające zajście zdarzeń z pewnym prawdopodobieństwem). Ontologia przyrodnicza (naukowa) rozważa wiele konkretnych zagadnień ontologicznych. Do najważniejszych z nich można zaliczyć: - analizę tzw. podstawowego zagadnienia filozofii, zarówno w aspekcie genetycznym, historycznym (co jest pierwotne czasowo: materia czy duch?), jak i aspekcie aktualnym, substancjalnym (co jest podstawową lub jedyną substancją świata - materia czy duch?); - podanie adekwatnej definicji materii; - określenie własności czasu i przestrzeni (jako atrybutów materii) oraz wskazanie różnic w Newtonowskim i Einsteinowskim pojmowaniu struktury czasoprzestrzennej Wszechświata. Warto odnotować, iż szczególna teoria względności wykazała ścisły związek czasu z przestrzenią (czasoprzestrzeń) oraz ich zależność od ruchu, a ogólna teoria względności także ich związek z materią (krzywizna czasoprzestrzeni zależna od rozkładu mas); - problem ruchu materii i rozwoju świata zarówno w skali globalnej, jak i lokalnej; - wielowarstwowe ujęcie struktury rzeczywistości; - określenie zasady sporu pomiędzy redukcjonizmem, emer-gentyzmem a ewolucjonizmem. Jak zauważa W. Krajewski (por. Krajewski, 1987, s. 448), w świetle współczesnej nauki niewątpliwa jest więź genetyczna różnych jakości: powstawanie szczebli wyż-22________________Rozdziali. Ontologia jako dział filozofii__________________ szych w wyniku rozwoju niższych, np. życia w wyniku rozwoju materii nieożywionej, chociaż toczą się dyskusje co do dróg i mechanizmów takiego przejścia. Bardziej dyskusyjna jest sprawa więzi strukturalnej i w tym sensie sprowadzania jednych procesów do innych. Dialektycznie pojęty redukcjonizm nie zaciera swoistości wyższych procesów, jak to czyni redukcjonizm mechanistyczny, ale wyjaśnia ją na bazie swoistości struktury złożonych systemów. Przeciwstawia się w ten sposób emergentyzmowi, który uważa procesy wyższe za niewyjaśnialne na bazie niższych. Podobne stanowisko zajmują również pewne inne kierunki współczesnej filozofii nauki, nie związane ze stanowiskiem materializmu dialektycznego. Niektóre z nich, np. stanowisko M. Bungego (1919), deklarują się jako materialistyczne i w szczególności kładą nacisk na syste-mowość w budowie świata materialnego, na hierarchię systemów 0 coraz bardziej złożonej organizacji. W tym kierunku zmierza również ogólna teoria systemów, którą stworzył głównie L. von Bertalanffy (1901 - 1972). Jest to nowa gałąź nauki, znajdująca się jak gdyby na pograniczu filozofii. Można ją, jak się wydaje, rozpatrywać jako pewien dział ontologii przyrodniczej (Krajewski, 1987, s. 449). Rozważania ontologiczne są niekiedy ściśle powiązane z rozważaniami epistemologicznymi, co uwidacznia wzajemny wpływ obu działów filozofii (ontologii i epistemologii). Przytoczmy, za Krajewskim, dwa najważniejsze ze sporów toczących się na pograniczu tych działów: -spór o uniwersalia, czyli powszechniki - przeciwstawne rozwiązania proponują: realizm powszechni-kowy (występujący w dwóch odmianach: realizmu skrajnego (Platon, św. Augustyn, 354 - 430) i realizmu umiarkowanego (Arystoteles, Tomasz z Akwinu), oraz nominalizm (skrajny 1 umiarkowany, zwany konceptualizmem); -problem „wielowarstwowej" bądź „jednowarstwowej" struktury rzeczywistości - spór toczy się między fenomenalizmem (gr. phainomenon - fenomen - zjawisko), który głosi, że poza zjawiskami nie istnieje żadna głębsza rzeczywistość, oraz esencjalizmem (łac. essentia - istota),4. Ontologia a metafizyka______________________23 zgodnie z którym rzeczywistość jest wielowarstwowa, gdyż poza zjawiskami kryje się istota, reprezentująca głębsze poziomy rzeczywistości. W fenomenalizmie wyróżniamy z kolei: fenomenalizm realistyczny (obiektywny) oraz subiektywno-idealistyczny (subiektywny). Fenomenalizm realistyczny głosi, że jednowarstwowy świat zjawisk jest światem obiektywnym, istniejącym niezależnie od podmiotu poznającego (od świadomości ludzkiej). Z kolei fenomenalizm subiektywno-idealistyczny zakłada, że jednowarstwowy świat zjawisk jest tworem umysłu ludzkiego, a więc składa się z subiektywnych przeżyć i doznań człowieka. Jeśli chodzi o esencjalizm, to spór między różnymi jego odmianami dotyczy głównie tego, w jaki sposób docieramy do istoty zjawisk. Agnostyczna odmiana esencjalizmu (reprezentowana np. przez Kanta) głosi, że istota zjawisk jest niepoznawalna (według Kanta niepoznawalne są „rzeczy same w sobie"). Niektóre kierunki esencjalizmu, takie jak: intuicjonizm, fenomenologia, heglizm, tomizm głoszą, że do istoty zjawisk dociera nie nauka (tzn. nauki szczegółowe), lecz filozofia, za pomocą jej tylko właściwych sposobów poznania. Tak np. według fenomenologii Husserla istota zjawisk jest bezpośrednio uchwytna przez tzw. ogląd ejdetyczny, stanowiący bezpośrednie (bez pośrednictwa zjawisk) wniknięcie w istotę rzeczy. Z kolei takie kierunki, jak racjonalizm krytyczny Poppera oraz materializm dialektyczny zakładają, że istota zjawisk jest uchwytna w poznaniu naukowym. Nauka odkrywając przyczyny zjawisk, prawa nimi rządzące oraz rozmaite wewnętrzne mechanizmy zjawisk tym samym penetruje coraz głębszą strukturę poznawanej rzeczywistości (por. Krajewski, 1987, s. 449 - 450). 4. Ontologia a metafizyka Dziedziną pokrewną ontologii jest metafizyka. Niekiedy obydwu tych terminów używa się zamiennie na oznaczenie tego same-24________________Rozdziali. Ontologia jako dział filozofii__________________ go działu filozofii, rozumianego jako „ogólna teoria bytu", czyli „nauka o bycie". Sam termin „metafizyka" - o czym już wspominaliśmy - został użyty po raz pierwszy w I w. p.n.e. przez Andronikosa z Rodos na oznaczenie tych pism Arystotelesa, które zawierają rozważania o ogólnych własnościach i zasadach bytu, a które Arystoteles określał mianem „filozofii pierwszej". Najczęściej jednak przez metafizykę rozumie się współcześnie bardziej abstrakcyjne - i tym samym w większym stopniu oderwane od wiedzy szczegółowej, w szczególności od nauki - rozważania o bycie niż rozważania ontologiczne. W tym kontekście metafizykę określa się niejednokrotnie jako naukę o wszelkich bytach możliwych oraz wszelkich możliwych sposobach ich istnienia, natomiast o n t o -logię - jako naukę o bycie realnie istniejącym, badanym także bardziej szczegółowo przez naukę (tzn. nauki szczegółowe). Badania metafizyczne zawierają zatem więcej elementów spekulacji myślowej w porównaniu z badaniami z zakresu ontologii. Nic też dziwnego, że pozytywistyczne hasła „oczyszczenia" doświadczenia oraz nauki od elementów spekulatywnych były formułowane jako program „oczyszczenia nauki od metafizyki". Z kolei w niektórych systemach filozoficznych - zarówno dawniejszych, jak i współczesnych (np. w systemie Wolffa oraz neoto-mizmie) - ontologię traktuje się jako jeden z działów metafizyki -jako metafizykę ogólną, obok której występują metafizyki szczegółowe, zajmujące się poszczególnymi rodzajami bytu (Bóg, świat, człowiek). Na zakończenie należy wspomnieć o jeszcze jednym użyciu słowa „metafizyka" w takich systemach filozoficznych, jak he-glizm oraz (wzorujący się na nim pod tym względem) marksizm. Mianowicie Hegel przeciwstawił metafizykę dialektyce, ujmując dialektykę jako „ogólną teorię rozwoju", czyli „teorię rozwoju całej rzeczywistości", metafizykę natomiast - jako koncepcję negującą rozwój.Rozdział II Podstawowe stanowiska ontologiczne W filozofii, a szczególnie w ontologii, określając naturę, strukturę i własności bytu, odwołujemy się do podstawowych stanowisk ontologicznych, które w odmienny sposób interpretują podstawowe zasady, własności i rodzaje bytów, składających się na rzeczywistość. W zależności od przyjętego stanowiska w kwestii próby rozwiązania podstawowych problemów ontologicznych, wyróżnić możemy kilka najważniejszych stanowisk. 1. Monizm, dualizm, pluralizm Jeden z istotnych podziałów stanowisk ontologicznych jest wyznaczony przez odpowiedź na pytanie, z ilu substancji (bytów samoistnych) składa się świat. Monizm (gr. monos - jeden, jedyny, pojedynczy) to stanowisko ontologiczne, zgodnie z którym istnieje jedna substancja stanowiąca zasadę świata. W zależności od tego, czy jest26____________Rozdział II. Podstawowe stanowiska ontologiczne______________ to substancja materialna, czy niematerialna (idealna), wyróżnia się: monizm materialistyczny oraz monizm idealistyczny. Moniści materialistyczni przyjmują założenie, iż substancja świata jest jedna i jest natury materialnej. Tak ujmowali rzeczywistość np. filozofowie starożytni szkoły jońskiej, którzy jako zasadę - arche - przyjmowali jeden pierwiastek, pierwiastek materialny. Tym pierwiastkiem materialnym była, jak wiadomo, woda u Tale-sa, ogień u Heraklita, apeiron u Anaksymandra czy powietrze u Anaksymenesa. Monizm materialistyczny zakłada zatem, że jedyną substancją świata jest materia. Z tego punktu widzenia stanowisko starożytnych atomistów nie może być zaliczone do konsekwentnego monizmu materiali-stycznego - zgodnie bowiem z tym stanowiskiem materialne atomy poruszają się w próżni, która jest bytem niezależnym od materii. Monizm idealistyczny (zwany też spirytualiz-m e m, łac. spiritualis - duchowy) z kolei zakłada, iż jedyną substancją świata jest substancja duchowa. Przedstawicielem monizmu idealistycznego był Hegel, ? według którego świat ujmowany dialektycznie jest Ideą Absolutną, rozumianą jako substancja duchowa podlegająca nieustannemu rozwojowi. Także przyroda i społeczeństwo są w tym ujęciu jedynie fazami rozwoju Idei Absolutnej. Przede wszystkim winniśmy mieć na uwadze, że przedmiot nasz, tj. dzieje powszechne, leży w dziedzinie ducha. Świat obejmuje przyrodę fizyczną i duchową; przyroda fizyczna wkracza również w bieg dziejów powszechnych i od samego początku zwracać będziemy uwagę na te podstawowe stosunki wynikające z przeznaczenia przyrody. Czynnikiem substancjalnym jest tu jednak duch i droga jego rozwoju (Hegel, 1958, s. 25 - 33). Dualizm (łac. dualis, duo - dwa) to stanowisko ontologiczne zakładające,że istnieją dwie substancje - materialna i duchowa (idealna). Za konsekwentnych dualistów w historii filozofii uważa się, przykładowo, Arystotelesa i Kartezjusza. Dla Arystotelesa dualistyczna zasada obejmowała pierwiastek duchowy - formę i pierwiastek materialny - materię. W dualizmie______________1. Monizm, dualizm, pluralizm___________________27 arystotelesowskim wyróżnia się: dualizm metafizyczny - każda substancja składa się z materii i formy (Materią w moim rozumieniu będzie na przykład spiż, formą będzie zarys kształtu [...] połączeniem obydwu będzie posąg jako całość - Arystoteles, 1983,1028b - 1029a), dualizm antropologiczny - człowiek zbudowany jest z materii (ciała) i formy (duszy rozumnej) (Taką całością złożoną z materii i formy jest Kallias czy Sokrates, tak samo jak owa konkretna kula spiżowa. Natomiast człowiek czy zwierzę to pojęcie ogólne, takie jak spiżowa kula w ogóle. [...] Całość jest tą właśnie określoną formą ciała i kości tworzących Sokratesa i Kalliasa, różniących się materią (bo materia jest rzeczywiście różna), ale identycznych pod względem formy, bo ich forma jest niepodzielna - Arystoteles, 1983,1033a - b, 1034 b) i dualizm kosmologiczny - forma to Pierwszy Poruszyciel, natomiast materia to świat materialny - w koncepcji Arystotelesa zamknięty (Pierwszy Poruszyciel jest więc bytem koniecznym; o ile jest bytem koniecznym, jego sposobem istnienia jest Dobro, i w tym sensie jest pierwszą zasadą. „Konieczny" mianowicie ma następujące znaczenie: to, co jest konieczne z przemocy, ponieważ jest przeciwne naturalnemu popędowi; to, bez czego dobro jest niemożliwe; wreszcie, konieczne jest to, co nie może być inaczej, lecz może istnieć tylko w jeden sposób. Od takiej to zasady zależne jest niebo i cała natura - Arystoteles, 1983,1072b - 1073a). Z kolei dualizm kartezjański ujawnia się w dualistycznym pojmowaniu świata: doskonałego Boga i świata przyrodniczego (Przez substancję niczego innego nie możemy rozumieć jak tylko rzecz, która tak istnieje, że żadnej innej rzeczy nie potrzebuje do [swego] istnienia. A bez wątpienia jedna tylko jest taka możliwa do pojęcia substancja, która w ogóle żadnej rzeczy nie potrzebuje, mianowicie Bóg. Poznajemy zaś, że wszystkie inne nie mogą istnieć inaczej jak tylko za sprawą udziału Boga - Descartes, 1960, s. 32), dualizmie antropologicznym: duszy myślącej i materialnego ciała („Ja" [...] czyli dusza [...], dzięki której jestem tym, czym jestem, jest całkowicie odrębna od ciała - Descartes, 1981, s. 37), oraz dualizmie rzeczy: res cogiłans i res ekstensa (rzeczy myślącej i rzeczy rozciągłej).28 ________Rozdział II. Podstawowe stanowiska ontologiczne______________ Pluralizm (łac. pluralis - mnogi) to stanowisko uznające jako podstawę wielość substancji, zasad naczelnych. W zależności od ich rodzaju, możemy wyróżnić pluralizm idealistyczny oraz pluralizm materialistyczny. Stanowisko pluralizmu idealistycznego istnienie całej rzeczywistości sprowadza do więcej niż dwóch niematerialnych zasad. Przykładem może być teoria monad G. W. F. Leibniza (1646 - 1716), zakładająca wielość i hierarchiczność samoistnych monad w świecie. Monada jest bytem prostym, niepodzielnym, o charakterze niematerialnym i nierozciągłym. Każda monada wyrażała harmonijny układ pozostałych monad, możliwy dzięki harmonii z góry ustanowionej przez Boga („harmonii przedustawnej"). Z kolei pluralizm materialistyczny uznaje wielość bytów materialnych. Jest on widoczny w Empedoklesowskim ujmowaniu rzeczywistości. Według Empedoklesa (ok. 483 - 423 p.n.e.) istnieją cztery materialne zasady świata: ogień, woda, eter (powietrze) i ziemia, które mieszając się ze sobą w różnych proporcjach, tworzą całą istniejącą rzeczywistość. 2. Materializm i idealizm Inny ważny podział w filozofii wynika z rozstrzygnięcia doniosłego zagadnienia filozofii: zagadnienia stosunku materii do ducha. Materializm (łac. materialis - dotyczący materii) to stanowisko w filozofii zakładające pierwotność i samoistność pierwiastka materialnego (materii) oraz wtór-ność i niesamoistność pierwiastka duchowego (niematerialnego). Według materializmu jedynym samoistnym bytem (substancją) jest materia, natomiast zjawiska duchowe (psychiczne) zachodzą na podłożu substancji materialnej. W materializmie wyróżnia się szereg odmian, które w odmienny sposób ujmują świat materialny i wyjaśniają procesy zachodzące w rzeczywistości.2. Materializm i idealizm 29 Materializm dialektyczny ujmuje świat w rozwoju: świat jest rozwijającą się materią. (Dialektyka to ogólna teoria rozwoju rzeczywistości). Dzięki rozwojowi materia osiąga coraz to wyższe formy: materia nieożywiona, materia ożywiona, materia myśląca. Świadomość ludzka („duch") jest jedynie wytworem wysoko zorganizowanej materii - materii społecznej (myślącej). Zasady rozwoju rzeczywistości, w tej odmianie materializmu, nawiązują do trzech praw dialektyki: (1) prawa jedności i walki przeciwieństw (we wszystkich zjawiskach istnieją przeciwieństwa, sprzeczności, które wzajemnie na siebie oddziałując, powodują zmianę), (2) prawa przechodzenia zmian ilościowych w jakościowe (wszelki rozwój dokonuje się przez stopniowe narastanie zmian ilościowych i przechodzenie tych zmian w zmiany jakościowe, co oznacza zazwyczaj przejście od szczebla niższego do wyższego), (3) prawa negacji negacji (pojawienie się nowej jakości nie polega na całkowitym unicestwieniu starej, ale zlikwidowaniu tylko pewnych jej elementów i przejęciu tych, które są zdolne do rozwoju w nowej strukturze). Materializm dialektyczny głosi, że człowiek i społeczeństwo ludzkie także przynależą do przyrody (stanowią „materię społeczną", „materię myślącą"), różnią się jednak zasadniczo od przyrody nieożywionej oraz przyrody ożywionej. Podlegają też swoistym prawom społecznym, badanym przez tzw. materializm historyczny. Z kolei materializm metafizyczny ujmuje świat nierozwojowo, niedynamicznie, niehistorycznie. (W tym kontekście, metafizyka jest pojmowana jako koncepcja negująca rozwój świata). W materializmie metafizycznym wyróżniamy dwie odmiany: materializm mechanistyczny oraz materializm wulgarny. Materializm mechanistyczny ujmuje rzeczywistość jednopoziomowo i me-chanistycznie, tzn. redukuje wszystkie rodzaje materii i ruchu do materii mechanicznej i ruchu mechanicznego. Jest to tzw. redukcjonizm mechanistyczny, który nawet człowieka traktuje jako skomplikowany układ mechaniczny („człowiek maszyna"), różniący się np. od maszyny czy od kamienia jedynie stopniem złożoności i niczym więcej. Materializm mechanistyczny30____________Rozdział II. Podstawowe stanowiska ontologiczne______________ dominował w XVII i XVIII wieku, kiedy to wydawało się, że mechanika klasyczna stworzona przez Newtona wyjaśni wszystkie zjawiska (także pozafizyczne) zachodzące w świecie. Głównymi jego przedstawicielami byli francuscy materialiści XVIII stulecia: P. Holbach (1723 - 1789) i J. O. de La Mettrie (1709 - 1751). Także materializm wulgarny jest pewną odmianą redukcjonizmu. W jego ujęciu procesy zachodzące w świecie zostają zredukowane do procesów wyjaśnianych przez takie nauki szczegółowe, jak: biologia, chemia czy fizyka. Materialiści wulgarni nie uznają zjawisk psychicznych i duchowych (jako odrębnego rodzaju zjawisk), redukując je bądź do zjawisk biologicznych („myśl jest cieczą biologiczną", którą mózg wydziela tak, jak wątroba wydziela żółć lub żołądek - soki żołądkowe), bądź do zjawisk fizyczno-chemicznych. Materializm wulgarny - nazwany tak właśnie z uwagi na utożsamienie myśli i świadomości z pewnym rodzajem materii - pojawił się w XIX wieku, kiedy to zrozumiano, że powstanie w fizyce takich teorii, jak elektrodynamika czy termodynamika, świadczy o niemożliwości sprowadzenia (redukcji) wszelkich zjawisk fizycznych (nie mówiąc już o zjawiskach biologicznych, psychicznych czy społecznych) do zjawisk mechanicznych. Reprezentantami materializmu wulgarnego byli niemieccy przyrodnicy: L. Biichner (1824 - 1899) i K. Vogt (1817 - 1895). Przyjrzyjmy się obecnie bliżej stanowisku współczesnego materializmu - jego odmianom oraz nurtującym go problemom oraz trudnościom, na jakie napotyka. Współcześnie przez materializm rozumie się na ogół stanowisko, zgodnie z którym ontologicznie istnieje to, co jest materialne lub fizyczne. Wyrażeń: „materialny" i „fizyczny" - używa się zamiennie, analogicznie jak terminów: „materializm" i „fizykalizm". Materialne - oznacza najczęściej (1) to, co przestrzenne lub rozciągłe w przestrzeni oraz (2) to, co czasowe, czyli trwające w czasie. Wszystko, co istnieje, jest rozciągłe w przestrzeni i trwa w czasie, nie istnieje nic, co takie nie jest. Materializm zatem ujmuje wszystkie istniejące zjawiska jako struktury czasoprzestrzenne. Jako taki jest uznawany za odmianę naturalizmu.2. Materializm i idealizm 31 Filozoficzny naturalizm głosi, że wszystko, co istnieje, tworzy system czasoprzestrzenny oraz że filozofia jest ściśle związana z przyrodoznawstwem. To szczególne zainteresowanie przyrodo-znawstwem wypływa stąd, że ma ono wybitne osiągnięcia, a jego badania zmierzają do wykazania, że wszystkie fenomeny są fizyczne (rozciągłe w czasoprzestrzeni). Wielu krytyków materializmu wskazuje na trudności związane z asymilacją lub redukcją zjawisk intencjonalnych (takich, jak przekonania, wierzenia, cele), którymi zajmują się nauki humanistyczne (psychologia, socjologia), do zjawisk badanych przez nauki przyrodnicze. Jednym ze współczesnych materialistów jest australijski filozof D. Armstrong (1926). Stanowisko, zgodnie z którym rzeczywistość jest ujmowana jako system czasoprzestrzenny, nazywane jest przez Armstronga naturalizmem. Silniejsza wersja naturalizmu głosi, że rzeczywistość to nic więcej jak tylko jeden wszechobejmujący system czasoprzestrzenny, natomiast słabsza jego wersja głosi, iż system czasoprzestrzenny stanowi jedynie pewną część rzeczywistości. Naturalista (w tym materialista) - zdaniem Armstronga - musi jednak sprostać wyzwaniu, jakie rzuca mu pogląd głoszący istnienie takiego zjawiska mentalnego, jak cel. Jest bowiem faktem oczywistym, że cele istnieją. Argumentacja rozsądnego materialisty powinna przebiegać w sposób następujący: nie ma żadnego powodu, by sądzić, że to co dla danego organizmu stanowi cel, oznaczało coś więcej niż czysto fizyczne procesy zachodzące w tym organizmie. Inne zjawiska psychiczne można analizować w taki sam sposób, jaki postuluje materialista dla analizy celu. Filozofowie często zakładają istnienie bytów nieprzestrzen-nych i pozaczasowych. Większość doktryn dotyczących Boga sytuuje go poza czasem i przestrzenią. Podobnie nieprzestrzennie i po-zaczasowo ujmuje się transcendentne uniwersalia, królestwo liczb, transcendentne wartości, aksjomaty, rzeczy nieistniejące (np. złota góra). Teorie dualistyczne zajmują miejsce pośrednie z tej racji, że sytuują umysł nie w przestrzeni, lecz w czasie. Podobnie ujmuje K. Popper (1902 -1994) „trzeci świat", świat problemów, argumentów i teorii, które mają wpływ na „świat drugi" - świat umysłu. Naturalista przedkłada tu - zdaniem Armstronga - jedną silną li-32____________Rozdział II. Podstawowe stanowiska ontologiczne______________ nię argumentacyjną: czy wymienione byty posiadają, czy też nie, zdolność poruszania się w czasoprzestrzeni oraz czy oddziałują na przyrodę? Idee w Fedonie Platona mają status przyczyn, transcendentnych powszechników, kartezjańska substancja psychiczna i materialna wzajemnie na siebie oddziałują, „trzeci" świat Poppera współdziała z „drugim". Olbrzymie trudności wiążą się dopiero ze stwierdzeniem czasoprzestrzennej aktywności wszystkich tych tworów. Istnieje też problem natury logicznej, czyli konceptualnej - wiele z tych bytów nie podlega zmianom - uniwersalia, wartości, aksjomaty. Jeżeli te byty posiadają zdolność przyczynowego oddziaływania w świecie, to z pewnością nie w znany nam, typowy sposób. Według Armstronga, osiągnięcia przyrodoznawców zdają się bardzo silnie sugerować, że przyroda, system czasoprzestrzenny jest systemem przyczynowym, który sam sobie wyznacza granice. Nauka dostarcza nam wystarczająco dobrych uzasadnień, byśmy nie musieli wątpić, że zachodzące w czasoprzestrzeni zdarzenia warunkują wszelkie zdarzenia, które w ogóle mają przyczynę i występują w systemie. Przyrodoznawstwo uczyniło efektowny krok naprzód - postuluje istnienie zjawisk nieobserwowalnych bezpośrednio za pomocą zmysłów: mikroby i geny, atomy i molekuły, kwarki i czarne dziury. Wartością tych postulatów jest automatycznie krytyka wszelkich pozytywistycznych wersji nauk przyrodniczych. Potrzeba wprowadzenia klas abstrakcji jest uzasadniana w podobny (choć nie identyczny) sposób, co wprowadzenie elektronów - klasy abstrakcji wzbogacają naszą rzeczywistość o przedmioty, których istnienie pełni prawdopodobnie funkcję warunków prawdziwości twierdzeń