MEDYCYNA w plecaku Artur Dziak Bogdan Odyński Młodzieżowa Agencja Wydawnicza 1985 Opiniodawcy: hm. PL lek. med. MARIANNA GŁOWIŃSKA hm. PL dr nauk med. WACŁAW SZÓSTEK Projekt oktadki: JAROSŁAW JASIŃSKI Ilustracje: KRZYSZTOF DOBROWOLSKI Redaktor: HANNA GRYKAŁOWSKA Redaktor techniczny I wyd. ZOFIA DYMARSKA Redaktor techniczny II wyd. MIROSŁAWA BOKUS Korekta ZESPÓŁ ISBN 83-203-0114-9 © Copyright by MAW, Warszawa 1982 OD REDAKCJI Coraz większa liczba nieszczęśliwych wypadków zdarzających się zarówno w domu i jego najbliższym otoczeniu, w szkole, w świetlicy, na boisku czy wycieczce, jak i na drogach, szosach i ulicach wymaga od nas nie tylko umiejętnego niesienia pomocy ich ofiarom, ale także jak najszerzej prowadzonej akcji uświadamiająco-zapobiegawczej. W akcji tej ogromne zadania stoją przed młodzieżą, która nie tylko sama powinna rygorystycznie przestrzegać wszelkich przepisów i zasad dotyczących bezpieczeństwa, ale także aktywnie uczestniczyć w działalności organizacji i instytucji stawiających sobie za cel zapobieganie nieszczęśliwym wypadkom. Niniejsza książka zawiera materiały mogące posłużyć wychowawcom, instruktorom ZHP oraz działaczom innych organizacji młodzieżowych do prowadzenia akcji zapobiegających nieszczęśliwym wypadkom, jak również do szkolenia mającego na celu nabycie elementarnych umiejętności niezbędnych do udzielania pierwszej pomocy ofiarom wypadków. Pierwsza część książki zawiera podstawowe wiadomości z anatomii człowieka, będące w zasadzie przypomnieniem lub uzupełnieniem wiedzy zdobytej w szkole. Znajomość budowy ciała ludzkiego i podstawowych funkcji biologicznych spełnianych przez organizm jest niezbędna do rozsądnego i skutecznego niesienia pomocy w nagłych zachorowaniach lub wypadkach wymagających szybkiej interwencji. W dalszej części książki zostały podane informacje i wskazówki dotyczące udzielania pierwszej pomocy przedlekar-skiej w najczęściej występujących, a więc najbardziej typowych wypadkach. Wykaz sprzętu i leków stanowiących wyposażenie obozowej izby chorych, wyposażenie torby pierwszej pomocy i apteczki samochodowej uzupełniają materiał zawarty w książce. o 2. i^ se d n o s to o o> 3" L < On O) 5 a 3 -a>' N ^, if C2. -1 oj 3 2" o jo » ?¦ O CO CD' 2.' 3 " ^¦g-? łfi- i 2- N- 2 3 • o s- M. S 03 2 S 3 a 2. 2 o" -. §. 2 tfl O o- CD =: O O N 3 O" CD C 5" 8 < 3 3 S. 9 P L 3. s a- oj 3 0) CD 3 § « 3 •* N CO o * ^ 3 ^ % - <g o- o a O CD 0) n- e* oj «¦ w' S 22. ? ? 33 L3 i 0) —. 0) I «¦ e I2 m C A BUDOWA I CZYNNOŚCI CIAŁA LUDZKIEGO Tkanki, układy ciała Tkanki, z których zbudowane jest ciało, składają się z niezliczonej liczby komórek - mikroskopijnej wielkości drobin żywego białka. W zależności od umiejscowienia i przeznaczenia komórki mają różne kształty - kuliste, płaskie, okrągłe, walcowate itp. Zespół komórek o podobnych kształtach tworzy określoną tkankę ciała. Organizm człowieka składa się z tkanek: nabłonkowej, łącznej, mięśniowej i nerwowej (rys. 1) oraz krwi. Tkanka nabłonkowa zbudowana jest ze ściśle do siebie przylegających komórek, które układają się w jednej lub wielu warstwach. Nabłonek pokrywa powierzchnię skóry oraz wyseieła przewody układu oddechowego i pokarmowego (tworzy też gruczoły). Tkanka łączna ma kilka odmian - wiotką, zbitą, chrzestną (rys. 1 a), kostną (rys. 1 b) i inne. Tkanka wiotka tworzy osłony narządów, zbita wchodzi w skład więzadeł, ścięgien i powięzi. Tkanka chrzestna tworzy m.in. chrząstki powierzchni stawowych, tkanka kostna stanowi rusztowanie narządów ruchu człowieka. Rys. 1. Różne rodzaje tkanek: a) nabłonkowa, b) łączna, c) mięśniowa, d) nerwowa (wg W. Sylwanowicza) 8 Tkanka mięśniowa zbudowana jest z kurczliwych włókien tworzących mięśnie (gładkie i prążkowane) kurczące się zależnie i niezależnie od naszej woli. Mięśnie gładkie umiejscowione są w ścianach przewodów poszczególnych narządów i działają niezależnie od naszej woli. Mięśnie poprzecznie prążkowane szkieletowe przyczepione są za pośrednictwem ścięgien do kośćca i zależne są od naszej woli, tzn. możemy wywołać ich skurcz, a zatem i ruch odpowiednią częścią ciała. Wyjątek stanowi mięsień serca, który zbudowany jest także z włókien poprzecznie prążkowanych, ale działa niezależnie od naszej woli. Tkanka nerwowa zbudowana jest z komórek różnego kształtu, zawierających wypustki, przewodzące bodźce nerwowe zarówno od, jak i do komórek (dendryty i neuryty). Osobny rodzaj tkanki stanowi krew (pochodna tkanki łącznej). Składa się ona z płynnego osocza oraz składników upostaciowanych - krwinek. Krwinki czerwone - erytrocyty, zawierające barwnik zwany hemoglobiną, mający zdolność łączenia się z tlenem i dwutlenkiem węgla, krwinki białe — leukocyty, decydujące o zdolnościach obronnych organizmu oraz płytki krwi, od których uzależnione jest krzepnięcie, a tym samym tamowanie krwotoków. • Z wymienionych uprzednio tkanek zbudowane są narządy ciała przeznaczone do wykonywania rozmaitych czynności, w tym czynności o podstawowym znaczeniu dla życia orga- nizmu. Wiele skomplikowanych czynności ciała wymaga jednoczesnego angażowania się kilku narządów. W takich przypadkach mówimy o układzie. Istnieją następujące układy: - szkieletowy, - mięśniowy, - trawienny, - oddechowy, - krążenia, - moczowo-płciowy, - nerwowy, - wydzielania wewnętrznego, - zmysłów, - skóra. Układ szkieletowy Poruszanie się i przenoszenie ciała człowieka możliwe jest dzięki kurczliwości mięśni wprawiających w ruch system dźwigni utworzonych przez wzajemnie połączone ze sobą kości, czyli szkielet człowieka. Tkanka kostna zbudowana jest z dwu podstawowych składników: istoty organicznej -osseiny, czyli chrząstki kostnej oraz soli wapnia. Osseina nadaje kości elastyczność, a sole wapnia zapewniają twardość i odporność na działanie sił. Proporcje składników organicznych i mineralnych zmieniają się w ciągu życia. Kościec noworodka jest zupełnie elastyczny, w miarę upływu lat elementy chrzestne kostnieją całkowicie i tracą elastyczność. Największą wyto trzymałość ma kościec w wieku 25-40 lat. Po 40 roku życia, w miarę upływu lat, kości stają się coraz bardziej kruche i podatne na złamania. U człowieka dorosłego po całkowitym skostnieniu szkieletu istnieje 206 kości. Masa kośćca wynosi około 10-12 kg (rys. 2). Zawarty w kościach szpik wytwarza czerwone krwinki — erytrocyty. Oś całego ciała stanowi kręgosłup składający się z 33 kręgów połączonych stawami i krążkami międzykręgowymi. Kręgosłup oglądany z boku wykazuje charakterystyczne wygięcia (rys. 3). Kręgosłup osadzony jest na kościach miednicy. U góry łączy się z czaszką, w okolicy piersiowej wraz z 12 żebrami i mostkiem tworzy klatkę piersiową, stanowi ponadto oparcie dla kości obręczy barkowych, łopatek i obojczyków. Kościec głowy dzieli się na kości czaszki -puszki kostnej ochraniającej mózgowie oraz kości twarzy. Kończyna górna składa się z kości ramiennej, 2 kości przedramienia - kości promieniowej i łokciowej oraz kości nadgarstka, śród-ręcza i paliczków palców. Kończyna dolna połączona jest z miednicą, przy czym obręcz miednicy składa się z kości krzyżowej i z kości miednicznych. W skład kończyny dolnej wchodzi kość udowa, 2 kości podudzia - piszczelowa i strzałkowa oraz kości stopy. W okolicy stawu kolanowe- 11 26 12 Rys. 2. Kościec człowieka widziany z przodu: 1 - rękojeść mostka; 2 - chrząstki żebrowe; 3 - klatka piersiowa; 4 - łuk żebrowy; 5 - kręgosłup; 6 - k. miedniczna; 7 - miednica większa; 8 - miednica mniejsza; 9 - spojenie łonowe; 10 - rzepka; 11 — staw skokowo-goleniowy; 12 - staw kolanowy; 13 — staw biodrowy; 14 - staw promieniowo-nadgarstkowy; 15 — k. łokciowa; , 16 - k. promieniowa; 17 - k. krzyżowa; 18 — staw krzyżowo-biodrowy; 19 — krążek międzykręgowy; 20 — otwór dolny klatki piersiowej 21 - staw łokciowy; 22 — k. ramienna; 23 - wyrostek mieczykowaty; 24 - trzon mostka; 25 - staw ramienny; 26 - łopatka; 27 - obojczyk; 28 - otwór górny klatki piersiowej (wg W. Sylwanowicza) go, od przodu, znajduje się mała płaska kość -rzepka. Poszczególne kości tworzące kościec łączą się ze sobą w różny sposób. W miejscach małej ruchomości występują połączenia kości z tkanką włóknistą lub elastyczną tkanką chrzestną, tzw. więzozrosty i chrząstko zrosty. 13 Rys. 3. Kręgosłup: a) widok z przodu: B - 7 kręgów szyjnych; C - 12 kręgów piersiowych; D - 5 kręgów lędźwiowych; E - kości krzyżowe; F - kość ogonowa; b) widok z boku: A - atlas; B - 7 kręgów szyjnych; C - 12 kręgów piersiowych; D - 5 kręgów lędźwiowych; E — kość krzyżowa; F - kość ogonowa Stawy to całkowicie ruchome połączenia kości. Końce stawowe kości pokryte są gładką chrząstką, zmniejszającą do minimum ich tarcie w czasie ruchu. Staw otacza torebka stawowa - błona zbudowana z silnych włókien i wzmocniona dodatkowo mocnymi wię-zadłami. Stopień ruchomości stawu, czyli zakres ruchów względem siebie końców kości tworzą cych stawy, uzależniony jest od ich anatomicznego kształtu. Rozróżniamy stawy jednoosiowe — np. zawiasowe stawy palców i wieloosiowe — np. staw ramienny, w którym możliwe są ruchy w wielu płaszczyznach. Do największych stawów kośćca należą stawy: biodrowy, kolanowy, barkowy i łokciowy (rys. 4a,b,c,d). 15 16 Rys. 4. Cztery największe stawy człowieka w przekroju; a) staw biodrowy: 1 - głowa k. udowej; 2 - obrąbek panewkowy; 3 - panewka; 4 - więzadło głowy k. udowej; 5 - włókna okrężne; 6 - szyjka k. udowej; b) staw kolanowy: 1 - k. udowa; 2 - rzepka; 3 - k. piszczelowa; 4 - guzowatość piszczeli; 5 — więzadło rzepki; 6 — fałdy skrzydłowe; 7 - wyniosłość międzykłykciowa; c) staw barkowy (ramienny): 1 — wydrążenie stawowe łopatki; 2 - głowa k. ramiennej; 3 — ścięgno m. dwugłowego; 4 - torebka stawowa; 5 — obrąbek stawowy; d) staw łokciowy: 1 — bloczek k. ramiennej; 2 - wyrostek łokciowy; 3 — wcięcie bloczkowe k. łokciowej (wg W. Sylwanowicza) Układ mięśniowy Mięśnie szkieletowe mają różną wielkość i kształt, w zależności od ich położenia oraz spełnianej funkcji. Zwykle przyczepione są do kości, wyjątkowo tylko mają przyczepy w skórze (np. mięśnie mimiczne twarzy). Rozróżniamy mięśnie głowy i szyi, tułowia oraz kończyn. Mięśnie głowy i szyi od przodu Z mięśni mimicznych należy wymienić: m. czołowy - układający skórę czoła w fałdy poprzeczne, m. okrężny oka - zaciskający wejście do oczodołu, m. okrężny ust - układający wargi jak do gwizdania. Inne mięśnie przyczepione są do wargi i kątów ust i unoszą ie ku górze - jak przy śmiechu lub opuszczają w dół — jak przy płaczu, zmartwieniu czv cierpieniu. Mięśnie skroniowy i żwacz podnoszą żuchwę ku górze i przyciskają ją do szczek. Z mięśni szyi najważniejsze są m. skórny szyi oraz m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy obracający głowę (lewy m. obraca głowę na prawo i unosi ją ku górze, prawv obraca głowę w lewo). Po bokach kręgosłupa, w odcinku szyjnym, leżą m.m. pochyłe. Działając jednostronnie pochylają kręgosłup do boku, a działając dwustronnie zginają go ku przodowi. Przy normalnym położeniu kręgosłupa unoszą one I i II żebro, przez co określa się je jako pomocnicze mięśnie wdechowe. 18 Mięśnie tułowia od przodu Z przodu klatki piersiowej leży m. piersiowy większy, który przywodzi kończynę górną i unosi ją ku przodowi. Pod nim leży m. piersiowy mniejszy, podnoszący żebra ku górze. Głębszą warstwę stanowią m.m. międzyżebrowe. Ścianę jamy brzusznej tworzą m.m. skośne brzucha i leżący nad nimi m. prosty brzucha. Mięśnie skośne brzucha powodują obroty tułowia, zaś prosty zbliża klatkę piersiową do miednicy (siadanie z pozycji leżącej). Mięśnie brzucha tworzą także tłocznię brzuszną — podczas kurczenia przesuwają się na trzewia, które podnosząc przeponę powodują wydech. Tłocznia brzuszna odgrywa również ważną rolę przy defekacji, porodzie, utrzymaniu prawidłowej postawy ciała i innych czynnościach fizjologicznych. Mięśnie kończyn od przodu Mięśnie barku' poruszają górną kończynę w stawie ramiennym. Największy z nich m.na-ramienny odwodzi ramię, pociągając je również do przodu lub do tyłu. Grupę przednią mięśni na ramieniu tworzą zginacze stawu łokciowego. Należą do nich m. dwugłowy i m. ramienny. M. kurczowo-ramienny unosi całą kończynę ku przodowi. Mięśnie przednie przedramienia zginają rękę w stawie nadgarstkowym i palce. Należą do nich m. m. zginacze palców oraz m. zginacz nadgarstka, łokciowy i promieniowy. M. ramienno-promieniowy 19 35 Rys. 5. Mięśnie człowieka od przodu: 1 - m. czołowy; 2 — m. okrężny oka; 3 - m. okrężny ust; 4 — m. czworoboczny karku; 5 - m. odwodziciel palca małego; 6 - m. dwugłowy ramienia; 7 - m. zginacz nadgarstka łokciowy; 8 — m. zębaty przedni; 9 - pochewka m. prostego brzucha; 10 - m. skośny zewnętrzny brzucha; 11 — m. prosty brzucha; 12 - m. przywodziciel uda; 13 - m. krawiecki; 14 — m. prosty uda; 15 - m. smukły; 16 - rzepka; 17 - m. piszczelowy przedni; 18 - troczek dolny mm. prostowników; 19 - troczek górny mm. prostowników; 20 — m. prostownik palców stopy; 21 — mm. strzałkowe; 22 - m. brzuchaty łydki; 23 - m. obszerny przyśrodkowy; 24 — m. obszerny boczny; 25 - m. naprężacz powięzi szerokiej; 26 — m. prostownik nadgarstka łokciowy; 27 — m. skośny wewnętrzny brzucha; 28 - m. ramienno-promieniowy; 29 - m. ramienny; 30 — m. piersiowy większy; 31 - m. naramienny, 32 - m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy; 33 — mm. podgnykowe; 34 - m. żwacz; 35 - m. skroniowy 20 Rys. 6. Mięśnie człowieka od tyłu: 1 — m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy; 2 — m. czworoboczny karku; 3 - m. naramienny; 4 - m. podgrzebieniowy; 5 - m. obły mniejszy; 6 - m. równoległoboczny; 7 - m. obły większy; 8 - m. trójgłowy ramienia; 9 - m. kruczoramienny; 0 - m. dwugłowy ramienia; 1 - głowa przyśrodkowa mięśnia trójgłowego; 2 — m. ramienny; 3 - m. ramienno-promieniowy; * - m. zginacz nadgarstka promieniowy; 5 — m. zginacz palców powierzchniowy; i - m. zginacz nadgarstka łokciowy; ' - m. odwodzicie! kciuka krótki; - m. długi uda; - m. półścięgnisty; - m. półbłoniasty; - m. brzuchaty łydki; - m. trójgłowy łydki; - ścięgno Achillesa; - guz piętowy; - troczek dolny mm. prostowników; - troczek górny mm. prostowników; - płaszczyzna podkolanowa; - m. smukły; - pasmo biodrowo-piszczelowe, - m. pośladkowy wielki; - m. pośladkowy średni; - m. skośny brzucha zewnętrzny; - m. najszerszy grzbietu; m. żwacz; m. skroniowy 22 zgina kończynę w stawie łokciowym oraz nawraca rękę. Mięśnie kłębu kciuka i palca małego kierują ruchami tych palców. Na udzie z przodu leży silny mięsień prostujący kolano — m. czworoboczny uda. Ścięgno tego mięśnia zrasta się z przednią powierzchnią rzepki, a następnie jako więzadło rzepki przyczepia się do kości piszczelowej. Przy-środkową grupę mięśni uda tworzą m.m. przy-wodziciela. Do mięśni odwodzących kończynę należy m. naprężacz powięzi szerokiej. Przechodzi on w pasmo biodrowo-udowe stanowiące część powięzi szerokiej uda, która obejmuje wszystkie mięśnie uda. Do zginania stawów biodrowego i kolanowego służy m. krawiecki. Na goleni grupę przednią tworzą m. piszczelowy przedni i prostowniki palców stopy. Grupa boczna utworzona przez m.m. strzałkowe zgina i nawraca stopę. Ścięgna mięśni goleni są objęte mocnymi zgrubieniami powięzi goleni tworzącymi troczki m.m. prostowników. Mięśnie karku i grzbietu Kark i grzbiet między łopatkami pokrywa duży, płaski m. czworoboczny, który unosi głowę, zbliża łopatki i odciąga ich dolne kąty na boki. Poniżej biegnie m. najszerszy grzbietu, który pociąga kończynę górną ku tyłowi i przy-środkowo. Pod nimi znajdują się m.m. zębate -pomocnicze mięśnie oddechowe. Między brzegami przyśrodkowymi łopatek a kręgosłupem leżą m.m. równoległoboczne zbliżające łopatki do kręgosłupa. Łopatkę podnosi do góry 24 m. dźwigacz łopatki. Głęboką warstwę mięśni grzbietu stanowi m. silny i długi prostownik grzbietu. Mięśnie kończyn od tyłu Na tylnej stronie ramienia leży m. trójgłowy ramienia, prostujący staw łokciowy. Wspomaga go mały mięsień łokciowy. Na tylnej stronie przedramienia leżą: m. prostownik nadgarstka - promieniowy długi i krótki, m. prostownik długi kciuka, m. prostownik palców i prostownik nadgarstka łokciowy. Na kościach miednicy leżą m.m. pośladkowe (wielki, średni i mały). Wielki pociąga udo ku tyłowi, średni odwodzi, mały współdziała z nimi. Pod nimi leży warstwa głębsza, którą tworzą mięśnie obracające udo (m. gruszkowa ty, m.m. bliźniacze i czworoboczny. uda). M. dwugłowy uda, m. półścięgnisty i m. pół-błoniasty zginają staw kolanowy i pociągają udo ku tyłowi. M. trójgłowy łydki, kończący sję na guzie piętowym ścięgnem Achillesa, zgina stopę podeszwową. Na stopie przyczepione są mięśnie zginające palce. Oprócz wymienionych już mięśni szkieletowych należy pamiętać o przeponie (inaczej mięśniu przepony) ponieważ ma ona wpływ na mechanizm oddychania oraz powstawanie tzw. tłoczni brzusznej. Przepona oddzielająca klatkę piersiową od jamy brzusznej jest mięśniem płaskim, przypominającym kształtem dzwon (wysklepio-na ku górze). Dzięki swoistemu obkurczaniu się przepona powiększa przy wdechu pojem- 25 ność klatki piersiowej. Przez trzy otwory znajdujące się w przeponie (tzw. rozwory) przechodzą: aorta, przełyk i żyła główna odprowadzająca krew do serca z dolnej połowy ciała. Jamę brzuszną tworzą z przodu, z boków i od tyłu mięśnie szkieletowe, od góry przepona, a od dołu mięśnie dna miednicy mniejszej, tworzące tzw. przeponę miedniczną. Przy jednoczesnym obkurczaniu się wszystkich wymienionych mięśni w obrębie jamy brzusznej, zwiększa się ciśnienie, które pomaga, np. przy porodzie, podczas defekacji i wydalaniu moczu. Układ trawienny Składa się on z przewodu pokarmowego oraz z wielkich gruczołów trawiennych: wątroby i trzustki. Przewód pokarmowy zaczyna się jamą ustną, a kończy odbytem (rys. 7). Zadaniem układu trawiennego jest pobieranie i przetwarzanie pokarmów na proste, przyswajalne związki chemiczne, które po wchłonięciu przez ustrój stanowią źródło energii i zapewniają niezbędne składniki do budowy i regeneracji tkanek. Ponadto ma on za zadanie wydalanie nieprzyswajalnych i szkodliwych resztek pokarmowych. Rozkładanie i przetwarzanie składników pokarmowych nazywa się trawieniem i jest możliwe dzięki obecności odpowiednich soków i enzymów trawiennych, tj. śliny, soku żołądkowego, żółci (wydzielanej przez wą- 26 trobę), trypsyny (wydzielanej przez trzustkę) oraz soków trawiennych jelita cienkiego. W jamie ustnej odbywa się mechaniczne roz-drobnianie pokarmów. Po przejściu do żołądka pokarm jest trawiony przez pepsynę, podpuszczkę i kwas solny. Dalsze trawienie zachodzi w jelicie cienkim, gdzie po rozłożeniu na proste związki chemiczne następuje ostateczne wchłanianie. W jelicie grubym odbywa się głównie formowanie kału. Przewód pokarmowy dzieli się na: jamę ustną, gardło, przełyk, żołądek, jelito cienkie i jelito grube. Jama ustna jest to przestrzeń ograniczona od przodu przez wargi i zęby, po bokach przez policzki, od dołu przez język i okolicę podjęzykową, a od góry przez podniebienie twarde i miękkie. Ślina rozpoczynająca trawienie węglowodanów wydzielana jest przez liczne małe i duże gruczoły ślinowe. Do gruczołów dużych należą ślinianki przyuszne, podżuchwowe i podjęzykowe. Błona śluzowa języka zawiera liczne brodawki smakowe. Z jamy ustnej pokarm kierowany jest przez gardło do przełyku. W gardle następuje skrzyżowanie dróg oddechowych z drogami pokarmowymi (miejsce dosyć niebezpieczne, ponieważ przypadkowe dostanie się do dróg oddechowych większych cząstek pokarmu może spowodować udławienie). Przełyk łączący gardło z żołądkiem, stanowi mięśniową rurę długości około 30 cm, umiejscowioną z tyłu za tchawicą. Harmonijne 27 8 28 Rys. 7. Układ pokarmowo-trawienny: 1 — ślinianki; 2 - język; 3 - przełyk; 4 - żołądek; 5 - trzustka; 6 - jelito cienkie; 7 - jelito grube; 8 - odbyt; 9 - wyrostek robaczkowy; 10 - kątnica (jelito ślepe); 11 - dwunastnica; 12 - pęcherzyk żółciowy; 13 - wątroba; 14 - zęby; 15 — jama ustna obkurczanie się przełyku przesuwa pokarm do żołądka. Żołądek przypomina kurczliwy (z powodu silnego umięśnienia) worek. Naprzemienne obkurczanie się i rozkurczanie żołądka powoduje wymieszanie pokarmów z sokiem żołądkowym. Dalsze trawienie odbywa się w jelicie cienkim, którego wszystkie odcinki (dwunastnica, jelito czcze, jelito kręte) wynoszą około 5 m długości. Jelito grube zaczyna się tzw. kątnicą, z którą łączy się cienki, około 8 cm długości, wyrostek robaczkowy (ulegający często stanom zapalnym). Kątnica przechodzi w tzw. okręż-nicę zakończoną odbytem. Wątroba, położona pod prawym łukiem żebrowym, jest dużym i obficie unaczynionym 29 narządem, ważącym około 1,5 kg, przez który przepływa cała krew z jelit i jamy brzusznej. Zadaniem wątroby jest: wytwarzanie i wydzielanie żółci, wytwarzanie (synteza) gli-kogenu i mocznika, odtruwanie organizmu, rozkładanie zużytych krwinek czerwonych oraz magazynowanie białek, tłuszczów i węglowodanów. Zbiornikiem żółci jest pęcherzyk żółciowy, znajdujący się na dolnej krawędzi wątroby. Trzustka, położona poza żołądkiem, na tylnej ścianie jamy brzusznej, jest niewielkim narządem, który wytwarza sok trzustkowy i insulinę. Układ trawienny znajduje się w jamie brzusznej - przestrzeni ograniczonej od góry przeponą, zaś od dołu miednicą. Wnętrze jamy brzusznej wysłane jest bogato unerwioną błoną surowiczą, zwaną otrzewną. Układ oddechowy Układ ten składa się z jamy nosowo-gardło-wej, krtani, tchawicy i płuc (rys. 8). Zadaniem układu oddechowego jest dostarczanie organizmowi tlenu oraz usuwanie szkodliwego dwutlenku węgla. Proces ten polega na przenoszeniu wyżej wymienionych gazów przez krew oraz tzw. oddychaniu wewnętrznym - tj. procesie utleniania komórkowego. Pobrany w czasie wdechu tlen dociera tylko do płuc. Dalszy jego transport odbywa się już poprzez krew. Zawierająca oksyhemoglo 30 binę* krew tętnicza dociera do zakończeń naczyniowych, tj. naczyń włosowatych, gdzie przekazuje tlen bezpośrednio komórkom. Stamtąd, już jako krew żylna, wraca do płuc po nowy zapas tlenu. Skomplikowany proces wentylacji zapewniają ruchy oddechowe klatki piersiowej, odbywające się wskutek skurczów mięśni oddechowych — m.m. międzyżebrowych i przepony. Początkowym odcinkiem układu oddechowego jest jama nosa (jednocześnie narząd węchu) uchodząca do gardła, a następnie do krtani. Krtań, zbudowana z chrząstek, mięśni i systemu więzadeł, jest jednocześnie narządem głosu (dzięki ruchom tzw. strun głosowych). Tchawica stanowi przedłużenie krtani. Jest to sztywna rura zbudowana z kilkunastu okrągłych chrząstek połączonych więzadłami. Od tyłu chrząstki te połączone są elastyczną błoną odpowiednio modelującą się w zależności od przesuwających się w przełyku kęsów pokarmu. Tchawica dzieli się na dwa oskrzela, które następnie tworzą, tzw. drzewo oskrzelowe. Na końcach rozgałęzień osiągają wymiary mikroskopijnych rurek oblepionych kępkami pęcherzyków płucnych. Owe pęcherzyki, których liczbę określa się na około 700 milionów, wraz z drzewem oskrzelowym tworzą tzw. miąższ płucny. Oblicza się, że powierzchnia pęcherzyków płucnych daje ogromną, bo liczącą około 90 m2, przestrzeń do wymiany gazowej. * Oksyhemoglobina jest to hemoglobina zawierająca tlen. 31 Ukłć wej, Zad; czar dliw na r prze trzrv Pobi do już | 30 Rys. 8. Układ oddechowy: a) schemat ogólny: 1 — płuco; 2 - przepona; 3 - oskrzeliki; 4 — oskrzele; 5 — tchawica; 6 - krtań; 7 — gardło; 8 — nos; (niebieskimi kropkami oznaczone są drogi oddechowe; zieloną linią oznaczone są drogi pokarmowe), b) pęcherzyki płucne; c) wejście do krtani; 1 - struny głosowe 33 Pęcherzyki płucne zbudowane są z bardzo cienkiego nabłonka oplatającego gęstą sieć naczyń włosowatych, umożliwiających wymianę gazową. Pojemność płuc u osoby dorosłej wynosi około 5-6 litrów. Układ oddechowy, oprócz początkowego odcinka górnych dróg oddechowych, znajduje się w klatce piersiowej, utworzonej przez 12 par żeber i zamkniętej od dołu przeponą. Wnętrze klatki piersiowej wysłane jest bogato unerwioną błoną surowiczą zwaną opłucną. Układ krążenia Układ ten (rys. 9) składa się z serca i naczyń krwionośnych (tętnic, żył i naczyń włosowatych oraz naczyń i węzłów chłonnych). Krew, krążąca w zamkniętym układzie naczyń krwionośnych, wprawiana jest w ruch przez rytmiczne skurcze serca i elastyczność tych naczyń. Krew opuszcza serce tętnicami pod dosyć dużym ciśnieniem, które w miarę oddalania się od serca ulega stopniowemu zmniejszeniu. Po dotarciu do naczyń włosowatych, krew zaczyna powracać do serca naczyniami żyl-nymi. Siłą napędową krwi żylnej jest ujemne ciśnienie panujące w żyłach oraz skurcze mięśni szkieletowych. Serce jest to elastyczny worek mięśniowy, wielkości zaciśniętej pięści, przypominający 34 kształtem stożek (rys. 10). Umiejscowione jest w klatce piersiowej, pomiędzy płucami, w przestrzeni zwanej śródpiersiem, położonej poza mostkiem. Serce położone jest asymetrycznie, większa jego część znajduje się w lewej połowie klatki piersiowej. Serce dzieli się na część lewą i prawą, z których każda składa się z przedsionka i komory, oddzielonych od siebie zastawkami, uniemożliwiającymi cofanie się krwi przy skurczu komór. Od komór odchodzą tętnice, zaś do przedsionków wpadają żyły. Układ krążenia dzieli się na tzw. krążenie małe i krążenie duże. Krążenie małe - to system naczyń wychodzących z prawej komory serca do płuc i powracających do lewego przedsionka serca. Krążenie duże - to system naczyń wychodzących z lewej komory serca, obiegających cały organizm (głowę, tułów, kończyny) i powracających do prawego przedsionka. Serce kurczy się około 70 razy na 1 min dając charakterystyczną falę tętna, wyczuwalną najlepiej ha tętnicach promieniowych oraz na tętnicach szyjnych (miejsca badania tętna). Krążenie chłonne. Oprócz krwi krąży w organizmie (w systemie osobnych naczyń) płyn chłonny (chłonka), zwany inaczej limfą. Płyn ten stanowiący pewnego rodzaju przesącz osocza krwi (nie zawiera krwinek) dociera do przestrzeni międzykomórkowych, dostarczając składników odżywczych do tych miejsc, do których już nie docierają naczynia włosowa- 35 Rys. 9. Układ krążenia: 1 — t. skroniowa powierzchowna; 2 - t. twarzowa; 3 — t. szyjna wspólna lewa; 4 — pień ramienno-głowowy; 5 - t. podobojczykowa lewa; 6 - t. pachowa; 7 — aorta piersiowa; 8 - pień trzewny; 9 - t. ramienna; 10 - t. śledzionowa; 11 - t. krezkowa górna; 12 - t. krezkowa dolna; 13 — aorta brzuszna; 14 - t. promieniowa, 15 — t. biodrowa wspólna; 16 - t. łokciowa; 17 - t. jądrowa wzgl. jajnikowa; 18 — t. biodrowa wewnętrzna; 19 - łuki tętnicze dłoniowe; 20 - t. biodrowa zewnętrzna; 21 - tt. palcowe; 22 - t. udowa; 23 — t. podkolanowa; 24 - t. piszczelowa przednia; 25 - t. piszczelowa tylna; 26 — ż. biodrowa wspólna; 27 — ż. główna dolna; 28 — ż. wrotna; 29 - t. wątrobowa; 30 - ż. główna górna; 31 - ż. ramienno-głowowa; 32 - ż. podobojczykowa; 33 — ż. szyjna wewnętrzna 36 Rys. 10. Serce: 1 — t. płucna prawa; 2 - żż. ramienno-głowowe; 3 - pień ramienno-głowowy; 4 — więzadło tętnicze; 5 - t. szyjna wspólna lewa; 6 - t. podobojczykowa lewa; 7 — luk aorty; 8 — przedsionek lewy; 9 - t. płucna lewa; 10 — żż. płucne lewe; 11 — t. iż. wieńcowa; 12 — jama osierdzia; 13 — worek osierdziowy; 14 - zastawka aorty; 15 - zastawka dwudzielna; 38 16 - struny ścięgnicze; 17 - mięsień sercowy; 18 - komora lewa; 19 — mm. brodawkowate; 20 - przegroda serca; 21 - koniuszek serca; 22 - aorta; 23 - komora prawa; 24 — ż. główna dolna; 25 — zastawka trójdzielna; 26 — przedsionek prawy; 27 - zastawka pnia płucnego; 28 — ż. główna górna; 29 — żż. płucne prawe; 30 - pień płucny (wg W. Sylwanowicza) te. Istnieją dwa główne przewody chłonne -przewód prawy - zbierający limfę (chłonkę) z prawej kończyny górnej, prawej połowy klatki piersiowej, prawej połowy głowy i szyi oraz przewód lewy — zbierający chłonkę z reszty ciała Na drodze naczyń chłonnych rozmieszczone są -tzw. węzły chłonne (rys. 11), których zadaniem jest ochrona organizmu przed czynnikami zakaźnymi atakującymi organizm. Węzły te spełniają rolę pewnego rodzaju filtrów oczyszczających chłonkę z drobnoustrojów chorobotwórczych. Szczególną rolę w procesie ochrony spełniają tzw. limfocyty, tj. krwinki powstające w węzłach chłonnych. Typowymi węzłami chłonnymi są tzw. migdałki podniebienne. Największym węzłem chłonnym organizmu jest śledziona - narząd miąższowy, umiejscowiony pod lewym łukiem żebrowym. 39 Rys. 11. Układ krążenia chłonnego: 1 - kąt żylnv lewy; 2 - przewód piersiowy; 3 — wązły chłonne łokciowe; 4 - wązły chłonne trzewne; 5 - węzty chłonne pachwinowe; 6 - pnie lędźwiowe; 7 - zbiornik mleczu; 8 — węzły chłonne pachowe; 9 - przewód chłonny prawy; 10 - węzły chłonne szyjne; 11 - węzły chłonne podżuchwowe Układ moczowo-płciowy Układ ten (rys. 12) jest połączeniem dwóch układów: moczowego i płciowego. Układ moczowy przebiega zewnątrzotrzew-nowo i składa się z nerek, miedniczek nerkowych, moczowodów, pęcherza moczowego i cewki moczowej. Zadaniem układu moczowego jest usuwanie z organizmu bezużytecznych i szkodliwych produktów przemiany materii oraz - utrzymywanie prawidłowej ilości i składu chemicznego płynów tkankowych. Nerki położone są symetrycznie w jamie brzusznej po obu stronach kręgosłupa lędźwiowego w odpowiednich lożach tłuszczowych. Budowa nerek jest bardzo złożona. Głównym ich zadaniem jest oczyszczanie krwi ze wszystkich substancji chemicznych powstałych w ustroju w przebiegu procesów życiowych lub tych, które dostały się do krwi z zewnątrz poprzez przewód pokarmowy i są 40 41 Rys. 11. Układ krążenia chłonnego: 1 — kąt żylny lewy; 2 - przewód piersiowy; 3 - węzły chłonne łokciowe; 4 - węzły chłonne trzewne; 5 - węzły chłonne pachwinowe; 6 - pnie lędźwiowe; 7 - zbiornik mleczu; 8 — węzły chłonne pachowe; 9 - przewód chłonny prawy; 10 - węzły chłonne szyjne; 11 - węzły chłonne podżuchwowe Układ moczowo-płciowy Układ ten (rys. 12) jest połączeniem dwóch układów, moczowego i płciowego. Układ moczowy przebiega zewnątrzotrzew-nowo i składa się z nerek, miedniczek nerkowych, moczowodów, pęcherza moczowego i cewki moczowej. Zadaniem układu moczowego jest usuwanie z organizmu bezużytecznych i szkodliwych produktów przemiany materii oraz — utrzymywanie prawidłowej ilości i składu chemicznego płynów tkankowych. Nerki położone są symetrycznie w jamie brzusznej po obu stronach kręgosłupa lędźwiowego w odpowiednich lożach tłuszczowych. Budowa nerek jest bardzo złożona. Głównym ich zadaniem jest oczyszczanie krwi ze wszystkich substancji chemicznych powstałych w ustroju w przebiegu procesów życiowych lub tych, które dostały się do krwi z zewnątrz poprzez przewód pokarmowy i są 40 41 dla ustroju niepotrzebne lub wręcz szkodliwe. Ze względu na swą funkcję wydzielniczą nerki są bardzo bogato ukrwione. Cała krew krążąca w organizmie przepływa przez nie w czasie 5—10 min. Podczas tego obiegu nerki wychwytują z krwi krwinki i płytki krwi, białko osocza oraz inne składniki (np. cukier), a wydalają składniki niepotrzebne i szkodliwe. Miedniczki i moczowody odprowadzają mocz do pęcherza moczowego. Pęcherz moczowy to umięśniony zbiornik moczu, umiejscowiony w miednicy, tuż poza tzw. spojeniem łonowym, czyli połączeniem od przodu obu kości miednicznych. Cewka moczowa stanowi zakończenie układu moczowego. U kobiet jest ona krótka (około 4 cm długości), u mężczyzn - długa. Ilość wydalanego moczu uzależniona jest od intensywności pracy organizmu i ilości wypijanych płynów. Przeciętnie u zdrowego człowieka wynosi około 1,5—2 litrów na dobę. Układ płciowy dzieli się na narządy wewnętrzne i zewnętrzne. Jego funkcją jest zachowanie gatunku. Układ płciowy męski składa się z jąder, najądrzy, nasieniowodów, pęcherzyków nasiennych, gruczołu krokowego, prącia i mo-szny. Jądra wytwarzają komórki płciowe, czyli plemniki. Jądra są również miejscem wydzielania wewnętrznego - wytwarzają bowiem hormon męski. 42 Najądrza utworzone są z pozwijanych kanalików wyprowadzających jąder. Pęcherzyki nasienne stanowią zbiornik wydzieliny z jąder. Nasieniowody są to wąskie kanaliki, przez które nasienie odprowadzane jest do cewki moczowej. Gruczoł krokowy (inaczej prostata lub stercz) wytwarza podczas aktu płciowego białawą wydzielinę, rozcieńczającą wydzielinę z jąder i podtrzymującą ruchliwość plemników. Prącie jest końcowym narządem wydalania moczu oraz narządem spółkowania. Niezbędny do spółkowania wzwód prącia następuje w wyniku wypełnienia krwią jego parzystych ciał jamistych*. Moszna utworzona przez wypuklenie ściany brzucha stanowi ochronę jąder. Układ płciowy żeński składa się z jajników, jajowodów, macicy, pochwy i sromu. Jajniki wytwarzają komórki płciowe, a ponadto produkują żeńskie hormony płciowe. Dojrzewanie i wydalanie z jajników jajeczka nosi nazwę jajeczkowania, inaczej owulacji. Z aktem tym związane jest odpowiednie przygotowanie macicy do przyjęcia zapłodnionego jajeczka. W czasie jajeczkowania następuje przekrwienie macicy i rozpulchnienie błony, która ją wyściela. Umożliwia to przyjęcie zapłodnionego jaja. W przypadku nieza- * Ciała jamiste są pewnego rodzaju zbiornikami krwi. 43 dla ustroju niepotrzebne lub wręcz szkodliwe. Ze względu na swą funkcję wydzieiniczą nerki są bardzo bogato ukrwione. Cała krew krążąca w organizmie przepływa przez nie w czasie 5-10 min. Podczas tego obiegu nerki wychwytują z krwi krwinki i płytki krwi, białko osocza oraz inne składniki (np. cukier), a wydalają składniki niepotrzebne i szkodliwe. Miedniczki i moczowody odprowadzają mocz do pęcherza moczowego. Pęcherz moczowy to umięśniony zbiornik moczu, umiejscowiony w miednicy, tuż poza tzw. spojeniem łonowym, czyli połączeniem od przodu obu kości miednicznych. Cewka moczowa stanowi zakończenie układu moczowego. U kobiet jest ona krótka (około 4 cm długości), u mężczyzn - długa. Ilość wydalanego moczu uzależniona jest od intensywności pracy organizmu i ilości wypijanych płynów. Przeciętnie u zdrowego człowieka wynosi około 1,5—2 litrów na dobę. Układ płciowy dzieli się na narządy wewnętrzne i zewnętrzne. Jego funkcją jest zachowanie gatunku. Układ płciowy męski składa się z jąder, najądrzy, nasieniowodów, pęcherzyków nasiennych, gruczołu krokowego, prącia i mo-szny. Jądra wytwarzają komórki płciowe, czyli plemniki. Jądra są również miejscem wydzielania wewnętrznego — wytwarzają bowiem hormon męski. 42 Najądrza utworzone są z pozwijanych kanalików wyprowadzających jąder. Pęcherzyki nasienne stanowią zbiornik wydzieliny z jąder. IMasieniowody są to wąskie kanaliki, przez które nasienie odprowadzane jest do cewki moczowej. Gruczoł krokowy (inaczej prostata lub stercz) wytwarza podczas aktu płciowego białawą wydzielinę, rozcieńczającą wydzielinę z jąder i podtrzymującą ruchliwość plemników. Prącie jest końcowym narządem wydalania moczu oraz narządem spółkowania. Niezbędny do spółkowania wzwód prącia następuje w wyniku wypełnienia krwią jego parzystych ciał jamistych*. Moszna utworzona przez wypuklenie ściany brzucha stanowi ochronę jąder. Układ płciowy żeński składa się z jajników, jajowodów, macicy, pochwy i sromu. Jajniki wytwarzają komórki płciowe, a po nadto produkują żeńskie hormony płciowe. Dojrzewanie i wydalanie z jajników jajeczka nosi nazwę jajeczkowania, inaczej owulacji. Z aktem tym związane jest odpowiednie przygotowanie macicy do przyjęcia zapłodnionego jajeczka. W czasie jajeczkowania następuje przekrwienie macicy i rozpulchnienie błony, która ją wyściela. Umożliwia to przyjęcie zapłodnionego jaja. W przypadku nieza- * Ciała jamiste są pewnego rodzaju zbiornikami krwi. 43 ___i Rys 12. Układ moczowo-płciowy. a) układ płciowy żeński (widok z przodu): 1 - macica; 2 — jajowód; 3 - jajnik; 4 - strzępki jajowodu; 5 _ szyjka macicy; 6 - pochwa; b) układ moczowo-płciowy żeński (widok z boku): 1 - kość krzyżowa; 2 — strzępki jajowodu; 3 - jajnik; 4 - odbytnica; 5 - trzon macicy; 6 - szyjka macicy; 7 - pochwa; 8 - odbyt; 9 - cewka moczowa; 10 - łechtaczka; 11 - spojenie łonowe; 12 - pęcherz moczowy; 13 - macica; 14 - jajowód; 15 - tkanka tłuszczowa; 16, 17 — mięśnie 45 44 —5 c) układ moczowo-płciowy męski (zarys ogólny): 1 - nerka; 2 - miedniczka nerkowa; 3 - moczowód; 4 - pęcherz; 5 - cewka moczowa; 46 d) kłębek nerkowy: 1 — tętnica; 2 - żyta; 3 - kanalik moczowy; 47 o I I I E 2 B3 I I I I * | || 2 o 2. -¦ N < O O- TT Q- O) e) układ moczowo-płciowy męski (widok z boku): 1 - kość krzyżowa; 2 - bańka nasieniowodu; 3 - odbytnica; 4 — pęcherzyk nasienny; 5 - nasieniowód; 6 - gruczoł opuszkowo-cewkowy; 7 - odbyt; 8 - zwieracz zewnętrzny odbytu; 9 - najądrze; 10 - jądro; 11 - moszna; 12 - otoczka jądra; 13 - ujście zewnętrzne cewki moczowej; 14 - napletek; 15 - gruczoł krokowy; 16 - spojenie łonowe; 17 - pęcherz; 18 - tkanka tłuszczowa; 19 - mięśnie; 48 płodnienia jajeczka, ulega ono wydaleniu i macica wraca do stanu poprzedniego. Przemiany związane z wydaleniem przez macicę jajeczka objawiają się krwawieniami miesiączkowymi. Jajowody są przewodami, przez które ja-jeczko przesuwa się z jajników do jamy macicy. Macica jest mięsistym workiem, kształtem przypominającym gruszkę. Pochwa jest błoniastą rurą, wysłaną błoną śluzową. Pochwa łączy jamę macicy ze sromem. Srom składa się z parzystych warg: większych - pokrytych owłosioną skórą, łączących się ze sobą na tzw. wzgórku łonowym i mniejszych różowych, nie owłosionych, leżących między wargami większymi oraz łechtaczki -małego ciała jamistego, odpowiednika prącia męskiego. Układ nerwowy Układ ten dzieli się na układ mózgowo-- rdzeniowy oraz układ wegetatywny. Zadaniem układu nerwowego jest kierowanie pracą narządów organizmu oraz utrzymywanie łączności ustroju z otoczeniem. Układ mózgowo-rdzeniowy (rys. 13) składa się z mózgu, móżdżku, rdzenia przedłużonego, rdzenia kręgowego, korzeni nerwowych oraz nerwów. 49 Rys. 13. Układ nerwowy: a) zarys ogólny nerwów rdzeniowych: 1 — mózg; 2 - móżdżek; 3 - rdzeń przedłużony; 4 - rdzeń kręgowy; b) rdzeń kręgowy 1 - rdzeń kręgowy; 2 — nić końcowa; c) mózg 1 - rdzeń przedłużony; 2 - płat skroniowy; 3 — bruzda boczna; 4 - mózg; 5 - płat czołowy; 6 - bruzda środkowa; 7 — ptat ciemieniowy; 8 — bruzda ciemieniowo-potyliczna; 9 - płat potyliczny; 10 - móżdżek Mózg znajduje się w czaszce i składa się z dwu półkul oraz pnia. Mózg osłonięty jest trzema oponami (twardą, miękką pajęczy-nówką i naczyniówką), spełniającymi rolę ochronną oraz odżywczą. Półkule mózgowe pokryte są charakterystycznie pofałdowaną korą mózgową, składającą się z ponad 14 miliardów komórek nerwowych. W korze mózgowej znajdują się ośrodki czucia i ruchu. Stanowi ona instancję nadrzędną dla całego układu nerwowego. Ponadto w korze mózgowej zachodzą wszystkie zjawiska określane mianem psychiki człowieka, tj. wyobrażenia, świadomość, pamięć, myślenie itp. Z podstawy mózgu wychodzi 12 par nerwów czaszkowych. Móżdżek umieszczony jest pod płatami potylicznymi mózgu w zagłębieniu kości potylicznej. Zewnętrzna część móżdżku zbudowana jest z istoty szarej (komórki), wewnętrzna z istoty białej (włókna nerwowe). Móżdżek zawiaduje statyką ciała i koordynuje bodźce idące z różnych części układu nerwowego do mięśni. Rdzeń przedłużony jest, jak gdyby, przedłużeniem rdzenia kręgowego. Znajdują się w nim ośrodki wegetatywne, kierujące pracą serca, krążeniem krwi, przemianą materii, a także ośrodki kierujące czynnościami odruchowymi, np.: kichaniem, przełykaniem, kaszlem. Rdzeń kręgowy otoczony jest także oponami i osłonięty kręgosłupem (przebiega w 53 specjalnym kanale kręgowym). Podobnie jak mózgowie zbudowany jest z istoty białej (włókien nerwowych) i istoty szarej (komórek). Istota szara zajmuje środkowe (wewnętrzne) części rdzenia, a istota biała tworzy część zewnętrzną, obwodową. Od rdzenia odchodzi 31 par nerwów rdzeniowych. Są to nerwy mieszane, czyli czuciowo-ruchowe. Rdzeń kręgowy kieruje ruchami mięśni szkieletowych kończyn i tułowia. Jego uszkodzenie powoduje niedowłady lub całkowite porażenie mięśni kończyn i tułowia. W rdzeniu kręgowym umiejscowione są ponadto ośrodki kierujące pracą narządów wewnętrznych (tzw. układ współczulny i przywspółczulny). Układ wegetatywny, zwany inaczej autonomicznym — to zwoje nerwowe i nerwy. Składa się on z przeciwstawnie działających podukładów: współczulnego i przywspółczul-nego. Podukłady te znajdują się stale w stanie antagonistycznego napięcia. I tak, np. podukład współczulny przyspiesza bicie serca, natomiast podukład przywspółczulny opóźnia akcję serca. Normalny rytm serca zależy zatem od wypadkowej antagonistycznego działania obu tych układów. Od istniejącej równowagi pomiędzy podukładami zależy zdrowie. Każde odchylenie od normy wywołuje chorobę. Układ autonomiczny składa się ze zwojów oraz splotów włókien nerwowych. Główne pnie tego układu ułożone są wzdłuż kręgosłupa. Działanie tego układu jest niezależne od naszej woli. 54 Układ wydzielania wewnętrznego Jest to niezależny od układu nerwowego (jakkolwiek mu podporządkowany) system regulacji środowiska wewnętrznego organizmu. Układ ten składa się z wielu gruczołów do-krewnych, wytwarzających tzw. hormony wydzielane wprost do krwiobiegu. Zadaniem hormonów jest pobudzanie czynności określonych tkanek i nerwów. Od hormonów zależy min. wzrost i rozwój narządów, rozrost całego ciała, rozwój cech płciowych, dojrzewanie płciowe, równowaga przemiany materii, aktywność umysłowa, równowaga psychiczna itp. Gruczołami układu wydzielania wewnętrznego (rys. 14) są: szyszynka, przysadka mózgowa, tarczyca, przytarczyce, grasica, nadnercza, trzustka oraz gruczoły płciowe. Szyszynka położona jest w śródmózgowiu. Hormony jej w okresie dojrzewania wpływają na rozwój gruczołów płciowych. Przysadka mózgowa leży na podstawie mózgu. Wytwarzane przez nią hormony decydują b wzroście ciała, przemianie tłuszczów i węglowodanów, czynności gruczołów płciowych, tarczycy, a także nadnerczy i trzustki. Tarczyca umiejscowiona jest na krtani i tchawicy. Hormon jej (tyroksyna) wpływa na rozwój i wzrost organizmu, decyduje o przemianie materii oraz aktywności układu nerwowego. 55 ¦«;• 56 Rys. 14. Gruczoły wydzielania wewnętrznego: 1 - przysadka mózgowa; 2 - szyszynka; 3 - tarczyca; 4 - przytarczyce; 5 — grasica; 6 — nadnercza; 7 - trzustka; 8 - jajniki (u kobiety); 9 — jądra (u mężczyzny) Przytarczyce położone są na tylnej powierzchni tarczycy. Hormon ich (paratyreoidyna) kontroluje gospodarkę wapniowo-fosforową. Grasica położona jest za mostkiem i hormony jej (do okresu dojrzewania) wpływają na procesy kostnienia szkieletu oraz na czynności gruczołów płciowych. Nadnercza umiejscowione są na nerkach. Rdzeń ich wydziela hormon przyspieszający i wzmacniający pracę serca oraz zwężający naczynia krwionośne (adrenalina). Kora nadnerczy wydziela hormony działające na układ przywspółczulny - regulujące gospodarkę wodną organizmu, ciepłotę ciała oraz przemianę węglowodanów. Trzustka, położona poniżej żołądka, wydziela hormon (insulinę) zawiadujący przemianą cukru w organizmie. Gruczoły płciowe —jądra lub jajniki wydzielają hormony (testosteron, progesteron, andros-teron) decydujące o rozwoju narządów płciowych, czynnościach rozrodczych oraz różnicach w budowie ciała pomiędzy kobietą i mężczyzną. 57 Skóra Skóra składa się z: naskórka, skóry właściwej i tkanki podskórnej, czyli tłuszczowej (rys. 15). Naskórek ma dwie warstwy - jedną z komórek żywych, drugą z komórek martwych, zro-gowaciałych ulegających ciągłemu złuszcza-niu. 12 n 58 Skóra właściwa składa się z tkanki łącznej, w obrębie której obecne są komórki, włókna skóry, naczynia krwionośne, nerwy, gruczoły potowe, łojowe i mieszki włosowe. Skóra spełnia ważne dla organizmu funkcje: chroni przed działaniem czynników mechanicznych i chemicznych, przenikaniem drobnoustrojów chorobotwórczych, wytwarza barwnik (podczas opalania), reguluje ciepłotę ciała oraz gospodarkę wodną ustroju (pocenie), a także sprawuje czynności czuciowe. Wytworami skóry są włosy, paznokcie i gruczoły mleczne. W zależności od okolicy ciała skóra ma różną grubość i wytrzymałość. Rys. 15. Przekrój skóry: 1 - łodyga włosa; 2 - naskórek; 3 - włos; 4 — gruczoł łojowy; 5 - skóra właściwa; 6 - mieszek włosa; 7 - korzeń włosa; 8 - gruczoł potowy; 9 — opuszka włosa; 10 - brodawka włosa; 11 — tętniczka skóry; 12 - żyła skóry; 13 — zakończenie nerwowe; 14 - tkanka tłuszczowa; 15 — zakończenie nerwowe; 16 - warstwa podstawna naskórka; 17 — zakończenie nerwowe; 18 — naczynia włosowate (wg W. Sylwanowicza) 59 Układ zmysłów Narządami zmysłów są wyspecjalizowane części układu nerwowego, których zadaniem jest przekazywanie do mózgu bodźców płynących zarówno ze środowiska zewnętrznego, jak i wewnętrznego, tzn. organizmu. Poszczególne narządy rejestrują określony typ bodźców. Stąd podział" na 5 zmysłów: czucia, węchu, smaku, wzroku i słuchu. Czucie dziel i się na czucie skórne i czucie głębokie. Czucie skórne to: czucie temperatury (ciepło, zimno), dotyku i bólu. Czucie głębokie, zwane inaczej czuciem stawowym, mięśniowym czy kostnym, sygnalizuje zmiany pozycji ciała w przestrzeni, rozciąganie układu torebkowo-więzadłowego czy napinania mięśni. Węch zapewniają receptory powonienia, rozmieszczone w błonie śluzowej jamy nosowej, stanowiące zakończenia mózgowego nerwu węchowego. Smak wyczuwany jest przez tzw. kubki smakowe znajdujące się w licznych brodawkach języka oraz na błonach śluzowych jamy ustnej. Narząd wzroku składa się z gałki oczne