MEDYCYNA w plecaku Artur Dziak Bogdan Odyński Młodzieżowa Agencja Wydawnicza 1985 Opiniodawcy: hm. PL lek. med. MARIANNA GŁOWIŃSKA hm. PL dr nauk med. WACŁAW SZÓSTEK Projekt oktadki: JAROSŁAW JASIŃSKI Ilustracje: KRZYSZTOF DOBROWOLSKI Redaktor: HANNA GRYKAŁOWSKA Redaktor techniczny I wyd. ZOFIA DYMARSKA Redaktor techniczny II wyd. MIROSŁAWA BOKUS Korekta ZESPÓŁ ISBN 83-203-0114-9 © Copyright by MAW, Warszawa 1982 OD REDAKCJI Coraz większa liczba nieszczęśliwych wypadków zdarzających się zarówno w domu i jego najbliższym otoczeniu, w szkole, w świetlicy, na boisku czy wycieczce, jak i na drogach, szosach i ulicach wymaga od nas nie tylko umiejętnego niesienia pomocy ich ofiarom, ale także jak najszerzej prowadzonej akcji uświadamiająco-zapobiegawczej. W akcji tej ogromne zadania stoją przed młodzieżą, która nie tylko sama powinna rygorystycznie przestrzegać wszelkich przepisów i zasad dotyczących bezpieczeństwa, ale także aktywnie uczestniczyć w działalności organizacji i instytucji stawiających sobie za cel zapobieganie nieszczęśliwym wypadkom. Niniejsza książka zawiera materiały mogące posłużyć wychowawcom, instruktorom ZHP oraz działaczom innych organizacji młodzieżowych do prowadzenia akcji zapobiegających nieszczęśliwym wypadkom, jak również do szkolenia mającego na celu nabycie elementarnych umiejętności niezbędnych do udzielania pierwszej pomocy ofiarom wypadków. Pierwsza część książki zawiera podstawowe wiadomości z anatomii człowieka, będące w zasadzie przypomnieniem lub uzupełnieniem wiedzy zdobytej w szkole. Znajomość budowy ciała ludzkiego i podstawowych funkcji biologicznych spełnianych przez organizm jest niezbędna do rozsądnego i skutecznego niesienia pomocy w nagłych zachorowaniach lub wypadkach wymagających szybkiej interwencji. W dalszej części książki zostały podane informacje i wskazówki dotyczące udzielania pierwszej pomocy przedlekar-skiej w najczęściej występujących, a więc najbardziej typowych wypadkach. Wykaz sprzętu i leków stanowiących wyposażenie obozowej izby chorych, wyposażenie torby pierwszej pomocy i apteczki samochodowej uzupełniają materiał zawarty w książce. o 2. i^ se d n o s to o o> 3" L < On O) 5 a 3 -a>' N ^, if C2. -1 oj 3 2" o jo » ?¦ O CO CD' 2.' 3 " ^¦g-? łfi- i 2- N- 2 3 • o s- M. S 03 2 S 3 a 2. 2 o" -. §. 2 tfl O o- CD =: O O N 3 O" CD C 5" 8 < 3 3 S. 9 P L 3. s a- oj 3 0) CD 3 § « 3 •* N CO o * ^ 3 ^ % - J' «- =;¦ nt J ~* P- ffi o 2- co ca lii P- "6 01 S. 3 0) C Og 3 Ql § 3 ^ O L± 3 ± S 3 — ¦< i5. c« 9L jp- S 3 5 — « « Q> 35- =¦ CD 0) r-, O T3 N- O ¦< X3 O 3 to S. N- J O ^ "» ° *- 3" = ¦ S" 2. P =; n (t a ?v~ O c "=¦ Co cr N 3 5 "D C ^ =h 5" * 0' *" 2. o CD 01 5 s: ST 3 2: o 3 Qi N N o 3- ca CD 01 I o L d "D 3- o CD 0) Ol Ol O O fis = 9 "D S. O" o 3" S' ^ " n n 01 CO 2. c §« g"» § 3- ^ s- $ CD 01 ?? n ii tp o ^ CO ^D1 "• ^ 3C- Tl o ? « -¦ c ~ ~o "O N S "a cc S" a 2 fiSff es a. a * 2 m S « 3 CD' 0) ¦D 5 ». a. |. 5 5' c CD CD ót a. 3 TT O O o o to N ?! -¦ CO 3 __ O" >2. co. 5 2. o- o 01 'O .-; a co sr •=: 3 i. to a? 3 01 3 O" N ^+ CD I' I P, "O .01 o L. CD co * Rys. 32. Sztuczne oddychanie sposobem usta-usta: a) faza wdmuchiwania powietrza, b) nabieranie powietrza przed kolejnym wdmuchnięciem do pluć ratowanego 121 chanego w biernym wydechu jest sprawdzianem prawidłowości wykonywania sztucznego oddychania. Sposoby wykonywania sztucznego oddychania można nieco modyfikować. Np. nie zaciskać nosa palcami, ale zatykać otwory nosowe przez uciśnięcie ich policzkiem ratującego. Można również zza głowy ratowanego uchwycić oburącz trzon jego żuchwy, zaciskając nos kciukami. Stosuje się również wdmuchiwanie powietrza przez nos przy jednoczesnym zakryciu jamy ustnej. U małych dzieci możliwe jest wdmuchiwanie powietrza jednocześnie do ust i nosa. Ponieważ ze zrozumiałych względów podane wyżej metody sztucznego oddychania budzą sprzeciwy natury estetycznej, wskazane jest osłanianie ust ratowanego folią plastykową lub kawałkiem tkaniny z wyciętym otworem umożliwiającym swobodny przepływ powietrza. Dawniej stosowane metody sztucznego oddychania: Scha-fera, Silvestera, Nielsena i innych, polegające na zmianie objętości klatki piersiowej przez wywieranie w różny sposób ucisku na jej ściany, zostały obecnie zarzucone z powodu nieskuteczności (podczas wdechu dostawało się do dróg oddechowych około 200 ml powietrza, z czego 150 ml pozostawało w przestrzeni martwej, tj. jamie ustno-gardło-wej i oskrzelach, a tylko 50 ml docierało do pęcherzyków płucnych, tj. miejsc wymiany gazowej między krwią a powietrzem). Ponadto metody te nie zapewniały dostatecznej drożności górnych dróg oddechowych, gdyż nawet ułożenie głowy w odpowiedniej pozycji okazywało się niewystarczające ze względu na brak stabilności powodowanej ruchami obręczy barkowej. Do innych przyczyn, które spowodowały zaniecha- 122 nie tych metod, należy ich nieprzydatność w przypadkach złamań żeber, górnych kończyn lub kręgosłupa oraz niemożność jednoczesnego prowadzenia pośredniego masażu serca. Metoda usta-usta albo usta-nos należy do bezpośrednich metod sztucznego oddychania, tzn. pierwotnie następuje zmiana objętości płuc, a wtórnie ruch ścian klatki piersiowej (wprowadzane powietrze do dróg oddechowych w miarę wzrostu jego ciśnienia powoduje rozprężenie płuc, których ruch u-udzielany jest ścianom klatki piersiowej). Metoda usta—usta zapewnia największą skuteczność, bowiem objętość wdechowa ratowanego równa jest objętości wydechowej ratownika (dla dorosłej osoby wynosi około 400-500 ml). Skład powietrza wydechowego ratownika zapewnia w zupełności odpowiednią wymianę gazową w pęcherzykach płucnych ratowanego, ponieważ powietrze to jest mieszaniną powietrza zalegającego w przestrzeni bezużytecznej płuc*, a skład jego jest identyczny z powietrzem atmosferycznym i powietrzem pęcherzykowym zawierającym około 14-15% tlenu i 5-6% dwutlenku węgla. Podczas wydechu wydobywa się najpierw powietrze zawarte w przestrzeni martwej, a dopiero za nim „gorsze" powietrze pęcherzykowe. W tej samej kolejności zostaje ono wdmuchiwane do dróg oddechowych ratowanego. Do pęcherzyków płucnych ofiary dociera więc powietrze najbogatsze w tlen i najuboższe * Jest to przestrzeń w płucach, w której nie odbywa się wymiana gazowa. 123 w dwutlenek węgla, podczas gdy powietrze zawierające najwięcej dwutlenku węgla, a najmniej tlenu, pozostaje w przestrzeni bezużytecznej, skąd zostaje usuwane w trakcie wydechu. Częstość wykonywanych oddechów powinna być równa liczbie oddechów ratownika. U osób dorosłych wystarcza prowadzenie sztucznego oddychania z częstością około 12 razy na 1 min, u dzieci liczba ta musi być odpowiednio większa, ale wystarcza wówczas mniejsza objętość oddechowa. Najprostszym sprzętem, który ułatwia sztuczne oddychanie jest „podwójna" rurka ustno--gardłowa albo tzw. rurka Safara (rys. 33). Jest ona połączeniem zwykłej rurki ustno--gardłowej, z ustnikiem, który umożliwia prowadzenie sztucznego oddychania bez bezpośredniego kontaktu z ustami ratowanego. Innym urządzeniem do sztucznego oddychania jest rura karbowana z odpowiednimi zastawkami (rys. 34). Na końcach jej znajdują C Rys. 33. Rurka Safara: a) rurka Safara jest połączeniem dwu rurek ustno-gardłowych, b) prawidłowe położenie rurki Safara, c) wdmuchiwanie powietrza przez rurkę 124 a I \ iH Iii '' 1' i „UI I Rys. 34. Rurka karbowana z zastawkami do stosowania sztucznego oddychania 125 się ustniki dla ratownika i ratowanego, przy czym ustnik dla ratowanego ma końcówkę ułatwiającą połączenie z rurką ustno-gardłową. Przyrząd ten chroni przed bezpośrednim kontaktem z jamą ustną ratowanego, a jednocześnie zapewnia ratowanemu skład gazów oddechowych zbliżony do powietrza atmosferycznego. Niezwykle przydatny w przeprowadzaniu sztucznego oddychania jest worek Ambu wyposażony w zastawkę Rubena Rys. 35. Sztuczne oddychanie prowadzone za pomocą worka Ambu (rys. 35). Worek ma tę zaletę, że wtłaczane nim do dróg oddechowych ratowanego powietrze nie miesza się z powietrzem przez niego wydychanym. Podczas reanimacji, jednocześnie ze 126 stosowaniem sztucznego oddychania, wykonuje się pośredni masaż serca. Zasadą masażu jest ściskanie serca między dwiema kostnymi płaszczyznami: mostka i kręgosłupa. W wyniku czego następuje rytmiczne wypychanie krwi z serca do obwodu (zwolnienie ucisku powoduje napłynięcie krwi z żył do serca na skutek podciśnienia). Ratowany musi leżeć na twardym podłożu. Ratownik ugniata jego klatkę piersiową rękami wyprostowanymi w stawach łokciowych. Przystępując do masażu układa się lewą rękę na dolnej części mostka (rys. 36), prawą rękę kładzie się poprzecznie na lewej w taki sposób, aby płaszczyzna wywieranego ucisku ograniczała się tylko do powierzchni mostka. Wywieranie ucisku na żebra, przy nieprawidłowym ułożeniu rąk lub zbytnim przyleganiu palców do ścian klatki piersiowej, może być przyczyną złamań żeber. Jest to bardzo często spotykane powikłanie przy reanimacji, szczególnie u osób starszych. W miarę możliwości należy mu zapobiegać stosując się do powyższych wskazań. Naciski, a raczej energiczne, krótkie pchnięcia należy wykonywać rytmicznie, rękami wyprostowanymi w łokciach (pchnięcia muszą iść od barków przez pochylenie całego tułowia). Nie należy odrywać rąk od mostka, przy każdorazowym zwalnianiu ucisku, gdyż każdy ucisk następny jest właściwie uderzeniem, a powtarzany wielokrotnie może doprowadzić do złamania mostka albo żeber. Zachowując odpowiednią ostrożność naciskać należy tak, 127 Rys. 36. Prawidłowa pozycja ratowników przy jednoczesnym przeprowadzaniu sztucznego oddychania i masażu serca aby za każdym razem nastąpiło obniżenie płaszczyzny mostka o 4-5 cm. , Pojawienie się tętna na dużych tętnicach (szyjnych, udowych), zgodnego z rytmem masażu, dowodzi jego skuteczności. Masaż pośredni i sztuczne oddychanie należy odpowiednio zsynchronizować. Jeżeli akcję reanimacyjną prowadzi tylko jedna osoba, to po wykonaniu pierwszych 2-3 wdechów uciska się mostek 10—15 razy, a dalej postępuje następująco: 2 oddechy - 10-15 uciśnięć, 2 oddechy -128 10—15 uciśnięć, tak aby w ciągu 1 min wykonać około 12 oddechów i 60 uciśnięć. Jeżeli akcję prowadzą dwie osoby, jedna wykonuje masaż, a druga sztuczne oddychanie, wtedy również zaczyna się od 2—3 oddechów i dalej - 1 oddech - 5-10 uciśnięć, 1 oddech -5-10 uciśnięć itd. KRWOTOKI Krew wypełniająca naczynia krwionośne, tj. tętnice, żyły i naczynia włosowate jest płynną tkanką organizmu. Stosowana jest często jako lek w wielu stanach chorobowych i większości zabiegów operacyjnych. Bez krwi nie można uruchomić sztucznego płuco-serca, wyleczyć człowieka, który uległ wstrząsowi na skutek ciężkiego wypadku, poparzonego lub z pękniętym wrzodem żołądka. Mimo wielkiego postępu medycyny nie wynaleziono dotąd środka, który mógłby w pełni zastąpić krew. Szeroko stosowane we współczesnej medycynie leczenie krwią, to nie tylko przetaczanie krwi pełnej, ale także poszczególnych jej składników. Nad całością zagadnień krwiodawstwa, tj. pobieraniem, konserwowaniem krwi i produkcją preparatów krwiozastępczych czuwa w Polsce specjalna placówka naukowo-- badawcza - Instytut Hematologii. Krew uzyskuje się od zarejestrowanych dawców, otrzymujących odpowiednie wynagrodzenie, a także od coraz liczniejszej rzeszy krwiodawców honorowych. Honorowe dawstwo krwi jest godne szczególnego szacunku i uznania. Każdy dorosły, zdrowy człowiek może i powinien raz na kilka lub kilkanaście miesięcy oddać 130 krew dla celów leczniczych. Odbywa się to pod ścisłą kontrolą lekarską, po uprzednim przeprowadzeniu badań i w żadnym przypadku nie przyniesie uszczerbku zdrowia dawcy. W organizmie człowieka dorosłego o średniej budowie ciała (wzrost około 170 cm) znajduje się w przybliżeniu około 6000 mili-litrów (6 litrów) krwi. Z powodu wielkich możliwości kompensacyjnych, w przypadku powolnej utraty krwi, organizm może przystosować się do znacznie obniżonej liczby krwinek czerwonych i poziomu hemoglobiny. Przykładem możliwości przystosowawczych jest także wzrost liczby krwinek czerwonych, który następuje u osób przebywających lub pracujących na dużych wysokościach. Ustrój wytwarza wówczas większą niż normalnie liczbę krwinek czerwonych, w celu właściwego pobierania tlenu z rozrzedzonej atmosfery. Zdrowa osoba dorosła może, bez ujemnych następstw dla zdrowia, utracić około 500 ml krwi. Strata 1000 ml krwi może być już przyczyną bardzo poważnych zaburzeń podstawowych funkcji organizmu, a na wyrównanie tej straty przez organizm trzeba czekać od 1 do 2 miesięcy. Podczas krwotoku ważna jest nie tyle ilość utraconej krwi, a szybkość, z jaką utrata krwi następuje. Psychologiczne działanie krwotoku jest tak wielkie, że niejednokrotnie ratując cenne krople krwi nie dostrzega się w pierwszych momentach innych, groźniejszych dla życia obrażeń. Jakkolwiek każda utrata krwi jest szkodliwa 131 dla zdrowia, to należy pamiętać, że życiu zagraża jedynie duży i nagły krwotok. Dlatego bezwzględny pośpiech jest konieczny przy nagłych i obfitych krwotokach, a więc przy krwotokach z tętnic i dużych żył, zdarzających się najczęściej w wyniku zranień ostrymi przedmiotami (rany cięte). W krwawieniach niewielkich, występujących przy małych skaleczeniach, sączeniu krwi w ranach miażdżonych i tłuczonych - lepiej jest postępować wolniej, ale rozważniej, aby nie przeoczyć groźniejszych uszkodzeń towarzyszących krwotokowi. W Przyczyny krwotokó Przyczyną krwotoków (lub krwawień) są uszkodzenia naczyń krwionośnych na skutek urazu bądź zmian chorobowych. Znaczną utratę krwi powodują zwykle rany cięte spowodowane ostrymi przedmiotami i narzędziami tnącymi, złamania miednicy oraz uszkodzenia narządów miąższowych — wątroby, śledziony, nerek itp. (rys. 37). Choroby ogólne organizmu, wywołujące groźne dla życia krwotoki, to gruźlica płuc, rak, żylaki przełyku, wrzód żołądka i dwunastnicy czy krwawiączka. Krwawiączka zwana inaczej hemofilią jest chorobą, w której występuje groźne dla życia upośledzenie mechanizmu krzepnięcia krwi. Nagłe krwotoki pociągające za sobą szybką utratę krwi doprowadzają do wstrząsu. 132 133 134 Rys. 37. Najczęstszą przyczyną krwotoków są rany kłute i cięte: a) rana kłuta i postrzałowa, b) od głębokości rany zależy ilość wypływającej krwi, c) krwotoki wewnętrzne, d) rany cięte i rąbane Podział krwotoków Zwyczajowo przyjęto dzielić krwawienia zewnętrzne w zależności od rodzaju uszkodzonych naczyń. Stąd też istnieje podział na: 1. Krwawienia tętnicze - krew tryska z rany falami z siłą zależną od rodzaju uszkodzonego naczynia. Jest to krew utlenowana, a więc ma barwę jasnoczerwoną. 2. Krwawienia żylne - krew wypływa jednostajnym strumieniem, przy czym szybkość wypływu uzależniona jest od rodzaju uszkodzonego naczynia. Jest to krew o dużej zawartości dwutlenku węgla, przeto ma barwę ciemnowiśniową. 3. Krwawienia z naczyń włosowatych -utrata krwi ma charakter sączenia. Krwawienie nie jest groźne i łatwe do opanowania. Łagodną formą krwawienia są wszelkiego rodzaju otarcia skóry i błon śluzowych. Krwawienia takie, będące w istocie powolnym sączeniem krwi ze zranionego miejsca, ustają zwykle samoistnie i wymagają jedynie przemycia środkiem odkażającym i opatrzenia plastrem z opatrunkiem. Znacznie groźniejsze od krwawień zewnę- 135 trznych są wszelkie krwawienia wewnętrzne. Wylewająca się krew uchodzi wówczas do jam i tkanek ciała (jamy brzusznej, jamy opłuc nowej, przestrzeni międzymięśniowych, czaszki) i zarówno stwierdzenie krwotoku, jak i jego tamowanie jest o wiele trudniejsze. Ponadto niebezpieczeństwo dla życia jest większe, ponieważ zagrożenie zdrowia i życia nie pozostaje w prostej zależności od objętości utraconej krwi, ale często od jej mechanicznego ucisku na tkanki otaczające. Nawet niewielki wylew krwi do mózgu (na skutek, np. pozornie błahego, tępego urazu czaszki), może spowodować ucisk ważnych ośrodków nerwowych, a w efekcie ciężkie kalectwo lub śmierć. Podobnie nieduży wylew krwi do worka osierdziowego może mechanicznie uniemożliwić czynność serca. W wyjątkowych przypadkach może występować jednoczesne krwawienie zewnętrzne i wewnętrzne. Na przykład przy krwotokach z płuc pojawia się krwioplucie żywoczerwoną i pieniącą krwią lub w krwawieniach z żylaków przełyku - krwawe wymioty o wyglądzie „fusów od kawy" lub przy krwawieniach z żołądka i jelit - czarne, „smołowate" stolce. Objawy i następstwa szybkiej utraty krwi Ponieważ z krążeniem krwi związane jest życie organizmu, przeto, aby zapewnić właściwe ciśnienie krwi w układzie naczyniowym, 136 przede wszystkim ulega przyspieszeniu działanie pompy tłoczącej krew - czyli serca. Jeżeli to nie pomaga i ciśnienie obniża się dalej, ulegają wyłączeniu z krwiobiegu pewne obszary tkankowe nie mające decydującego znaczenia dla podstawowych czynności życiowych ustroju. Ratujący się organizm koncentruje się - dzięki działaniu odpowiednich hormonów - na zachowaniu w pierwszym rzędzie ukrwienia mózgu, serca i nerek, gdyż narządy te decydują o jego przeżyciu. Objawia się to zblednięciem skóry, uczuciem zimna, drżeniem mięśni, przyspieszonym oddychaniem oraz przyspieszeniem tętna. Dalsze objawy to tzw. mroczki przed oczami, uczucie pustki w głowie, omdlenie, a nawet utrata przytomności. Organizm dysponuje jeszcze jedną linią obrony, a mianowicie mechanizmem krzepnięcia krwi. Dlatego możliwe jest samoistne zatrzymanie krwawienia, dzięki obkurczeniu się uszkodzonego naczynia oraz powstaniu skrzepu, do którego często dochodzi, np. w przypadku ran miażdżonych. Ze względu na dużą wartość krwi dla organizmu, czekanie na samoistne ustanie nawet nieznacznego krwawienia jest niedopuszczalne. W przypadku krwawienia wewnętrznego możliwości ratującego są bardzo ograniczone, ale i tutaj obowiązuje odpowiednie działanie. Każde krwawienie zewnętrzne powinno być jak najszybciej zatamowane, gdyż w przypadku znacznej utraty krwi naturalne mechanizmy obronne organizmu nie są w stanie zapewnić. 137 odpowiedniego ukrwienia ważnych dla życia narządów i tkanek, i po przekroczeniu ostatecznego marginesu bezpieczeństwa, zaczynają działać na jego szkodę. Spadek ciśnienia krwi pogarsza także utlenowanie serca, co z kolei osłabia jego skurcze i wywołuje dalsze obniżenie ciśnienia. W ten sposób błędne koło zamyka się, a prowadzi to do zgonu. Postępowanie ratownicze Pierwsza pomoc udzielana człowiekowi, u którego wystąpił krwotok zewnętrzny lub istnieje uzasadnione podejrzenie krwotoku wewnętrznego, powinna przebiegać zgodnie z określonymi zasadami, gdyż tylko takie postępowanie gwarantuje największą skuteczność akcji ratowniczej. Kolejność postępowania jest następująca. Krwotok zewnętrzny. Krwawiącego należy koniecznie położyć. Pod żadnym pozorem nie wolno tamować krwawienia choremu stojącemu lub siedzącemu. Pomijając znaczenie utraty krwi, trzeba pamiętać o psychologicznym działaniu krwotoku. Widok własnej krwi może działać na poszkodowanego szokująco i być przyczyną zemdlenia, w wyniku którego mogą nastąpić poważne uszkodzenia ciała, np. przy uderzeniu głową o posadzkę, kant stołu itp. Krwawiącą kończynę (najczęściej zranienia dotyczą rąk i nóg) należy unieść nad poziom serca. Jest to podstawowe działanie, o którym często się zapomina. 138 W przypadku silnego krwawienia z ziejącej rany (rana o szeroko rozwartych brzegach) można wytamponować ranę jałową gazą, a następnie zamknąć ją opatrunkiem przylepcowym typu „motylek" lub „rozgwiazda" (lys. 38). Zaletą tego opatrunku jest to, że nie obejmuje on okrężnie kończyny, co zawsze pociąga za sobą ryzyko upośledzenia krążenia w tkankach położonych na obwodzie. Rys. 38. Najprostszy sposób zmniejszenia krwawienia z rany ciętej opatrunkiem typu: a) „motylek" b) „rozgwiazda" (jest to wstęp do opatrunku uciskowego) Następnie należy nałożyć na kończynę opatrunek uciskowy. Opatrunek taki wykonuje się z kilku warstw jałowej gazy albo gazowych serwet, które następnie trzeba owinąć grubo watą i okręcić bandażami gazowymi i opaskami elastycznymi (najczęściej obwoje kłosowe). Nie wolno kłaść bezpośrednio na ranę waty ani ligniny, gdyż bardzo trudno usuwa się je z rany i jej otoczenia. 139 Rys. 39. Sposób tamowania gwałtownego krwotoku z ręki za pomocą aparatu do mierzenia ciśnienia krwi. Mankiet należy wypełnić do wartości 250 mm Hg. Ucisk nie może trwać dłużej niż 1 godz. W przypadku niezwykle gwałtownego krwawienia na kończynę można nałożyć pneumatyczną opaskę uciskową (rys. 39). Nakładanie zwykłych opasek Esmarcha lub improwizowanej opaski uciskowej z paska, drenu lub podobnego materiału jest niedopuszczalne, gdyż grozi ciężkimi powikłaniami. Ponieważ zarówno tamponada rany, jak i nałożenie opatrunku uciskowego wymaga pewnego czasu, dlatego też po położeniu rannego oraz ułożeniu zranionej kończyny nad poziom serca należy chwilowo ucisnąć tętnicę doprowadzającą krew do uszkodzonego odcinka ciała (rys. 40). 140 Rys. 40. Sposób zakładania prowizorycznej opaski uciskowej : a), b) na przedramię, c) na nogę (sposób ten usprawiedliwiony jest jedynie w niezwykle gwałtownym krwotoku, ew. w wypadkach masowych) 141 Krwotok z nosa. Poszkodowany powinien usiąść, przechylić głowę do tyłu i oddychać przez usta. Na kark należy położyć mu mokrą, zimną chustkę. Jeżeli krwawienie nie ustępuje trzeba ścisnąć palcami nozdrza i trzymać tak przez około 5 min (ale tylko wtedy, jeśli mamy pewność, że nie została uszkodzona lub złamana kość nosowa). Jeżeli występuje obfite krwawienie z ust, gardła lub nosa - chory powinien siedzieć z głową pochyloną do przodu, aby wyciekająca krew nie dostała się do dróg oddechowych, ale wypływała na zewnątrz. Krwawienie zewnętrzne. W przeciwieństwie do groźnych dla życia dużych krwotoków, będących następstwem rozległych lub głębokich .ran ciętych, krwawienia zewnętrzne towarzyszą najczęściej ranom tłuczonym i miażdżonym. Urazy tego typu pociągają za sobą zwykle obkurczenie się uszkodzonych naczyń krwionośnych, przez co utrata krwi jest znacznie mniejsza i ma cechy typu sączenia (krwawienie z całej powierzchni rany). W przypadkach, kiedy minuty nie decydują już o życiu rannego, można sobie pozwolić na tzw. opatrzenie rany, a więc jej odkażenie. Przed przystąpieniem do opatrzenia rany należy w miarę możliwości odkazić ręce przemywając je watą zwilżoną w spirytusie, a następnie jodynie. 142 143 d tr 144 a) kończyny górnej, b) kończyny dolnej, c)' d), e) klatki piersiowej 145 Opatrywanie rany należy rozpocząć od odkażenia otaczającej ranę skóry, usunięcia kurzu, brudu i ziemi, substancji żrącej itp. Po zabezpieczeniu samej rany jałową gazą, okolice rany należy odtłuścić eterem lub benzyną i odkazić jodyną*, a następnie bandażować (rys. 41). Przemywanie rany należy ograniczyć jedynie do obfitego przepłukania jej wodą utlenioną albo fizjologicznym roztworem chlorku sodowego. Nie wolno natomiast usuwać z rany tkwiących w niej ciał obcych. Usunięcie tych ciał należy pozostawić chirurgowi. Przy krwawieniach z ucha lub nosa, chory powinien siedzieć (nie leżeć), a ponadto, przy krwotokach z nosa kładzie się choremu na kark zimny okład. W przypadkach zranień głowy, klatki piersiowej, brzucha i miednicy, kiedy istnieje możliwość zakażenia narządów w nich zawartych należy nakładać wyjątkowo masywne opatrunki. Dobrą ochronę przed przedostaniem się do rany zakażenia z zewnątrz stanowi warstwa celofanu włożona między dwie warstwy gazy. Krwotok wewnętrzny. Nawet dla doświadczonego ratownika określenie stopnia utraty krwi z otwartej rany jest trudne, ale ocena * Używanie antyseptyków barwnikowych: gencjany, mer-kurochromu, zieleni brylantowej nie jest wskazana, gdyż uniemożliwiają one kontrolę stanu ukrwienia i żywotności otaczającej skóry. 146 krwotoku jam ciała jest właściwie niemożliwa. Dużego znaczenia nabiera wówczas mechanizm i miejsce urazu. Tępy uraz nadbrzusza powoduje możliwość rozerwania śledziony lub wątroby. Uraz okolicy lędźwiowej grozi uszkodzeniem nerki. Złamania i zmiażdżenia kończyn czy miednicy łączą się ze znacznym upływem krwi do mięśni itp. W krwotokach wewnętrznych nie zawsze jednak najważniejsza jest objętość utraconej krwi (np. nawet niewielki wylew do mózgu może spowodować nieprzewidziane następstwa). W każdym przypadku silnego urazu głowy, klatki piersiowej, brzucha i miednicy oraz w złamaniach trzonów kości długich (kość udowa, kość podudzia) należy zapewnić rannemu bezwzględny spokój oraz ewentualnie ochładzać zranione miejsca za pomocą wysychających okładów z zimnej wody, woreczków z lodem itp. Przy podejrzewaniu krwawienia śródczaszkowego chorego układa się z głową położoną nieco nad poziomem serca. Przy krwawieniach z klatki piersiowej chorego unieruchania się w pozycji siedzącej, a przy krwawieniach z jamy brzusznej chorego układa się w pozycji półleżącej. Amputacja urazowa - odcięcie kończyny lub jej części. Tamowanie krwotoku w tych przypadkach należy łączyć z jałowym opatrzeniem rany. Zwykle wystarcza nałożenie odpowiedniego opatrunku uciskowego na ranę oraz wzmoc- 147 Rys. 42. Sposób postępowania w przypadku urazowej amputacji ręki lub nogi: a) zakładanie opaski uciskowej i bandażowanie rany, b), c) prawidłowy sposób ułożenia kikuta ponad poziom serca. nienie go dodatkowymi 2-3 opaskami elastycznymi (rys. 42). W przypadku dysponowania pneumatycznymi opaskami uciskowymi można zastosować ucisk*. ' Mankiet aparatu nałożonego na udo napełnia się do ciśnienia 350-400 mm Hg; na ramię 200-250 mm Hg. 148 Zawsze, bez względu na metodę tamowania krwawienia, obowiązuje wyższe (ponad poziom serca) ułożenie kończyny. W przypadku amputacji niecałkowitej, nawet wtedy, kiedy wydaje się, że część obwodowa połączona jest z odcinkiem dośrodkowym jedynie pasmem skóry nie należy uszkodzonego odcinka „zarzucać" na górny (np. podudzia na udo), ale starać się utrzymać obwód w osi kończyny. Pomocne może być unieruchomienie zwykłą, pojedynczą szyną Kra-mera. Takie postępowanie, przy istnieniu krążenia krwi w odcinku obwodowym, może pomóc w uratowaniu kończyny. W każdym jednak przypadku amputacji, należy jałowo opatrzyć odcięte tkanki i zabrać razem z rannym. Tkanki te (skóra, kość, naczynia, a nawet nerwy) mogą być przydatne przy operowaniu rannego. Uszkodzoną kończynę, jak też oddzielone na skutek wypadku tkanki, należy w miarę możliwości w czasie transportu oziębiać, okładając workami z lodem. Samoratownictwo Nieszczęśliwe wypadki mogą się wydarzyć w każdym miejscu i w różnych okolicznościach. Może więc zaistnieć sytuacja, w której ofiara wypadku będzie musiała sama udzielić sobie pomocy. Wówczas należy przede wszystkim położyć się na ziemi, a uszkodzoną kończynę ułożyć 149 wysoko i starać się ucisnąć tętnicę doprowadzającą krew do uszkodzonego odcinka. Jednocześnie trzeba wzywać pomocy. Jeśli pomoc nie nadchodzi, a upływ krwi jest znaczny, konieczne jest nałożenie prowizorycznej opaski uciskowej w miejscach typowych, tj. na udzie lub ramieniu. Opaska musi jednak być szeroka, z rozciągliwego materiału, a najlepiej z gumy. Może nią być dętka rowerowa, gumowa taśma, gruby i rozciągliwy dren lub w ostateczności szeroki pasek albo ręcznik. Opaski nie należy zakładać bezpośrednio na gołą skórę, lecz na ubranie. Siła ucisku musi być taka, aby ustało krwawienie. Wyciekanie krwi kroplami dowodzi, że ucisk jest wystarczający i nie wolno go już zwiększać. Tężec Tężec stanowi jedno z najgroźniejszych powikłań ran ciała, inaczej zwanych zakażeniami przyrannymi. Chorobę wywołuje laseczka tężca, wydzielająca po dostaniu się do organizmu człowieka specyficzne jady, które przez układ nerwowy przenoszą się do rdzenia kręgowego i wywołują silne skurcze wszystkich mięśni ciała (w tym mięśni oddechowych, w wyniku czego może dojść do uduszenia się chorego). Zarazki tężca znajdują się w ziemi, kurzu ulicznym, a najwięcej jest ich w ziemi nawożonej (ziemia ogrodowa). 150 Tężec jest chorobą bardzo poważną, a jego przebieg uzależniony jest od tzw. okresu wylęgania się choroby. Choroba przebiega tym ciężej, im okres wylęgania jest krótszy (okres wylęgania trwa od 1 do 60 dni). Tężec występujący w ciągu 10-14 dni od momentu skaleczenia, stanowi największą groźbę dla życia człowieka. Laseczki tężca potrzebują dla swego rozwoju środowiska beztlenowego, przeto najbardziej sprzyjające warunki do rozwoju znajdują w ranach głębokich i zasklepiających się (np. rany kłute), do których nie dochodzi powietrze. Ze względu na wielkie zagrożenie życia spo -wodowane przez tężec, dużą uwagę przywiązuje się do właściwego opatrywania ran oraz profilaktycznego uodparniania organizmu na tę chorobę. Dlatego przy wszystkich zranieniach z podejrzeniem o możliwość zakażenia tężcem (wypadki uliczne, przy pracy na roli lub w ogrodzie itp.) oprócz odpowiedniego opatrzenia rany lekarz zleca podskórne wstrzyknięcie trzech tysięcy jednostek surowicy przeciwtęż-cowej. Ponieważ jednak największe zabezpieczenie daje człowiekowi szczepienie ochronne, obecnie wszystkie małe dzieci szczepione są tzw. szczepionką potrójną przeciwko błonicy, krztuśćcowi i tężcowi (Di-Per-Te). Także dorośli są szczepieni przeciw tężcowi (Penta) przy okazji szczepień przeciw durowi. 151 Osoby szczególnie narażone na skaleczenia powinny być po upływie roku od szczepienia Pentą szczepione dodatkowo. Podstawowe, pełne szczepienie (trzykrotne) daje odporność na 3 lata. Dla utrzymania trwałej odporności, osoby, które przeszły pełne szczepienie, powinny być co 3-5 lat dosz-czepiane. STŁUCZENIA, SKRĘCENIA I ZWICHNIĘCIA STAWÓW, ZŁAMANIA KOŚCI Wbrew powszechnym poglądom kości zdrowe nie łamią się łatwo. Złamanie kości lub zwichnięcie stawu jest wynikiem działania nań dużej siły. Gdy jednak kości uszkodzone są przez chorobę, wówczas nawet bardzo błahy uraz może spowodować ich pęknięcie lub złamanie. Urazy mechaniczne kości występują często wraz z obrażeniami mięśni i innych tkanek miękkich (nerwy, naczynia, skóra). Stłuczenia tkanek Stłuczenia są następstwem urazów zadanych przedmiotami tępymi. W zależności od siły urazu dochodzi do stłuczenia skóry (obrażenia najlżejsze) lub stłuczeń obejmujących także tkanki położone głębiej, tj. mięśnie, nerwy, naczynia, a niekiedy nawet narządy wewnętrzne. W wyniku stłuczenia występują w tkankach krwawe wylewy, które wywołują ból, np. przy chodzeniu lub przy pracy oraz dają typowe zewnętrzne objawy krwiaka - zasinienie skóry i obrzęk. 153 Skręcenia stawu Skręcenie stawu jest to naciągnięcie lub naderwanie aparatu więzadłowo-torebkowego. Przyczyną skręcenia jest zwykle gwałtowny ruch przekraczający normalny zakres ruchów danego stawu. Skręcenia występują najczęściej w stawach: skokowym, kolanowym, nadgarstka i palców rąk. Skręcenia mogą być zupełnie lekkie, ale też i bardzo poważne, połączone z naderwaniem torebek i więzadeł stawowych, grożące, w przypadku nieleczenia, długotrwałą chorobą lub też trwałym upośledzeniem czynności rąk lub nóg. Typowym i wspólnym objawem wszystkich skręceń jest silny ból i obrzęk stawu, a niekiedy zasinienie (objawy krwiaka). Zwichnięcia urazowe stawu Zwichnięciem określa się przemieszczenie jednej powierzchni stawowej w stosunku do drugiej. Są to najcięższe uszkodzenia narządu ruchu (o wiele groźniejsze od złamania kości), gdyż następuje tu uszkodzenie bardzo skomplikowanych i delikatnych struktur anatomicznych tworzących staw: błony maziowej, chrząstki stawowej, więzadeł, torebki stawowej, naczyń, nerwów, ścięgien i mięśni. Sytuację pogarsza wylew krwi do stawu. 154 Złamania kości W zależności od siły urazu oraz wytrzymałości kości mogą nastąpić różnego rodzaju złamania. Złamania bywają: niecałkowite - inaczej nadłamania, z przemieszczeniem odłamów, rozkawałkowaniem kości itp. Najcięższy typ stanowią złamania otwarte — czyli takie, w przebiegu których dochodzi do kontaktu miejsca przełomu z otoczeniem (rana w miejscu złamania) oraz złamania w obrębie stawów lub powikłane zwichnięciami stawów. Istnieją też złamania powikłane, którym towarzyszą dodatkowe obrażenia, jak np. uszkodzenie tętnicy lub nerwu. Są to złamania bardzo niebezpieczne, grożące trwałym kalectwem, a nawet utratą kończyny. Do złamań dochodzi najczęściej pod wpływem poważnych urazów, których siła, rozpraszając się także na tkanki miękkie, powoduje dodatkowe ich uszkodzenie. Do złamania kości może dojść również na skutek małego nawet urazu, jeśli kość jest chorobowo zmieniona przez nowotwór, starcze zrzeszotnienie lub choroby przemiany materii itp. Każdemu złamaniu, bez względu na stopień przemieszczenia odłamów, towarzyszy martwica tkanek i miejscowy obrzęk. Przy większych przemieszczeniach odłamów, do których może dojść pierwotnie pod wpływem samego urazu lub wtórnie, w wyniku niewłaściwie udzielonej pierwszej pomocy albo złego transportu, zostaje dodatkowo uszkodzona skóra lub tkanki głębiej leżące. 155 W 2. 3 O) OJ ^ 2 c .id _. O o- o ? N 2. ® o 2. 3- TT CO " S O ~» —• : - 0) O 5" o 2. w 3" O 2- ^r *^ CD 5 3 L 5" N CO o o 2. O O i Q)' OJ chomienie może spowodować dodatkowe obrażenia (np. gwałtowne zasinienie lub zblednięcie kończyny). Chorą kończynę należy ułożyć nieco wyżej (nad poziomem serca), aby osłabić w miejscu złamania szybkość powstawania szkodliwego obrzęku. W razie konieczności transportowania chorego na dalsze odległości, trzeba sprawdzić barwę i ciepłotę skóry oraz ruchomość palców uszkodzonej kończyny, gdyż w miarę narastania obrzęku może dojść do zaburzeń krążenia krwi. Wówczas opatrunek należy nieco rozluźnić. Spowoduje to polepszenie krążenia krwi w kończynie. Poza uniesieniem kończyny, obrzęk pourazowy można zmniejszyć, okładając ją workami z lodem. Niska temperatura działa także prze-ciwbólowo, a w przypadku upośledzenia dopływu krwi, zwiększa szansę na uratowanie kończyny. Do wyniesienia rannego ze złamaną kończyną dolną z miejsca wypadku potrzebne są co najmniej dwie osoby. Jedna z nich staje po stronie złamanej kończyny, podkłada ręce pod plecy i pośladki chorego, który jednocześnie obejmuje ratownika za szyję, druga podkłada ręce powyżej i poniżej miejsca złamania, a następnie przesuwa ręce, aż pod kończynę zdrową. Chorego nieprzytomnego muszą przenosić co najmniej trzy osoby, gdyż nie wiadomo, czy nie doznał on dodatkowych obrażeń, np. miednicy lub kręgosłupa. 158 Unieruchomienie prowizoryczne kończyny górnej Skutecznym, a jednocześnie najprostszym sposobem unieruchomienia kończyny górnej jest założenie temblaka, którym może być szeroki bandaż, trójkątna chusta lub po prostu poła marynarki. Unieruchomioną kończynę należy przymocować dodatkowo do klatki piersiowej chustą lub bandażem w celu wyeliminowania dodatkowych urazów i bólu na skutek nawet niewielkich ruchów w miejscu uszkodzenia (rys. 43). a 159 Rys. 43. Najprostsze sposoby unieruchomienia kończyny górnej: a), b) zawieszenie na chuście trójkątnej, c) na temblaku z bandaża, d) zawieszenie na pole koszuli lub marynarki 160 Rys. 44. Unieruchomienie kończyny górnej za pomocą szyny Kramera: a) odpowiednio ukształtowana i wyłożona gazą szyna, b) widok prawidłowo unieruchomionej kończyny z przodu, c) z tyłu 161 Bark, ramię, łokieć. Przy uszkodzeniach stawu barkowego, obojczyka, łopatki, kości ramiennej oraz stawu łokciowego najlepiej do unieruchomienia posłużyć się szynami Kra-mera, które zakłada się od zdrowej łopatki, poprzez górną część pleców, aż do palców chorej kończyny (rys. 44). Szynę należy dopasować na sobie lub na zdrowej kończynie chorego. Unieruchamiania muszą dokonywać dwie osoby. Chory powinien leżeć lub być w pozycji półleżącej. Przed założeniem, szynę należy wyścielić watą lub ligniną i okręcić bandażami. Dopiero tak przygotowaną, przymocowuje się do tułowia, 1 i yj x Rys. 45. Unieruchomienie kończyny górnej w opaskowvm opaskowym. 162 opatrunku najlepiej opaską elastyczną, wykonując okrężne obwoje. Koniecznym uzupełnieniem opatrunku jest zawieszenie kończyny na temblaku. Szczególną uwagę trzeba zwracać na ścisłe i dokładne przymocowanie szyny do uszkodzonej kończyny, aby nie podrażniała ona zranionego miejsca. Kończynę górną można również unieruchomić w opatrunku opaskowym (rys. 45). Przedramię (odcinek dolny, ręka). Do unieruchomienia dolnej części przedramienia wystarczy krótka szyna sięgająca od stawu łokciowego do palców (rys. 46). Palce powinny być unieruchomione w położeniu lek- a 163 SUJ-mli Rys. 46. Unieruchomienie przedramienia pomocą: a) opatrunku miękkiego i temblaka, b) szyny Kramera, c) bandaża i deseczki, d) bandaża i szyny Kramera palców za kiego zgięcia. Pozycję tę łatwo jest osiągnąć, podkładając pod dłoń kłębek waty (oczywiście w tym przypadku szyna przebiega od strony dłoni). Końce palców muszą być zawsze odsłonięte, gdyż ułatwia to kontrolę stanu krążenia. Szynę można umieścić także na powierzchni grzbietowej przedramienia i ręki. Przedramię (odcinek górny). Szyna Kramera musi sięgać od górnej połowy ramienia do palców dłoni. Staw łokciowy, jeśli można, należy unieruchomić pod kątem zbliżonym do prostego. Chory powinien w czasie opatrunku siedzieć lub leżeć. 164 Unieruchomienie prowizoryczne kończyny dolnej Przybandażowanie nogi chorej do nogi zdrowej stanowi najprostszy sposób unieruchomienia kończyny dolnej. Jeśli występuje przymusowe ustawienie rannej kończyny, np. przy zwichnięciu w stawie biodrowym należy odpowiednio podeprzeć kolana (patrz rys. 47). Rys. 47. Prowizoryczne unieruchomienie kończyny dolnej Biodro, udo, kolano. Najlepszym sposobem unieruchomienia całej kończyny dolnej jest zastosowanie standardowych szyn przeznaczonych specjalnie do tego celu, tj. szyny Thomasa, Dichterichsa lub szyny Kramera. Gwarancją całkowitego unieruchomienia jest dokładne przymocowanie szyn, zarówno do uszkodzonej kończyny, jak i do klatki piersiowej, najlepiej za pomocą opasek elastycznych. Szyna Dichterichsa zbudowana jest z dwóch listew i drewnianej podeszwy (rys. 49). Listwa dłuższa, składająca się z dwóch rozsuwanych 165 Rys. 48. Unieruchomienie kończyny dolnej szyną Thomasa: a) zamocowanie stopy, b) ułożenie szyny wzdłuż kończyny dolnej, c) przymocowanie szyny części, układana jest po zewnętrznej stronie kończyny. Sięga ona od pachy, aż poza stopę (około 5 cm poniżej podeszwy). Listwa krótsza składa się także z dwóch rozsuwanych 166 części i układana jest po wewnętrznej stronie kończyny, od krocza do stopy (też 5 cm poniżej podeszwy). Listwy połączone są na dole deseczką przymocowaną zawiasami. Podeszwę drewnianą przymocowuje się do stopy bandażami. Uprzednio należy przez boczne klamry podeszwy przełożyć obie listwy szyny. Przytwierdzony do podeszwy sznur z nakrętką służy do założenia wyciągu kończyny. Stosując tę szynę nie wolno zapominać o osłonięciu gazą lub watą występów kostnych: talerza biodrowego, krętarza dużego kości udowej, kłykci kości udowej, kłykci kości piszczelowej oraz kostki podudzia. Szynę przymocowuje się do kończyny zwykłymi opaskami gazowymi lub elastycznymi. Szyna Thomasa składa się z pierścienia metalowego lub połowy pierścienia, obszytego skórą i odchodzących od niego dwóch metalowych prętów (rys. 48). Szyna ta daje niezwykle trwałe unieruchomienie, pod warunkiem jednak, że jest prawidłowo założona. Aby spełniała właściwie swą rolę, musi opierać się pierścieniem o guz kulszowy i kości łonowe w okolicy krocza. Kończynę należy przymocować do szyny za pomocą przyłożonego na podudziu plastro-wego wyciągu z deseczką, łącząc go z końcem szyny specjalną sprężyną lub elastycznymi paskami z gumy. Podłożenie pod staw kolanowy wałka, zapewnia prawidłowe ustawienie stawu. Szynę najlepiej jest przymocować do kończyny opaskami elastycznymi. 167 (f\ — — 8 I I y Rys. 50. Unieruchomienie kończyny dolnej za pomocą szyny Kramera: a) w przypadku uszkodzeń stawu kolanowego i powyżej, b) w przypadku uszkodzenia podudzia, c), d) w przypadku uszkodzenia stopy i okolicy stawu skokowego Szyny Kramera mają trzy znormalizowane długości, przeznaczone do unieruchamiania kończyny górnej, podudzia i uda. W przypadku unieruchamiania uda jedną szynę przykłada się do wewnętrznej strony uda, od pachwiny do stopy i zagina pod podeszwą. Dwie pozostałe układa się na zewnętrznej stronie kończyny od pachy, aż do stopy (rys. 50a). 170 Szynę zewnętrzną montuje się z dwóch części układając je tak, aby jedna z nich sięgała od pachy do kolana, a druga od grzebienia kości biodrowej do kostki zewnętrznej. Pomiędzy szynę a ciało, dookoła stawu kolanowego, krętarza i pachwiny oraz na tułowiu, na wysokości sutków i dookoła miednicy, należy podłożyć tampony z waty lub gazy przymocowane bandażem. Podudzie, staw skokowy. Przy unieruchamianiu podudzia i stawu skokowego najlepiej jest korzystać z dwóch szyn Kramera, obejmujących kończynę z obii stron. Zasadą w tych urazach jest unieruchomienie stawu kolanowego. Szyny powinny sięgać przynajmniej do połowy długości uda. W braku szyn można kończynę unieruchomić tylko jedną szyną, którą układa się na tylnej powierzchni stopy, podudzia i uda. W tym przypadku szyna musi być odpowiednio wymodelowana do anatomicznego kształtu kończyny dolnej (rys. 50). Szynę modelować trzeba na sobie lub na zdrowej kończynie chorego. Dopasowywanie jej na chorej kończynie jest niedopuszczalne. Stopa. Wystarczy unieruchomić staw skokowy. Staw kolanowy pozostaje wolny. Jedną szynę Kramera układa się na tylnej powierzchni podudzia i podeszwie. Szynę należy jednak wymodelować i dopasować do mięśnia trójgłowego łydki. Na rys. 51 przedstawiono prowizoryczne sposoby, za pomocą których w razie konieczności i przy braku innych możliwości da się unieruchomić kończynę dolną. Rys. 50. Unieruchomienie kończyny dolnej za pomocą szyny Kramera: a) w przypadku uszkodzeń stawu kolanowego i powyżej, b) w przypadku uszkodzenia podudzia, c), d) w przypadku uszkodzenia stopy i okolicy stawu skokowego Szyny Kramera mają trzy znormalizowane długości, przeznaczone do unieruchamiania kończyny górnej, podudzia i uda. W przypadku unieruchamiania uda jedną szynę przykłada się do wewnętrznej strony uda, od pachwiny do stopy i zagina pod podeszwą. Dwie pozostałe układa się na zewnętrznej stronie kończyny od pachy, aż do stopy (rys. 50a). 170 Szynę zewnętrzną montuje się z dwóch części układając je tak, aby jedna z nich sięgała od pachy do kolana, a druga od grzebienia kości biodrowej do kostki zewnętrznej. Pomiędzy szynę a ciało, dookoła stawu kolanowego, krętarza i pachwiny oraz na tułowiu, na wysokości sutków i dookoła miednicy, należy podłożyć tampony z waty lub gazy przymocowane bandażem. Podudzie, staw skokowy. Przy unieruchamianiu podudzia i stawu skokowego najlepiej jest korzystać z dwóch szyn Kramera, obejmujących kończynę z obu stron. Zasadą w tych urazach jest unieruchomienie stawu kolanowego. Szyny powinny sięgać przynajmniej do połowy długości uda. W braku szyn można kończynę unieruchomić tylko jedną szyną, którą układa się na tylnej powierzchni stopy, podudzia i uda. W tym przypadku szyna musi być odpowiednio wymodelowana do anatomicznego kształtu kończyny dolnej (rys. 50). Szynę modelować trzeba na sobie lub na zdrowej kończynie chorego. Dopasowywanie jej na chorej kończynie jest niedopuszczalne. Stopa. Wystarczy unieruchomić staw skokowy. Staw kolanowy pozostaje wolny. Jedną szynę Kramera układa się na tylnej powierzchni podudzia i podeszwie. Szynę należy jednak wymodelować i dopasować do mięśnia trójgłowego łydki. Na rys. 51 przedstawiono prowizoryczne sposoby, za pomocą których w razie konieczności i przy braku innych możliwości da się unieruchomić kończynę dolną. ¦tes ""-"•tai. Rys. 51. Prowizoryczne sposoby unieruchomiania kończyny dolnej: a) w przypadku uszkodzeń powyżej stawu kolanowego, b), c), d) w przypadku uszkodzenia w okolicach stawu kolanowego, e), f), g) w przypadku uszkodzenia stopy i okolic stawu skokowego USZKODZENIA GŁOWY Urazy głowy są bardzo częste i bywają różnego rodzaju od lekkiego zranienia skóry, przez wstrząśnienia mózgu i otwarte złamania pokrywy czaszki, aż do ciężkich uszkodzeń tkanki mózgowej. Rozległość i zakres widocznego zranienia powłok zwykle nie wskazują na stopień uszkodzenia struktur anatomicznych położonych głębiej. Przykładem tego są zranienia skóry i tkanek miękkich, którym nieodmiennie towarzyszy obfite krwawienie, jednak większość to zranienia lekkie i nie zagrażające życiu i zdrowiu, pod warunkiem właściwego opatrzenia rany (rys. 52). Tkanka mózgowa może natomiast ulec poważnemu uszkodzeniu bez widocznych objawów uszkodzenia skóry głowy czy pokrywy czaszki. Krwawienie lub wyciekanie surowiczo-krwis-tej wydzieliny z nosa lub ucha sugeruje, że zaistniało bezpośrednie połączenie między jamą czaszki a uchem środkowym bądź też zatokami, a więc można podejrzewać złamanie podstawy czaszki, czyli ciężkie uszkodzenie ciała. W każdym przypadku dużą uwagę należy przywiązywać do chwilowej nawet utraty przytomności przez chorego, gdyż nawet trwająca 174 kilka sekund utrata świadomości w czasie czy też bezpośrednio po wypadku, wskazuje na wstrząśnienie mózgu. Późniejsza utrata przytomności sugeruje krwotok nadoponowy. Stanowi temu towarzyszy zwykle rozszerzenie jednej ze źrenic i wymioty. Rannego w głowę należy położyć na plecach z głową lekko uniesioną nad poziom serca i zapewnić mu całkowity spokój. Ranę trzeba zakryć jałowym opatrunkiem, zaś na ranę krwawiącą wywrzeć ucisk (jeśli nie ma objawów wgniecenia kości czaszki). Jeżeli w ranie tkwi ostry przedmiot, np. kawałek blachy itp., lub wydobywa się na zewnątrz tkanka mózgowa - nie wolno niczego odkażać ani też usuwać przedmiotu raniącego, lecz zakryć jedynie ranę jałowym opatrunkiem. Chorego należy trzymać w cieple i zapewnić mu dostęp świeżego powietrza. Jeżeli występuje krwawienie do jamy ustnej lub wymioty, rannego należy odwrócić na bok. Czynność tę musi wykonywać kilka osób. Rannego trzeba obracać „w całości", przykładając baczną uwagę do utrzymywania wyprostowanego kręgosłupa. Chory leżący na boku musi mieć podpartą głowę. Jeśli z uszu lub z nosa wycieka krew lub płyn surowiczy, co dowodzi uszkodzenia opon mózgowych (najczęściej w złamaniach podstawy czaszki), nie wolno wycierać rannemu, ani uszu, ani nosa, a jedynie zakryć je luźno jałowymi gazikami. Gaziki trzeba zmieniać po nasiąknięciu, gdyż w przeciwnym razie naraża się rannego na wstępujące zaka- 175 g i 176 Rys. 62. Opatrywanie twarzy i głowy: a), b), c), d) za pomocą jednej chusty trójkątne}, e) za pomocą dwóch chust, f), g), h), i) za pomocą jednego bandaża, j), k) za pomocą dwóch bandaży, I) opatrunek nosa żenię opon mózgowo-rdzeniowych. Wyciek płynu zazwyczaj ustaje samoistnie po pewnym czasie Zranienia twarzoczaszki -jamy ustnej i żuchwy doprowadzają w miarę narastania obrzęku, (mniej więcej po upływie godziny) do nie- 177 ik drożności dróg oddechowych. Dlatego nie należy mocno obandażowywać zranień szczęki dolnej, jamy ustnej lub gardła, gdyż może to w miarę narastania obrzęku, odciąć przepływ powietrza. Poszkodowany z uszkodzeniem czaszki powinien być transportowany w pozycji leżącej na plecach. Wskazane jest nieznaczne uniesienie wezgłowia noszy, w celu zmniejszenia groźby obrzęku mózgu. Jeśli ranny doznał ciężkiego uszkodzenia twarzoczaszki, wówczas transportuje się go na boku (lub na brzuchu). Ponieważ następstwem urazu głowy mogą być drgawki lub pobudzenie ruchowe, chorego trzeba przywiązać pasami do noszy (w okolicy barków, miednicy i kolan). Ciężkim urazom głowy towarzyszą często uszkodzenia kręgosłupa szyjnego. Z tego względu wskazane jest przy udzielaniu pierwszej pomocy obłożenie głowy po bokach woreczkami z piaskiem, aby zapobiec niepożądanym ruchom głowy. USZKODZENIA KRĘGOSŁUPA Uszkodzenia kręgosłupa zdarzają się najczęściej: w wypadkach komunikacyjnych, przy upadkach z dużej wysokości, podczas przywalenia gruzami itp. Groźne złamania odcinka szyjnego kręgosłupa zdarzają się często u młodzieży w następstwie skoków na głowę do płytkiej wody lub w miejscach, gdzie na dnie znajdują się słupy, rusztowania itp. Uszkodzenie kręgosłupa szyjnego należy podejrzewać u każdego chorego nieprzytomnego, zwłaszcza jeśli uległ on jednemu z -wy-mienionych wyżej wypadków, a także u człowieka, który doznał wstrząśnienia mózgu nawet bez uszkodzeń skóry i kości czaszki. Jeśli następstwem urazu jest złamanie niestabilne, a więc dopuszczające do przemieszczeń kręgów, istnieje zawsze groźba ucisku na rdzeń kręgowy i niebezpieczeństwo porażenia mięśni. Uszkodzenia kręgosłupa są bardzo różnorodne i chociaż rzadko połączone są z obrażeniami rdzenia kręgowego, to zawsze przy udzielaniu pierwszej pomocy należy postępować tak, jak gdyby rannemu groziło uszkodzenie rdzenia. Naczelną zasadą podczas udzielania pomocy przy urazie kręgosłupa jest utrzymanie tuło- 179 wia i głowy rannego w pozycji pośredniej, pomiędzy zgięciem a wyprostem, czyli postępowanie zapobiegające ruchom kręgosłupa, powodującym ucisk na rdzeń kręgowy. W czasie udzielania pierwszej pomocy (np. wyciąganie z zagrożonego miejsca wypadku) i transportu do szpitala nie wolno rannego unosić za głowę i biodra lub barki i biodra. Powoduje to nadmierne wygięcie kręgosłupa, co z kolei może doprowadzić do ucisku na rdzeń kręgowy. Jeżeli przy wynoszeniu rannego z miejsca wypadku, nie można użyć nawet prowizorycznych noszy, wówczas należy wyciągać go w pozycji leżącej, ciągnąc za nogi, ręce lub za ubranie. Powinien on leżeć bez ruchu, aż do przybycia lekarza, tam gdzie został ułożony bezpośrednio po zabraniu z miejsca wypadku. Jeśli jednak sytuacja wymaga przeniesienia rannego na inne miejsce lub nosze, czynność ta powinna być wykonana przez kilka osób, które podtrzymują mu głowę, kark, plecy w okolicy łopatek i lędźwi, miednicę i uda (rys. 53). Jeśli chorego na inne, niezbyt odległe miejsce, musi przetransportować tylko jedna osoba może to zrobić jedynie w sposób pokazany na rys. 54. Transportując rannego na dalszą odległość należy zachować dużą ostrożność podczas karmienia i pojenia, gdyż w pozycji leżącej (na płask) utrudnione jest połykanie. Podczas dławienia lub krztuszenia nie wolno obracać go na bok, ani sadzać. Dlatego 180 Rys. 53. Przenoszenie na nosze rannego z urazem kręgosłupa: a) prawidłowy sposób ustawienia się przy chorym, b) przez cztery osoby, c) przez trzy osoby 181 ^ -JL Rys. 54. Przenoszenie chorego z urazem kręgosłupa przez jedną osobę: a) na plecach, b) na brzuchu przed podaniem rannemu czegokolwiek do picia lub jedzenia, należy nauczyć go połykania śliny. W czasie transportu chory powinien leżeć na plecach, gdyż wówczas istnieje najmniejsza groźba przemieszczenia kręgów. Nosze powinny mieć sztywno naciągnięty brezent lub 182 Rys. 55. Unieruchomienie kręgosłupa szyjnego: a) w kołnierzu Schanza, b), c) w inny prowizoryczny sposób sprężyny. Pod kolana trzeba podłożyć zwinięty w rulon koc, poduszkę lub kłąb odzieży. Jeżeli chory leży na brzuchu, co może być konieczne przy grożącym obrzęku 183 Rys. 56. Unieruchomienie kręgosłupa szyjnego za pomocą szyn Kramera: a) dopasowanie szyny, b) widok od tyłu, c) widok z boku (szyny po dopasowaniu wstępnym trzeba wymościć watą) 184 lub niedrożności górnych dróg oddechowych (zranienie żuchwy, obrażenia szyi itp.), koc powinien być podłożony pod barki (piersi). Chorego należy przywiązać do noszy, aby uniemożliwić ruchy ciała podczas transportu. Jeśli podczas jazdy więzy rozluźnią się, samochód trzeba zatrzymać i umocowanie poprawić. Jeśli istnieje podejrzenie uszkodzenia kręgosłupa w odcinku szyjnym, należy oprócz wyżej opisanego unieruchomienia, zastosować kołnierz z waty typu Schanza czy Thomasa, dokładnie obejmujący szyję chorego od podbródka do mostka (rys. 55). Kręgosłup szyjny można również unieruchomić szynami Kramera. Zazwyczaj używa się do tego celu trzech szyn standardowych, odpowiednio wygiętych i wymoszczonych (rys. 56). Jedna z szyn ułożona z tyłu przechodzi z pleców na tył głowy i zachodzi na czoło. Do niej przymocowuje się dwie szyny poprzeczne — jedną ze szczytu głowy zachodzącą na barki, drugą - z tyłu klatki piersiowej obejmującą barki. Uszkodzony odcinek kręgosłupa można unieruchomić za pomocą koca lub woreczków z piaskiem. Ranny musi leżeć nieruchomo na plecach. Rannego niespokojnego lub nieprzytomnego należy stale pilnować. ZRANIENIA RĘKI Ręka człowieka jest prawie ciągle narażona na wszelkiego rodzaju urazy i zranienia. Drób-ne niekiedy urazy, takie jak zadraśnięcie, ukłucie, pęcherz, skaleczenie drzazgą — niewłaściwie opatrzone lub zaniedbane — mogą prowadzić do ciężkiego zakażenia powodującego nie tylko cierpienie, ale i długotrwałą niezdolność do pracy. Ręka stanowi także narząd czucia, dlatego wszelkiego rodzaju zaburzenia w unerwieniu ręki doprowadzają do poważnego upośledzenia funkcji całej kończyny górnej. Człowiek staje się wówczas niezdolny do wykonywania prac wymagających precyzji, a sama ręka, narażona na ciągłe skaleczenia, oparzenia, stłuczenia itp., sprawia więcej kłopotu niż pożytku. Pierwsza pomoc przy urazach ręki polega na zatamowaniu krwawienia i ochronie rany przed zakażeniem wtórnym, przez założenie jałowego opatrunku i właściwym unieruchomieniu kończyny. Wszelkiego rodzaju zabiegi zmierzające do odkażenia rany, np. płukanie, przemywanie, smarowanie i inne są nie tylko zbędne, |{ ale mogą przynieść choremu szkodę. Każ- de krwawienie w obrębie ręki i przedramienia trzeba opatrzyć jałowym opatrunkiem 186 uciskowym i unieruchomić kończynę. Praktyka wykazała, że jest to najwłaściwszy sposób tamowania krwawienia w obrębie ręki. Wszelkie inne zabiegi kryją w sobie wielkie ryzyko dla funkcji, a nawet życia kończyny. Dlatego przestrzega się przed zakładaniem na miejscu wypadku jakichkolwiek opasek uciskowych. Nałożenie takiej opaski okazać się może niezbędne dopiero przy przeprowadzaniu zabiegu (trwającego niekiedy 2-3 godz.) na oddziale chirurgicznym. USZKODZENIA KLATKI PIERSIOWEJ Przy urazach klatki piersiowej najczęściej występują uszkodzenia żeber, przy czym nawet złamanie jednego żebra może w poważny sposób upośledzić oddychanie (z powodu bólu), a nawet niekiedy uszkodzić tkankę płucną. Pierwsza pomoc polega na założeniu opaski unieruchamiającej i łagodzącej ostre bóle przy oddychaniu. Opaska może być z bandaża elastycznego lub szerokiego przylepca. Przylepiec nakłada się na jedną warstwę bandaża lub gazy, aby uniknąć uszkodzeń skóry podczas odklejania. Ludziom w podeszłym wieku nie należy nakładać zbyt silnej opaski, gdyż może to spowodować znaczne utrudnienie oddychania. Dlatego osobom starszym lepiej jest unieruchamiać złamane żebro opatrunkiem przylepcowym półokrężnym, czyli obejmującym jedvnie chorą połowę klatki piersiowej. Po założeniu opaski lub opatrunku przylepcowego rannemu należy podać środki przeciwbólowe i uspokajające, a następnie odesłać do lekarza. W przypadku przebicia klatki piersiowej ostrym przedmiotem dochodzi do groźnego dla oddychania wniknięcia powietrza do jamy opłu- 188 cnowej. W celu przeciwdziałania pogarszaniu się oddychania (powstawanie tzw. odmy urazowej), narastaniu sinicy i duszności, należy szybko uszczelnić ranę w klatce piersiowej. Służy do tego gruby opatrunek uciskowy, składający się z: nawazelinowanego gazika, folii lub ceratki, warstwy gazy i bandaża, a gdy otwór jest duży, podwójnie złożonego płata folii plastykowej, którego brzegi uszczelnia się plastrem. . USZKODZENIA BRZUCHA Tępe urazy jamy brzusznej, podobnie jak urazy klatki piersiowej, są najczęściej następstwem wypadków komunikacyjnych. Udzielając pierwszej pomocy rannemu w brzuch należy pamiętać, że niekiedy mały i nie pozostawiający śladów na skórze uraz może być przyczyną bardzo ciężkich uszkodzeń narządów wewnętrznych. Urazy te są często przyczyną uszkodzenia wątroby, śledziony i pęcherza moczowego. Pierwsza pomoc polega na ułożeniu rannego na plecach lub na boku z kończynami dolnymi zgiętymi w stawach biodrowych i kolanowych. Ułożenie to znosi napięcie mięśni brzucha, zmniejsza ból i szkodliwe napięcie tłoczni brzusznej. Jeśli nastąpiło uszkodzenie powłok, któremu towarzyszy wypadnięcie trzewi, nie należy wprowadzać do jamy brzusznej wypadnię-tych narządów, lecz okryć ranę jałową gazą zmoczoną przegotowaną wodą. Ponieważ jednak mokry opatrunek nie izoluje rany i stwarza warunki do jej zakażenia, wilgotną warstwę opatrunku należy zabezpieczyć celofanem lub folią plastykową. Tak wykonany opatrunek można jeszcze dodatkowo obłożyć suchą jałową serwetą. 190 Podobnie jak w urazach klatki piersiowej, nie należy usuwać przedmiotów tkwiących w ranie (np. nóż), a jedynie po odkażeniu wystającego ponad skórę odcinka obłożyć go jałowymi gazikami czy serwetami. BÓLE BRZUCHA Nagle, bez wyraźnej przyczyny bóle brzucha najczęściej towarzyszą ostrym lub przewlekłym stanom zapalnym jamy brzusznej lub wywołane są kamicą dróg żółciowych lub kamicą moczową. Niekiedy przyczyną bólów brzucha jest tzw. skręt jelit. Choroba polega na uniedrożnieniu pewnego odcinka jelita cienkiego w wyniku czego dochodzi do zablokowania przesuwania się pokarmów w procesie trawienia. Jednocześnie występuje zatrzymanie prawidłowego ukrwienia jelita, co grozi martwicą. Chory taki wymaga szybkiego przewiezienia do szpitala w celu podjęcia odpowiedniego leczenia. Jeśli chory był uprzednio leczony, na którąś z wymienionych dolegliwości, sprawa jest względnie prosta, gdyż najczęściej jest to nawrót choroby i wiadomo, co przyniesie choremu ulgę (np. przy tzw. kolce wątrobowej — ciepłe okłady, przy bólach w okolicy żołądka zimne okłady). Sytuacja komplikuje się, gdy nagłe bóle brzucha pojawiają się u osoby uprzednio zdrowej. Jeśli bóle umiejscawiają się po prawej stronie brzucha, należy podejrzewać zapalenie wyrostka robaczkowego. Pierwsza pomoc polega na położeniu chorego do łóżka i stosowaniu okładów z lodu. 192 CIAŁA OBCE W GARDLE, PRZEŁYKU, OKU, NOSIE I W UCHU Ciało obce w gardle Uwięźnięcie jakiegokolwiek ciała obcego w gardle jest zwykle sprawą bardzo poważną i wymagającą natychmiastowego działania, ponieważ wiąże się z utrudnieniem oddychania. Udzielając pierwszej pomocy najlepiej położyć chorego na swoim kolanie, twarzą do dołu, po czym dość silnie uderzyć go pięścią między łopatki. Jeśli pomocy udzielamy małemu dziecku, to należy chwycić je za miednicę i obrócić głową ku dołowi, co najczęściej wystarcza do pobudzenia kaszlu i wydalenia obcego ciała. Jeśli postępowanie to nie da pożądanego efektu, trzeba szybko doprowadzić lub przewieźć chorego do laryngologa lub chirurga. Ciało obce w przełyku Objawy uwięźnięcia ciała obcego w przełyku są niezwykle dokuczliwe. Tkwiące w przełyku obce ciała (najczęściej rybie ości i kości drobiu) dają się usunąć dopiero za pomocą wziernika przełykowego. Dlatego też chorego należy jak najszybciej przewieźć do szpitala. Pierwsza pomoc polega jedynie na uspoko- 193 chorego i poleceniu mu n.epołykama ^iny i niewykonywania gwałtownych ru_ chów, aby nie powodować przem.eszczama się obcego ciała w głąb. Ciało obce w oku Jeżeli dostanie się obce ciało do oka, należy najpierw zbadać wewnętrzną powierzchnię dolne) powieki. Jeżeli nic tam nie ma, należy odwrócić górną powiekę w sposób typowy - chwytając palcami wskazującym i kciukiem za rzęsy z jednoczesnym wypychaniem powieki opuszką palca trzeciego lub bagietką (rys. 57). Po usunięciu obcego ciała, na oko nakłada się opatrunek, a chorego odsyła do lekarza. Zasadą jest przykrywanie opatrunkiem nie tylko chorego, lecz również zdrowego oka. Nie wolno jednak uciskać gałki ocznej. Rys. 57. Usuwanie obcego ciała z oka: a) spod powieki górnej, b) spod powieki dolnej 194 Substancje żrące i chemikalia (w tym także wapno), które dostały się do oka, po usunięciu widocznych okruchów należy wymywać dużymi ilościami czystej wody. Wodę należy wlewać do worka spojówkowego kierując strumień od wewnętrznego do zewnętrznego kąta oka. Powieki należy trzymać szeroko rozwarte, gdyż chory sam nie może tego zrobić. Dobrze jest również w takich przypadkach podstawić głowę pod kran i długo (10-15 min) płukać oko bardzo lekkim strumieniem bieżącej wody. Idealny do tego celu jest zdroik. Nie wolno stosować do worka spojówkowego żadnych odtrutek (np. roztworu sody w przypadku oparzenia kwasami). Bez względu na rezultat zabiegów, oko należy przemyć 3-procentowym roztworem kwasu borowego lub pokryć jałowym gazikiem, przymocować go do twarzy plastrem i skierować chorego do okulisty. Osoba udzielająca pierwszej pomocy w przypadku zranienia oka jest zobowiązana do doprowadzenia chorego do okulisty, bez względu na efekt udzielonej pierwszej pomocy. Ciało obce w nosie Wypadki takie zwykle dotyczą małych dzieci, które w czasie zabawy wkładają sobie do nosa różne drobne przedmioty. Jeżeli ciało obce wystaje z nosa lub jest dob- 195 rze widoczne, można spróbować je usunąć, szczególnie wtedy, gdy jest to przedmiot pęczniejący w środowisku wilgoci, np. fasola, groch itp. W przypadku głębszego wniknięcia ciała obcego, chorego należy odesłać do laryngologa. Ciało obce w uchu Podobnie jak w przypadku wniknięcia ciała obcego do nosa, najczęściej pacjentem jest dziecko. Pierwszą czynnością przy udzielaniu pomocy jest zidentyfikowanie obcego ciała. W tym celu należy chwycić za małżowinę uszną i, jeśli poszkodowanym jest dorosły, pociągnąć ją ku górze i ku tyłowi, jeśli zaś dziecko, to ku dołowi i do tyłu. Czynność ta pozwala na wyprostowanie zewnętrznego przewodu usznego i przy dobrym świetle (np. silnej latarki) umożliwia obejrzenie nawet błony bębenkowej. Jeżeli udzielamy pomocy dziecku może zajść potrzeba unieruchomienia mu rąk. Jeśli jest to kawałek materiału lub kłak waty o widocznych luźnych końcach można usunąć pęsetą. Gdy do ucha dostanie się owad, najlepiej jest wpuścić do przewodu słuchowego kroplę oliwy, spirytusu lub wódki. Niekiedy można owada wywabić przez zapalenie koło ucha silnego światła. Nie wolno w tym celu posługiwać się zapałkami, gdyż grozi to poparzeniem. 196 Przemywanie ucha wodą najczęściej nie daje dobrego skutku, rzadko bowiem powoduje wypadnięcie ciała obcego, mocno tkwiącego w przewodzie słuchowym. Jeśli w uchu tkwi "ziarno fasoli, grochu itp., może ono pod wpływem wody pęcznieć, i przemywanie ucha może jedynie wyrządzić dalsze szkody. PRZEGRZANIE, OPARZENIA I ODMPn*"i«» ODMROŻENIA Przegrzanie Wnętrze ustroju ludzkiego ma stałą temperaturę około 37°C i ciepłota ta zmienia się jedynie w czasie choroby. Człowiek wykształcił mechanizmy regulacyjne ogrzewania i ochładzania ciała w związku z koniecznością życia w różnych środowiskach zewnętrznych. Ogrzewanie organizmu jest związane ze spożywaniem substancji pokarmowych, które w procesie przemiany wytwarzają energię cieplną. Przed nadmierną utratą ciepła organizm broni się obkurczaniem naczyń krwionośnych skóry. Ochładzanie ciała odbywa się przez rozszerzenie naczyń skórnych oraz wzmożone wydzielanie potu (przez parowanie potu z powierzchni skóry organizm zużywa znaczną ilość energii cieplnej pobieranej od dopływającej w tę okolicę krwi). Ciepło jest też tracone w procesie oddychania. Regulacja temperatury ciała ulega zaburzeniu, gdy zawiodą mechanizmy regulujące lub gdy wpływ środowiska zewnętrznego przekracza ich możliwości. Najczęściej następuje to, gdy człowiek narażony jest, np. na działanie silnych promieni słonecznych, przez zbyt długi czas lub też przebywa długo w zimnej wodzie. Przegrzanie objawia się przekrwieniem skóry z powodu maksymalnego wyrównawczego 198 rozszerzenia jej naczyń krwionośnych, bólem głowy - również z powodu rozszerzenia naczyń oraz pogorszeniem pracy serca, które musi wypełnić krwią kilkakrotnie większą pojemność rozszerzonych naczyń. Dochodzi wtedy do przyspieszenia liczby skurczów serca oraz jednoczesnego obniżenia ciśnienia krwi. Pierwsza pomoc polega na usunięciu przegrzanego spod działania ciepła zewnętrznego i jednoczesnym wspomożeniu pracy serca. Na czoło i kark można położyć zimne kompresy, ale nie wolno stosować nagłego ochłodzenia całego ciała. Szczególnie niebezpieczne bywa pogrążenie przegrzanego w wodzie, gdyż szybkie obkurczenie naczyń krwionośnych skóry gwałtownie zmienia opór naczyń, pokonywany przez serce. Ze środków nasercowych najbezpieczniej podać do wypicia prawdziwą kawę lub mocną herbatę. Jeśli ratowany jest nieprzytomny, podawanie napojów jest bezwzględnie zabronione. Wlewanie płynów do ust nieprzytomnemu z reguły powoduje przedostawanie się ich do płuc, co grozi uduszeniem. Oparzenia Cych sku ' ktÓrych ofiarami domu, i schorowane, wiele cięż- 199 nf roi wypadków ZZ kle sa t !T kich oparzeń zdarza się na wczasach, wycieczkach i biwakach. Jest to zrozumiałe ze względu na coraz częstsze korzystanie ze sprzętu motorowego, kuchenek gazowych oraz w związku z częstym paleniem papierosów. Oparzenia z powodu wybuchu benzyny, gazu, zapalenia się,spirytusu, rozpuszczalników lub farb oraz innych środków łatwo palnych nadal stanowią częste zagrożenie dla zdrowia i życia. Przechowywanie materiałów wybuchowych i łatwo palnych obwarowane jest rygorystycznymi przepisami, których celem jest maksymalna ochrona człowieka przed ich niszczącym działaniem. Materiały te wolno przechowywać w specjalnie izolowanych oraz odpowiednio urządzonych i oznakowanych pomieszczeniach. To samo dotyczy ich przewożenia. Przepisy te często jednak są lekceważone. Większość płynów łatwo palnych wytwarza także lotne pary o dużych właściwościach wybuchowych. Przechowywanie kanistrów i butelek z benzyną lub rozpuszczalnikiem w przegrzanym namiocie łatwo może spowodować wypadek. Rozróżnia się 4 stopnie oparzenia - od zwykłego zaczerwienienia skóry, aż do zwęglenia tkanek (rys. 58). Nawet najlżejsze oparzenie — I stopnia, może grozić poważnymi następstwami, jeśli obejmuje dużą powierzchnię skóry. Na oparzone miejsca należy położyć jałową gazę, polać ją roztworem ru- 200 Rys. 58. Cztery stopnie oparzenia: I - zaczerwienienie skóry, II — zaczerwienienie i pęcherze, III - pęcherze i rany, IV - zwęglenie mianku lub podobnym słabym środkiem dezynfekcyjnym (ew. może być zwykła woda, najlepiej przegotowana i wystudzona), a następnie położyć watę i owinąć bandażami. Przy zupełnie małych oparzeniach, tak jeśli chodzi o powierzchnię, jak i stopień uszko- 201 dzenia skóry, wystarczy polać oparzone miejsce strumieniem zimnej wody. W przypadku oparzenia dużej powierzchni ciała do opatrunku należy użyć czystych serwet, prześcieradeł itp. Ze względu na możliwość przeziębienia chorego, należy moczyć jedynie niektóre miejsca opatrunku. Udzielając pierwszej pomocy oparzonemu należy założyć, że oparzenie jest cięższe, niż się wydaje na pierwszy rzut oka. Nawet głębokie oparzenia mogą być tylko nieznacznie bolesne, z powodu zniszczenia zakończeń nerwowych. W razie rozległego oparzenia ciała należy starać się jak najszybciej dostarczyć chorego do szpitala, gdyż konieczne jest szyokie rozpoczęcie energicznego leczenia. Nawet w przypadku bardzo ciężkiego i rozległego oparzenia chory zniesie szybki transport do szpitala zaraz po wypadku o wiele lepiej, niż w parę godzin później, kiedy rozpocznie się okres wstrząsu oparzeńiowego. Po zapaleniu się na człowieku odzieży, pierwszą jego reakcją jest ucieczka, nasilająca dodatkowo płomień. W takich przypadkach należy palącego się przewrócić na ziemię i owinąć kocem, płachtą namiotową lub ręcznikiem kąpielowym i „poturlać" po ziemi, wyduszając w ten sposób tlen spod okrycia. Osobie, na której zapaliło się ubranie, nie wolno pozwolić stać, gdyż wówczas naraża się ją na niebezpieczeństwo wdychania ognia, dymu i gorąca. 202 Choremu należy następnie zapewnić spokój. Nie należy też zdejmować zeń odzieży i materiału, którym duszono ogień, gdyż okrycie to chroni oparzonego przed nadmierną utratą ciepła (poza tym w wielu miejscach tkanina może przykleić się do skóry i oderwanie jej niepotrzebnie odsłoni ranną powierzchnię). Dostępne, oparzone miejsca, należy zabezpieczyć jałowymi opatrunkami. Pod żadnym pozorem nie wolno smarować oparzonej skóry barwnikami takimi, jak gencjana, zieleń brylantowa, merkurochrom itp. Zalecenie to obowiązuje szczególnie przy oparzeniach twarzy, rąk oraz okolicy zgięciowej stawów. Nie wolno też stosować środków silnie koa-gulujących, czyli wytwarzających strup, takich, jak czysty spirytus lub stężony wywar z liści herbaty. Nieprzestrzeganie podanych środków ostrożności może doprowadzić do powstania brzydkich szpecących blizn, a niekiedy do przykurczów skóry. Wbrew rozpowszechnionym poglądom nie należy także na oparzoną skórę nakładać olejów i maści, gdyż ich działanie przeciwbólowe i ochraniające ranę jest wątpliwe, za to w wysokim stopniu utrudniają one oczyszczenie skóry, jak również określenie stopnia i rozległości oparzenia. Każde oparzenie powiek oraz skóry w okolicy oczu należy przemywać dużą ilością zimnej, czystej wody. W przypadku oparzenia oka i jego okolicy płynami żrącymi, przemywanie należy prowadzić, z przerwami minutowymi, 203 przez cały czas transportowania chorego do szpitala. Jeśli oparzenie zaistniało z dala od jakiegokolwiek ośrodka leczniczego i chorego czeka dłuższy transport, po kilkunastominu-towym przemywaniu oka można do worka spojówkowego zakropić lekki olej, np. rycynowy i zakryć oko jałowym gazikiem. Jeśli oparzeniu uległy ręce i palce, należy pamiętać o szybkim zdjęciu z palców pierścionków i obrączki. W razie konieczności przebiegnięcia przez płomień (np. pożar lasu, schroniska itp.) należy narzucić na siebie (tułów i głowę) koc, płaszcz, płachtę namiotową itp. i w momencie wskoczenia w ogień wstrzymać na potrzebny czas oddech. Najlepiej jednak, jeśli to możliwe, okryć się materiałem niepalnym (np. kocem przeciwpożarowym) lub trudno palnym (płaszczem skórzanym itp.). Okrycie dobrze jest oblać wodą. Zapaloną czy nawet tlącą się odzież trzeba natychmiast z siebie zrzucić, (nie gasić na sobie). Można też, jeśli istnieją sprzyjające warunki, oblać się wodą lub wskoczyć do wody. Sposoby te są szczególnie zalecane, jeśli paląca się odzież parzy ciało. Podobnie oblanie czy zanurzenie ratowanego w zimnej wodzie może w dużym stopniu złagodzić następstwa oparzenia. Odrywanie kawałków przepalonego ubrania jest niewskazane, gdyż poważnie zwiększa powierzchnię uszkodzenia skóry i pogarsza stan oparzenia, powoduje często silny ból, co nie jest bez znaczenia, przedłuża niepotrzebnie czas udzielania pierwszej pomocy. 204 Rażenie prądem i piorunem Przy porażeniu prądem pierwszą czynnością jest odłączenie porażonego od źródła prądu, w sposób nie zagrażający otoczeniu ani ratownikowi, a następnie szybka ocena stanu poszkodowanego i zaistniałych obrażeń ciała. Są to najczęściej: 1) oparzenia, których nasilenie waha się od zblednięcia skóry, aż do jej zwęglenia, przy czym im zmiany zaszły głębiej w tkankach, tym bardziej są nasilone; 2) zatrzymanie oddychania, które jest skutkiem długotrwałego skurczu przepony; 3) zatrzymanie krążenia w następstwie przejścia silnego prądu przez mięsień serca; 4) omdlenie pochodzenia naczynioruchowego. Najczęstszym jednak następstwem porażenia jest omdlenie, zwłaszcza jeśli nastąpiły bolesne oparzenia. Porażonego należy ułożyć na płask i na 10-15 s unieść kończyny dolne do góry. W ten sposób uzyskuje się zwiększenie skuteczności pracy serca i polepszenie ukrwie-nia mózgu, co przywraca choremu przytomność. Najgroźniejszym następstwem porażenia prądem lub piorunem jest zatrzymanie akcji serca i oddychania. Zatrzymanie oddychania najczęściej ustępuje samoistnie po odłączeniu porażonego od źródła prądu. Często jednak, zwłaszcza u dzieci, trzeba wykonać kilka czy kilkanaście oddechów usta—usta, by nie dopuścić do ciężkiego niedotlenienia, które samo przez się mogłoby być przyczyną zatrzymania 205 wm \ i '¦¦¦' ¦ ¦¦¦¦¦¦-•¦¦. krążenia. Po stwierdzeniu zatrzymania oddychania trzeba dokładnie zbadać tętno na tętnicy szyjnej, by niepotrzebnie nie podejmować masażu serca, dość często wiążącego się z urazami żeber i mostka. Jeśli oprócz zatrzymania oddechu ustali się brak tętna w dużych tętnicach, trzeba niezwłocznie przystąpić do akcji reanimacyjnej, opisanej na str. 109. Zatrzymanie krążenia wywołane przez prąd elektryczny jest zwykle odwracalne, dlatego akcję ratowniczą należy podejmować w każdym przypadku, nawet po dość długim okresie, jaki upłynął od porażenia. Po podjęciu pośredniego masażu serca, należy szybko wzywać karetkę reanimacyjną, gdyż nierzadko mięsień sercowy jest w stanie tzw. migotania, co wymaga defibrylacji, (umiarowienia) specjalnym przyrządem. Oparzenia energią elektryczną i środkami chemicznymi Oparzenia energią elektryczną prowadzą do głębokiego zniszczenia skóry, a nawet tkanki podskórnej, mięśni, naczyń, kości itp. Oparzone miejsca są w początkowym okresie niebo-lesne (zniszczenie zakończeń czuciowych skóry). Cechą charakterystyczną oparzeń spowodowanych energią elektryczną o wysokim napięciu jest postępująca martwica, czyli dążność do powiększania obszaru obumarłych tkanek. Uszkodzenie ścian naczyń krwionoś- 206 r Rys. 59. Środki opatrunkowe stosowane przy oparzeniach: a) wszelkiego rodzaju, b) kwasem, c) ługiem 207 nych czyni je podatne na pęknięcie, stąd niebezpieczeństwo groźnych dla życia krwotoków z dużych tętnic, po upływie kilku czy nawet kilkunastu dni od wypadku. Pierwszej pomocy udziela się zgodnie z ogólnie przyjętymi zasadami dotyczącymi oparzeń, podanymi na str. 199. Oparzenia chemiczne wywoływane są substancjami żrącymi: stężonymi kwasami, ługami, solami niektórych metali ciężkich oraz gazami bojowymi (np. luizyt, iperyt). Niektóre substancje parzące wykazują przedłużone niszczące działanie na tkanki, w wyniku czego może dojść do powikłań w postaci ogólnego zatrucia organizmu (rys. 59). Oparzenia kwasami. Oparzenia powodują zarówno kwasy mineralne (siarkowy, solny, azotowy, fluorowodorowy), jak i organiczne (octowy, karbolowy). Oparzenia kwasami prowadzą do suchej martwicy tkanek. Pierwsza pomoc polega na obmywaniu oparzonej powierzchni strumieniem bieżącej wody przez 5—10 min. Następnie nie usunięte resztki kwasu należy zobojętnić 3-procento-wym roztworem dwuwęglanu sodowego (sody oczyszczonej). Skuteczne działanie powoduje kompres z dwuwęglanu sodowego. Oparzenia ługami. Oparzenia te wywołane są najczęściej ługiem sodowym (tzw. sodą kaustyczną), ługiem potasowym i wapnem niegaszonym. Ługi powodują martwicę roz-pływną tkanek. 208 Pierwsza pomoc jest podobna jak w oparzeniach kwasami i polega na obmywaniu uszkodzonej skóry bieżącą wodą. To samo robi się w przypadkach oparzenia wapnem niegaszonym. W celu uniknięcia niebezpiecznej dla skóry reakcji egzotermicznej należy najpierw oparzoną powierzchnię oczyścić mechanicznie, a następnie skierować na nią strumień wody. (Zasada ta obowiązuje także w oparzeniach worka spojówkowego). Właściwości zobojętniające mają słabe roztwory kwasów — 3-procentowy roztwór wodny kwasu borowego oraz 1 -procentowy roztwór wodny kwasu octowego lub cytrynowego. Skuteczne działanie ma okład z wymienionych kwasów. Odmrożenia Temperatury niskie, podobnie jak wysokie, działają na organizm szkodliwie. Ujemne działanie może być ogólne lub miejscowe. Najczęściej spotykane są odmrożenia miejscowe najbardziej podatnych na działanie zimna, odkrytych lub położonych obwodowo tkanek ciała, tj. koniuszka nosa, uszu, policzków oraz palców rąk i nóg. Odmrożenia mogą być: I, II i III stopnia (rys. 60). Jeśli na długotrwałe działanie zimna, szczególnie chłodu i wilgoci (np. zaśnięcie na śniegu i mrozie lub przymusowe długotrwałe przebywanie na mrozie), narażone było całe ciało, może dojść .do oziębienia organizmu w stopniu zagrażającym życiu. 209 Rys. 60. Trzy stopnie odmrożenia: I — zaczerwienienie, II — pęcherze i obrzęk, III — rany i deformacja Pierwsza pomoc w przypadkach odmrożeń miejscowych polega na natychmiastowym ogrzewaniu odmrożonej części ciała (np. kończyny). Uzyskuje się to przez ciepłą kąpiel ciała w wodzie o temperaturze około 25—30°C. Po kilku minutach można podwyższyć temperaturę wody do około 37°C. W braku odpowiednich warunków do kąpieli całego ciała można tylko ogrzewać odmrożoną kończynę oraz delikatnie ją masować (nie wolno ani energicznie nacierać śniegiem, ani „biczować" uszkodzonych miejsc). Chory musi przebywać w ciepłym pomieszczeniu. Przemoczone ubranie należy zdjąć, ciało wytrzeć do sucha i ciepło okryć. Po wykonaniu wstępnych zabiegów odmrożone miejsca należy pokryć opatrunkiem z nawazelinowanej gazy i waty. 210 Choremu należy dać do wypicia kilka szklanek mocnej i gorącej herbaty, mleka lub innych ciepłych płynów. W przypadku stwierdzenia na skórze pęcherzy lub zaburzeń ukrwienia (silne przebarwienia) grożących martwicą, trzeba koniecznie natychmiast przewieźć chorego do szpitala. Do szpitala trzeba chorego zawieźć również wtedy, gdy występują duszność i osłabienie ogólne, zwolnione i słabe tętno albo też uczucie niepokoju i przyspieszone bicie serca. Omdlenia Omdlenie, inaczej krótkotrwała utrata przytomności, spowodowane jest przelotnym niedokrwieniem kory mózgowej. Zmniejszenie dopływu krwi wywołane jest raptownym rozszerzeniem naczyń krwionośnych tułowia i jamy brzusznej. Ponieważ naczynia krwionośne zachowują się tak jak układ naczyń połączonych, jeśli nagle część naczyń rozszerzy się, masa krwi dostarczona w danej chwili przez serce zostaje niewłaściwie rozdzielona. Najbardziej upośledzone są wówczas najwyżej położone naczynia mózgu (jeśli człowiek pozostaje w pozycji stojącej lub siedzącej). Zasadniczą rolę w powstawaniu omdlenia odgrywają bodźce psychiczne, silne wzruszenia (gniew, radość, strach itp.) i odczucia fizyczne, np. ból. Pod wpływem silnego impulsu przechodzącego przez cały układ nerwowy, zanika fizjologiczne napięcie większości na- 211 czyń krwionośnych, krwi nagle nie starcza i nie dochodzi ona do mózgu. Niedokrwienie mózgu objawia się chwilową utratą przytomności, zwykle przelotnym zmniejszeniem napięcia mięśni i człowiek pada. Przymusowe przyjęcie pozycji leżącej stanowi pewnego rodzaju samoobronę organizmu. Gdy głowa znajdzie się na poziomie serca, automatycznie pojawia się dopływ krwi do mózgu i po upływie kilkunastu sekund powracają jego funkcje, a więc i przytomność. Zasadnicze znaczenie w udzielaniu pierwszej pomocy osobie zemdlonej ma ułożenie jej poziomo, a nawet uniesienie do góry kończyn, co przyspieszy i nasili prąd krwi płynącej ku mózgowi. Choremu należy rozpiąć kołnierzyk, pasek i inne uciskające części garderoby. Jeśli brak miejsca na położenie chorego, trzeba mu głowę przygiąć do kolan. Wachlowanie i wpuszczanie świeżego powietrza jest celowe, gdy do omdlenia doszło z powodu ścisku, zaduchu lub gorąca. W pozostałych okolicznościach otwarcie okna i „spoliczkowanie" osoby zemdlonej nie pomaga. Czego nie wolno robić w przypadku omdlenia? 1. Nie trzeba stawiać zemdlonego na nogi lub sadzać na krześle. Jeżeli omdlenie zdarzyło się poza domem, należy przenieść zemdlonego na pobliską ławkę, trawnik lub inne bezpieczne miejsce, jeżeli w domu — to na łóżko. 2. Nie należy zemdlonego tarmosić, nacierać, bić po twarzy, ani krzyczeć do niego. 212 3. Nie wolno zemdlonemu wlewać do ust żadnych płynów. Woda i kawa są bardzo wskazane, ale dopiero wówczas, gdy powróci całkowicie przytomność. Wlewanie wody do ust nieprzytomnemu grozi zachłyśnięciem, zapaleniem płuc, a nawet uduszeniem. Zwykłe omdlenie jest stanem niegroźnym i na ogół nie wymaga interwencji, lekarskiej, ale od utraty przytomności zaczyna się wiele chorób, zwłaszcza układu nerwowego i układu krążenia. Zasadniczy sposób rozróżniania tych ewentualności polega na ocenie czasu. Jeśli u zemdlonego, znajdującego się w pozycji poziomej, po 2 min nie następuje poprawa, należy wezwać pomoc kwalifikowaną. Dużego znaczenia nabiera zapobieganie wyciekaniu śliny do dróg oddechowych oraz niedopuszczanie do zatkania górnych dróg oddechowych (krtani) przez zwiotczałe podniebienie miękkie i język. W tym celu nieprzytomnego układa się na boku. W takiej pozycji człowiek może przebywać bezpiecznie ponad godzinę i nie grozi mu zachłyśnięcie ani uduszenie, z powodu zatkania dróg oddechowych. Dla utrzymania go w tej pozycji można użyć podparcia z poduszek, kocy lub tp., trzeba jednak pamiętać, by nadmiernie miękka poduszka nie zatkała ust lub nosa. Dopiero po zabezpieczeniu w ten sposób człowieka nieprzytomnego i sprawdzeniu, że oddycha, można się od niego oddalić w poszukiwaniu pomocy. 213 'fNHtfĘĘtf' UKĄSZENIA I UŻĄDLENIA Sprawcami większości ukąszeń są psy i koty. Skutkiem ukąszenia są różne ropne zakażenia, ponieważ w jamach gębowych zwierząt pasożytuje wiele chorobotwórczych zarazków, zaś długie i ostre zęby wytwarzają głębokie rany. Najbardziej groźne są ukąszenia psów, ponieważ są one najczęstszymi nosicielami wścieklizny — choroby, której w porę trzeba zapobiec specjalnymi zastrzykami. W przeciwnym razie kończy się ona zwykle śmiercią. O konieczności stosowania zastrzyków przeciw wściekliźnie decyduje zawsze lekarz. Dlatego w każdym przypadku pogryzienia przez zdziczałe lub wałęsające się psy i koty oraz małe zwierzęta leśne, np. lisy, należy podejrzewać zakażenie zarazkami wścieklizny i koniecznie zgłosić się do lekarza. Gdy zwierzę jest chore na wściekliznę, do zakażenia wystarczy bezpośredni kontakt z nim (np./ pogłaskanie). Dlatego nie wolno dotykać w lesie takich zwierząt, które są zapewne chore i nie uciekają na widok człowieka. Użądlenia przez pszczoły i osy stanowią większe zagrożenie u dzieci niż u osób dorosłych. Mnogie ukąszenia wywołują zwykle poważną reakcję ogólnoustrojową, a niekiedy mogą doprowadzić do ciężkich powikłań. 214 Ukąszenia przez żmije w Polsce często nie występują. Największe jednak niebezpieczeństwo stanowią dla dzieci, ze względu na proporcje dawki trucizny w stosunku do wagi ciała. Pierwsza pomoc w przypadku ran kąsanych zadanych przez zwierzęta* Pierwsza pomoc w przypadku ran kąsanych polega na przemywaniu ich ciepłą wodą z mydłem przez 10-15 min. (Ranę należy przemywać wodą bieżącą). Jeżeli rana jest głęboka, a zwierzę podejrzane o wściekliznę, należy ranę okrwawić, czyli poszerzyć jej brzegi, nacinając je końcem ostrego noża na długość i głębokość około 3 mm, wzdłuż długiej osi kończyny. Doskonałe działanie oczyszczające ma woda utleniona. Rany można również przemywać innymi środkami antyseptycznymi (np. riwa-nolem, nadmanganianem potasu itp). Nie wolno natomiast przemywać rany jodyną lub spirytusem, ponieważ środki te powodują koagulację białka, utrudniając gojenie. Można je używać jedynie do obmycia skóry w okolicy zranienia. Na koniec należy ranę zaopatrzyć jałowym opatrunkiem i chorego skierować do lekarza. Obowiązkiem zarówno ofiary pogryzienia, jak Niekiedy także przez człowieka. 215 i osoby udzielającej pomocy jest zwrócenie uwagi, najlepiej przedstawicielom władzy, na konieczność obserwacji zwierzęcia. Jeśli sprawcą pogryzienia był pies domowy i okoliczności wypadku wskazują na to, że incydent ten był dziełem przypadku, psa należy trzymać na uwięzi przez 15 dni i w tym czasie poddać go trzykrotnie obserwacji weterynaryjnej. Jeżeli jest to zwierzę bezpańskie, wówczas należy poinformować władze o konieczności schwytania go i również poddania obserwacji. Obecnie najczęstszym źródłem wścieklizny są zwierzęta dzikie i w każdym przypadku pogryzienia przez nie, należy poszkodowanego jak najszybciej skierować do szczepienia. Pierwsza pomoc w przypadku użądlenia przez pszczoły i osy W użądleniach, tak pojedynczych, jak i mnogich, największą ulgę przynosi stosowanie okładów z roztworu dwuwęglanu sodowego (łyżeczka sody oczyszczanej na 1II szklanki przegotowanej wody) neutralizującego kwas mrówkowy znajdujący się w wydzielinie wstrzykniętej przez owada. Działanie przeciwbólowe ma również roztwór amoniaku. Użądlenia mogą stanowić poważne zagrożenie dla osób uczulonych na jad pszczeli. Groźne też mogą być użądlenia mnogie, zwłaszcza w obrębie twarzy i szyi. Szczególnie niebezpieczne są one dla dzieci. Do poważnego obrzęku głośni może dojść podczas przy- 216 padkowego wtargnięcia owada do gardła i ukąszenia okolicy krtani. Najczęściej zdarza się to w trakcie jazdy motocyklem, motorowerem lub rowerem. Powiększający się obrzęk może powodować narastającą niedrożność górnych dróg oddechowych, a dołączająca się niewydolność krążenia wymaga natychmiastowego leczenia szpitalnego. Stąd konieczność jak najszybszego transportu do szpitala i stosowania tracheotomii lub intubacji chorego. W przypadku przypięcia się do skóry kleszcza, najlepszym sposobem jego usunięcia w całości jest pokrycie owada warstwą wazeliny lub wylania nań kilku kropli terpentyny czy benzyny. Podobny skutek przynosi także przytknięcie do odwłoku owada silnie nagrzanej szpilki. Pierwsza pomoc w przypadku ukąszenia przez żmiję Objawami miejscowymi ukąszenia przez żmiję są punkcikowate ranki, ból, zaczerwienienie i obrzęk. Po upływie pewnego czasu do objawów miejscowych dołączają się objawy ogólne w postaci nudności, wymiotów oraz uczucia narastającego osłabienia. Chorego należy położyć (w celu zwolnienia krążenia krwi, a równocześnie zwolnienia wchłaniania się jadu) i podawać do picia ciepłe napoje. Ratowanie chorego, ukąszonego przez jado- 217 witą żmiję, jest skomplikowane i powinno być przeprowadzone wyłącznie przez lekarza. Samowolne zakładanie wszelkich prowizorycznych opasek uciskowych, nacinanie ran czy odsysanie ich ustami może przynieść więcej szkody niż pożytku. Przygodny ratownik powinien ograniczyć swą pomoc do tego, co powiedziano wyżej i jak najszybciej wezwać lekarza, a w przypadku konieczności transportowania poszkodowanego, unieruchomić mu chorą kończynę (jeśli ukąszenie nastąpiło w rękę lub w nogę). Podstawowym zadaniem, tak jak w przypadku każdej akcji ratunkowej, jest szybkie odtransportowanie chorego do szpitala. W razie niemożności dotarcia do lekarza w ciągu 2-3 godz. od chwili wypadku, należy postępować w sposób następujący (rys. 61): chorego położyć, okolice ranki obficie przemyć wodą i nałożyć opaskę uciskową ponad miejscem ukąszenia. Opaskę tę należy zacisnąć niezbyt mocno, jedynie tak, aby zaciskała powierzchowne naczynia krwionośne i chłonne, a nie hamowała odpływu krwi z żył głębokich*. W przypadku narastania obrzęku ponad założoną opaską, należy założyć powyżej niej drugą. Przesuwanie wyżej tej samej opaski nie jest wskazane. Po nałożeniu opaski należy w okolicę rany i powyżej miejsca ukąszenia wstrzyknąć po- * W tym celu należy stosować opaskę Biera, a nie opaskę Esmarcha, ponieważ opaska ta zaciska zarówno żyły, jak i tętnice. Opaska Biera uciska natomiast jedynie powierzchowne naczynia żylne, którymi jad przenosi się do tkanek. 218 a I • Rys. 61. Kolejność czynności, które należy wykonać udzielając pomocy ukąszonemu przez żmiję: a) obmycie miejsca ukąszenia, b) założenie opaski uciskowej nad miejscem ukąszenia i wstrzyknięcie surowicy, c) nadcięcie ranki spowodowanej ukąszeniem, d) odsysanie jadu za pomocą bańki lub kieliszka 219 I t c w p ki sf W w po ch we mit cisi kał< chk głęt pon wyż mej Po i i po\ • w t^ Esmarc i tętnic chowni 218 łowę ampułki surowicy przeciw jadowi żmij, resztę zaś domięśniowo. Następnie należy ranki rozciąć (podłużnie do osi kończyny) na długość i głębokość około 3 mm i rozchylić na szerokość również około 3 mm, po czym przystąpić do odsysania rany rozgrzaną bańką lub kieliszkiem. Odsysanie rany należy kontynuować przez około 30 min. Przez cały czas akcji ratunkowej chory powinien leżeć. Jeśli od momentu ukąszenia upłynęło ponad 30 min nakładanie opaski jest bezcelowe. ZATRUCIA Truciznami nazywamy substancje, które po wchłonięciu przez organizm rozchodzą się wraz z krwią po całym ciele, uszkadzając ważne dla życia narządy lub hamując przebieg podstawowych procesów fizjologicznych, np. oddychania. Trucizny mogą wnikać do organizmu różnymi drogami - przez płuca, przewód pokarmowy, skórę lub błony śluzowe. Możliwości zetknięcia się z trucizną są niezwykle różnorodne, a bardzo wiele substancji może działać szkodliwie na organizm człowieka. W zależności od rodzaju trucizny, od sposobu jej działania i dróg wnikania do organizmu, rozróżnia się różne rodzaje zatruć: - zatrucie substancjami chemicznymi (m.in. lekami), - zatrucia pokarmowe, - zatrucia gazem świetlnym, spalinami, czadem, tlenkiem węgla itp. Zarówno sposoby zapobiegania zatruciom, jak i rodzaje udzielania pierwszej pomocy bardzo się różnią. Ratowanie zatrutego, ze względu na różnorodność substancji trujących, a także na poważne zaburzenia w funkcjonowaniu orga- 221 nizmu, zawsze wymaga interwencji lekarza. Pomoc osób z otoczenia w ratowaniu zatrutego jest niesłychanie ważna, gdyż ich obserwacje i spostrzeżenia mogą często ułatwić ustalenie, jaki środek spowodował zatrucie. Informacje te są bardzo istotne, bo umożliwiają po przewiezieniu chorego do szpitala zastosowanie odpowiedniej odtrutki, co czasami jest równoznaczne z możliwością uratowania życia. Jeśli jednak czas oczekiwania na lekarza przedłuża się, a chory zatruł się przyjmując truciznę doustnie (zatrucie najczęstsze) i jest przytomny, należy podjąć próbę usunięcia trucizny z ustroju. W tym celu trzeba zastosować tzw. pośrednie płukanie żołądka, polegające na zmuszaniu chorego do wypicia dużych ilości płynów: zwykłej wody, mleka, herbaty itp., a następnie wywołania wymiotów. Wymioty wywołuje się drażniąc tylną ścianę gardła palcem lub piórkiem. W pierwszym przypadku drażnienie wywołuje sam chory, w drugim ratownik. Wymioty pobudza podawanie do wypicia płynów niesmacznych — np. wody z mydłem, rycyny itp. Ten sposób „płukania" należy stosować kilkanaście razy, aż do przybycia lekarza. Akcję przerywa się natychmiast, jeśli u chorego wystąpi stan zamroczenia lub gdy chory traci przytomność. Płukanie żołądka jest przeciwwskazane u osób nieprzytomnych, gdyż grozi im uduszeniem. Chorych nieprzytomnych należy jedynie ułożyć na boku, w tzw. pozycji bezpiecznej i czekać na lekarza. 222 Odtrutki ogólne Odtrutki ogólne, zwane inaczej uniwersalnymi, to powietrze, woda, węgiel aktywowany- car-bo medicihalis (popularny środek stosowany powszechnie w biegunkach i wzdęciach), białko jaja, mleko, wodne roztwory nadmanganianu potasu, kleiki z gumy arabskiej i żelatyny, mocna nie słodzona herbata (wraz z liśćmi) lub kawa, mąka kartoflana i płatki owsiane rozdrobnione w wodzie. Wymienione odtrutki wiążą czasowo ze sobą środki trujące oraz mechanicznie osłaniają błonę śluzową żołądka, przez co opóźniają wchłanianie się trucizny. Środki te usuwa się następnie z żołądka przez spowodowanie wymiotów. Powietrze i tlen to uniwersalna odtrutka stosowana w każdym zatruciu, w przebiegu którego dochodzi do ostrej niewydolności oddechowej. W niektórych zatruciach, np. tlenkiem węgla, siarkowodorem lub innymi truciznami krwi, tlen może być uważany za od-trutkę specyficzną. Woda zwykle ze studni lub wodociągowa (także przegotowana i destylowana) rozcieńcza, zobojętnia i ułatwia wydzielanie wchłoniętych trucizn. Powinna mieć temperaturę pokojową, gdyż woda gorąca, powodując rozszerzenie naczyń włosowatych, może ułatwić wchłanianie trucizn z przewodu pokarmowego. Działanie węgla aktywowanego polega na 223 absorbowaniu na swej powierzchni cząstek trucizny. Stosuje się go doustnie w postaci proszku, granulatu i tabletek. Można nim posypywać też skażoną skórę, a następnie zmywać wodą. Zwykły węgiel drzewny nie ma żadnego działania odtruwającego, ze względu na brak zdolności wiązania trucizn. Jeśli nie ma węgla aktywowanego, można stosować dokładnie rozdrobniony, świeżo zwęglony chleb. Ogólne odtrutki ochronne Są to związki chemiczne o różnym działaniu (absorpcja, utlenianie itp.). Związki te nie wiążą trucizn na stałe i dlatego też trzeba je po podaniu wypłukać wodą. Wyjątek stanowią mleko i białko jaja. Białko jaja łączy się z wieloma truciznami (np. z solami metali lub truciznami żrącymi). Wyjątkowo korzystnie działa w zatruciach truciznami żrącymi, np. kwasami i zasadami, fenolem, sublimatem itp., gdyż oprócz wiązania trucizny ochrania błonę śluzową żołądka. Białka stosuje się skłócone z wodą; najlepiej w proporcji 2 białka na 1 szklankę wody. Mleko (najlepiej „chude"), podobnie jak białko jaj, wiąże wiele trucizn na związki nierozpuszczalne (trwałe lub czasowe). Mleko zobojętnia także odczyn kwaśny i zasadowy trucizn oraz zmniejsza podrażnienie błon śluzowych. Zawarte w mleku sole wapniowe wiążą dodatkowo substancje trujące. 224 Nie można jednak stosować mleka w zatruciach truciznami rozpuszczalnymi w tłuszczach (np. fosfor, anilina, związki owadobójcze). Zawiesina gumy arabskiej i żelatyny. Stosuje się wodne roztwory tych odtrutek (1-2 łyżki stołowe na szklankę wody). Odtrutki te można stosować razem z węglem aktywowanym, którego działanie bardzo wzmacniają. Tanina i rozcieńczony roztwór Lugola powoduje strącenie m.in. alkaloidów; tj. substancji pochodzenia roślinnego, będących składnikami wielu leków, m.in. leków przeciw-kaszlowych, rozkurczowych, przeciwbólowych itp. W przypadku braku taniny, można dawać do picia mocną, nie osłodzoną herbatę, odwar z kory dębowej lub liści orzecha. Wyjątkowo dodatnie działanie w zatruciach alkaloidami ma stosowanie mocnej herbaty z nalewką jodową (płynem Lugola) i węglem aktywowanym (szklanka wody, 1/2 łyżeczki do herbaty nalewki jodowej, 2 łyżeczki węgla aktywowanego zmieszać i dać do wypicia). Po każdorazowym podaniu taniny należy szybko opróżnić żołądek, wywołując wymioty. Tlenek magnezowy jest odtrutką dobrze zobojętniającą kwasy nieorganiczne. Stosuje się go w postaci zawiesiny wodnej, w stosunku: 3 łyżeczki do herbaty na 500 ml wody (2 szklanki). Mąka pszenna, kartoflana, płatki owsiane chronią błonę śluzową żołądka przed działaniem żrącym, zobojętniają kwasy i wiążą 225 jod. W przypadku zatrucia jodyną płukanie przeprowadza się, aż do uzyskania popłuczyn pozbawionych charakterystycznego, niebieskawego zabarwienia. W większości ostrych zatruć, zarówno świadomych (próby samobójcze) jak i przypadkowych, zasadnicze znaczenie ma udzielenie fachowej pomocy. Pierwsza pomoc w zatruciach Udzielanie pierwszej pomocy przy zatruciach to nie tylko zajęcie się chorym, ale także zebranie wywiadu i zabezpieczenie śladów trucizny czy też miejsca nieszczęśliwego wypadku. Specjalne trudności wynikają przy ratowaniu zatrutego w przypadkach zatruć celowych (samobójstwa i zabójstwa), jak również zatruć wśród narkomanów i osób psychicznie chorych. W takich sytuacjach nieczęsto daje się natrafić na ślad trucizny (np. opakowanie leku czy środka chemicznego stosowanego w gospodarstwie domowym, resztki trucizny itp.). Ratowanie zatrutego zależy bardzo często od sprawnie przeprowadzonego wywiadu i poznania okoliczności zatrucia oraz przekazania tych ważnych informacji lekarzowi. Kolejność postępowania przy udzielaniu pierwszej pomocy jest następująca: 226 1. Skontrolować zabiegi pierwszej pomocy zastosowane przez osoby niefachowe (rodzina, sąsiedzi) oraz w razie potrzeby poprawić je lub uzupełnić. 2. Zapoznać się z okolicznościami zatrucia, zbadać chorego oraz dokonać oględzin miejsca nieszczęśliwego wypadku. 3. Jeśli chory jest przytomny, zastosować odtrutki uniwersalne. Jeśli jest nieprzytomny — ułożyć go na boku w pozycji bezpiecznej. 4. Jednocześnie z udzielaną pomocą szybko zawiadomić o wypadku lekarza. 5. W każdym przypadku podejrzeń o skażenie oczu, należy udzielić pierwszej pomocy zgodnie ze wskazówkami podanymi na str. 194 w rozdz. pt. „Ciało obce w oku". Udzielając pierwszej pomocy zatrutemu, należy zawsze liczyć się z następującymi powikłaniami zagrażającymi jego życiu: • Ostra niewydolność oddechowa. • Obrzęk płuc i górnych dróg oddechowych. • Ostra niewydolność krążenia. • Śpiączka. • Drgawki. Zatrucie środkami nasennymi. W przypadku zatrucia drogą doustną (postać najczęstsza), przy zachowanym odruchu połykania oraz reagowaniu na ból, należy jak najszybciej wywołać wymioty, drażniąc palcem lub tp. tylną ścianę gardła. Stale należy oczyszczać choremu jamę ustną oraz zapewnić mu dostęp świeżego powietrza. 227 jod. W przypadku zatrucia jodyną płukanie przeprowadza się, aż do uzyskania popłuczyn pozbawionych charakterystycznego, niebieskawego zabarwienia. W większości ostrych zatruć, zarówno świadomych (próby samobójcze) jak i przypadkowych, zasadnicze znaczenie ma udzielenie fachowej pomocy. Pierwsza pomoc w zatruciach Udzielanie pierwszej pomocy przy zatruciach to nie tylko zajęcie się chorym, ale także zebranie wywiadu i zabezpieczenie śladów trucizny czy też miejsca nieszczęśliwego wypadku. Specjalne trudności wynikają przy ratowaniu zatrutego w przypadkach zatruć celowych (samobójstwa i zabójstwa), jak również zatruć wśród narkomanów i osób psychicznie chorych. W takich sytuacjach nieczęsto daje się natrafić na ślad trucizny (np. opakowanie leku czy środka chemicznego stosowanego w gospodarstwie domowym, resztki trucizny itp.). Ratowanie zatrutego zależy bardzo często od sprawnie przeprowadzonego wywiadu i poznania okoliczności zatrucia oraz przekazania tych ważnych informacji lekarzowi. Kolejność postępowania przy udzielaniu pierwszej pomocy jest następująca: 226 1. Skontrolować zabiegi pierwszej pomocy zastosowane przez osoby niefachowe (rodzina, sąsiedzi) oraz w razie potrzeby poprawić je lub uzupełnić. 2. Zapoznać się z okolicznościami zatrucia, zbadać chorego oraz dokonać oględzin miejsca nieszczęśliwego wypadku. 3. Jeśli chory jest przytomny, zastosować odtrutki uniwersalne. Jeśli jest nieprzytomny -ułożyć go na boku w pozycji bezpiecznej. 4. Jednocześnie z udzielaną pomocą szybko zawiadomić o wypadku lekarza. 5. W każdym przypadku podejrzeń o skażenie oczu, należy udzielić pierwszej pomocy zgodnie ze wskazówkami podanymi na str. 194 w rozdz. pt. „Ciało obce w oku". Udzielając pierwszej pomocy zatrutemu, należy zawsze liczyć się z następującymi powikłaniami zagrażającymi jego życiu: • Ostra niewydolność oddechowa. • Obrzęk płuc i górnych dróg oddechowych. • Ostra niewydolność krążenia. • Śpiączka. • Drgawki. * Zatrucie środkami nasennymi. W przypadku zatrucia drogą doustną (postać najczęstsza), przy zachowanym odruchu połykania oraz reagowaniu na ból, należy jak najszybciej wywołać wymioty, drażniąc palcem lub tp. tylną ścianę gardła. Stale należy oczyszczać choremu jamę ustną oraz zapewnić mu dostęp świeżego powietrza. 227 P. 3 --. CO 2: 3 O i 41) i n> S- o- -* 5 * s §. O 0) * O> 0) O C 3- o) a. ~ O o> n. _. =:• « On • 8 0 01 O "O 2 o «¦"< N- 3 N P. >-•=.? 3 7T O CD .OJ. CD J O 3 » *- 3 3 O Q> C O" < w 2. i. 3 ° o ~- -» W S -i 3 • S n, 3 5. 0) « O ^ a co 5 to 2 - S" 3 3 ,5; o o CD fl) N- 8 N 3" tg 3 — o 3 3 ni i» c i ;r p er .2 5' o LV 5r»5. *¦ o- ii ^ •" 3 L < 2 1 CD o- IU& o* o ^r 8 ¦< o- s 2 co 3S 2 co S 3S.3 o i o 3 3 * 5 5 cd . 3. = a CD S O CD 3 & ¦ a s N S. CD c 2. s-s n CD O 3 3 o' n a _. 3- p: 0) ar § §111 Ii!I 3 CD" O o « a ¦5. "2. ^ 3 srl - CD < ^ 5- CD 0> a> CD 5 I 5 CD 8 S a o III er S i ° § O r* TT L? 3 O 0) ĆD' XT 7T - 3»? ¦s 8 N CO o W CD N 2 L.5! co 3 !f N ^ - L 2" a. -FT N -o Ł Ś L• P S 5 L- 8 •Ti *^ 1— -J ^ ^ Ak 0> N I » Ul < ot o n co 3 _ 5 «¦ Q- N O C "0 _ f 5 ffi 3 9- cd' ^ 2: ¦* 0) 9L cd co 3 ^r m n 0) 3- cr , « 2. S: 3 .2 o o f 41) 3 2.-3 CD « CD O ^1- Q_ CO* o a. n cd" "^ •^ (On O 2. c o 5- o3 eg 1 co 5 5' cu o __ — O- 4U ,CD On CD O <0 -; Q) "O -n CD S c o L ^ ,CD CO 0) ; 1 2 9 2. 3 CD 0) n. i. _ .2. c 3 5 41) to' O" CD I" 3 M CD 3 §<-?¦ cd 2- n' «" I- a s s? s. I 5- On «j. < I 2. 2. fi - CD » /¦„ ^? 5? o. p _ 11 ¦o _. 2. ,r ? ? < c -s S o __ N- On co ro o o 2. L L 5- § 2. o co o I ;¦ L O . o o. 3 5 O" 3. § ff.S ar d 41) -< =; 3. a.^ o T3 S 3 9 o ¦< JE. 0) 0) c a 3 ar I- Ł S- 1 « Ul N- N- •< CD ¦o 2. co On ~ !T O" S.O =. « S ^* Ja C CD 0) ca CD 0) O Oj' N o. o o a ¦a 2 & 2 3 = 3=0) O C =: — 3 co S a. o a. 3- - °i ,°> i- 3 C^ Q} ^- »• o CL - CD 0) 3" Ł!. Ó) 3 0) 3 w S- S: co < ¦w co 3 N n » 3 «. CL >< N o. ¦< 5. -o „ N 3" s TT jr- O" "Ii N "5. •< O CD c o- e. *« ^ 5 55' co N- 0) CD 3 ^ O O C =; o> cd o. o IT B ¦;¦ O CD 0) =¦ O 5' S" N 03 3 =f 0) C a ¦-. S. 3 P 3- 9L = o S? »¦ S- f ^ =? o SL CD CO CD N 3 B) C SJ 0) 3 a 3 s. 0) •=• 3 = 3 O O N i' 3 2. 92. o o CD 01 "ćd" o 0) N 0) •> *> s s N- O X 0) o «. a < |3 o> ST o- o CD 0> Cfl ?. er ĆD «' CO ^ S i O TT t p» 0) 3 O CD 3. 3 ° ĆF § TT 3 o c przygotowanych w domu. Zarodniki jadu są odporne na gotowanie i nawet wielokrotne gotowanie nie daje gwarancji ich zniszczenia. Jedynym bezpiecznym sposobem sporządzania konserw w domu jest gotowanie ich pod ciśnieniem (w słojach weckach). Objawami zatrucia są: uczucie ogólnego osłabienia, bóle głowy, podwójne widzenie. Mdłości i wymioty pojawiają się rzadko. W miarę uszkodzenia układu nerwowego pojawia się niemożność połykania i bezgłos. Chorego należy szybko transportować do szpitala. Wśród najbliższego otoczenia chorego trzeba koniecznie wyszukać wszystkie osoby podejrzane o spożycie zakażonego pokarmu, ponieważ wczesne podjęcie leczenia daje najlepsze wyniki. MNOGIE USZKODZENIA CIAŁA, CZYLI TZW. OBRAŻENIA WIELOMIEJSCOWE Obrażenia wielomiejscowe spowodowane są najczęściej wypadkiem samochodowym, katastrofą kolejową itp. i mają wiele wspólnych cech ze zranieniami wojennymi. Ranny żołnierz jest jednak zwykle w pełni sił fizycznych, a ofiary katastrof i wypadków bywają w różnym wieku (np. dzieci, osoby starsze) i różnym stanie fizycznym. Dla osób udzielających pierwszej pomocy jedynym kryterium oceny stanu osób zranionych wielomiejscowo jest czas, jaki upłynął od momentu urazu do chwili podjęcia pomocy. Przedłużanie się tego okresu działa na niekorzyść rannego i zdecydowanie pogarsza nie tylko jego stan, ale i możliwości leczenia. Najbardziej ujemnymi skutkami przedłużającego się okresu od chwili zranienia do momentu udzielenia pierwszej pomocy jest utrzymywanie się stanu niedotlenienia tkanek i szerzenie się zakażenia. Zranieniom i obrażeniom wielomiejscowym towarzyszy zwykle wstrząs pogłębiający się w miarę wykonywania przez rannego ruchów i zmiany pozycji ciała (wskutek urażania zranionych miejsc i dodatkowego wywoływania bólu). Obumieranie tkanek oraz dodatkowe zranienia powstałe podczas ruchów (np. przy 233 złamaniu kości z przemieszczeniem) mogą spowodować krwotok wewnętrzny i martwicę. Nawet niewyczuwalne tętno i niskie ciśnienie krwi pozwala na utrzymanie rannego przy życiu, jeżeli stan taki trwa przez krótki czas. Natomiast utrzymujące się przez kilka godzin ciśnienie krwi o wartościach 70—90 mm Hg, pociąga za sobą zmiany najczęściej prowadzące do śmierci. Pierwsza pomoc w przypadkach obrażeń wielomiejscowych Udzielając pierwszej pomocy rannemu z ciężkimi obrażeniami wielomiejscowymi należy postępować następująco: 1. Opanować gwałtowny krwotok zewnętrzny. 2. Zapewnić drożność dróg oddechowych. 3. Unieruchomić złamania i zwichnięcia. 4. W miarę możności łagodzić ból, a jeśli pomoc lekarska nie nadchodzi, transportować rannego do szpitala. W czasie transportu należy kontrolować drożność dróg oddechowych i sprawdzać działanie opatrunków uciskowych. W zależności od stwierdzonych szkód należy udzielać pierwszej pomocy według wskazówek zawartych w odnośnych rozdziałach tej książki (np. obrażenia głowy i twarzy, uraz kręgosłupa itp.). Decyzja o unieruchomieniu na czas transportu powinna być zawsze podejmowana w za- 234 leżności od stopnia uszkodzeń poszczególnych układów lub narządów. W przypadkach ciężkich obrażeń wielomiejscowych istnieje zawsze wielkie prawdopodobieństwo uszkodzenia kręgosłupa i czaszki, ale pomimo to unieruchamiając nieprzytomnego rannego do transportu należy przede wszystkim zapewnić mu drożność górnych dróg oddechowych (ułożenie na boku lub uniesienie żuchwy itp). Postępowanie w przypadku zranień masowych Do masowych zranień dochodzi najczęściej w przypadku katastrof kolejowych, pożarów, wybuchów oraz w czasie powodzi. Zagrożenie życia wielu ludzi oraz utrudnione warunki udzielania pomocy lekarskiej powodują, że w sytuacjach tych obowiązują nieco inne niż zazwyczaj zasady postępowania. Największe niebezpieczeństwo przy masowych zranieniach (i zgonach) stanowią gwałtowne reakcje emocjonalne, które występują zarówno u ludzi rannych, jak i zdrowych. W obliczu masowych zniszczeń i grożącego niebezpieczeństwa może wystąpić jedna z pięciu typowych reakcji emocjonalnych. Reakcja prawidłowa. Może się objawiać: drżeniem ciała, obfitymi potami, bladością powłok i wymiotami — wkrótce zresztą ustępującymi. W miarę potrzeby można podawać środki uspokajające. 235 Gwałtowna panika jest to jedna z groźniejszych reakcji i dlatego należy ją likwidować w zarodku, gdyż staje się ona niesłychanie udzielająca. W momentach masowych klęsk jedna osoba pod wpływem paniki może doprowadzić do „reakcji łańcuchowej", przez co spowodować nieobliczalne szkody dla reszty otoczenia. Osoby będące w stanie paniki tracą zdrowy osąd i stają się niesłychanie, lecz bezsensownie aktywne. Osobę znajdującą się w stanie paniki należy obezwładnić siłą i nie puszczać, aż do chwili przeniesienia w takie miejsce, gdzie nie znajdzie podatnego na swój wpływ otoczenia. Reakcje depresyjne. Osoby w stanie depresji siedzą w otępieniu ze wzrokiem utkwionym w przestrzeń. Są nieczułe na wszystko, co się dzieje dookoła. Osoby te wymagają szczególnej opieki, gdyż są niezdolne do żadnego działania - nawet w przypadku bezpośredniego zagrożenia życia. Reakcja nadmiernego pobudzenia. Osoby będące w tym stanie wykazują wielką aktywność, mogą nawet głupio dowcipkować lub wybuchać histerycznym śmiechem. Utrudniają często akcję ratunkową. Poważne reakcje somatyczne. Osoby mające takie reakcje nie są w stanie uczynić kroku, mogą ponadto występować u nich mdłości i wymioty. Udzielając pierwszej pomocy w sytuacji masowego zniszczenia należy stosować podstawowe zasady postępowania psychoterapeutycznego. Rzeczą bezcelową są jakiekolwiek 236 dyskusje z chorymi (czy przestraszonymi) lub przekonywanie, że rozumowanie ich jest nielogiczne albo, że wyolbrzymiają oni swe cierpienia itp. Trzeba być uprzejmym i stanowczym. Większość chorych wykazujących reakcje emocjonalne odczuwa silny strach i dobrze reaguje na zainteresowanie się nimi oraz próbę zrozumienia ich stanu. Jeśli istnieją ku temu warunki, chorych należy w jakiś sposób zatrudniać. Osobom znajdującym się w stanie otępienia polecać do wykonania proste czynności, w możliwie bezpiecznym miejscu, zaś nadmiernie pobudzonych zatrudniać przy pracach fizycznych itp. Najważniejsze w przypadku masowego zranienia jest opanowanie sytuacji i odpowiednia postawa wobec zdezorientowanego tłumu. Panika, jak już uprzednio wspomniano, szerzy się bardzo szybko i niekiedy jedna osoba potrafi zdezorganizować dużą grupę ludzi. WYPADKI NAD WODĄ Organizacja i zabezpieczenie kąpieliska Miejsce do kąpieli powinno spełniać następujące warunki: 1. Brzeg powinien być łagodnie ukształtowany. 2. Dno powinno być piaszczyste, bez zanieczyszczeń, i również łagodnie ukształtowane. 3. W miejscu tym nie powinno być źródeł powodujących zimne prądy. 4. Kąpieliska w zasadzie powinny być wyznaczane na wodach stojących. Przy wytyczeniu kąpieliska na rzece wybiera się takie miejsce, w którym szybkość prądu nie przekracza 1 m/s. Ze względu na możliwość przypłynięcia z prądem różnych przedmiotów, np. bali drewna, kąpielisko musi być codziennie sprawdzane. Granice kąpieliska oznacza się pływakami i bojami. Ponadto wyraźnie sieje znakuje i oddziela część dla umiejących pływać i część dla niepływających. Dodatkowo wydziela się teren do kąpieli i zabawy dla małych dzieci (rys. 62). Głębokość wody w tej części kąpieliska nie może przekraczać 40 cm. Teren ten musi znajdować się bezpośrednio przy 238 Rys. 62. Prawidłowe oznakowanie kąpieliska a) za pomocą linek, b) za pomocą pływaków brzegu i być wyraźnie oddzielony od kąpie-"ska przeznaczonego dla osób dorosłych L °Zra,kOWania b°jami ' Pływakami, kąp.el.ska powinien być otoczony tzw. 239 bezpiecznym pasem wody o głębokości nie przekraczającej największej dopuszczalnej głębokości kąpieliska. Na jeziorze lub na morzu pas rezerwowy powinien otaczać kąpielisko z 3 stron, na rzece pas rezerwowy znajduje się od strony nurtu oraz dołu rzeki*. Każde, nawet najmniejsze kąpielisko musi mieć regulamin, określający zasady i godziny korzystania z kąpieli. W tym czasie powinien też dyżurować ratownik i lekarz obozowy lub pielęgniarka. Jeżeli kąpielisko oddalone jest od obozu, należy zapewnić łączność oraz środki transportu z obozem. Gdy kąpielisko jest duże i liczba kąpiących znaczna, ratowników musi być kilku, przy czym dwóch z nich powinno pełnić dyżur w łodzi zakotwiczonej w dole rzeki lub od strony jeziora czy morza. W takich przypadkach kąpielisko trzeba również wyposażyć w tzw. wieżyczkę obserwacyjną, umożliwiającą lepszą kontrolę strzeżonego terenu. Jeżeli korzysta się z prowizorycznego kąpieliska na biwaku, kąpiących się należy podzielić na małe (4—5-osobowe) grupy. Kąpiących powinno się liczyć przed i po wyjściu z wody. Odstępowanie od tej zasady wielokrotnie doprowadzało do tragedii, których można było uniknąć, gdyby przestrzegano regulaminu kąpieli. * Zasady urządzania kąpielisk podane są w instrukcji zawartej w Biuletynie GKKF nr 5 z dnia 31. 05. 1959 r. oraz książce A. Kalinowskiego Kąpiele i nauczanie pływania, Wyd. II, Warszawa, WH „Horyzonty". 240 Na początku każdego obozu należy dokładnie zaznajomić uczestników z obowiązującymi zasadami pobytu nad wodą oraz korzystania z kąpieli i sportów wodnych. Należy także omówić szczegółowo plan działania oraz sposoby łączności, transportu itp. w razie nieszczęśliwego wypadku. Na początku obozu powinien być przeprowadzony sprawdzian umiejętności pływackich, a jego uczestnicy odpowiednio podzieleni na grupy, stosownie do umiejętności. Sprawdzianem należy objąć wszystkich uczestników, bez względu na posiadane przez nich karty pływackie. Poniżej podajemy regulamin kąpieli przestrzegany na obozach harcerskich. Regulamin kąpieli 1. Kąpiel może odbywać się tylko w wyznaczonym miejscu, w grupach do 10 osób, pod opieką instruktora mającego uprawnienia ratownika. 2. Wszyscy biorący udział w kąpieli muszą uprzednio uzyskać zgodę lekarza obozowego. 3. Kąpiel rozpoczyna się i kończy na ustalony sygnał, podany przez prowadzącego kąpiel. Należy ustalić także sygnał alarmowy. Przed wejściem do wody i wyjściem z niej sprawdza się obecność. 4. Nie wolno wypływać poza teren oznakowany, skakać do wody z pomostów, kamieni itp. bez zezwolenia prowadzącego kąpiel. 5. W czasie kąpieli nie wolno wywoływać zbędnych alarmów. 241 6. Osoby pozostające na brzegu cały czas powinny obserwować kąpiących się. 7. Nauka pływania odbywa się w innym czasie niż kąpiel. 8. Kąpiel indywidualna jest surowo zabroniona. 9. Każdy naruszający postanowienia regulaminu zostanie dyscyplinarnie wydalony z obozu. Wyposażenie ratownika obozowego 1. Łódź wiosłowa lub gumowy ponton (nigdy kajak). 2. Dwa koła ratunkowe z linami, z których jedno powinno znajdować się na pomoście lub na palu wbitym na brzegu kąpieliska. 3. Pas zabezpieczający z karabińczykiem i odpowiednio długą liną oraz płetwy (dla ratowania bezpośrednio z wody). 4. Bosak ratunkowy. 5. Apteczka pierwszej pomocy. Sprzęt reanimacyjny i zasady jego użytkowania O tym, czy zabiegi ratownicze przyniosą spodziewany efekt,decyduje czas, jaki upłynął od wypadku. Jeśli pomoc przychodzi w porę, jej wynik zależy w znacznej mierze od umiejętności i sprawności ratownika. 242 Rurka ustno-gardłowa U człowieka nieprzytomnego, leżącego na wznak, następuje zwężenie lub zamknięcie wejścia do tchawicy z powodu zwiotczenia mięśni języka i podniebienia. Objawem zwężenia jest chrapliwe oddychanie, nasilone przez obecność w gardle wydzieliny i ciał obcych. Przy całkowitym zatkaniu wejścia do tchawicy człowiek nie oddycha (choć może wykonywać nadbrzuszem i klatką piersiową ruchy wdychania). Świadczy o tym brak wydechu, co łatwo sprawdzić uchem. Przywrócenie drożności oddechowej jest możliwe również bez pomocy przyrządów, wtedy jednak podtrzymywaniem żuchwy zajęta jest jedna osoba. Podtrzymywanie żuchwy ułatwia (ale go nie zastępuje) rurka ustno -gardłowa (rys. 63). Rurkę stosuje się tylko u ludzi nieprzytomnych, gdyż u człowieka przytomnego nie ma potrzeby podtrzymywa- .JP^ZmźffO" Rys. 63. Wprowadzanie do jamy ustnej rurki ustno yar dlowej: a) właściwy sposób trzymania rurki, b) prawidłowe położenie rurki w przewodach oddechowych ratowanego 243 nia podstawy języka, ponadto wywołuje ona dławienie, a niekiedy nawet wymioty. Rurkę wprowadza się między przednie zęby (siekacze) wypukłą stroną ku podbródkowi chorego. Po wprowadzeniu rurki do połowy długości odwraca się ją o 180° wypukłością ku nosowi chorego i posuwa ruchem wahadłowym, aż do końca. We wgłębieniu rurki powinien znaleźć się język, który przy niewłaściwym jej wprowadzaniu zostaje wepchnięty w głąb jamy ustnej. Rurka u nasady ma wbudowane metalowe usztywnienie, chroniące ją przed przegryzieniem. Jeśli rurka opiera się o tylną ścianę gardła i nie wchodzi do końca, trzeba użyć innej, mniejszej (zestaw powinien zawierać trzy rurki różnej wielkości). Oprócz rurek ustno-gardłowych z owalnym otworem w środku są w użyciu również rurki o przekroju podobnym do szyny kolejowej lub dużej litery ,,l". Odmianą zwykłej rurki ustno-gardłowej jest rurka Safara, składająca się z dwóch normalnych rurek zespolonych nasadami tak, że tworzą literę S (rys. 64). Jedną część rurki Safara wprowadza się do ust nieprzytomnego tak, jak to opisano powyżej, druga natomiast ułatwia wdmuchiwanie powietrza do płuc ratowanego. Wykonywanie oddychania usta-usta za pomocą rurki Safara nastręcza mniej oporów natury estetycznej, gdyż eliminuje bezpośredni kontakt z ustami ratowanego. Ponadto szczelne objęcie ustami ratownika rurki Safara umożliwia wdmuchnięcie całej porcji powietrza do płuc ratowanego. 244 a Rys. 64. Rurka Safara: a) rurka Safara jest połączeniem dwu rurek ustno-gardto-wych, b) prawidłowe położenie rurki Safara, c) wdmuchiwanie powietrza przez rurkę 245 Worek samorozprężalny, inaczej zwany workiem Ambu Worek zapewnia bardzo skuteczną wentylację płuc ofiary tonięcia. Jest to gumowy balon w kształcie piłki. Na jednym jego końcu wmon- a 246 Rys. 65. Aparatura reanimacyjna: a) ssak nożny i worek Ambu, b) zastosowanie worka Ambu, c) zastosowanie ssaka towany jest jednokierunkowy wentyl, który przy rozprężaniu się balonu umożliwia wniknięcie doń powietrza. Na drugim końcu znajduje się tzw. wentyl bezzwrotny (rys. 65). Przy naciśnięciu balonu, wydobywające się z niego powietrze skierowane jest do płuc chorego za pośrednictwem maski .gumowej nakładanej na twarz i nos lub za pośrednictwem specjalnej rurki wprowadzonej do tchawicy. Po zwolnieniu ucisku na balon, zastawka od- 247 s o 5 N 3. CD * 2. P i" ot' !¦ 5 o- S- i Ł&S *¦ 5 s <» L 5 < L o o 5 3. 3 c <§ ¦< 3 (D L° o a 5 < •CD ST 5" S 5 S 3. 3 CD o- a 5" 2. CD 01 "O o S. 3 ŚT3 § a-s CD o n> c 5 5 c§ {> ON- 5. fif 2 g > o o § 3. 3. 3. cd O CD 7T CO 2 ¦ " CD' O- O CD Q_ 3 2; 11 3 3. O CD a ® L " o =¦ 3. TT , -¦ qj S > N- N O S- sf °' c Q- - o< 3 _5 ą CD' $ jo 3 0) CD S O _ a c 5' < 5" O •= w. 0) I ? - § =? 2. o 1 -. 5 ? I 2 Ł ¦< CO OJ 3" CO 0) O f-Bf. 2 " O 3 N N 3" O CD Ca SJ 5 O s- «• x- o cd 5- 3 3 CD o c co" » 2 O - _ CD S JO. Ł 3 Ł ^ -o < o to oj O "O = <&" 5 -^ o CD '•"• C r-ł- ^ ti. **¦* —, »^. .^ O (U 3 2." 2 ot 01 cd 5- 3. -<. oj Ł 0) ~ Q 2: N ^ 3 o g' o II lip 03 C — ^ ffi§ cd o c 5 3 0JO3" O> ćo" O ¦o s; * o - =¦ CD S — o OJ CA O S oT o . 11 lili dv 5 « i» Ifg- <• o ós o> oj o Ił CD o co N OJ O ^ -¦ ¦< o> 8" ? E ¦o o- S ^ O CD 5 §"n co" i ¦< oj o. JłJ -CD T3 CO C! Q) d S o <= 5 ^ CO 5 CD sfsl Bl N •CD ^ CO O" CD i:3 CD =¦ 3 N n Jń S. *¦ ® 3 3 = 5" E" 2 « < 2? < ^D co o 3 5- 3 CD a N •CD O jg- OJ »CD S-5 3 wy na wypadek zranień, których nad wodą nigdy nie brakuje. Ciętą gazę w osobnych opakowaniach, bandaże zwykłe i elastyczne, przylepce z opatrunkiem i bez, zapas jodyny do odkażania drobnych zranień, otartego naskórka, zadrapań itp. Wodę utlenioną należy przechowywać w butelce ze szklanym korkiem, gdyż w przeciwnym razie już po kilku dniach traci swe właściwości lecznicze. Należy mieć także nożyczki, pęsetę, spirytus, kwas borny, sodę oczyszczoną, amoniak, bańkę lekarską, proszki od bólu głowy oraz kar-diamid w kroplach lub inną mieszankę naser-cową. W wyposażeniu ratownika powinny się także znaleźć rurki ustn o-gardłowe do prowadzenia sztucznego oddychania i aparat Ambu. Z apteczki (jeśli się w niej znajdują) należy bezwzględnie usunąć różnego rodzaju kleszczyki do wyciągania języka. Jedne z nich są wyposażone w kółka, inne w metalowy szpikulec, jeszcze inne w dwa szpikulce. Żadne z tych narzędzi nie jest obecnie stosowane. Znalazły się one w zestawach pierwszej pomocy, gdy nie znano jeszcze rurek ustno-gar-dłowych i nie potrafiono należycie układać chorego nieprzytomnego tak, aby nasada języka nie zatykała gardła. Nie wolno również podczas ratowania wyciągać języka ratowanemu za pomocą wbitej weń agrafki. Usunąć również trzeba wszelkiego rodzaju rozszerza-cze szczęk, którymi zwykle wyłamuje się jedynie zęby ratowanemu. 250 Ratowanie tonącego Ratowanie pośrednie Jeśli tonący znajduje się w niewielkiej odległości od brzegu i można doń sięgnąć żerdzią, bosakiem lub dorzucić koło ratunkowe, rzutkę ratunkową itp., wówczas ratujący stara się udzielić pomocy nie skacząc do wody. W przypadku tonięcia na rzece koło ratunkowe rzuca się w górę rzeki, aby prąd zniósł je do ratowanego (rys. 66). Rys. 66. Prawidłowy sposób rzucania koła ratunkowego na rzece Pomocy tonącemu udzielić można z łodzi lub z każdego innego obiektu pływającego (nawet z materaca gumowego). W przypadkach ratowania z łodzi należy dopływać do tonącego dziobem lub rufą, gdyż ten sposób zabezpiecza przed wywróceniem łodzi. Wciąga- 251 Rys. 67. „Łańcuch życia": a) prawidłowy sposób ustawienia „łańcucha", b) prawidłowy sposób trzymania się za ręce nie na pokład nie jest konieczne, chyba że ratowany jest tak osłabiony, że nie ma siły trzymać się łodzi. Jeśli w akcji ratowniczej uczestniczy kilka osób, nawet słabo pływających, a tonący znajduje się niedaleko od brzegu, można utworzyć tzw. łańcuch życia (ratujący trzymają się za ręce) i wyciągnąć tonącego na brzeg (rys. 67). 252 Ratowanie bezpośrednie Ratowanie bezpośrednie oznacza pomoc z wody, czyli wskoczenie do wody i dopłynięcie do tonącego. Ratowanie bezpośrednie w wodzie jest najtrudniejsze i bardzo niebezpieczne, ze względu na nieprzewidziane zachowanie się śmiertelnie przerażonego, tonącego człowieka. Dlatego ratowanie bezpośrednie stosuje się zwykle w ostateczności, po wyczerpaniu wszystkich innych możliwości. Od reguły tej odstępuje się, gdy w grę wchodzi ratowanie dziecka i młodocianego, nad którym ratujący kilkakrotnie góruje siłą. Ratowanie bezpośrednie składa się z określonych etapów. Są to: 1. Skok ratowniczy. 2. Dopłynięcie do tonącego. 3. Chwycenie i holowanie tonącego. Skok ratowniczy. Przed wskoczeniem do wody należy zapewnić sobie możliwość powrotu na brzeg. Chodzi o to, aby samo dopłynięcie do tonącego nie zajęło zbyt wiele czasu i nie było zbyt męczące. Do wody trzeba skakać bez krępującego ruchy i obciążającego ciało ubrania oraz wybierać najkrótszą drogę do tonącego. Jeśli ratuje się tonącego w rzece, wówczas nie należy go gonić płynąc, lecz starać się wyprzedzić biegnąc po brzegu, a następnie przeciąć mu drogę we właściwym miejscu. Ponieważ płynąc do tonącego nie wolno ani 253 T 68. Ratowanie tonącego. a) skok startowy, b) skok ratowniczy, c) najłatwiejszy sposób dotarcia do dna d) wypchnięcie tonącego na powierzchnię 254 >.™ 255 ¦ «9. Holowanie tonącego a) nieprzytomnego za bark, b) nteP«ytomnego za wtosy. «> Pfzyto«,nego za sobą na plecach d PnytomiMBo za sobą za bark. .7 "'^'ytomnego przed sobą ' •"ytomnego przez dwie osoby 256 257 na moment stracić go z oczu, ratujący powinien wykonać skok ratowniczy (rys. 68). Jeśli jednak od tonącego dzieli go kilkanaście lub więcej metrów, lepszy jest zwykły skok startowy, gdyż zbliża on znacznie ratownika do ratowanego. Skok na głowę wykonuje się wówczas, gdy znana jest głębokość wody w danym miejscu. Dopłynięcie do tonącego. Do tonącego należy płynąć najlepiej opanowanym (najskuteczniejszym) stylem. Ciągła obserwacja tonącego nie wyklucza wcale płynięcia z głową zanurzoną, np. crawlem, krytą żabką. W momencie zbliżenia się do tonącego należy szybko zorientować się, w jakim znajduje się on stanie. Jeśli tonący jest przytomny, należy podpłynąć do niego po powierzchni wody, a nie pod wodą, gdyż może go to dodatkowo przestraszyć. W stosunku do tonącego oszołomionego lub nieprzytomnego dopuszczalne są wszystkie sposoby podpłynięcia. Chwytanie i holowanie tonącego. Najbardziej bezpieczne i skuteczne jest chwytanie tonącego od tyłu za głowę, ramię, klatkę piersiową lub barki. Tonącego nieprzytomnego najprościej jest chwycić za włosy. Chwyt ten nie jest wskazany w stosunku do tonących przytomnych, gdyż nie zapewnia wynurzenia ich ust ponad powierzchnię wody, a poza tym ujemnie wpływa na psychikę ratowanego (rys. 69). Jeśli tonący jest przytomny i zdołał opanować przerażenie, każdy rodzaj holowania jest 258 dobry. W celu maksymalnego uspokojenia tonącego pozwalamy mu trzymać się naszego ciała w sposób wygodny dla obu stron. Uwalnianie się od chwytów tonącego. Bezpośrednie ratowanie tonącego zawsze połączone jest z ryzykiem walki. Ponieważ w wodzie uderzenia nie są skuteczne należy stosować odpowiednie chwyty, pozwalające uwolnić się od obezwładniających uścisków tonącego. Aby właściwie wykorzystać siłę mięśni, trzeba znaleźć jakieś miejsce oparcia. Ponieważ w wodzie głębokiej nie można zaprzeć się o dno, należy nogami lub jedną ręką oprzeć się o ciało tonącego. Inaczej tonący i ratownik kręcić się będą złączeni razem, bez szans rozdzielenia. Tonący najczęściej nie czuje bólu, dlatego wszystkie chwyty dżudo itp. (czyli chwyty niebezpieczne, polegające na wywołaniu ochronnego odruchu bólowego zabezpieczającego przed złamaniem kości lub zwichnięciem stawu), nie mogą mieć zastosowania. Korzystać można jedynie z chwytów siłowych, sprowadzających się głównie do odpychania, w których skuteczną rolę odgrywają nogi. Jeżeli nie można zastosować odepchnięcia należy starać się utrzymywać ponad tonącym, gdyż zwykle od czasu do czasu, w wyniku szamotania, tonący i ratujący wypływają na powierzchnię wody. Możność zaczerpnięcia powietrza daje zdecydowaną przewagę ratującemu nad tonącym. POSTĘPOWANIE W PRZYPADKU ZAŁAMANIA SIĘ LODU Samoratownictwo W przypadku gwałtownego załamania się lodu, jeśli nie ma czasu na płaskie ułożenie się na brzuchu, należy starać się rozłożyć szeroko nogi i ramiona. Przyjęcie opisanej pozycji ciała skutecznie przeciwdziała głębokiemu zanurzeniu się w wodzie, przez co pozwala uniknąć ryzyka dostania się pod lód. W tym ostatnim przypadku samoratowanie jest niezwykle utrudnione, szczególnie w rzekach, w których prąd wody może w krótkim czasie przemieścić tonącego, a tym samym skomplikować lub nawet uniemożliwić samoratownictwo. Zanurzeniu ciała można też zapobiec wykonując głęboko wdech oraz starając się chwycić rękoma lub zaczepić nogami o jakieś stałe przedmioty, np. gałęzie, pnie drzew itp. Gdy ich brak, trzeba w tym celu wykorzystywać większe kry. Nie należy jednak chwytać ich dłońmi (wyślizgują się), a jedynie płasko nakryć je rękami. Po wyczołganiu się na pokrywę lodową należy wybrać kierunek najkrótszej odległości od brzegu lub obiektów pływających, ponieważ w ich okolicy pokrywa lodowa jest najmocniejsza. Jeśli załamanie się lodu nastąpiło na rzece, należy starać się za wszelką cenę wyczołgać z głównego nurtu. 260 Ratowanie tonącego pod lodem Ratowanie bezpośrednie tonącego, pod którym załamał się lód, jest dopuszczalne jedynie po odpowiednim zabezpieczeniu ratującego. W tym celu można wykorzystać liny, druty, pasy, szelki itp. bądź długie i szerokie deski, kije, drzwi, płaty dykty, blachy, pęki wikliny, snopki słomy itp. przedmioty. Można stosować także tzw. łańcuch życia (rys. 67) z tym, że tworzący go ludzie układają się na brzuchu na lodzie chwytając nawzajem za nogi. Czekającego na pomoc tonącego należy zapewnić o tym, że pomoc jest organizowana i zająć rozmową, by zniecierpliwony czekaniem nie zaszkodził sobie jakimiś nie przemyślanymi próbami ratowania się. Spokojne oczekiwanie na pomoc jest szczególnie ważne w przypadku załamania się lodu na rzece, gdyż oddalanie się tonącego na skutek dalszego łamania się lodu może uniemożliwić akcję ratunkową. Uratowanemu tonącemu nie należy zdejmować ubrania, chyba że jest dla niego ubranie i buty na zmianę. Należy jak najszybciej przebiec z nim (lub przenieść go) do najbliższego domu. Jeśli chory jest przytomny, oprócz rozcierania ciała spirytusem lub wódką, należy dawać mu do wypicia gorące płyny. Ocena stanu tonącego Wydobywając tonącego z wody, należy wstępnie ocenić jego stan. Przedmiotem oceny są 261 POSTĘPOWANIE W PRZYPADKU ZAŁAMANIA SIĘ LODU Samoratownictwo W przypadku gwałtownego załamania się lodu, jeśli nie ma czasu na płaskie ułożenie się na brzuchu, należy starać się rozłożyć szeroko nogi i ramiona. Przyjęcie opisanej pozycji ciała skutecznie przeciwdziała głębokiemu zanurzeniu się w wodzie, przez co pozwala uniknąć ryzyka dostania się pod lód. W tym ostatnim przypadku samoratowanie jest niezwykle utrudnione, szczególnie w rzekach, w których prąd wody może w krótkim czasie przemieścić tonącego, a tym samym skomplikować lub nawet uniemożliwić samoratownictwo. Zanurzeniu ciała można też zapobiec wykonując głęboko wdech oraz starając się chwycić rękoma lub zaczepić nogami o jakieś stałe przedmioty, np. gałęzie, pnie drzew itp. Gdy ich brak, trzeba w tym celu wykorzystywać większe kry. Nie należy jednak chwytać ich dłońmi (wyślizgują się), a jedynie płasko nakryć je rękami. Po wyczołganiu się na pokrywę lodową należy wybrać kierunek najkrótszej odległości od brzegu lub obiektów pływających, ponieważ w ich okolicy pokrywa lodowa jest najmocniejsza. Jeśli załamanie się lodu nastąpiło na rzece, należy starać się za wszelką cenę wyczołgać z głównego nurtu. 260 Ratowanie tonącego pod lodem Ratowanie bezpośrednie tonącego, pod którym załamał się lód, jest dopuszczalne jedynie po odpowiednim zabezpieczeniu ratującego. W tym celu można wykorzystać liny, druty, pasy, szelki itp. bądź długie i szerokie deski, kije, drzwi, płaty dykty, blachy, pęki wikliny, snopki słomy itp. przedmioty. Można stosować także tzw. łańcuch życia (rys. 67) z tym, że tworzący go ludzie układają się na brzuchu na lodzie chwytając nawzajem za nogi. Czekającego na pomoc tonącego należy zapewnić o tym, że pomoc jest organizowana i zająć rozmową, by zniecierpliwony czekaniem nie zaszkodził sobie jakimiś nie przemyślanymi próbami ratowania się. Spokojne oczekiwanie na pomoc jest szczególnie ważne w przypadku załamania się lodu na rzece, gdyż oddalanie się tonącego na skutek dalszego łamania się lodu może uniemożliwić akcję ratunkową. Uratowanemu tonącemu nie należy zdejmować ubrania, chyba że jest dla niego ubranie i buty na zmianę. Należy jak najszybciej przebiec z nim (lub przenieść go) do najbliższego domu. Jeśli chory jest przytomny, oprócz rozcierania ciała spirytusem lub wódką, należy dawać mu do wypicia gorące płyny. Ocena stanu tonącego Wydobywając tonącego z wody, należy wstępnie ocenić jego stan. Przedmiotem oceny są 261 dwie cechy życia: napięcie mięśniowe oraz oddychanie. Napięcie mięśniowe. Tonący walczy o utrzymanie się na powierzchni wody, nawet wówczas, gdy wskutek zalewania płuc wodą traci świadomość. Walcząc o życie angażuje on wszystkie swe siły, a ponieważ z powodu krańcowego zdenerwowania czy tracenia przytomności nie może rozumnie oceniać sytuacji — staje się groźny dla otoczenia. Znane jest niebezpieczeństwo grożące ratownikowi, gdy tonący chwyci go za kończynę lub za głowę. W wyniku tego nierzadko zarówno ofiara, jak i ratownik — toną. Rozpaczliwe i bezładne ruchy tonącego są najlepszym dowodem życia. Gdy ratownik chwyta ofiarę tonięcia już wiotką, przypominającą manekina, dowodzi to głębokiego niedotlenienia mózgu i powinno skłaniać do możliwie najszybszego rozpoczęcia sztucznego oddychania. Oddychanie. Największe szansę przeżycia ma tonący „łapiący" powietrze. Trzeba zatem holować go z głową powyżej lustra wody. Podejmowanie sztucznego oddychania jest w tych przypadkach niepotrzebne, natomiast ratownik powinien, po wydobyciu tonącego na brzeg, udrożnić mu drogi oddechowe i właściwie ułożyć, aby zapobiec przedostaniu się do płuc wody odkrztuszanej z żołądka. Wydobycie tonącego na brzeg pozwala na ocenę innych cech życia: zabarwienia skóry, akcji serca oraz wyglądu skóry i gałek ocznych. 262 Zabarwienie skóry. Barwa skóry i błon śluzowych (wnętrze jamy ustnej, wargi, spojówki) uzależniona jest od barwy krwi wypełniającej naczynia krwionośne ciała. Jeśli krew jest w znacznym stopniu pozbawiona tlenu, skóra przybiera zabarwienie sine. Bladość skóry jest najczęściej dowodem ustania krążenia, czyli zatrzymania serca. Zaczerwienienie skóry jest objawem wentylacji płuc, a więc utrudnienia wydalania dwutlenku węgla. Dowodzi ono jednak, że krążenie krwi nie ustało i że można się zająć w pierwszym rzędzie przywróceniem oddychania (bez stosowania jednoczesnego masażu serca). Czynność serca. Ustanie oddychania nie zawsze oznacza, że akcja serca nie jest zachowana. Jeśli oddychanie występuje, wiadomo na pewno, że serce pracuje. Gdy ofiara wypadku oddycha, nie należy więc tracić czasu na szukanie tętna. Jeśli natomiast nie stwierdza się oddychania, trzeba ustalić czy trwa krążenie. W tym celu poszukuje się tętna w okolicy nadgarstka obu rąk. Jeśli w tym miejscu tętna nie stwierdza się, należy szukać go na tętnicy szyjnej lub udowej (rys. 21). Brak tętnienia tętnic szyjnych dowodzi przerwania krążenia. Nie wolno wówczas tracić cennych minut na osłu-chiwanie serca, tylko natychmiast przystąpić do pośredniego masażu serca. Barwa skóry i wygląd gałek ocznych. Odstąpienie od próby reanimacji ofiary utonięcia jest decyzją bardzo trudną i odpowiedzialną. Lepiej jest niepotrzebnie podjąć akcję 263 reanimacyjną, niż przedwcześnie zaniechać ratowania człowieka, którego można było uratować. Jeżeli jednak od chwili zupełnego zniknięcia tonącego pod wodą do chwili podjęcia akcji ratowniczej upływa ponad 30 min, trzeba człowieka uznać za straconego. W przypadku, kiedy ustalenie czasu wypadku jest niemożliwe, pomocne przy ocenie stanu ofiary jest obejrzenie skóry i gałek ocznych. Zmętnienie i zmięknienie rogówki dowodzi, że ustało krążenie płynu śródgałko-wego, a więc i krążenie krwi (gałek ocznych nie należy dotykać palcami bezpośrednio lecz powieki). Pomarszczenie skóry, na skutek wnikania wody do wnętrza jej komórek, zaczyna się od palców rąk w 10—15 min od zanurzenia. Marszczenie się skóry podeszew następuje po okresie około półgodzinnym. Doświadczonemu ratownikowi powinno wystarczyć kilkanaście sekund, by ustalić stan chorego. Natychmiast potem podejmuje się właściwą akcję ratowniczą: sztuczne oddychanie -lub sztuczne oddychanie i pośredni masaż serca. Właściwe postępowanie ratownicze (zabiegi reanimacyjne) Aby nie utracić szansy uratowania życia człowiekowi, ratownik powinien jak najszybciej starać się przywrócić tonącemu oddychanie. Sztuczne oddychanie metodą usta-usta może być zastosowane w płytkiej wodzie (rys. 70). 26* ... I 265 c ffS?ai? opychanie za ). Jednak Pod warunkiem ^^ W°rek Am" •J nia Posługiwać*. JZZŻ^^^ Umie y sie uratować, ser^e ' °SÓb' Jeżeli jednak nie wyc2uL Pr2eSta''e tn'CV szyjnej, musi T^ tęt t przez 30 min i dłużS kontynuowane przez cl "» ofiary do szpitala " 2ycia transPortowa- Rys. 70. Podjęcie sztucznego oddychania przed wyjęciem ratowanego z wody: a) mając sprzęt ułatwiający pływanie można rozpocząć sztuczne oddychanie nawet na głębszej wodzie, b), c) przy brzegu, d) z łodzi Przede wszystkim chodzi o zapewnienie drożności dróg oddechowych (po uprzednim sprawdzeniu, że nie ma w jamie ustnej ciał obcych) i utrzymanie głowy odchylonej ku tyłowi, aby język nie zamykał krtani. 266 S2tuC2negL) d^utlenku węgla 267 podłożyć wałek z ubrania, co ułatwi odchylenie głowy. Jedna ręka spoczywa na żuchwie podciągając ją ku górze,, drugą ręką zaciska się nos ofiary, by wdmuchiwane powietrze przez usta nie wydobywało się na zewnątrz. Jednocześnie wolnymi palcami obydwu rąk można rozchylić wargi ratowanego. Szczęko-ścisk zdarza się wyjątkowo rzadko, poza tym jest on dowodem, że ratowany żyje. Zaciśnięcie szczęk nie stanowi bariery dla wdmuchiwanego powietrza, które przedostaje się przez nieszczelności między zębami. Nie należy wdmuchiwać ratowanemu przesadnie dużej ilości powietrza, gdyż wówczas ratownik, starając się oddychać jak najgłębiej, może sam stracić przytomność wskutek nadmiernego usuwania dwutlenku węgla z własnych płuc. Przyjmuje się, że objętość wdmuchiwanego jednorazowo powietrza nie musi przekraczać 500 ml (pół litra), a więc tej ilości, którą dorosły człowiek nabiera w płuca przy spokojnym oddychaniu (około 1/4 tego powietrza, które mieści się w płucach przy najgłębszym wdechu). Prawidłowa częstość oddechów powinna wynosić 16—20 w ciągu pierwszej minuty; w następnych minutach akcji ratowniczej już tylko 10-12 na min. Już poprzednio wspomniano, że nie należy tracić czasu na tzw. wylewanie wody z płuc ratowanego. Wydobywająca się z ust utopionego woda pochodzi z przełyku i żołądka, nie ma więc nic wspólnego z drogami oddechowymi. Wody znajdującej się w tchawicy, oskrzelach i oskrzelinach jest niewiele, bo tylko 268 około 120 ml. Woda ta nie wnika do pęcherzyków płucnych, a przez wytrząsanie można usunąć ją tylko z tchawicy i głównych oskrzeli. Pierwsze wdmuchnięcie powietrza do płuc zalanych wodą wtłoczy wodę do pęcherzyków, lecz nie jest to groźne, gdyż woda zostanie bardzo szybko wchłonięta przez krew obmywającą pęcherzyki. Poza tym, przy pojemności płuc wynoszącej około 4—5 litrów, niewielka ilość wody nie blokuje oddechowej powierzchni płuc i w niczym nie zakłóca ich wentylacji. Wylewanie wody z żołądka stwarza niebezpieczeństwo przelania jej do płuc i to z domieszką zawartości żołądka. Wylewanie wody jest więc stratą czasu i zabiegiem nie tylko bezużytecznym, ale nawet potencjalnie groźnym. Ratownik musi od razu skoncentrować się na dostarczeniu ratowanemu powietrza, po uprzednim sprawdzeniu.czy w jamie ustnej nie ma żadnych przedmiotów utrudniających wdmuchiwanie powietrza. Bywają to kamyki, szlam, rośliny wodne, proteza zębowa. W miarę możności i posiadanego sprzętu, od prostej metody usta-usta przechodzi się do oddychania za pomocą worka Ambu. Jeśli ratowany nie zacznie oddychać samodzielnie, sztuczne oddychanie należy kontynuować w czasie transportowania do szpitala. Podjęcie pośredniego masażu serca Jeśli nie wyczuwa się tętna na tętnicy szyjnej lub udowej, trzeba natychmiast przystąpić 269 do pośredniego masażu serca, wykonywanego równocześnie ze sztucznym oddychaniem. Masaż serca polega na rytmicznym jego uciskaniu, wskutek czego znajdująca się w nim krew zostaje przepchnięta do właściwych naczyń krwionośnych (ręka ratownika działa przez ścianę klatki piersiowej)*. Sposób wykonywania pośredniego masażu serca podany jest na str. 127. * Bezpośrednie ściskanie serca ręką nosi nazwę bezpośredniego masażu serca i jest możliwe tylko po otwarciu klatki piersiowej, a więc wyłącznie na sali operacyjnej. WYPADKI DROGOWE Najczęstszą przyczyną wypadków drogowych jest lekkomyślność i lekceważenie lub niepo-szanowanie przepisów drogowych. Sprawcami poważnych wypadków drogowych są zarówno piesi, jak rowerzyści, woźnice pojazdów konnych oraz kierowcy pojazdów mechanicznych. Ponieważ liczba wypadków drogowych przybrała obecnie olbrzymie rozmiary, jedyną, naprawdę skuteczną pomocą jest profilaktyka, czyli uczenie społeczeństwa sposobów zapobiegania wypadkom. Poniżej podane są podstawowe zasady korzystania z dróg publicznych przez pieszych: Zasady poruszania się na drogach 1. Uczestnicy wycieczki podporządkowują się rozkazom i zaleceniom prowadzącego wycieczkę. 2. Wszyscy idą zwartą grupą, np. dwójkami, czwórkamr. Na przodzie grupy prowadzący, następnie najmłodsi i najsłabsi uczestnicy wycieczki, którzy nadają tempo marszu. Kolumnę zamykają najstarsi uczestnicy oraz jeden z instruktorów. 3. Grupa w szyku zwartym porusza się pra- 271 wym poboczem szosy lub drogi, a jeśli grupa nie jest liczna może iść w szyku luźnym lewym poboczem. 4. W czasie marszu należy zwracać baczną uwagę na poruszające się po szosie (drodze) pojazdy mechaniczne. 5. Nie wolno robić postojów na szosie (drodze), zatrzymywać się w miejscach, gdzie kierowcy mają utrudnioną widoczność, np. na zakrętach w terenie górzystym, za wzniesieniem itp. 6. Pod żadnym pozorem nie wolno oddalać się od grupy bez zezwolenia prowadzącego. 7. Kolumna maszerująca w nocy musi być oznakowana: - na przedzie białym światłem skierowanym do przodu, - na końcu kolumny czerwonym światłem skierowanym do tyłu. 8. W miastach grupa może poruszać się jedynie po chodnikach. 9. Jezdnię wolno przekraczać tylko w miejscach do tego przeznaczonych. 10. Nie wolno przewozić uczestników obozu środkami transportu nie przystosowanymi do tego celu. Jak uniknąć wypadku Kierowca może uniknąć wypadku lub złagodzić poważnie jego skutki, jeżeli: 1. Jest zdrowy, trzeźwy i w pełni wypoczęty. 272 2. Ściśle przestrzega przepisów ruchu drogowego. 3. Dobrze opanował zasady kierowania pojazdem, w każdych warunkach. 4. Kieruje pojazdem sprawnym technicznie. Ponadto poważny wpływ na bezpieczne kierowanie pojazdem ma przestrzeganie przez kierowcę następujących zasad: 1. Przyjęcie wygodnej pozycji za kierownicą i swobodne trzymanie kierownicy oburącz. Siedzieć należy głęboko i wygodnie, mając dobrze podparte plecy. Nogi powinny zachować pozycję spoczynkową tak, aby bez poruszania całym ciałem można było dowolnie wciskać pedały do oporu. Ramiona należy trzymać przy sobie (jak przy stole) łokcie po winny być ustawione pod kątem 130-145°. Ręce na kierownicy muszą być ułożone w pozycji „godzina dziesiąta minut dziesięć". Kierownicę należy trzymać chwytem ludzkim (przeciwstawienie kciuka), a nie „małpim". Odpowiednio do ustawionego siedzenia i miejsca zajmowanego za kierownicą, należy ustawić lusterka wsteczne tak, aby bez najmniej szego ruszenia korpusu móc swobodnie kon trolować przebytą drogę. Założyć we właściwy sposób pasy bezpieczeństwa. 2. Stała obserwacja drogi i jej najbliższych przyległości- 3. Unikanie długich i niepotrzebnych rozmów z pasażerami oraz gestykulacji. V 4. Ograniczenie palenia tytoniu w czasie jazdy samochodem oraz niepalenie w razie przewożenia ładunków łatwo palnych, wybuchowych, 273 w czasie kierowania motocyklem i pojazdem z odkrytą kabiną. 5. Zapewnienie cyrkulacji powietrza w zamkniętej kabinie pojazdu i nieprzegrzewanie wnętrza samochodu. 6. Stosowanie przerw w czasie dłuższej jazdy, wychodzenie z samochodu i obowiązkowe zatrzymanie pojazdu w przypadku uczucia senności lub zmęczenia. 7. Niewykonywanie gwałtownych manewrów w czasie ruszania, skręcania, zatrzymywania, cofania itp., nawet wtedy, gdy w pobliżu nie znajdują się inni użytkownicy drogi. 8. Unikanie sytuacji konfliktowych z użytkownikami drogi, nawet w przypadku karygodnego naruszania przez nich przepisów drogowych. 9. Wyrozumiałość dla innych, szczególnie znajdujących się w kłopotliwych sytuacjach i życzliwość dla potrzebującyeh pomocy. Ponadto nie należy wozić małych dzieci na siedzeniu znajdującym się obok kierowcy, ponieważ miejsce to (według statystyk) w przypadku katastrofy jest bardzo niebezpieczne. Z tego też powodu w wielu krajach na świecie obowiązują przepisy zabraniające dzieciom korzystania z tego miejsca. Jak postępować w razie zauważenia wypadku na drodze 1. Zatrzymać prawidłowo samochód — czyli w miejscu bezpiecznym, nie dojeżdżając do 274 i miejsca wypadku — zabezpieczyć pojazd przed stoczeniem i zamknąć. 2. Zakazać zbliżania się do pojazdów, które uległy wypadkowi, osobom palącym papie rosy. Jeżeli silnik uczestniczącego w wypadku pojazdu pracuje, należy go niezwłocznie wyłączyć, zabezpieczyć pojazd przed stoczeniem przez włączenie pierwszego lub wstecznego biegu, zaciągnięcie hamulca pomocniczego (ręcznego), a w razie potrzeby, przez podłożenie pod koła przedmiotów uniemożliwiających ruch pojazdu itp. 3. Zabezpieczyć i oznakować miejsce wypadku, aby uniknąć tzw. teleskopażu, czyli powiększenia liczby ofiar wypadku, o co szczególnie łatwo w terenie górskim i lesistym (serpentyny) oraz we mgle i w nocy. Uzyskuje się to w sposób następujący: pas ruchu, po którym poruszał się samochód, należy oznakować w odległości około 30-50 m, najpierw od strony, z której można spodziśwać się niebezpieczeństwa, np. ograniczenia widoczności spowodowanego ostrym zakrętem, obecnością zabudowań itp. Oznakowanie polega na ustawieniu, np. odblaskowych trójkątów bezpieczeństwa lub osób wyposażonych w latarki, chorągiewki czy po prostu dających wyraźne znaki ostrzegawcze. W nocy można oświetlić miejsce wypadku światłami mijania własnego samochodu, najlepiej prostopadle lub skośnie do przebiegu drogi, a jeżeli którykolwiek z pojazdów uczestniczących w wypadku ma czynne światła zewnętrzne, również przez 275 włączenie tych świateł, z wyjątkiem świateł drogowych (długich). 4. Podejmując akcję ratunkową należy wykonać w pierwszym rzędzie to, co najprostsze i co może służyć największej liczbie ofiar wypadku, np. tamowanie krwotoków, układanie rannych w pozycji bezpiecznej, udrożnia-nie górnych dróg oddechowych, przenoszenie rannych w bezpieczne miejsce itp. 5. Jednocześnie z udzielaniem pomocy starać się wezwać pomoc lekarską i funkcjonariuszy MO, za pośrednictwem innych kierowców, jeśli znajdują się na miejscu wypadku (po spisaniu numerów rejestracyjnych ich pojazdów) albo przy pomocy innych osób zamieszkałych w pobliżu miejsca wypadku. 6. W każdym przypadku starać się zachować zimną krew. Jeżeli rozmiary skutków wypadku uniemożliwiają wykonanie niezbędnych czynności ratunkowych i grożą poważnymi konsekwencjami należy zrobić wszystko w celu wezwania pomocy fachowej - lekarza, MO, a w razie potrzeby, straży pożarnej. 7. Każdy pożar starać się ugasić gaśnicą, piaskiem itp., (nigdy wodą). Zawiadamiając telefonicznie Pogotowie Ra tunkowe, organa MO czy straż pożarną należy podać: • Dokładne miejsce wypadku. • Liczbę uszkodzonych pojazdów i ich pozycje. • Przypuszczalną liczbę ofiar. • Istniejące zagrożenie. 276 Pomoc przed lekarska udzielana ofiarom wypadku Brak odpowiednio gęstej liczby punktów sygnalizacji telefonicznej i radiowej, nawet w obrębie dużych osiedli i skupisk ludzkich położonych przy drogach, brak dostatecznej liczby patroli drogowych wyposażonych w system sygnalizacji radiowej oraz rzadkie rozmieszczenie ośrodków specjalistycznych pomocy lekarskiej powoduje, że ofiary wypadków dro gowych otrzymują specjalistyczną pomoc fachową zbyt późno. Wybierając się w podróż samochodem nie wolno zapominać, że w każdej chwili można stać się świadkiem nieszczęśliwego wypadku i z obowiązku, tak prawnego, jak i moralnego, trzeba udzielić pomocy poszkodowanym. Często życie rannego w wypadku drogowym zależy od pierwszej pomocy udzielonej na miejscu wypadku. A więc skuteczność akcji ratunkowej zależy często od ratujących. Może się też zdarzyć, że od wiedzy i opanowania najprostszych „gestów ratujących życie", inaczej nazywanych „sztuką samoobrony cywilizowanego człowieka", zależeć będzie życie ratowanych osób. W przypadku konieczności udzielenia pomocy ofiarom wypadku nie należy wykonywać żad nych ruchów niebezpiecznych lub szkodliwych dla zdrowia rannych. Udzielając pomocy należy pamiętać, że. ranny może umrzeć zarówno z powodu braku po 277 mocy, jak i z powodu pomocy złej lub zbyt gwałtownej. Bezpośrednie zagrożenie życia użytkowników pojazdu stanowią: • Utrata przytomności. • Niedrożność górnych dróg oddechowych. • Silny krwotok. • Możliwość „teleskopażu". • Zagrożenie pożarem. • Możliwość utonięcia czy stoczenia się pojazdu z wysokości. Jeżeli zagrożeń takich nie ma, lepiej jest rannych pozostawić w samochodzie i w pierwszym rzędzie zająć się wezwaniem pomocy. W samochodzie, który ma rozkładane siedzenia, należy ostrożnie rozłożyć oparcie i wygodnie ułożyć rannych. Najczęstsze przyczyny zgonów lub ciężkiego kalectwa ofiar wypadków drogowych 1. Urazy czaszki i związana z tym utrata świadomości i obronnych odruchów organizmu. 2. Niedrożność górnych dróg oddechowych -na skutek urazów twarzoczaszki i szyi. 3. Krwotoki wewnętrzne i wstrząs spowodowane wielomiejscowymi obrażeniami narządu ruchu, klatki piersiowej i brzucha. 4. Złamania kręgosłupa (szczególnie w odcinku szyjnym) oraz złamania miednicy i uszkodzenie stawów biodrowych. 5. Oparzenia całego ciała. 278 Wydobywanie ofiar z rozbitego samochodu W wielu przypadkach sprawne wydobycie ofiar z rozbitego samochodu decyduje o ich życiu. W każdym przypadku należy pamiętać o czynnościach profilaktycznych. Ponieważ zawsze istnieje groźba pożaru rozbitego samochodu, w celu wydobycia z jego wnętrza uwięzionych tam pasażerów, należy wziąć ze swojego samochodu gaśnicę i być przygotowanym do jej użycia. Często po zderzeniu z przeszkodą (drzewem lub innym pojazdem) samochód stoi na kołach, ale wszystkie drzwi uległy zablokowaniu. Bardzo przydatnym narzędziem są: łyżka do zdejmowania opon z obręczy, łom, masywny śrubokręt, młotek itp., którymi wyważa się zakleszczone klamki. Czasami należy stłuc jedną z szyb bocznych, aby dostać się do wewnętrznej klamki i odblokować drzwi. Szczególne kłopoty nastręcza wydobywanie ofiar z samochodów po zderzeniach czołowych, kiedy to komora silnika wraz z przegrodą, na której znajdują się wskaźniki, ulega przesunięciu do tylu (wraz z kolumną kierowniczą). Dochodzi wówczas do przyciśnięcia kierowcy do oparcia fotela. Należy wówczas odblokować fotel i przesunąć go do tyłu, a jeśli jest to niemożliwe, wyważyć fotel z suwnicy, po której się go przesuwa. Niekiedy wystarcza odchylenie samego oparcia fotela. 279 W przypadku zgniecenia nadwozia, kiedy dostęp do wnętrza jest bardzo utrudniony lub wręcz niemożliwy, należy wyważyć wieko bagażnika i po wypchnięciu oparcia tylnego fotela próbować dostać się do środka rozbitego pojazdu. Po dostaniu się do wnętrza pojazdu, należy spróbować otworzyć drzwi uderzeniami obu stóp, zapierając się o jedną ze ścian pojazdu. Najwięcej kłopotów przysparza ratowanie ofiar z rozbitego samochodu leżącego na dachu, gdyż wówczas częściej niż kiedykolwiek, istnieje możliwość pożaru spowodowana wylewaniem się paliwa ze zbiornika. W tych przypadkach jedna z osób ratujących powinna stale czuwać z gotową do użycia gaśnicą. W większości przypadków dostęp do wnętrza rozbitego samochodu jest możliwy przez jedno z okien. Nie wolno stawiać pojazdu z powrotem na koła, jeśli istnieje podejrzenie, że wewnątrz znajdują się ludzie, którzy doznali obrażeń, gdyż może to spowodować trudne do przewidzenia pogorszenie stanu ofiar wy padku. Podejmując się akcji ratowniczej, należy zaw sze pamiętać, że nieumiejętnym postępowa niem można jedynie pogorszyć stan ofiar wy padku. Najczęstszym i najgroźniejszym błędem jest niefachowe transportowanie rannych do szpitala przygodnymi samochodami. Prawidłowy sposób transportowania rannych podany jest na str. 97. 280 Przepisy prawne dotyczące zachowania się po wypadku „W razie uczestniczenia w wypadku drogowym, kierujący pojazdem obowiązany jest natychmiast zatrzymać się i ustalić skutki wypadku drogowego"... „Kierujący pojazdem i pozostałe osoby uczestniczące w wypadku drogowym, powinny udzielić na miejscu pomocy ofiarom wypadku, postarać się zapewnić bezpieczeństwo ruchu w miejscu wypadku oraz podać swoje imię, nazwisko i miejsce zamieszkania na żądanie innych osób uczestniczących w wypadku". Zdania te, zaczerpnięte z Kodeksu drogowego, wyraźnie określają obowiązki sprawców, uczestników i przygodnych świadków wypadków drogowych. Obowiązek zatrzymania się i udzielenia pomocy ofiarom wypadku ciąży nie tylko na tym, który wypadek ten spowodował, ale również na wszystkich, którzy w wypadku uczestniczą. Słowa „ustalić skutki wypadku" oznaczają, że trzeba sprawdzić, czy nie zachodzi potrzeba udzielenia pomocy człowiekowi, jeśli tak, to należy jej udzielić, a następnie zawiadomić o wypadku organa Milicji Obywatelskiej. Przepis powyższy nie obejmuje obowiązku zawiadomienia organów Milicji Obywatelskiej o wypadku, jeśli został w nim uszkodzony tylko pojazd, a nie było ofiar w ludziach. Świadkowie wypadku, a więc osoby nie uczestniczące w nim w charakterze kierowców, 281 W przypadku zgniecenia nadwozia, kiedy dostęp do wnętrza jest bardzo utrudniony lub wręcz niemożliwy, należy wyważyć wieko bagażnika i po wypchnięciu oparcia tylnego fotela próbować dostać się do środka rozbitego pojazdu. Po dostaniu się do wnętrza pojazdu, należy spróbować otworzyć drzwi uderzeniami obu stóp, zapierając się o jedną ze ścian pojazdu. Najwięcej kłopotów przysparza ratowanie ofiar z rozbitego samochodu leżącego na dachu, gdyż wówczas częściej niż kiedykolwiek, istnieje możliwość pożaru spowodowana wylewaniem się paliwa ze zbiornika. W tych przypadkach jedna z osób ratujących powinna stale czuwać z gotową do użycia gaśnicą. W większości przypadków dostęp do wnętrza rozbitego samochodu jest możliwy przez jedno z okien. Nie wolno stawiać pojazdu z powrotem na koła, jeśli istnieje podejrzenie, że wewnątrz znajdują się ludzie, którzy doznali obrażeń, gdyż może to spowodować trudne do przewidzenia pogorszenie stanu ofiar wypadku. Podejmując się akcji ratowniczej, należy zaw sze pamiętać, że nieumiejętnym postępowa niem można jedynie pogorszyć stan ofiar wy padku. Najczęstszym i najgroźniejszym błędem jest niefachowe transportowanie rannych do szpitala przygodnymi samochodami. Prawidłowy sposób transportowania rannych podany jest na str. 97. 280 Przepisy prawne dotyczące zachowania się po wypadku „W razie uczestniczenia w wypadku drogowym, kierujący pojazdem obowiązany jest natychmiast zatrzymać się i ustalić skutki wypadku drogowego"... „Kierujący pojazdem i pozostałe osoby uczestniczące w wypadku drogowym, powinny udzielić na miejscu pomocy ofiarom wypadku, postarać się zapewnić bezpieczeństwo ruchu w miejscu wypadku oraz podać swoje imię, nazwisko i miejsce zamieszkania na żądanie innych osób uczestniczących w wypadku". Zdania te, zaczerpnięte z Kodeksu drogowego, wyraźnie określają obowiązki sprawców, uczestników i przygodnych świadków wypadków drogowych. Obowiązek zatrzymania się i udzielenia pomocy ofiarom wypadku ciąży nie tylko na tym, który wypadek ten spowodował, ale również na wszystkich, którzy w wypadku uczestniczą. Słowa „ustalić skutki wypadku" oznaczają, że trzeba sprawdzić, czy nie zachodzi potrzeba udzielenia pomocy człowiekowi, jeśli tak, to należy jej udzielić, a następnie zawiadomić o wypadku organa Milicji Obywatelskiej. Przepis powyższy nie obejmuje obowiązku zawiadomienia organów Milicji Obywatelskiej o wypadku, jeśli został w nim uszkodzony tylko pojazd, a nie było ofiar w ludziach. Świadkowie wypadku, a więc osoby nie uczestniczące w nim w charakterze kierowców, 281 O) Sil ¦CD ą>" m BS N OJ N 3 O. S -o =. c o 92. ii *f m '— !7T i? 3 O O. CO O OJ N CD N- O" ^f. Q) 0) "O O- O a qj O" Q> 0J CD OJ CO L 3 21 P 0 s-3- 5 o *• y L N N CD' O O 0) ^" CD "^ m. 0) St < N 0) 21 01 5 S ł —- (C c ^ 2: ¦o C o fal co O r: 5' =' =¦¦ O. - a> 3 cd" to O _ <5" O" -, -CD 2. a o 21. 3 O" 3 o" O S N 5- f s 5 0) cn' § C 01 O" o 2. CD |f N N O> Si ffl =- o N ^ =-3 0) CO CD Q. 11 fi n o CD' O _ CD a N "O CD O § &5 CQ S 3 CD ¦o 3 2- 3 2 3 CO OJ CD §" ST P P O C O O f s f f ć O. OJ CD ST 55- §f ¦ 11 D 5. -2- B a a .». CD 5 a a CD 3 3 ćd' o Apteczka podręczna automobil isty Apteczka podręczna, ze względu na niewielkie rozmiary, powinna zawierać jedynie rzeczy najpotrzebniejsze: • Bandaż elastyczny 2 szt. • Bandaże gazowe szerokości 14 cm 3 szt. • Gaza jałowa w opakowaniu 1/4 m 3 szt. ^ Wata 3 opakowania (małe) • Plaster (przylepiec) szerokości 5 cm 1 opakowanie • Chusty trójkątne 2 szt. • Woda utleniona 200 ml • Spirytus 1 fl- • Jodyna 20 ml • Krople miętowe 1 fl- • Węgiel aktywowany 30 tabl. • Tannalbina 10 tabl. • Mieszanka nasercowa 1 fl. • Szyna Kramera 2 szt. W imię dobrze pojętego bezpieczeństwa nie wolno wyjeżdżać w drogę bez: Apteczki. Zapasowego koła. Linki holowniczej. Lewarka. Pompki. Kompletu kluczy. Przenośnej lampki. 284 0 Gaśnicy. # Odblaskowego trójkąta bezpieczeństwa. # Latarki z kolorowymi światłami. W czasie jazdy wszystkie drzwi, łącznie z bagażnikiem, powinny być odblokowane, aby w razie potrzeby umożliwić ratującym szybką ewakuację ofiar wypadku. Zasady bezpieczeństwa i higieny pracy przy obsłudze pojazdu Wypadkowi można ulec nawet wtedy, gdy samochód stoi, jeżeli nie przestrzegane są określone zasady higieny i bezpieczeństwa przy jego obsłudze. Aby uniknąć nieszczęśliwego wypadku, należy pamiętać, że: • Instalacja silnika znajduje się pod napięciem. • W akumulatorze znajduje się żrący kwas. • Rura wydechowa przy korpusie silnika może oparzyć. • Oparzyć może również para z chłodnicy, dlatego nie należy otwierać gołą ręką korka chłodnicy po nagrzaniu silnika. • Paski klinowe mogą chwycić za krawat lub włosy, a więc nie należy pochylać się zbytnio nad pracującym silnikiem. • Silnik wytwarza bardzo trujący gaz, dlatego nigdy nie należy zapuszczać silnika w pomieszczeniu zamkniętym. • Lewarując samochód, podnośnik można podstawić jedynie w miejscu do tego przeznaczonym; ustawiać należy go zawsze pionowo i na trwałym podłożu — beton, cegły, gru- 285 I OBOZOWA IZBA CHORYCH Obozowa izba chorych urządzona jest i zarządzana przez lekarza lub pielęgniarkę. Zazwyczaj składa się z dwu pomieszczeń, jednego dla dziewcząt i jednego dla chłopców. Wyposażenie izby chorych jest typowe i określone specjalnymi przepisami. Nieodłącznym elementem wyposażenia powinny być standardowe nosze. W izbie chorych znajduje się apteczka, która składa się z dwóch części. Pierwsza zawiera leki do wyłącznej dyspozycji lekarza lub pielęgniarki. Druga część powinna być dostępna dla wszystkich upoważnionych do udzielania pierwszej pomocy. Jej podstawowe wyposażenie stanowią środki i materiały opatrunkowe oraz sprzęt do reanimacji. I. Środki lecznicze Altacet Akron lub nitrofurazon Antineuralgiae Aviomarin Calcipiryna C Carbo medicinalis 10 tabl. (2 opakowania) 40 tabl. (2 opakowania) 10 tabl. (1 opakowanie) f tabl. (1 opakowanie) 60 tabl. (3 opakowania) 60 tabl. (3 opakowania) 287 Cardiamid-coffein (krople) Delacet (płyn) Gargarin Guttae cardiacae Madroxin No-spa Oxycort 3% Pabialgin Pabiamid Pertlenon 15 ml (1 opakowan.e) 100 g d opakowanie 60 g (2 opakowania) 60 g (2 opakowania) 40 tabl. (4 opakowan.a) 20 tabl. d opakowan.e) 1 opakowanie 40 tabl. (4 opakowan.a) 1 opakowanie 30 tab. (3 opakowania) Pertlenon afti20,tal. (1 opakowan.e) Phenazol.num a 0,1 z opakowania) Pyramidonum a 0,3 *> opakowania) Rhinophenazol opakowanie) Rivanolum a u,1 '" Sulfaguanidinum ^ ^ ^ opakowania) a °'5 1 opakowanie Talcum . (2 opakowania) ung. A.di b0"C fot°a;(2opakowan,a) Sonó*asp°tosa 20 . (2 opakowania) Proszki od bólu głowy Krople żołądkowe Krople miętowe Nervosol Sir. Kalii guaja- colosulfonici Thiocodin Laxigen 1 fl. 1 fl. 1 fl. 3 opakowania 2 opakowania (20 tabl.) 1 opakowanie „. Materiały opatrunkowe Bandaże: 288 a) szerokość 5 cm b) szerokość 8 cm c) szerokość 10 cm Bandaże elastyczne Gaza higroskopijna wyjałow.ona Gaza higroskopijna zwykła Przylepiec różnej szerokości (25cm*1 m, 5 cm * 5 m) Prestoplast (4 * 4 cm i 8 * 10 cm) Wata Lignina Chustka trójkątna Opaska uciskowa Agrafki 2 cm i 5 cm Łupk. drewniane 8 cm * 30 cm Spirytus salicylowy 10 szt. 5 szt. 5 szt. 5 szt. 10 szt. 3 szt. - 3 szt. - 20 szt. - 200 g - 300 g _ 2 szt. _ 1 szt. _ 5 szt. _ 2 szt. _ 4 fl. III. Przybory, przyrządy i narzędzia le- karskie .. _ 3 szt. Termometr lekarski Strzykawki 5 cm i 10 cm Igły podskórne, domięśniowe i dożylne Sterylizator Torba sanitarna na wyc.eczk. Szpatułki drewniane Nożyczki zwykłe średnie Szczypczyki anatomiczne dł. 150 mm Przyrząd do sztucznego oddychania metodą usta-usta Kieliszki miarowe Kieliszek do przemywania oczu Zakraplacz do oczu 15 szt. 1 szt. 2 szt. 30 1 szt. szt. _ 1 szt. _ 1 szt. _ 5 szt. _ 1 szt. _ 2 szt. 289 IV. Dodatkowe leki dla placówek wczasów dla dzieci i młodzieży odległych od aptek i szpitali Anatoksyna tężcowa skoncentrowana amp. po 1 ml — 3 amp. Antytoksyna przeciwtężcowa - 3 amp. Serum antivipericum in amp. a 10 ml - 2 amp. Oxyteracyna in tabl. a 0,25 - 16 tabl. Wit. B compl in tabl. - 50 tabl. Spasmophen in tabl. a 0,005 - 30 tabl. Calcium chloratum 10% in amp. - 5 amp. Papaverini hydrochlorici in amp. — 3 amp. Strophantini G in amp. 0,00025 - 2 amp. Zestaw do płukania żołądka - 1 szt. Adrenalini in amp. (1:1000) - 3 amp. W wyposażeniu obozowej izby chorych, a także torby pierwszej pomocy powinny znaleźć się worek Ambu i zestaw szyn Kramera. Zestaw leków, materiałów opatrunkowych i sprzętu lekarskiego w apteczce placówki wczasów dla dzieci i młodzieży: (100-150 uczestników) według Zarządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 28 kwietnia 1972 r. w sprawie opieki zdrowotnej w placówkach wczasów dla dzieci i młodzieży (Dz. Urz. MZ i OS nr 11, poz. 46) SPIS TREŚCI Od redakcji................ 5 Budowa i czynności ciała ludzkiego..... 7 Tkanki, ukfady ciała............. 7 Układ szkieletowy............. 10 Układ mięśniowy ............. 18 Układ trawienny.............. 26 Układ oddechowy............. 30 Układ krążenia...............34 Układ moczowo-płciowy.......... . 41 Układ nerwowy.............. 49 Układ wydzielania wewnętrznego....... 55 Skóra.................. 58 Układ zmysłów.............. 60 Zapobieganie wypadkom.......... 63 Dom i jego otoczenie............ 64 Drogi i szlaki komunikacyjne......... . 76 Wycieczka, biwak, obóz........... 80 Ogólne zasady postępowania na miejscu wypadku . . 89 Udzielanie pierwszej pomocy przedlekarskiej .... 90 Zabezpieczenie rannego przed dodatkowymi uszkodzeniami ................. 96 Transportowanie rannego do lekarza....... 97 Organizowanie miejsca wypadku........ 108 Resuscytacja krążeniowo-oddechowa...... 109 Postępowanie w przypadku rozpoznania śmierci klinicznej i podjęcie decyzji o reanimacji....... 115 291 Krwotoki Przyczyny krwotoków....... Podział krwotoków........ Objawy i następstwa szybkiej utraty krwi Postępowanie ratownicze...... Samoratownictwo ........ Tężec ......... 130 132 135 136 138 149 150 Stłuczenia, skręcenia i zwichnięć złamania kości....... ia stawów. Stłuczenia tkanek . . . Skręcenia stawu .... Zwichnięcia urazowe stawu Złamania kości 153 153 154 154 155 Postępowanie w zwichnięciach i złamaniach kończyn . 157 Uszkodzenia głowy..... Uszkodzenia kręgosłupa . . . Zranienia ręki....... Uszkodzenia klatki piersiowej Uszkodzenia brzucha .... Bóle brzucha....... 174 179 186 188 190 192 Ciała obce i w uchu Ciało obce w gardle Ciało obce w przełyku Ciało obce w oku . Ciało obce w nosie . Ciało obce w uchu w gardle, przełyku, oku, nosie Przegrzanie, oparzenia i odmrożenia Przegrzanie....... Oparzenia ....... Rażenie prądem i piorunem 193 193 193 194 195 196 198 198 199 205 292 Oparzenia energią elektryczną i środkami chemicznymi .................. Odmrożenia ............... Omdlenia......... 206 209 211 Ukąszenia i użądlenia........... 214 Pierwsza pomoc w przypadku ran kąsanych zadanych przez zwierzęta.............. 215 Pierwsza pomoc w przypadku użądlenia przez pszczoły i osy................. 216 Pierwsza pomoc w przypadku ukąszenia przez żmiję . 217 Zatrucia................ 221 Odtrutki ogólne.............. 223 Ogólne odtrutki ochronne........... 224 Pierwsza pomoc w zatruciach............. 226 Zatrucia pokarmowe............. 229 Mnogie uszkodzenia ciała, czyli tzw. obraże- nia wielomiejscowe 233 234 Pierwsza pomoc w przypadkach obrażeń wielo- miejscowych...............*.o-» Postępowanie w przypadku zranień masowych . . . 235 Wypadki nad wodą............238 Organizacja i zabezpieczenie kąpieliska...... 238 Wyposażenie ratownika obozowego....... 242 Sprzęt reanimacyjny i zasady jego użytkowania . . . 242 Apteczka podręczna ratownika......... 249 Ratowanie tonącego............ 251 Postępowanie w przypadku załamania się lodu . 260 Samoratownictwo .............->»» Ratowanie tonącego pod lodem........261 Właściwe postępowanie ratownicze (zabiegi reani- 260 macyjne) 264 293 Wypadki drogowe............ 271 Jak uniknąć wypadku............. 272 Jak postępować w razie zauważenia wypadku na drodze ................... 274 Pomoc przedlekarska udzielana ofiarom wypadku . . 277 Wydobywanie ofiar z rozbitego samochodu .... 279 Przepisy prawne dotyczące zachowania się po wypadku .................. 281 Kiedy można kontynuować jazdę po wypadku ? . . 282 Apteczka podręczna automobilisty....... 284 Zasady bezpieczeństwa i higieny pracy przy obsłudze pojazdu................ 285 Obozowa izba chorych........... 287 RSW ,,Prasa-Książka-Ruch" MŁODZIEŻOWA AGENCJA WYDAWNICZA Warszawa 1985 r. Wydanie II. Nakład 49 700+300 egz. Ark. wyd. 8, ark. druk. 12,33. Papier offset, kl. III, 80 g A1 Podpisano do druku w marcu 1985 Łódzkie Zakłady Graficzne. Zam. 311/11/85.