217-218, najnowsza historia �wiata WL najnowsza historia �wiata konsultacja naukowa prof. dr hab. Andrzej Mania najnowsza historia �wiata 1945 pod redakcj� Artura Patka, Jana Rydla, Janusza J�zefa W�ca Wydawnictwo Literackie (c) Copyright by Wydawnictwo Literackie, Krak�w 2000 Autorzy: Tadeusz Czekalski Jan Rydel Artur Gruszczak Irena Stawowy-Kawka | Andrzej Grzywacz | Wojciech Stepkiewicz Jacek Lachendro Krzysztof Strza�ka Piotr Mikiety�ski Joanna Szarkowa Artur Patek Janusz J�zef W�c Jakub Polit Konrad Wn�k Wojciech R�jek Zdzis�aw Zblewski Projekt ok�adki i stron tytu�owych: Lech Przybylski Redakcja: Barbara Drwota Wyb�r ilustracji: Artur Patek Wszystkie ksi��ki Wydawnictwa Literackiego oraz bezp�atny katalog mo�na zam�wi� pod adresem: ul. D�uga l 31-147 Krak�w teUfax: (+48-12) 422-46-44 e-mail: [email protected] Bezp�atna linia informacyjna 0-800 42 10 40 Wydanie drugie Printed in Poland Wydawnictwo Literackie 2000 31-147 Krak�w, ul. D�uga l http://www.wl.net.pl Sk�ad i �amanie: "Edycja", Krak�w, pl. Matejki 8 Druk i oprawa: Drukarnia Narodowa S.A. Krak�w, ul. Marsza�ka J. Pi�sudskiego 19 ISBN 83-08-02906-X Uwagi wst�pne Prezentowana ksi��ka stanowi pr�b� opisania dziej�w powszechnych w latach 1945-1995. Przyj�cie wydarze� zwi�zanych z zako�czeniem II wojny �wiatowej za punkt wyj�cia niniejszej pracy nie wymaga uzasadnienia. W�tpliwo�ci mo�e budzi� natomiast rok 1995 jako data ko�cowa. Autorzy zdaj� sobie spraw� z faktu, �e przedstawienie dziej�w powszechnych w ramach cezuralnych 1945-1991 by�oby mo�e wyborem lepszym, poniewa� stanowi�oby ich uj�cie z punktu widzenia konfliktu Wsch�d-Zach�d jako zamkni�tej epoki historycznej. Je�eli zdecydowano si� jednak�e na doprowadzenia wyk�adu do 1995 r., to kierowano si� przede wszystkim trosk� o zaprezentowanie najwa�niejszych tendencji kszta�tuj�cego si� po 1991 r. nowego �adu mi�dzynarodowego oraz globalnych wyzwa� epoki. Synteza dziej�w powszechnych ostatnich pi�ciu dziesi�cioleci to przedsi�wzi�cie wymagaj�ce nie tylko przedstawienia i selekcji fakt�w historycznych, ale r�wnie� uporania si� z licznymi barierami badawczymi. Jedn� z nich jest nadal ograniczony lub wr�cz niemo�liwy dost�p do �r�de� archiwalnych. Z drugiej strony wszak�e jest rzecz� zrozumia��, �e nie spos�b opisywa� dzieje �wiata, opieraj�c si� wy��cznie na �r�d�ach. Kolejn� trudno�� sprawia konieczno�� znalezienia genezy i sensu zasadniczych proces�w w g�szczu zdarze� i w�r�d zupe�nie przeciwstawnych niekiedy opinii istniej�cych na ich temat w literaturze. W popularnej publikacji - jak� zamierza by� ta 6 Uwagi wst�pne praca - nie ma mo�liwo�ci ich szczeg�owego przedstawienia, podobnie jak nie ma miejsca na analiz� ca�ej bazy �r�d�owej i literatury wykorzystanej przez autor�w poszczeg�lnych opracowa�. W zwi�zku z tym jej wyb�r umieszczony zosta� na ko�cu ksi��ki. Praca sk�ada si� z trzech odr�bnych cz�ci. Cz�� I przedstawia dzieje powszechne w latach 1945-1963. Cezury cz�ci II wyznaczaj� lata 1963-1979. Wreszcie cz�� III doprowadza wyk�ad do 1995 r. Przyj�te przez autor�w podzia�y zdarze� podleg�ych chronologii, ale i wzajemnym oddzia�ywaniom, zosta�y podporz�dkowane dynamice konfliktu mi�dzy Wschodem a Zachodem. Utrudni�o to wprawdzie przedstawienie wielu kwestii, w szczeg�lno�ci z problematyki wewn�trznego rozwoju poszczeg�lnych pa�stw lub organizacji mi�dzynarodowych - w spos�b nie budz�cy w�tpliwo�ci. Z drugiej jednak strony przedmiotem troski autor�w by�o zapewnienie wewn�trznym dziejom omawianych pa�stw jak najwi�kszej autonomii i spoisto�ci relacji. Dlatego dla zachowania toku narracji prezentacja ich w poszczeg�lnych cz�ciach wykracza niekiedy poza ustalone daty graniczne. Cz�� I podzielona zosta�a na dwa rozdzia�y. Rozdzia� pierwszy po�wi�cony jest likwidacji skutk�w wojny (1945-1947) i pocz�tkom konfliktu Wsch�d-Zach�d (1947-1949). W rozdziale drugim przedstawione zosta�y wydarzenia zwi�zane z przesileniem w zimnej wojnie (1949-1953), pierwsze inicjatywy odpr�eniowe (1953-1957), a tak�e nowe konflikty i kryzysy w stosunkach Wsch�d-Zach�d (1958--1963). Przebieg tych kryzys�w, zw�aszcza kuba�skiego, kt�ry w du�ej mierze grozi� wybuchem konfliktu nuklearnego, u�wiadomi� Stanom Zjednoczonym i ZSRR pal�c� konieczno�� rozpocz�cia dialogu w sprawie zaprzestania wy�cigu zbroje�. Doprowadzi�o to do podpisania przez USA, Wielk� Brytani� i Zwi�zek Radziecki uk�adu o cz�ciowym zakazie do�wiadcze� z broni� j�drow� (1963 r.), a nast�pnie zainicjowa�o epok� odpr�enia w stosunkach mi�dzy Wschodem a Zachodem. Jednocze�nie lata 1960-1963 mo�na �mia�o uzna� za punkt kulminacyjny procesu dekolonizacji. Rok 1963 mia� r�wnie� bardzo du�e, je�li nie prze�omowe, znaczenie w historii Afryki z powodu utworzenia Organizacji Jedno�ci Afryka�skiej, kt�rej aktywno�� koncentrowa�a si� m.in. na integrowaniu kraj�w czarnego kontynentu w walce z neokolonializmem. Korespondowa�a z tym dzia�a�- Uwag) wst�pne 7 no�� ruchu pa�stw niezaanga�owanych z Europy, Afryki i Azji, kt�ry po pierwszej konferencji w Belgradzie (1961 r.) wszed� w faz� swojej najwi�kszej aktywno�ci. W dziedzinie ekonomicznej znaczenie roku 1963 polega�o g��wnie na reorientacji polityki USA wobec jednocz�cej si� Europy Zachodniej i rozpocz�ciu negocjacji GATT, zwanych Rund� Kennedy'ego. Z tych przede wszystkim powod�w rok 1963 uznano za dat� graniczn� I cz�ci pracy. Na II cz�� sk�adaj� si� r�wnie� dwa rozdzia�y. Otwiera t� cz�� rozdzia� przedstawiaj�cy pocz�tki odpr�enia w cieniu trwaj�cej nadal konfrontacji mi�dzy Wschodem a Zachodem (1963-1969). Zamyka natomiast rozdzia� po�wi�cony ewolucji polityki mi�dzynarodowej i wewn�trznym dziejom pa�stw w kulminacyjnej fazie odpr�enia (1969-1979). Za dat� graniczn� cz�ci II przyj�ty zosta� rok 1979. Autorzy zdaj� sobie spraw� z faktu, i� wyb�r ten nie jest wolny od subiektywizmu i mo�e budzi� zastrze�enia. Jednak r�wnie spora jest lista argument�w przemawiaj�cych za takim w�a�nie uj�ciem �wczesnych wydarze�. W 1979 r. dosz�o do zaostrzenia i nowych napi�� w stosunkach mi�dzy Wschodem a Zachodem. By�y one spowodowane przede wszystkim rozmieszczaniem przez ZSRR, pocz�wszy od 1976 r., na w�asnym terytorium i w pa�stwach Europy �rodkowo-Wschodniej, broni nuklearnej �redniego zasi�gu oraz reakcj� na to ze strony pa�stw zachodnich. Przybra�a ona posta� tzw. podw�jnej uchwa�y NATO z 12 grudnia 1979 r. i stanowi�a o rozmieszczeniu w krajach Europy Zachodniej nieomal r�wnorz�dnej si�y uderzeniowej. Ponad dwa tygodnie p�niej ZSRR dokona� inwazji militarnej w Afganistanie, co doprowadzi�o do nowej konfrontacji z USA. W konsekwencji Waszyngton odm�wi� ratyfikacji podpisanego ju� uk�adu SALT II. Koniec lat siedemdziesi�tych mia� wreszcie i w tym sensie prze�omowy charakter, �e w rozwoju gospodarczym ZSRR i innych pa�stw bloku wschodniego pojawi�y si� szczeg�lnie wyra�ne symptomy kryzysu, kt�ry doprowadzi� wkr�tce do upadku imperium. Cz�� III obejmuje tak�e dwa rozdzia�y. W pierwszym autorzy skoncentrowali si� na przedstawieniu zar�wno nowych napi�� w stosunkach mi�dzy Wschodem a Zachodem, jak i negocjacji zmierzaj�cych do ich z�agodzenia. Przedstawili r�wnie� proces pog��bienia i rozszerzenia integracji gospodarczej pa�stw Europy Zachodniej, a tak�e �r�d�a i symp- 8 Uwagi wsttpne tomy agonii imperium radzieckiego i pa�stw bloku wschodniego po 1979 r. Rozdzia� drugi po�wi�cony zosta� natomiast ewolucji polityki mi�dzynarodowej i dziej�w wewn�trznych poszczeg�lnych kraj�w pozaeuropejskich w latach 1980-1995, a tak�e globalnym wyzwaniom epoki. Cz�� III zamykaj� - poza wspomnianym ju� wyborem najwa�niejszej literatury - indeksy osobowy, geograficzny oraz partii, organizacji mi�dzynarodowych, partii politycznych, a tak�e konferencji i zjazd�w omawianych w ca�o�ci tej publikacji. Ksi��ka jest przede wszystkim popularn� syntez� wydarze� politycznych i gospodarczych ostatnich pi��dziesi�ciu lat. Zajmuje si� r�wnie� problemami demograficznymi i ekologicznymi. Zdecydowanie mniej uwagi po�wi�ca si� w niej dziejom nauki i kultury. Autorzy kierowali si� bowiem za�o�eniem, �e cho� historia polityczna i gospodarcza nie tworz� najwa�niejszych dziedzin w�r�d nauk historycznych, to jednak najistotniejsze zagadnienia materialnych dziej�w ludzko�ci maj� w gruncie rzeczy charakter polityczny i ekonomiczny. Praca zosta�a napisana przez pi�tnastu autor�w, kt�rzy postawili sobie za cel przedstawienie rzetelnego w miar� mo�liwo�ci wszechstronnego obrazu minionych pi��dziesi�ciu lat. Z za�o�enia zrezygnowano z odr�bnego om�wienia dziej�w Polski, aczkolwiek najwa�niejsze w�tki najnowszej historii naszego kraju zosta�y wkomponowane w tok narracji. Autorzy pragn� mie� nadziej�, �e ksi��ka pomo�e Czytelnikowi w lepszym rozumieniu wielu zagadnie� z zakresu historii i polityki ostatniego p�wiecza. Autorzy pragn� wyrazi� wdzi�czno�� Panu prof. dr hab. Marianowi Zg�miakowi za �yczliwo�� okazan� idei napisania tej ksi��ki oraz za pomoc w opracowaniu jej koncepcji, Panu prof. dr hab. Andrzejowi Kastoremu za wnikliw� recenzj� oraz cenne wskaz�wki, a Panu prof. dr. hab. Andrzejowi Mani za konsultacj� merytoryczn� i metodologiczn�. CZʌ� I i. Likwidacja skutk�w wojny i pocz�tki konfliktu Wsch�d-Zach�d 1945-1949 l. Zako�czenie i bilans II wojny �wiatowej Konferencja tehera�ska, ja�ta�ska i poczdamska Zasadnicze ustalenia w sprawie przysz�o�ci powojennego �wiata zapad�y podczas konferencji Wielkiej Tr�jki - Franklina D. Roosevelta (USA), Winstona Churchilla (Wielka Brytania) i J�zefa Stalina (ZSRR) - w Teheranie, Ja�cie i Poczdamie. Do 1943 roku Stany Zjednoczone i Wielka Brytania wyra�nie unika�y wszelkich decyzji politycznych i terytorialnych dotycz�cych �adu powojennego a� do momentu zako�czenia dzia�a� militarnych. G��wnym architektem tej polityki by� ameryka�ski prezydent Roosevelt. Mimo i� jego uniwer-salistyczne pogl�dy i koncepcje cechowa�a niesp�jno��, to jednak z niezachwian� konsekwencj� d��y� on w tym czasie do ukszta�towania po wojnie og�lno�wiatowego �adu terytorialnego, gwarantowanego przez bli�ej w�wczas nie okre�lon� mi�dzynarodow� organizacj� bezpiecze�stwa. Organizacja ta mia�a si� opiera� na zasadach De^ klaracji Narod�w Zjednoczonych (1942 r.), a czo�ow� rol� winny w niej odgrywa� Stany Zjednoczone, ZSRR, Wielka Brytania i Chiny. W �lad za tym Amerykanie unikali uznawania zmian terytorialnych dokonanych w czasie wojny przy u�yciu si�y lub pod gro�b� jej u�ycia. Nie zgadzali si� r�wnie� na zawieranie jakichkolwiek sojuszy regionalnych oraz sprzeciwiali si� podzia�owi Europy i �wiata na strefy wp�yw�w. Polityka ta opiera�a si� na za�o�eniach paktu Brianda- Kellogga (1928 r.), doktrynie Stimsona (1932 r.) i na zasadach Karty Atlantyckiej (1941 r.). Zako�czenie i bilans II wojny �wiatowej 11 Polityce odraczania (postponement) towarzyszy�y g��bokie rozbie�no�ci pogl�d�w mi�dzy USA a Wielk� Brytani� w sprawach militarnych, zw�aszcza w kwestii otwarcia drugiego frontu w Europie. O ile Roosevelt zmierza� do przeprowadzenia inwazji wojsk alianckich poprzez Francj�, o tyle Churchill pocz�tkowo nalega� na jej rozpocz�cie w rejonie Adriatyku i Ba�kan�w. Stanowisko prezydenta oparte by�o na opiniach szefa sztabu armii ameryka�skiej genera�a George'a C. Mar-shalla, niech�tnego rozpraszaniu si� alianckich na wielu teatrach dzia�a� wojennych. L�dowanie w zachodniej Francji (w Normandii) by�o dla Marshalla �atwiejsze od operacji w rejonie Adriatyku czy P�wyspu Ba�ka�skiego. Ameryka�ski punkt widzenia determinowa�a ponadto niepewno�� co do udzia�u Turcji w dzia�aniach wojennych, a bez niej kampania na Ba�kanach wydawa�a si� znacznie utrudniona. Decyzja o l�dowaniu w Normandii (operacja "Overlord"), podj�ta przez Roose-velta i Churchilla podczas konferencji w Waszyngtonie (12-25 maja 1943 r.), zako�czy�a w zasadzie kontrowersje wok� koncepcji drugiego frontu. Dat� rozpocz�cia operacji ustalono na l maja, jednak zamiar ten uda�o si� ostatecznie zrealizowa� dopiero 6 czerwca 1944 r. Polityk� odraczania wa�kich decyzji politycznych jako pierwsza porzuci�a Wielka Brytania. W odr�nieniu od USA zainteresowanie Zjednoczonego Kr�lestwa koncentrowa�o si� wyra�niej na Europie. Dzia�o si� tak, poniewa� wraz ze wzrostem militarnego znaczenia ZSRR w 1943 r. coraz wy ra�niej sze stawa�y si� prawdziwe cele polityczne Moskwy na kontynencie europejskim. W Londynie wzbudza�y one obawy o rozszerzenie wp�yw�w radzieckich w Europie poza akceptowalne dla Wielkiej Brytanii granice z 1941 r. Z tego powodu, jak r�wnie� w trosce o utrzymanie ZSRR w koalicji antyhitlerowskiej, Churchill - podczas konferencji Wielkiej Tr�jki w Teheranie (28 listopada - l grudnia 1943 r.) - zgodzi� si� na proponowany przez Stalina przebieg polskiej granicy wschodniej wzd�u� linii Curzona z w��czeniem do Polski cz�ci Prus Wschodnich, jednak�e bez Kr�lewca. Zgodzi� si� r�wnie� na przebieg zachodniej granicy Polski na Odrze z w��czeniem Opolszczyzny'. Roosevelt, milcz�c, przyj�� t� propozycj� do wiadomo�ci. ' W nocy z 26 na 27 lipca 1944 r. ZSRR podpisa� z PKWN tajny uk�ad, ustalaj�cy przebieg polskiej granicy zachodniej na Odrze i Nysie (bez okre�lenia, o kt�r� Nys� chodzi) oraz przebieg granicy wschodniej zgodnie z postanowieniami tehera�skimi. 12 Likwidacja skutk�w wojny l pocz�tki konfliktu Wsch�d-Zach�d 1945-1949 Podczas konferencji tehera�skiej strony uzgodni�y ponadto dokonanie desantu wojsk alianckich w po�udniowej Francji, dla wsparcia inwazji w Normandii. Projekt Churchilla - przewiduj�cy mocniejsze wsparcie operacji "Overiord" przez ofensyw� na P�wyspie Ba�ka�skim, Morzu Adriatyckim i w po�udniowej Francji - zosta� odrzucony przez Roosevelta i Stalina. Churchillowi - wskutek oporu Stalina - nie uda�o si� ponadto przeforsowa� idei utworzenia na kontynencie europejskim federacji pa�stw naddunajskich i w��czenia do niej po�udniowych Niemiec. Konferencja tehera�ska zako�czy�a si� wydaniem l grudnia 1943 r. dw�ch odr�bnych deklaracji trzech mocarstw: na temat prowadzenia wsp�lnej polityki w okresie wojennym i powojennym oraz w sprawie utrzymania ca�kowitej suwerenno�ci i integralno�ci terytorialnej Iranu. Niemal w przededniu konferencji tehera�skiej dosz�o do spotkania Roosevelta, Churchilla i Czang Kaj-szeka (Chiny) w Kairze (22-26 listopada 1943 r.). Obrady dotyczy�y ustalenia cel�w i zasad dzia�a� wojennych przeciw Japonii. Jednym z rezultat�w konferencji kairskiej by�a deklaracja opublikowana l grudnia, kt�ra przewidywa�a pozbawienie Japonii wszystkich wysp na Oceanie Spokojnym uzyskanych po I wojnie �wiatowej oraz zwr�cenie Chinom Mand�urii, Peskador�w (Wysp Rybackich) i Tajwanu (Formozy), a tak�e przywr�cenie niepodleg�o�ci Korei. Przebieg i ustalenia konferencji tehera�skiej oraz podpisanie radziecko-czechos�owackiego uk�adu sojuszniczego 12 grudnia 1943 r. przyczyni�y si� do tego, �e inicjatywa stworzenia w Europie �rod-kowo-Wschodniej nowego �adu powojennego przechodzi�a stopniowo do Moskwy. Rozw�j wydarze� na froncie wschodnim, w szczeg�lno�ci osi�gni�cie w marcu 1944 r. przez wojska radzieckie granicy rumu�skiej, otwiera� im drog� w kierunku W�gier, Czechos�owacji, Austrii i pa�stw P�wyspu Ba�ka�skiego. Tote� od maja 1944 r. w Londynie dojrzewa�a coraz wyra�niej idea podzia�u stref wp�yw�w w tej cz�ci Europy mi�dzy mocarstwa anglosaskie a ZSRR. 9 pa�dziernika 1944 r. podczas pobytu delegacji brytyjskiej w Moskwie Churchill zaproponowa� Stalinowi, a ten przyj�� do wiadomo�ci, obj�cie przez ZSRR odpowiedzialno�ci za rozw�j wydarze� w Rumunii w 90%, Bu�garii w 75%, na W�grzech i w Jugos�awii w 50% oraz Zako�czenie i bilans II wojny �wiatowej 13 odpowiedzialno�ci Wielkiej Brytanii i USA za losy Grecji w 90%. W ci�gu dw�ch nast�pnych dni radziecki minister spraw zagranicznych Wiaczes�aw Mo�otow, w oczywistym porozumieniu ze Stalinem, pr�bowa� skorygowa� na korzy�� ZSRR propozycje dotycz�ce Bu�garii, W�gier i Jugos�awii. 10 pa�dziernika Anthony R. Eden, brytyjski minister spraw zagranicznych, podj�� dyskusj� na ten temat. Jednak ju� w nast�pnym dniu, po przedstawieniu przez Mo�otowa ostatecznej wersji radzieckiego projektu, przewiduj�cej 80% wp�yw�w ZSRR w Bu�garii i na W�grzech oraz 50% wp�yw�w w Jugos�awii, Eden sprzeciwi� si� kontynuowaniu rozm�w i praktycznie - zerwa� je. I chocia� nie uzgodniono w�wczas �adnego formalnego porozumienia, to fakt, �e Stalin przyj�� do wiadomo�ci propozycj� Churchilla, a potem premier brytyjski zapewni� go o wi���cym charakterze procentowego podzia�u wp�yw�w w okresie powojennym, oznacza� brytyjsk� aprobat� dla polityki ZSRR wobec Rumunii, Bu�garii i W�gier. Oznacza� r�wnie� radzieck� akceptacj� dla polityki Wielkiej Brytanii wobec Grecji oraz r�wny podzia� wp�yw�w obu stron w Jugos�awii. W czasie moskiewskiego spotkania Churchilla ze Stalinem w pa�dzierniku 1944 r. omawiano r�wnie� losy kraj�w ba�tyckich i Polski. O ile przysz�o�� Litwy, �otwy i Estonii premier brytyjski uzna� za wewn�trzn� spraw� ZSRR, o tyle kwestia Polski k�ad�a si� cieniem na przebiegu tych rozm�w. 12 pa�dziernika 1944 r. przyby�a do Moskwy delegacja polskiego rz�du emigracyjnego z premierem Stanis�awem Miko�ajczykiem na czele. W dniu nast�pnym strona polska zosta�a poinformowana - po raz pierwszy oficjalnie i to przez ZSRR (Mo�otow) - o krzywdz�cych j� ustaleniach konferencji tehera�skiej, dotycz�cych przebiegu wschodniej granicy Polski wzd�u� linii Curzona. Nast�pnie Churchill w do�� bezceremonialny spos�b, acz bezskutecznie, pr�bowa� nak�oni� Miko�ajczyka do przyj�cia nowej granicy wschodniej i do zrekonstruowania rz�du emigracyjnego. Sukcesy militarne aliant�w na P�wyspie Apeni�skim w drugiej po�owie 1943 r. i szybkie post�py wojsk radzieckich na froncie wschodnim w drugiej po�owie 1944 r. doprowadzi�y do rych�ej kapitulacji W�och i pa�stw satelickich III Rzeszy. O ile uk�ad rozejmowy 14 Likwidacja skutk�w wojny i pocz�tki konfliktu Wsch�d-Zach�d 1945-1949 podpisany z W�ochami (3 wrze�nia 1943 r.2) by� w g��wnej mierze re zultatem ustale�, kt�re Roosevelt i Churchill przyj�li w Casablance (14-24 stycznia 1943 r.), o tyle uzgodnienia rozejmowe z Rumuni� (12 wrze�nia 1944 r.), Finlandi� (19 wrze�nia 1944 r.), Bu�gari� (28 pa�dziernika 1944 r.) i W�grami (20 stycznia 1945 r.) by�y realizacj� postanowie� przyj�tych na konferencji Wielkiej Tr�jki w Teheranie i w czasie spotkania Churchilla ze Stalinem w pa�dzier niku 1944 r. w Moskwie. Konferencja ja�ta�ska, obraduj�ca w dniach od 4 do 11 lutego 1945 r., i zwo�ana kilka miesi�cy p�niej konferencja poczdamska - przynios�y dalsze ustalenia trzech mocarstw dotycz�ce �adu powojen nego w �wiecie. Uchwa�y konferencji ja�ta�skiej regulowa�y dziewi�� spraw. Po pierwsze, mocarstwa uzgodni�y tre�� Deklaracji o Wy zwolonej Europie, w kt�rej zobowi�za�y si� do udzielania pomocy narodom wyzwolonym spod okupacji niemieckiej oraz narodom by �ych pa�stw satelickich Osi w Europie. Deklaracja zawiera�a, wprowa dzone przez Kart� Atlantyck�, prawo wszystkich narod�w do wyboru formy rz�du wed�ug w�asnego uznania. Po drugie, podj�to decyzj� o podziale Niemiec na strefy okupacyjne, po ich bezwarunkowej kapitulacji. Mia�y zosta� utworzone brytyjska, ameryka�ska, radziecka ii - co by�o zmian� w stosunku do wcze�niejszych ustale� - francus ka strefa okupacyjna. Ta ostatnia mia�a by� wyodr�bniona z obszar�w strefy brytyjskiej i ameryka�skiej. Ustalenie granic nowej strefy przekazano Europejskiej Komisji Doradczej, powo�anej do �ycia na mocy decyzji konferencji ministr�w spraw zagranicznych Wielkiej Tr�jki w Moskwie (19-30 pa�dziernika 1943 r.) i obraduj�cej na szczeblu ambasador�w w Londynie3. Po trzecie, strony postanowi�y 2 3 wrze�nia 1943 r. podpisano zawieszenie broni dotycz�ce wy��cznie operacji wojskowych. 8 wrze�nia 1943 r. og�oszono je oficjalnie. Petn� umow� rozejmow�, zawieraj�c� tak�e polityczne i ekonomiczne warunki kapitulacji, podpisano 29 wrze�nia 1943 r., utrzymuj�c j� w tajemnicy na pro�b� rz�du Pietra Badoglio. Tekst tego dokumentu opublikowano dopiero w listopadzie 1945 r. 3 Pierwotny podzia� stref okupacyjnych w Niemczech i sektor�w okupacyjnych w Berlinie zawarty zosta� w protokole Komisji z 12 wrze�nia 1944 r. i uzupe�niony protoko�em z 14 listopada 1944 r. Komisja opracowa�a r�wnie� m.in. protok� o podziale stref okupacyjnych w Austrii i sektor�w okupacyjnych w Wiedniu. Zako�czenie i bilans II wojny �wiatowej 15 powo�a� do �ycia Sojusznicz� Rad� Kontroli jako najwy�sz� w�adz� w Niemczech, z�o�on� z naczelnych dow�dc�w czterech mocarstw, z siedzib� w Berlinie. Po czwarte, ustalono, �e podstaw� do dyskusji na temat reparacji wojennych b�dzie suma 20 mld dolar�w, w tym 10 mld dolar�w dla ZSRR, p�aconych w formie demonta�u urz�dze� produkcyjnych, konfiskaty niemieckich aktyw�w zagranicznych, dostaw towar�w z produkcji bie��cej oraz pracy niemieckich je�c�w wojennych. Po pi�te, podj�to decyzj� o zlikwidowaniu niemieckiego sztabu generalnego, usuni�ciu lub zniszczeniu wszelkich urz�dze� wojskowych i ukaraniu wszystkich zbrodniarzy wojennych. Po sz�ste, postanowiono utworzy� w Polsce i Jugos�awii rz�dy narodowe, w sk�ad kt�rych wej�� winni przedstawiciele krajowych rz�d�w lewicowych, rz�d�w emigracyjnych oraz uznane osobisto�ci spoza sfer rz�dowych. Nowe rz�dy narodowe mia�y jak najszybciej uzyska� legitymizacj� poprzez przeprowadzenie wolnych wybor�w. Po si�dme, podj�to uchwa�� o przesuni�ciu granic Polski na zach�d. Polska, w zamian za ustalenie wschodniej granicy na linii Curzona z odchyleniami od 5 do 8 kilometr�w na jej rzecz, mia�a uzyska� rekompensat� na zachodzie i p�nocy w formie znacznego przyrostu terytorialnego kosztem Niemiec. Ostateczne ustalenie polskiej granicy zachodniej odroczono do konferencji pokojowej. Po �sme, postanowiono zwo�a� 25 kwietnia 1945 r. w San Francisco konferencj� za�o�ycielsk� Organizacji Narod�w Zjednoczonych (ONZ) w celu opracowania Karty Narod�w Zjednoczonych. Podstaw� do dyskusji mia� by� wst�pny projekt utworzenia takiej organizacji uzgodniony 7 pa�dziernika 1944 r. przez ekspert�w Wielkiej Tr�jki w Dumbarton Oaks na przedmie�ciach Waszyngtonu. Po dziewi�te, uzgodniono przyst�pienie Zwi�zku Radzieckiego do wojny z Japoni� w dwa lub trzy miesi�ce po zako�czeniu dzia�a� wojennych w Europie i kapitulacji Niemiec. W zamian za udzia� w wojnie na Dalekim Wschodzie ZSRR zapewni� sobie powr�t obszar�w utraconych przez Rosj� na rzecz Japonii przed i w 1905 r., tj. po�udniowej cz�ci wyspy Sachalin, wszystkich wysp do niej przyleg�ych oraz Wysp Kurylskich, umi�dzynarodowienie portu Talien (ro�. Dalnyj, jap. Dairen), ponowne wydzier�awienie Portu Artura jako radzieckiej bazy morskiej, a tak�e wsp�ln� z Chinami eksploatacj� kolei wschodniochi�skiej i po�u- 16 Likwidacja skutk�w wojny i pocz�tki konfliktu Wsch�d-Zach�d 1945-1949 dniowomand�urskiej, daj�cych dost�p do portu Talien. Jednocze�nie trzy mocarstwa zgodzi�y si� na zachowanie przez Chiny pe�nej suwerenno�ci w Mand�urii oraz, czemu szczeg�lnie sprzeciwia�a si� p�niej dyplomacja chi�ska, na utrzymanie status quo w Mongolskiej Republice Ludowej. Chiny - sojusznik trzech mocarstw w II wojnie �wiatowej - zosta�y poinformowane o szczeg�ach tego krzywdz�cego je porozumienia dopiero w czerwcu 1945 r. przez dyplomacj� ameryka�sk�. Podczas obrad konferencji ja�ta�skiej si�y zbrojne frontu wschodniego i zachodniego prowadzi�y nadal bezpo�rednie walki o Niemcy. Po dwukrotnej kapitulacji armii niemieckiej 7 maja w Reims i w nocy z 8 na 9 maja 1945 r. w Berlinie dow�dcy czterech zwyci�skich armii - genera� Dwight D. Eisenhower (USA), marsza�ek Bernard Montgomery (Wielka Brytania), marsza�ek Gieorgij �uk�w (ZSRR) i genera� Jean de Lattre de Tassigny (Francja) - wydali 5 czerwca 1945 r. cztery deklaracje. W pierwszej oznajmiali, i� w obliczu bezwarunkowej kapitulacji III Rzeszy rz�dy czterech mocarstw obejmuj� w Niemczech najwy�sz� w�adz�. Druga deklaracja m�wi�a o podziale Niemiec w granicach z 31 grudnia 1937 r. na cztery strefy okupacyjne. W trzeciej deklaracji stwierdzano, i� w�adz� zwierzchni� w Niemczech obejmie w imieniu rz�d�w czterech mocarstw Sojusznicza Rada Kontroli. Czwarta deklaracja zapowiada�a wzajemne konsultowanie si� rz�d�w czterech mocarstw z rz�dami innych pa�stw sojuszniczych w sprawie wykonywania najwy�szej w�adzy w Niemczech. W okresie od l do 4 lipca 1945 r. wojska ameryka�skie i brytyjskie wycofa�y si� z cz�ci Saksonii, Turyngii i skrawka Meklemburgii - przyznanych ZSRR na podstawie decyzji Europejskiej Komisji Doradczej z 12 wrze�nia i 14 listopada 1944 r. - a w zamian za to wkroczy�y do zaj�tych przez armi� radzieck� zachodnich sektor�w Berlina. W dniach od 17 lipca do 2 sierpnia 1945 r. z udzia�em nowego prezydenta USA Harry'ego Trumana, premiera brytyjskiego Churchil-la, kt�rego p�niej zast�pi� Clement Attiee, oraz Stalina obradowa�a w Poczdamie ostatnia w czasie II wojny �wiatowej konferencja Wielkiej Tr�jki. W zamian za przesuni�cie polskiej granicy wschodniej zgodnie z ustaleniami konferencji ja�ta�skiej oraz ust�pstwa radzieckie w kwestii reparacji wojennych Stany Zjednoczone i Wielka Brytania zgodzi�y si� na oddanie pod zarz�d pa�stwa polskiego by�ych teryto- Zako�czenie i bilans n wojny �wiatowej 17 n�w niemieckich le��cych na wsch�d od linii Odry i Nysy �u�yckiej oraz by�ego Wolnego Miasta Gda�ska i po�udniowo-zachodniej cz�ci Prus Wschodnich bez Kr�lewca i obszaru przyleg�ego. Pozosta�a cz�� Prus Wschodnich z Kr�lewcem zosta�a przekazana ZSRR. By�e niemieckie terytoria wschodnie oddane pod zarz�d pa�stwa polskiego nie mog�y stanowi� cz�ci radzieckiej strefy okupacyjnej. Ostateczne okre�lenie polskiej granicy zachodniej oraz zmian granicznych w Prusach Wschodnich zosta�o odroczone do przysz�ej regulacji pokojowej ca�okszta�tu stosunk�w z Niemcami. USA i Wielka Brytania zobowi�za�y si� do poparcia - w rokowaniach poprzedzaj�cych podpisanie takiej regulacji - tych uzgodnie� konferencji, kt�re dotyczy�y by�ych terytori�w niemieckich przekazanych Moskwie. Zobowi�zania takiego nie podj�to wobec Polski. W my�l wspomnianego kompromisu ZSRR rezygnowa� z uzgodnie� podj�tych w Ja�cie w sprawie bezwzgl�dnych kwot reparacji i godzi� si� na ich procentowe okre�lenie. Zrzeka� si� r�wnie� reparacji z bie��cej produkcji przemys�u niemieckiego. Roszczenia Moskwy mia�y zosta� pokryte z demonta�u urz�dze� produkcyjnych w radzieckiej strefie okupacyjnej oraz z niemieckich aktyw�w zagranicznych w Finlandii, Rumunii, Bu�garii, na W�grzech i we wschodniej Austrii. Roszczenia USA i Wielkiej Brytanii mia�y by� pokryte przez demonta� urz�dze� produkcyjnych w ich strefach okupacyjnych oraz przez niemieckie aktywa zagraniczne w pozosta�ych krajach �wiata i w zachodnich strefach okupacyjnych Austrii. Poza tym ZSRR mia� otrzyma� 10% reparacji przy^ padaj�cych na zachodnie strefy okupacyjne w Niemczech i dalsze 15% reparacji w zamian za dostawy �ywno�ci i surowc�w ze swojej strefy. Zobowi�zywa� si� tak�e do pokrycia z w�asnej puli polskich roszcze� reparacyjnych. Roszczenia pozosta�ych pa�stw uprawnionych do odszkodowa� mia�y zosta� zaspokojone z puli mocarstw anglosaskich. Na konferencji poczdamskiej podj�to r�wnie� decyzj� o przymusowym wysiedleniu ludno�ci niemieckiej z Polski, Czechos�owacji i W�gier. Najwi�ksze znaczenie postanowienie to mia�o na terenach przyznanych Polsce. Poniewa� wysiedlenia by�y przymusowe i zalegalizowane przez USA, Wielk� Brytani� i ZSRR, a p�niej realizowane z pomoc� Londynu i Moskwy, oznacza�y faktyczne uznanie linii Odry i Nysy �u�yckiej jako polskiej granicy zachodniej, 2 - Najnowsza historia �wiata 18 Likwidacja skutk�w wojny i pocz�tki konfliktu Wsch�d-Zach�d 1945-1949 mimo odroczenia ostatecznego jej okre�lenia do czasu regulacji pokojowej4. Mocarstwa ustali�y poza tym polityczne i ekonomiczne zasady polityki okupacyjnej w Niemczech. Znalaz�y si� w�r�d nich denazyfi-kacja, demilitaryzacja, dekartelizacja, demokratyzacja i decentralizacja ustroju politycznego. W odr�nieniu od ustale� w sprawie Austrii - postanowiono nie powo�ywa� centralnego rz�du niemieckiego. Nie okre�lono r�wnie�, w jaki spos�b nale�a�oby utworzy� w przysz�o�ci taki rz�d, by m�g� przyj�� i podpisa� warunki przysz�ej regulacji pokojowej. Zasady ekonomiczne dotyczy�y traktowania Niemiec jako ca�o�ci gospodarczej m.in. w zakresie produkcji przemys�owej i rolniczej, plan�w importu i eksportu, systemu finansowego i likwidacji przemys�u zbrojeniowego. Poziom stopy �yciowej w Niemczech nie m�g� przekracza� poziomu stopy �yciowej w krajach o�ciennych, kt�re najbardziej ucierpia�y z powodu okupacji hitlerowskiej. Do ustale�, kt�re nie wywo�a�y zasadniczych kontrowersji, nale�a�y decyzje podzia�u niemieckiej floty wojennej oraz handlowej mi�dzy trzy wielkie mocarstwa, sporz�dzenia listy oskar�onych zbrodniarzy wojennych i rozwi�zania Europejskiej Komisji Doradczej. Strony ustali�y ponadto ewakuacj� wojsk radzieckich z p�nocnej, a brytyjskich z po�udniowej cz�ci Iranu, stacjonuj�cych tam od sierpnia 1941 r. na podstawie porozumie� sojuszniczych. Zgodzi�y si� na rewizj� konwencji zawartej w 1936 r. w Montreux, kt�ra gwarantowa�a Turcji samodzieln� kontrol� cie�nin Bosfor i Dar-danele. Zaleca�y jednak przeprowadzenie takiej rewizji drog� dwustronnych rokowa� mi�dzy ka�dym z trzech mocarstw a Ankar�. Sygnatariusze porozumieli si� ponadto w sprawie umi�dzynarodowienia Tangeru i obszaru przyleg�ego. Uzgodnili, �e sprawa by�ych kolonii w�oskich zostanie rozstrzygni�ta przy okazji opracowywania traktatu pokojowego z W�ochami. W celu niezw�ocznego przygotowania traktat�w pokojowych z W�ochami, Rumuni�, Bu�gari�, W�grami i Finlandi�, a w przysz�o�ci tak�e regulacji pokojowej 4 26 marca 1946 r. Sojusznicza Rada Kontroli zdefiniowa�a poj�cie Niemiec w nast�puj�cy spos�b: "Niemcy sk�adaj� si� z obecnych terytori�w niemieckich po�o�onych mi�dzy lini� Odry-Nysy a obecn� granic� zachodni�". Zako�czenie i bilans II wojny �wiatowej 19 z Niemcami5, postanowiono utworzy� Rad� Ministr�w Spraw Zagranicznych. W sk�ad Rady wchodzili ministrowie spraw zagranicznych USA, ZSRR, Wielkiej Brytanii, Francji i Chin. Opr�cz tego Rada zosta�a upowa�niona do opracowania propozycji uregulowania wszelkich spraw spornych w Europie powsta�ych w zwi�zku z zako�czeniem wojny oraz innych kwestii przekazywanych jej na podstawie porozumienia mi�dzy pa�stwami cz�onkowskimi. W czasie obrad szef�w sztab�w generalnych potwierdzone zosta�y postanowienia konferencji ja�ta�skiej w sprawie Japonii. Wst�pnie uzgodniono tam r�wnie� przebieg linii demarkacyjnej, maj�cej oddziela� wojska radzieckie i ameryka�skie wyzwalaj�ce Kore� (wzd�u� 38 r�wnole�nika) oraz przebieg linii demarkacyjnej mi�dzy chi�skimi a brytyjskimi si�ami zbrojnymi wyzwalaj�cymi P�wysep Indochi�ski (wzd�u� 16 r�wnole�nika). W �lad za ustaleniami konferencji ja�ta�skiej ZSRR i Chiny zawar�y 14 sierpnia 1945 r. na okres trzydziestu lat uk�ad o przyja�ni i dobros�siedzkiej wsp�pracy powojennej. Zobowi�zywa� on oba kraje do prowadzenia wsp�lnej wojny przeciw Japonii a� do zwyci�stwa, niezawierania z ni� jednostronnego zawieszenia broni lub traktatu pokojowego oraz do nieuczestniczenia w koalicjach wymierzonych przeciw kt�rejkolwiek ze stron. Do uk�adu do��czone by�y porozumienia dodatkowe. Dotyczy�y one m.in. utworzenia chi�sko-radzieckiego zarz�du nad kolej� wschodniochi�sk� i po�udniowomand�ursk�, przekszta�cenia Portu Artura w wojenn� baz� morsk� Chin i ZSRR (na okres trzydziestu lat) oraz og�oszenia Talienu wolnym portem, w kt�rym ZSRR uzyskiwa� prawo dzier�awienia nabrze�y i magazyn�w. Po up�ywie trzydziestu lat ca�e mienie radzieckie w rejonie Portu Artura mia�o by� przekazane Chinom. Ponadto strony dokona�y wymiany not dyplomatycznych dotycz�cych uznania niepodleg�o�ci Mongolii pod warunkiem, �e ludno�� tego kraju opowie si� za ni� w plebiscycie. Po odrzuceniu przez Japoni� deklaracji USA, Wielkiej Brytanii i Chin z 26 lipca 1945 r., wzywaj�cej j� do bezwarunkowej kapitula- 5 Trzy mocarstwa zrezygnowa�y z poj�cia traktatu pokojowego w odniesieniu do Niemiec, zast�puj�c go nieco szerszym poj�ciem regulacji pokojowej, obejmuj�cym na og� wszystkie czynno�ci prowadz�ce do zawarcia traktatu oraz sam� konferencj� pokojow�. 2* 20 Likwidacja skutk�w wojny l pocz�tki konfliktu Wsch�d-Zach�d 1945-1949 cji, lotnictwo ameryka�skie zrzuci�o na Hiroszim� (6 sierpnia) i Nagasaki (9 sierpnia) dwie bomby atomowe. W tym samym dniu, tj. 9 sierpnia, do wojny z Japoni� przyst�pi� ZSRR, za� 14 sierpnia 1945 r. cesarz Hirohito podj�� decyzj� o bezwarunkowej kapitulacji. Akt kapitulacji podpisany zosta� 2 wrze�nia 1945 r. na pok�adzie pancernika "Missouri" w Zatoce Tokijskiej. Tym samym II wojna �wiatowa dobieg�a ko�ca. Bilans wojny II wojna �wiatowa by�a najwi�kszym i najbardziej krwawym konfliktem zbrojnym w historii. Wzi�o w niej udzia� 61 kraj�w. Bezpo�rednie dzia�ania militarne obj�y pa�stwa trzech kontynent�w: Europy, Azji i Afryki. Zmobilizowano ��cznie ponad 110 min �o�nierzy. Najwi�kszymi armiami - w szczytowych okresach mobilizacji - dysponowa�y: ZSRR (12,5 min), USA (12,3 min), III Rzesza (10,2 min), Japonia (6,095 min). Wielka Brytania (5,12 min), Francja (5 min), Chiny (5 min) i W�ochy (3,75 min). Bilans wojny, zar�wno strat ludzkich, jak te� wydatk�w i strat ekonomicznych, by� zatrwa�aj�cy, osi�gn�� nie znane dot�d wielko�ci. W dzia�aniach militarnych decyduj�c� rol� odegra�o lotnictwo, lotniskowce i bro� pancerna, wypieraj�c na dalszy plan - tak znacz�ce jeszcze w czasie I wojny �wiatowej - pancerniki i wielkie fortyfikacje. Pojawi�y si� zupe�nie nowe rodzaje broni: m.in. samoloty odrzutowe, rakiety, bro� atomowa. I chocia� dok�adne ustalenie liczby poleg�ych i zabitych w tej wojnie nie b�dzie chyba nigdy mo�liwe, to jednak opieraj�c si� g��wnie na danych brytyjskich i ameryka�skich mo�na przyj��, �e nie uwzgl�dniaj�c liczby zaginionych - by�o to przesz�o 35,5 min ofiar (por. tabela I)6. Ponad cztery razy wi�cej ani�eli w okresie I wojny �wiatowej (8,663 min os�b)! Niepomiernie wzr�s� te� udzia� ludno�ci cywilnej w og�lnej liczbie zabitych. Najwi�cej wojskowych 6 Dane nie uwzgl�dniaj� strat cywilnych Chin, Indii, Indii Holenderskich (Indonezji) i Indochin Francuskich (Wietnam, Laos, Kambod�a). Zako�czenie i bilans II wojny �wiatowej 21 Tabela I STRATY OSOBOWE W OKRESIE II WOJNY �WIATOWEJ Kraj Straty ��czne Straty wojskowe (bojowe i niebojowe) Pa�stwa alianckie Belgia Brazylia Brytyjska Wsp�lnota Narod�w - Australia - Kanada - Indie - Nowa Zelandia - Zwi�zek Ptd. Afryki - Wielka Brytania - Kolonie Chiny Czechos�owacja Dania Filipiny Francja Grecja Holandia Jugos�awia Norwegia Polska USA ZSRR Pa�stwa Osi i ich satelici Bu�garia Finlandia Japonia Rumunia III Rzesza W�gry W�ochy Inne pa�stwa Albania Luksemburg 88 000 1000 467371 24000 38000 24338 10033 7000 357 000 7000 1310224 225000 4000 118000 563000 4)3 (HM) 211SIHHI 1505000 10000 5800000 298000 16800000 201NM) 84000 1972(MXI 5(111 IMNI 421MIIMN) 490 WIO 395000 28 mm 5000 12000 943 373372 23365 3747A 24338 10033 6840 264443 6877 1310224 10000 3006 27000 213324 883<N) 7900 410000 3000 320000 292 131 1(1 IXNI INK) 10000 82000 131MIIXHI Ml MW 3 500 (MM) 200000 242232 Razem 35504595 18705432 �r�d�o: The New Encycloptiedici Britcinnictl, Chicago 1990. Vol. 29, s. 1023: Encycf<ifft't{iti Amfricfma, Danburg �r�d�o: The New Encyclopuedia Britcmnictl, Chicago 1990. Vol. 29, s. 1023: Encyclopcdia Americana, Danburg 1993, Vol. 29, s. 530; /.(ton/u SSSK, Moskwa 1973, T. X, s. 390; O. R�ewski, Prawi�a hhtorii i jej przeciwnicy, w: Radzieckie badania mitl li wojn� Kwiatow�. Wroclaw-Gda�sk 1980, s. 161; E.J. Osma�c/yk, Encyklopedia spraw mi�dzynarodowych i ONZ, Warszawa 1974, s. 997; C/-. �uczak przyjmuje dla Polski liczb� ok. 6 min ofiar, szacuj�c straty ludno�ci �ydowskiej na 2,9 min os�b, por. Cz. �uczak, Swnse t trudno�ci bilansu demograficwgo Polski w lutach 1939-M5, w: "Dzieje Najnowsze" 1994, nr 2, s. 9-14. i cywilnych ofiar ponios�y kraje europejskie, a w�r�d nich ZSRR. Wed�ug danych radzieckich ��czne straty ludno�ciowe tego kraju wynios�y ok. 16,8 min os�b, w tym straty wojskowe ok. 10 min 22 Likwidacja skutk�w wojny i pocz�tki konfliktu Wsch�d-Zach�d 1945-1949 Tabela II PRZYMUSOWE WYSIEDLENIA OBYWATELI POLSKICH DOKONANE PRZEZ III RZESZE I ZSRR W OKRESIE II WOJNY �WIATOWEJ (W MLN OS�B) Obszary i kierunki wysiedle� Obszary anektowane przez III Rzesz� / Generalne Gubernatorstwo 1,3 Kresy wschodnie H RP / P�nocne rejony europejskiej cz�ci i azjatycka cze�� ZSRR 1,0' Obszary anektowane przez III Rzesz� i Generalne Gubernatorstwo / III Rzesza 3,6 Razem 5,9 �r�d�o: K. Skubiszewski, Wysiedlenie Niemc�w/w // wojnie �wiatowej, Warszawa 1968, s. 66; K. Kcrsicn, Szacunek strat osobowych w Polsce Wschodniej, w. "Dzieje Najnowsze" 1994, nr 2, s. 49; J. Siedlecki, Losy Polak�w wZSRR w lalach 1939-1986, Londyn 1988, s. 46; Cz. �uczak, Polacy w etapowanych Niemczech 1945-1949. Pozna� 1993, s. 12-13. ' Dane te dotycz� lat 1939-1941. Wed�ug Ministerstwa Sprawiedliwo�ci rz�du emigracyjnego w Londynie liczba wysiedlonych obj�a 0,98 min os�b, wed�ug szacunk�w K- Kersten ok. 1,0 min os�b, wed�ug za� ustale� J. Siedleckiego co najmniej 1,7 min os�b. �o�nierzy7. ��czne straty pozosta�ych pa�stw europejskich wynios�y ok. 15 min os�b. Najbole�niej w�r�d nich zosta�a do�wiadczona Polska. Straty ludzkie, tycz�ce wszystkich obywateli zamieszkuj�cych jej przedwojenne terytorium, wynios�y ��cznie ok. 5,8 min os�b, licz�c ofiary obu okupacji: niemieckiej i radzieckiej. W�r�d ofiar by�o ok. 2 min rdzennych Polak�w. Procentowy udzia� strat demograficznych w og�lnej liczbie ludno�ci by� w Polsce najwi�kszy w �wiecie i wynosi� 17 procent. Do ko�ca wojny wymordowanych zosta�o lub zmar�o w wyniku prze�ladowa� ok. 4,9 min �yd�w europejskich, w tym ok. 2,7 min �yd�w polskich. W czasie wojny miliony os�b r�nych narodowo�ci zosta�y obj�te deportacjami lub przymusowymi przesiedleniami. Miliony szuka�y ratunku przed nadci�gaj�cym frontem. Jedn� z najwi�kszych liczebnie grup ludno�ci deportowanej przez III Rzesz� lub ZSRR do pracy przymusowej, oboz�w koncentracyjnych, �agr�w i innych miejsc odoso- 7 Wed�ug informacji podanych przez Stalina 14 marca 1946 r. w wywiadzie dla "Prawdy" straty demograficzne ZSRR poniesione w wyniku samej agresji i okupacji niemieckiej obj�y ok. 7 min os�b. Natomiast wed�ug danych przedstawionych przez premiera Rosji Wiktora Czernomyrdina w kwietniu 1995 r. ca�kowite straty wojskowe ZSRR w okresie II wojny �wiatowej mia�yby wynie�� ok. 9 min os�b. Dane te nie uwzgl�dniaj� wszak�e strat ludno�ci cywilnej. (Na temat strat ZSRR zob. tak�e w dalszym rozdziale "ZSRR i powstanie bloku wschodniego"). Zako�czenie i bilans II wojny �wiatowej 23 Tabela III PRZYMUSOWE WYSIEDLENIA I DEPORTACJE ORAZ DOBROWOLNE REPATRIACJE LUDNO�CI NIEMIECKIEJ W LATACH 1945-1950 (W MLN OS�B) Obszary wysiedle� i repatriacji do niemieckich Obszary deportacji i austriackich stref okupacyjnych do ZSRR Polska 3,092 Rumunia / Jugos�awia f),6S6 Czechos�owacja 2,900 Prusy Wschodnie / Pomorze W�gry 0,170 �l�sk 0,218 Austria 0,080 Jugos�awia 0,300 Rumunia 0,250 ZSRR 0,270 - w tym Litwa, �otwa i Estonia 0,170 Pozosta�e kraje europejskie 0,135 Kraje zamorskie 0,020 Razem 7,217 0,874 �r�dto: J. J. Wec, Die Deutschlandpolitik Polens 1945-1991. Die deutsche Frage aus polnischer Sicht, w. D. Biogen. J. J. W�c, Die Deulschhndpolitik Polens 1945-1991. Von der Status-Quo-Orientierung his zum Paradigmenwechsel, Krak�w 1993, s. 47-50; E. Cziomer, Slan i yniana p�cienia ludno�ci niemieckiej w krajach Europy �rodkowo-Wschodniej i Po�udniowej po drugiej wojnie �wiatowej, w: Zeszyty Naukowe UJ, Prace Historyczne, 1993, z. 107, s. 95-97; J. Tomaszcwski, Migracje mi�dzynarodowe spowodowane konfliktami narodowymi w Europie �rodkowo-Wschodniej w pierwszej po�owie XX wieku. Cz�� II, w: "Przegl�d Polonijny" 1993, z. 3, s. 14. bnienia stanowili obywatele polscy. Og�lna ich liczba, ostro�nie rzecz bior�c, wynios�a ok. 5,9 min os�b (por. tabela U). Pa�stwa Osi, g��wnie ni Rzesza i Japonia, prowadzi�y zakrojone na wielk� skal� akcje osiedle�cze na anektowanych lub okupowanych terytoriach. Obj�y one ok. 3 min ludno�ci japo�skiej i ok. 578 tysi�cy ludno�ci niemieckiej. Ok. 420 ty�. os�b narodowo�ci fi�skiej (11% og�u ludno�ci) opu�ci�o w okresie wojny ze Zwi�zkiem Radzieckim (1939/40 r.) zamieszkiwane dot�d terytoria. Nowa fala ewakuacji, ucieczek przed frontem, deportacji, przymusowych przesiedle� i dobrowolnej repatriacji nast�pi�a pod koniec i po zako�czeniu wojny. Najbardziej dotkn�y one ludno�� niemieck�, polsk� i japo�sk�. Zanim rozpocz�to przymusowe przesiedlenia ludno�ci niemieckiej, ewakuowa�o si� lub uciek�o przed frontem, g��wnie z ziem po�o�onych na wsch�d od Odry i Nysy �u�yckiej, prawdopodobnie ok. 5 min os�b. Poza tym ZSRR deportowa� w g��b w�asnego terytorium, g��wnie z Rumunii, Jugos�awii i Polski, ok. 874 tysi�ce os�b narodowo�ci niemieckiej. Celem deportacji by�a praca przymusowa traktowana jako forma reparacji wojennych, przewidywana w uchwa�ach ja�ta�skich, ale nie potwierdzona w uchwa�ach poczdamskich. 24 Likwidacja skutk�w Wojny i pocz�tki konfliktu Wsch�d-Zach�d 1945-1949 Tabela IV PRZESIEDLENIA I REPATRIACJE LUDNO�CI POLSKIEJ PO II WOJNIE �WIATOWEJ (W MLN OS�B) Obszary przesiedle� i repatriacji do Polski Dawne kresy wschodnie II RP 1,277' Inne obszary ZSRR 0,266 Niemieckie strefy okupacyjne 1,6002 Inne kraje europejskie 0,500 Razem 3,643 �r�d�o: K. Kersten, op. cii., s. 43"^t6; J. Tomaszewski, Migracje mi�dzynarodowe spowodowane konfliktami narodowymi w Europie �rodkowo-Wschodnie} w pierwsze] po�owie XX wieku. Cz�� I, w: "Przegl�d Polonijny" 1993, z. 2, s. 21; J. Siedlecki, op. cit., s. 338. ' Dane te nie obejmuj� ok. 0,245 min os�b repatriowanych, g��wnie z kres�w wschodnich II RP, w latach 1955-1959. 2 Poza tym oko�o 0,6 min robotnik�w przymusowych i je�c�w wojennych znajdowa�o si� na terytoriach po�o�onych na wsch�d od Odry i Nysy �u�yckiej. Przymusowe przesiedlenia z Polski, Czechos�owacji, W�gier i Austrii, oparte na uchwa�ach poczdamskich i uchwale Sojuszniczej Rady Kontroli z 20 listopada 1945 r., obj�y w latach 1945-1950 ok. 6,242 min os�b8. W tym z Polski 3,092 min, z Czechos�owacji 2,9 min, W�gier 170 ty�. i Austrii 80 ty�. Liczba Niemc�w przymusowo wysiedlonych z Jugos�awii, Rumunii i ZSRR lub repatriuj�cych si� z pozosta�ych pa�stw europejskich i kraj�w zamorskich do niemieckich lub austriackich stref okupacyjnych albo do dw�ch pa�stw niemieckich i Austrii - to ok. 975 tysi�cy os�b (por. tabela III). Na obszarze Polski w jej nowych granicach znalaz�o si� ok. 3,643 min os�b posiadaj�cych obywatelstwo polskie, a przesiedlonych z dawnych kres�w wschodnich n Rzeczypospolitej lub dobrowolnie powracaj�cych z innych obszar�w ZSRR, z niemieckich stref okupacyjnych i pozosta�ych kraj�w europejskich (por. tabela IV). W 1950 r. liczba ludno�ci nap�ywowej na Ziemiach Zachodnich i Pomocnych wynosi�a ok. 5 min os�b, w tym ok. 1,5 min ludno�ci repatriowanej z ZSRR. Przymusowe przesiedlenie ludno�ci niemieckiej z tych ziem i osiedlenie tam ludno�ci g Liczby te obejmuj� zar�wno przesiedlenia zarz�dzane samowolnie przez pa�stwa wysiedlaj�ce (od maja 1945 r. do stycznia 1946 r.), jak i przesiedlenia (od stycznia/lutego 1946 r.) oparte na porozumieniach zawartych mi�dzy rz�dami kraj�w wysiedlaj�cych a rz�dami w�a�ciwych mocarstw okupacyjnych. Uchwa�a Sojuszniczej Rady Kontroli z 20 listopada 1945 r. stanowi�a, �e poza wysiedleniami z Polski, Czechos�owacji i W�gier przesiedlenia obejmuj� r�wnie� Niemc�w z Austrii. Zako�czenie i bilans II wojny �wiatowej 25 polskiej by�o najwi�kszym tego rodzaju przedsi�wzi�ciem w historii Europy: przesiedlenia obj�y 73% ludno�ci niemieckiej, ale ��cznie - wliczaj�c ewakuacj� i ucieczki - na terenach tych, o obszarze ok. 103 tysi�cy km2 wymieniono w�wczas ok. 87% ludno�ci. Ludno�� polsk� dotkn�y r�wnie� aresztowania i deportacje w g��b ZSRR. Z samego tylko terytorium Polski w jej nowych granicach w�adze radzieckie w latach Tabela V REPATRIACJE INNYCH GRUP NARODOWO�CIOWYCH PO II WOJNIE �WIATOWEJ (W MLN OS�B) Narodowo�� Obszary i kierunki repatriacji Liczba Czesi i S�owacy ZSRR / Czechos�owacja 0,042 Rumunia / Czechos�owacja (1,1118 S�owacy W�gry / Czechos�owacja 0,730 W�grzy Czechos�owacja / W�gry 0,074 Jugos�awia / W�gry 0,035 Rumunia / W�gry 0,103 Austria / W�gry 0,085 Chorwaci i S�owe�cy W�gry / Jugos�awia 0,040 W�osi Jugos�awia / W�ochy 0,140 Ukrai�cy Polska / ZSRR 0,480 Czechos�owacja / ZSRR 0,045 Bia�orusini Polska / ZSRR 0,036 Obywatele ZSRR Strefy okupacyjne Niemiec / ZSRR 2,000 Strefy okupacyjne Austrii / ZSRR 0,106 Japo�czycy Chiny / Japonia 1,706 Tajwan / Japonia 0,322 Korea / Japonia 0,712 ZSRR / Japonia 0,295' Azja Po�udniowo-Wschodnia / Japonia 0,086 Riukiu / Japonia 0,012 Inne pa�stwa azjatyckie / Japonia 0,014 Razem 7,081 �r�d�o; J. Tomaszcwski, Miywje..., Cze�� l. s. 15, 17-18. 22-23; tcn/.c, Miffrucje..., Cze�� II, w: "Przegl�d Polonijny". 1993, z. 3. s. 17; A. Marya�ski, Migracje w �wiecie. Wai&zawa 1984, s. 115, 127; K. Siany, Wsp�czesna emigracje z. kraj�w Europy Sraatwwo-WhcfWttniej i{o g��wnych kraj�w imigracji kontynentalnej i zamorskiej. Cze�� II, w: "Przegl�d Polonijny", 1993, z. 4, s. 57, 65-66, 74. ' W tym Sachalin i Wyspy Kurylskic - 0,276 min os�b. 26 Likwidacja skutk�w wojny i pocz�tki konfliktu Wsch�d-Zach�d 1945-1949 Tabela VI PRODUKCJA PRZEMYS�OWA WYBRANYCH KRAJ�W EUROPEJSKICH W 1946 R. (1938 = 100) Kraj/Wielko�� Irlandia 103 Polska 71 Wielka Brytania 101 Czechos�owacja 70 Szwecja 1111 Finlandia 65 Norwegia 93 Holandia 62 Dania 93 W�ochy 54 Bu�garia 911 Grecja 44 Belgia 77 Niemcy 22 Francja 75 �r�d�o: C. Gasteyger, Europa wisdien Spallung md Eimgmg 1945-1990, Bonn 1990, s. 54. 1944-1945 internowa�y i wywioz�y do oboz�w w ZSRR co najmniej 15 do 17 tysi�cy os�b zwi�zanych z AK i Polskim Pa�stwem Podziemnym9. Og�lna liczba innych europejskich grup narodowo�ciowych repatriowanych do kraj�w pochodzenia wynios�a ok. 3,934 min os�b. Najliczniejsz� pozaeuropejsk� grup� narodowo�ciow�, obj�t� repatriacj� powojenn�, byli Japo�czycy: ok. 3,147 min wr�ci�o po 1945 r. do kraju pochodzenia - z r�nych niekiedy bardzo odleg�ych region�w Azji (por. tabela V). ��czne wydatki wszystkich pa�stw przeznaczone na finansowanie wojny wynosi�