STANISŁAW JERSCHINA, ZDZISŁAW LIBERA EUGENIUSZ SAWRYMOWICZ LITERATURA POLSKA OKRESU ROMANTYZMU PODRĘCZNIK DLA KLASY II LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCEGO ORAZ TECHNIKÓW I LICEÓW ZAWODOWYCH WARSZAWA PAŃSTWOWE ZAKŁADY WYDAWNICTW SZKOLNYCH Poszczególne rozdziały napisali: St. Jerschina: II 1 (Przyczyny zwrotu w literaturze, program polskiego romantyzmu); III 2; V; VII 4; XII; XIII 5. Z. Libera: II 1 (Początki walki romantyków z klasykami, K. Brodziński i M. Mochnacki), 2; III 1; IV; VI; VII I, 2, 3, 5, 6; IX; XIII 3, 4. E. Sawrymowicz: I; VIII; X; XI; XIII 1, 2; XIV. Wypisy opracowali: Z. Libera i E. Sawrymowicz Podręcznik zatwierdzony przez Ministerstwo Oświaty i Szkolnictwa Wyższego Okładkę projektowa! Stanisław Szymański Redaktor Helena Starzec Redaktor techniczny Krystyna Borowiecka OD REDAKCJI Podręcznik ten omawia cały okres romantyzmu, powtarza więc część wiadomości, które uczeń powinien znać z klasy poprzedniej, mianowicie ogólne omówienie początków romantyzmu oraz twórczość Adama Mickiewicza do roku 1830. Rozszerzenie materiału zawartego w programie nauczania w klasie II liceum nie krępuje nauczyciela i uczniów w ścisłej realizacji programu; nawiązanie do materiału już opanowanego poprzednio powinno służyć przypomnieniu wiadomości i uzupełnieniu ewentualnych luk. Aby ukazać rozwój literatury i bogactwo twórczości poszczególnych pisarzy, rozszerzony został nieco w stosunku do wymagań programu również zakres informacji dotyczących literatury polskiej po roku 1830. Partie tekstu wykraczające poza materiał wymagany przez program zostały wydrukowane mniejszą czcionką (petitem). WARSZAWA 1970 PAŃSTWOWE ZAKŁADY WYDAWNICTW SZKOLNYCH Wydanie trzecie. Nakład 140 000+140 egz. Ark.: wyd. 27,13; druk. 28,5+1 ark. wk!. Zamówiono dn. 8 VIII 1969 r. Podpisano do druku 15 I 1970 r. Druk ukończono w marcu 1970 r. Papier druk. sat. kl. V, 70 g, 86 x 122 cm z Fabr. Pap. we Włocławku. Zam. 9931/374/k. Cena zł 19.— B-lt ZAKŁADY GRAFICZNE PZWS W ŁODZI Rozdział I ROMANTYZM NA ZACHODZIE I W ROSJI CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA Romantyzm ogarnął swym zasięgiem całą niemal Europę, na Zachodzie jednak rozwinął się znacznie wcześniej niż w Polsce. Odmienne warunki polityczne zadecydowały o pewnych istotnych różnicach między romantyzmem zachodnioeuropejskim i rosyjskim a polskim oraz o tym, że w ogólnym obrazie historii literatury polskiej kierunek ten ma wyjątkowo duże znaczenie. Romantyzm rozwijał się w Europie na fali ruchów wolnościowych wyzwolonych przez Wielką Rewolucję Francuską, a więc w okresie, kiedy walił się w gruzy stary porządek feudalny, a tworzyły się i umacniały stosunki właściwe dla ustroju zwanego dziś burżuazyj-nodemokratycznym. Ścierały się w tym okresie różne tendencje, jak próby obrony starego porządku, wrzenie rewolucyjne w krajach podległych Świętemu Przymierzu, ruchy rewolucyjne i narodowowyzwoleńcze w krajach uciśnionych i w krajach, w których zdobycze rewolucyjne burżuazji wywoływały niezadowolenie mas robotniczych. Tendencje wolnościowe w Niemczech podbitych przez Napoleona, ruch czartystowski w Anglii, powstanie greckie, powstanie deka-brystów w Rosji, rewolucja lipcowa we Francji, powstanie listopadowe w Polsce — to ważniejsze przejawy tego ogólnoeuropejskiego ruchu wolnościowego, który rozwija się aż po wielki zryw rewolucyjny i niepodległościowy w okresie Wiosny Ludów. Skomplikowane te przyczyny spowodowały, że romantyzm w różnych krajach rozwijał się niejednakowo i że prąd ten odznacza się wielkimi sprzecznościami, wśród których spotkać można hasła postępowe obok wyraźnie wstecznych, walkę o nowy ład w świecie obok ucieczki od rzeczywistości w świat marzeń, pesymizm obok optymizmu itd. W poszukiwaniu nowych form poetyckich, które miały służyć do wyrażenia nowych treści ideowych, romantyzm zerwał z poetyką klasyczną i stworzył swą własną poetykę, dającą poecie dużą swobodę twórczą. W twórczości poetyckiej nastąpiło więc świadome zatarcie granicy między liryką, epiką i dramatem, powstały nowe formy poetyckie, jak ballada, powieść poetycka, dramat romantyczny. Pozwoliło to romantykom na podniesienie stopnia realizmu ich utworów w porównaniu z literaturą klasyczną, skrępowaną w dużym stopniu przepisami zbyt rygorystycznymi. Bez porównania większa swoboda twórcza i elastyczne ramy nowych gatunków literackich umożliwiały romantykom odtwarzanie w utworach skomplikowanych psychologicznie przeżyć bohaterów i zawiłych stosunków społecznych, ze wszystkimi sprzecznościami i ostrymi konfliktami. Dążąc do jak najpełniejszego wyrażenia tych skomplikowanych stosunków w świecie współczesnym i złożonych przeżyć bohaterów w nim żyjących, romantycy rozszerzyli ogromnie zakres środków poetyckich. Sięgnęli m. in. do źródeł poezji ludowej, do świata egzotycznego, do otoczonych pewną tajemniczością wieków średnich. Stąd ogromna rola w romantyzmie takich zjawisk, jak fantastyka, mistyka, orientalizm, historyczność. Pojęcie „szkoły romantycznej" na oznaczenie literatury nowego kierunku powstało w Niemczech. Nazwę wzięto z Anglii i Francji, gdzie termin „romantyczny" powstał już dawno, a określał zjawiska niezwykłe, fantastyczne, malownicze itp. Romantycznymi nazywano tam m. in. stare opowieści o niezwykłych przygodach rycerskich, pisane łaciną średniowieczną, którą w odróżnieniu od lingua latine (po łacinie) nazywano romanice, co znaczy „po romańsku". ROMANTYZM W NIEMCZECH Powstanie romantyzmu niemieckiego poprzedził tzw. okres „burzy i naporu" {Sturm] und Drangpeńode), który wystąpił w latach siedemdziesiątych XVIII stulecia. Przedstawicielami tego okresu, szermierzami jego idei, byli w młodych latach trzej wybitni poeci: 1 Czytaj: Szturm. Gottfryd August Burger \ Jan Wolfgang Goethe2 i Fryderyk Schiller 3. Był to literacki protest przeciwko rozdarciu Niemiec na wiele państewek feudalnych, przeciwko despotycznej władzy królów i książąt tych państewek, przeciwko uciskowi mieszczan i chłopów oraz upadkowi gospodarczemu i kulturalnemu miast. Pisarze „burzy i naporu", postępowi patrioci i mieszczańscy demokraci niemieccy, mieli także swój program estetyczny. Domagali się w literaturze uczucia, ludowości, protestowali przeciwko wszystkim sztywnym przepisom dla pisarzy; w dramacie za swego wielkiego nauczyciela i „ojca" uważali Williama Szekspira. Wielką rolę w kształtowaniu się niemieckiej i europejskiej literatury okresu romantyzmu odegrał Jan Gottfryd Her der (1744— 1803), poeta, filozof i historyk. Genialnym poetą nie był, natomiast wielkie zasługi położył w dziedzinie upowszechniania znajomości poezji ludowej oraz budzenia dla niej miłości i szacunku. Wielką poczytnością cieszyły się i znaczny wpływ na poezję romantyczną wywarły zwłaszcza jego Pieśni ludowe, tj. przekłady i swobodne prze- . tworzenie utworów literatury ludowej różnych narodów, m. in. także polskiego. Her der zebrał również i zapisał wiele ludowych pieśni niemieckich. Współcześnie z romantyzmem niemieckim żył i tworzył Jan Wolfgang Goethe (1749—1832), największy poeta Niemiec i jeden z największych poetów świata. Goethe nie uważał się za romantyka, a nawet w latach dojrzałych był przeciwnikiem romantyzmu. Były jednak — obok przeciwieństw — punkty styczne pomiędzy programem Goe-. thego i romantyków, a twórczość jego wywarła wielki wpływ na romantyzm światowy, m. in. także polski. Twórczość Goethego jest bardzo bogata i różnorodna. Napisał on wiele utworów lirycznych i epicznych, ballady, powieści, dramaty, rozprawy naukowe. Do utworów Goethego, które wywarły najszerszy wpływ, należą Cierpienia młodego Wertera (1774), przedstawiające nieszczęśliwą miłość zakończoną samobójstwem bohatera utworu. Jedną z najważniejszych przyczyn tej tragedii miłosnej były feudalne przesądy stanowe, kształtujące panującą moralność i formy życia rodzinnego; 1 W nazwisku Burger „ii" czytamy jako dźwięk pośredni między „u" i „i". 2 Czytaj: Gote (6 — dźwięk pośredni między „o" i „e"). 3 Czytaj: Sziller. toteż fabuła powieści jest protestem praw kochającego serca przeciwko obowiązującemu kodeksowi moralności. Wielki wpływ na poezję romantyczną świata wywarły ballady Goethego (Król elfów, Uczeń czarnoksiężnika i inne), związane z ogólnoeuropejską modą wprowadzania tej prastarej formy ludowej do literatury artystycznej. Do najbardziej znanych dzieł Goethego należy także sielanka epiczna Herman i Dorota (1797), której akcja toczy się w małym miasteczku niemieckim w czasach francuskiej rewolucji burżuazyjnej. Najznakomitszym dziełem Goethego jest tragedia w dwóch częściach pt. Faust, pisana w latach 1768—1831 (część I wyszła w 1808 r., a część II w 1832 r.), a więc ukończona na krótko przed śmiercią autora. Bohaterem dramatu jest doktor Faust, podaniowy uczony-alche-mik, który nie znalazłszy zadowolenia w naukach zaprzedał duszę diabłu. Ten podaniowo-ludowy motyw posłużył Goethemu do wypowiedzenia wielu doniosłych spostrzeżeń na temat własnych poszukiwań prawdy. Na przykładzie swego bohatera, który zwątpił 0 wartości dostępnej mu wiedzy średniowiecznej, ukazał Goethe walkę, jaką pragnął wypowiedzieć wszelkiemu dogmatyzmowi w badaniach naukowych. Walka ta stanie się bardziej dla nas zrozumiała, gdy podkreślimy, że Goethe był nie tylko jednym z największych poetów, jakich znają dzieje literatury światowej, ale również wielkim uczonym na polu fizyki i biologii. Serdecznym przyjacielem Goethego był Fryderyk Schiller (1759—1805). On również nie był romantykiem, lecz wywarł wielki wpływ na rozwój romantyzmu. Schiller był autorem wielu 1 . ballad (np. przetłumaczonej przez Jan Wolfgang Goethe. Rys. na srebrze Mickiewicza Rękawiczki), ale C. A. Schwerdgeburtha przede wszystkim był znakomi- 8 tym dramatopisarzem. Tworzył dramaty współczesne i historyczne. Jego pierwszy dramat Zbójcy (1781, jeszcze w duchu „burzy i naporu") jest ostrym protestem przeciwko pętom feudalnym krępującym swobodę jednostki. Słynny dramat Intryga i miłość (1784) przedstawia tragedię miłosną spowodowaną klasowym podziałem społecznym w ustroju feudalnym. Osobny rozdział w twórczości Schillera stanowią dramaty historyczne. Dramaty te wychowywały czytelników i widzów w umiłowaniu dziejów własnego narodu, równocześnie zaś uderzały w feudalizm i feudalne rozbicie Niemiec. Do wielkich artystycznych wartości dramatów Schillera należy świetne odmalowanie tła historycznego i nadzwyczajna sceniczność. One to sprawiają, że dramaty tego poety należą do żelaznego repertuaru teatrów niemieckich i wielu zagranicznych. Twórczość Schillera oddziaływała silnie na rzeszę czytelników oraz współczesnych pisarzy nie tylko swymi wartościami artystycznymi, lecz także ideami społeczno-moralnymi. Kochano go szczerze za umiłowanie wolności i ideę braterstwa, postępu, za kult przyjaźni. Schiller pisał też wiele teoretycznych prac na temat twórczości artystycznej. Niemcy uważają Goethego i Schillera za największych poetów swego narodu. Odrębny chariikter ma twórczość wybitnego poety z okresu pełnego rozwoju romantyzmu w Niemczech Henryka Heinego1 (1797—1856). W swojej wyjątkowo wielostronnej twórczości, obejmującej lirykę, poematy, utwory powieściowe, wiersze polityczne, Fryderyk Schiller. Mai. C. Jaeger Czytaj: Hajnego. prozą pisane wspomnienia i wrażenia z licznych podróży, reprezentuje Heine szeroko pojętą ideę wolności i ostrą satyrę na stosunki we współczesnej Europie. Utwory liryczne Heinego pełne są subtelnego nastroju, który często rozrywa gryząca ironia lub drwina przełamująca kanon poetyczności romantycznej. Jako wybitny demokrata był bezlitosnym krytykiem absolutystycznych tendencji, jakie panowały w niektórych państwach i księstwach niemieckich, wielbił natomiast pamięć Napoleona, w którym widział uosobienie ideałów rewolucji francuskiej. Od 1835 r. dzieła Heinego zostały zakazane w Niemczech, a sam poeta musiał udać się na emigrację. ROMANTYZM W ANGLII Do największych pisarzy okresu romantyzmu w Anglii należą Jerzy Gordon Byron1 (1788—1824) i Walter Scott2 (1771—1832). Byron, urodzony i wychowany w rodzinie arystokratycznej, wypowiedział walkę wszystkim przesądom i zwyczajom tej sfery. W jego sposobie życia widzimy lekceważenie krępujących swobodę indywidualną przesądów religijnych, moralnych, obyczajowych, które panowały w sferach arystokracji i burżuazji. Jednocześnie piętnował on także nieubłaganie kapitalistyczny ucisk, wyrażając swą solidarność z rodzącym się ruchem rewolucyjnym robotników angielskich. Postawą swą i poglądami naraził się do tego stopnia opinii klas panujących, że musiał opuścić Anglię, co młodzi romantycy w całej Europie uznali za wymowny przykład ofiary poniesionej dla głoszonych ideałów. Po wyjeździe z Anglii Byron, wcielając w czyn swe hasła wolnościowe, wziął udział w walkach wyzwoleńczych Greków przeciwko Turcji i podczas tych walk umarł na febrę w miasteczku Missolunghi. Śmierć jego zrobiła duże wrażenie w całym świecie: uznano Byro-na za bohatera, który oddał swe życie w walce o wolność. Poezja Byrona jest wyrazem gwałtownego protestu przeciwko stosunkom panującym w Europie w okresie wzmagania się tendencji absolutystycznych i kapitalistycznego ucisku. Protest ten przybiera 1 Czytaj: Bajron. 2 Czytaj: Skot. V Jerzy Gordon Byron. Rys. G. H. Harlow w jego poezji swoisty wyraz, literacki: reprezentują go bohaterowie powieści poetyckich i poematów, ludzie zbuntowani przeciwko warunkom, w których muszą żyć, nienawidzący świata, który jest dla nich źródłem niezasłużonych cierpień, niesprawiedliwości i krzywd. Takim bohaterem jest postać tytułowa powieści poetyckiej Giaur (1813), znanej czytelnikom polskim z przekładu Mickiewicza, takim jest i tytułowa postać powieści poetyckiej Korsarz (1814). W Giaurze, którego akcja toczy się w Grecji, zaakcentowane są wolnościowe ideały Byrona, jego solidaryzowanie się z narodami walczącymi o niezależność. Temat ten występuje dobitnie we fragmencie początkowym powieści (wiersze: 100—138), poświęconym sprawie niewoli Greków, którzy zaczęli burzyć się przeciw okupacji tureckiej. Fragment ten dla Mickiewicza jako tłumacza Giaura, a także dla czytelników tego przekładu, miał niewątpliwie wyjątkowe znaczenie, widziano w nim analogię do sprawy polskiej. Oprócz powieści poetyckich pisał Byron dramaty oraz poematy dygresyjne : Wędrówki Childe Harolda ł i Don Juana 2. Te ostatnie jako nowy typ poematu, w którym dygresje, tj. przeplatające akcję osobiste wynurzenia autora, odgrywają rolę równorzędną z wątkiem epickim, stały się bardzo popularne w romantyzmie europejskim. W Polsce znajdujemy je u Słowackiego. Walter Scott jest autorem licznych powieści o tematyce historycznej. Najbardziej znane z nich to: Waverleyz (1814), Rob Roy* (1818), Narzeczona z Lammermooru5 (1820). 1 Czytaj: Czajld Harolda. 2 Czytaj z franc.: Don Żuana lub z hiszp.: Don Chuana. 3 W wymowie spolonizowanej: Wawerlej (wymowa ang.: Uowerlej). 4 Czytaj: Rob Roj. 6 Czytaj: Lammermuru. Walter Scott Tematyka wielu powieści Scotta zaczerpnięta jest z historii walk wyzwoleńczych Szkocji. Wiąże ona twórczość Scotta z postępowymi tendencjami wolnościowymi romantyzmu europejskiego, co było jednym z powodów, które zapewniły pisarzowi ogromne powodzenie w całej Europie. Realizm powieści historycznych Scotta polega przede wszystkim na odtwarzaniu tzw. kolorytu historycznego, tj. cech obyczajowych i charakterów ludzkich właściwych danej epoce. Pod tym względem należy Scotta uważać za twórcę nowożytnej powieści historycznej. Dążąc do wydobycia piękna minionych wieków, Scott często wprowadzał do swych utworów sceny i obrazy wspaniałych uczt, turniejów, uroczystości dworskich, opisy przepychu wnętrz pałacowych, bogactwa strojów itp. Ta tendencja do upiększania przeszłości wywarła niemały wpływ na historyczne utwory romantyków. U nas reprezentuje ją np. Jan Bie-lecki Słowackiego. Z pisarzy angielskich ogromny wpływ na rozwój romantyzmu w całej Europie wywarli nie tylko autorzy żyjący współcześnie, ale także największy dramaturg angielski, William Szekspir (1564— —1616). Do wielkich dramatów Szekspira i do jego twórczości komediowej pociągała romantyków zarówno tkwiąca w nich tendencja antyfeudalna, jak i elementy ludowe w jego utworach, jak wreszcie nieliczenie się ze sztywnymi przepisami poezji dworskiej, klasycznej. Szekspir zrywał z bohaterów swych wielkich tragedii historycznych aureolę doskonałości, ukazywał ich jako zwykłych ludzi, podlegających wszystkim ludzkim namiętnościom. W dramatach swych burzył Szekspir sztywne granice między rodzajami literackimi, sceny tragiczne przeplatał komicznymi, utrzy- 12 manymi w stylu dawnych ludowych intermediów, wprowadzał do akcji motywy baśniowe, fantastyczne, a przede wszystkim tworzył wielkie kreacje ludzkie, które odznaczały się nie spotykanym dotąd realizmem psychologicznym. Wszystkie te cechy czyniły Szekspira bliskim romantykom. Do ulubionych dzieł dramaturga angielskiego zaliczali romantycy: Hamleta, Makbeta, Rornea i Julią, Króla Lear a, Burzą, Sen nocy letniej. . ROMANTYZM WE FRANCJI Romantyzm we Francji początkowo rozwijał się pod wpływem nowej poezji niemieckiej i angielskiej, później, około roku 1830, zajął miejsce naczelne w ówczesnej literaturze europejskiej. Było to głównie dziełem jego najwybitniejszego przedstawiciela Wiktora Hugo1 (1802—1885), który jeszcze przed rewolucją lipcową 1830 roku stanął po stronie obozu postępu i całą duszą solidaryzował się z ludem. Szczególnie ukochał walczący na barykadach lud Paryża, który nieraz ukazywał na kartach swoich utworów. Po opanowaniu władzy przez Ludwika Bonapartego (późniejszego Napoleona III) opuścił jako jego przeciwnik ojczyznę i przebywał na wyspie Jersey 2 do upadku despoty. Napisał tam książkę Napoleon Mały (1852), w której wzywał lud Francji do walki z tyranem. Powrócił do kraju po upadku Napoleona III w roku 1870. Wiktor Hugo był pracowitym i płodnym pisarzem. Rezultatem jego 60-letniej pracy jest 50 tomów poezji lirycznej, epicznej, dramatów i powieści. Do nasławniejszych jego utworów należą wiersze liryczne o krajobrazie miejskim oraz radościach i smutkach życia rodzinnego w zbiorze Liście jesienne, dramaty: Cromwell3 (1828) i Hernanii (1830; ten ostatni zdecydował o zwycięstwie romantyzmu nad wszechwładzą klasycyzmu w teatrze francuskim) oraz powieści. Do najpoczytniejszych dotychczas na całym świecie książek należy powieść Nądznicy. Jej bohater Jan Valjean 5 ukradł chleb, aby nakarmić rodzinę. Skazano go na galery. Rozgoryczony, wrogo na- 1 Czytaj: Ugo. 2 Czytaj: Dżersej. s Czytaj: Kromuel. 4 Czytaj: Ernani. 6 Czytaj: Walżan. 13 Wiktor Hugo. Litogr. Dagolberta stawiony do ludzi, stał się zdolny do zbrodni. Dopiero dobroć biskupa, przygodnie spotkanego, odrodziła w nim człowieka szlachetnego, pełnego poświęceń i bohaterstwa. Długie, niezwykłe koleje życia bohatera tej powieści ukazują zaciekłą walkę z inspektorem policji, bezdusznym narzędziem sprawiedliwości burżua-zyjnej. Cnota zwycięża. Człowiek--mechanizm, inspektor policji, pobity przez dobroć ściganego „zbrodniarza" odebrał sobie życie. Podziwiamy w tym dziele przede wszystkim realistyczny obraz społeczeństwa w ustroju kapitalistycznym. Wstrząsająca jest tragedia piętnastoletniej ubogiej Fantyny, strąconej na dno nędzy i hańby przez obłudną moralność burżuazyjną. Do najznakomitszych kart tej powieści należą opisy walk rewolucyjnych ludu bijącego się bohatersko na barykadach pod czerwonym sztandarem. Szczególną uwagę zwraca nieśmiertelna postać paryskiego ulicznika Gavroche'a \ biednego, beztroskiego — i bohaterskiego. Nowatorem był też Hugo na polu języka. Wielkie oburzenie klasyków wywołał słowami: Na stary słownik czapkę czerwoną nadziałem, Nie ma słów patrycjuszów i słów plebejuszów... Ja równość i braterstwo słów proklamowałem. Rozszerzając słownictwo Hugo znacznie wzbogacił literacki język francuski. Z okresem tym wiąże się we Francji także ogromny rozwój powieści realistycznej. Rozwija się ona innymi drogami niż poezja romantyczna i ma inny charakter niż romantyczna powieść Wik- Czytaj: Gawrosza. 14 tora Hugo. Rozwój powieści realistycznej wiąże się ze zmianą stosunków we Francji po obaleniu ustroju feudalnego, kiedy to do ogromnego znaczenia w życiu politycznym i gospodarczym zaczęła dochodzić burżuazja. W wyniku zwycięstwa tej klasy społecznej Francja wchodzi na drogę rozwoju stosunków kapitalistycznych, które przynoszą nowe konflikty spowodowane walką o pieniądz. Pieniądz stawał się tą wartością, na której burżuazja gruntowała swoją władzę. To nowe życie we Francji znalazło swe odbicie w powieści realistycznej, która stała się jednocześnie powieścią mieszczańską. Głównym reprezentantem, a jednocześnie największym twórcą realistycznej powieści mieszczańskiej jest Honoriusz Balzac1(l799— —1850). Zaczął on pisać jeszcze przed rewolucją lipcową, ale jego dzieła najwybitniejsze powstały już po ugruntowaniu się monarchii Ludwika Filipa; należą do nich: Eugenia Grandet2 (1833), Ojciec Goriot3 (1834), Stracone złudzenia (1843) i inne. Wiatach 1842—1846 Balzac wydał w 16 tomach swe dawniej napisane i nowe powieści, układając je w cykl zatytułowany Komedia ludzka. Cykl ten jest niezrównaną kroniką życia społeczeństwa francuskiego w tym okresie, pokazanego w ujęciu krytycznym. Jest to przejmujący grozą obraz świata, w którym jedyną wartością jest pieniądz i w którym rządy sprawują wielcy finansiści otoczeni nadskakującą zubożałą arystokracją. Ton życiu towarzyskiemu zaczynają nadawać bogaci parwe-niusze, których otaczają plejady różnorodnych oszustów, kariero- Honoriusz Balzao. Mai. D'Astugue wg L. Boulanger 1 Czytaj: Balzak. 2 Czytaj: Grandę. 3 Czytaj: Gorło. 15 wiczów, lichwiarzy itp. W Komedii ludzkiej występuje ogółem ponad dwa tysiące postaci reprezentujących najszerzej ogarnięty krąg społeczeństwa ówczesnej Francji. Balzac zarysował w swym cyklu narastające konflikty ustroju kapitalistycznego, które bądź dostrzegał, bądź też przewidywał z genialnym wyczuciem. Twórczość Balzaca odegrała także rolę przełomową w rozwoju powieści. Przestała, ona być zaliczana do literatury podrzędnego nurtu. Zapoczątkowany został ten ogromny rozwój powieści, który trwa po dzień dzisiejszy. Podobnie jak we Francji, w Polsce również nastąpił rozwój powieści realistycznej występujący obok wielkiego nurtu poezji romantycznej. Ma ona tu jednak nieco inny charakter. Inne warunki gospodarcze i społeczne sprawiły, że najczęstszym tematem powieści było życie drobnej szlachty i chłopów, znacznie rzadziej powieść zajmowała się mieszczaństwem. ROMANTYZM W ROSJI W pierwszej połowie XIX wieku kapitalizm rozwijał się w Rosji jeszcze bardzo słabo. Istniały tu jeszcze w pełni stosunki feudalne, a czasy Aleksandra I i Mikołaja I przyniosły ogromny wzrost despotyzmu i reakcji. Wszystkie przejawy życia poddane były ścisłemu nadzorowi policyjnemu, najmniejsze ślady wolnej myśli były w zarodku tłumione, rósł ucisk pańszczyźniany chłopów. Przeciwko temu wszystkiemu występowali najlepsi synowie narodu rosyjskiego, m. in. młodzi przedstawiciele ówczesnej literatury rosyjskiej. W ten sposób romantyzm rosyjski wyrażał walkę narodu z carskimi rządami, z przeżytkami feudalizmu. Wszystkie cechy romantyzmu rosyjskiego, wszystkie najszlache- Aleksander Puszkin. Mai. W. A. Tropinin tniejsze dążenia Wolnościowe na- 16 rodu i ostrą krytykę rzeczywistości carskiej przynosi twórczość największego poety rosyjskiego Aleksandra Puszkina (1799—1837). Życie jego doskonale ilustruje tragiczne warunki, w jakich musiała żyć ówczesna postępowa inteligencja rosyjska. Za swe wiersze wolnościowe zesłany był w młodości na południe Rosji, potem skazany na przymusowy pobyt w zapadłej wsi, wreszcie, po katastrofie dekabrystów, sprowadzony został do Petersburga przez cara Mikołaja, który stał się cenzorem dzieł wielkiego poety. Skrępowany tą cenzurą, szamocąc się w nienawistnej atmosferze dworu i jego intryg, Puszkin pada wreszcie ich ofiarą. Zawikłany w intrygę, broniąc honoru swej żony, zginął w pojedynku mając lat 38. Twórczość Puszkina otwiera oparta na źródłach ludowych baśń poetycka Ruslan i Ludmiła (1820). Utwór ten zapewnił Puszkinowi czołowe miejsce w grupie poetów romantycznych Rosji. W okresie działalności spisku dekabrystowskiego Puszkin, połączony z rewolucjonistami więzami przyjaźni i wspólnymi ideałami, tworzy szereg wierszy wolnościowych, wśród nich słynną odę Wolność, dzięki której zyskał opinię poety rewolucyjnego. Oto fragment tej ody: Płochego losu faworyci, Tyrani świata, drzyjcie dziś! A wy, odważną pieszcząc myśl, Powstańcie, nędzni niewolnicy. Gdzie spojrzeć, pełno strasznych spraw — Kajdany wszędzie, wszędzie bicze I łzy niemocy niewolniczej, I zgubna hańba carskich praw. Przełoży! S. Pollak Podczas przymusowego pobytu Puszkina na wsi powstał dramat Borys Gudunow (1825), w którym na tle obrazu walki o tron moskiewski na przełomie XVI i XVII wieku poeta ukazał m. in. rolę ludu w tej walce. Jest to więc w pewnym sensie polemika z politycznym programem dekabrystów, którzy dążyli do rewolucji bez udziału ludu i dlatego ponieśli ostatecznie klęskę. Dramat ten Puszkin czytał na zebraniach w Moskwie, w których brał udział również Mickiewicz. Największym dziełem poetyckim Puszkina jest poemat Eugeniusz Oniegin, pisany w latach 1824—1831. Jest to pełen głębokiej prawdy obraz ówczesnego życia arystokracji i ziemiaństwa rosyjskiego na Literatura kl. II — 2 . 1l7 wsi i w mieście. Bohaterem poematu jest znudzony życiem, pełen sceptycyzmu, szarpany wewnętrznymi sprzecznościami Eugeniusz Oniegin, typowy wytwór warunków, w jakich w Rosji ówczesnej wyrastała młodzież. Warunki te często prowadziły do zniechęcenia, bierności, pesymizmu, do uświadamiania sobie bezsensu własnego życia i uczucia pustki duchowej. Taki jest właśnie Oniegin, który marnuje swoje wybitne zdolności, zabija przyjaciela w niepotrzebnym pojedynku, unieszczęśliwia siebie i zakochaną w nim Tatianę. Oto jedna z refleksji poety na temat zmarnowanych ludzi typu Oniegina: Lecz smutno wspomnieć, że daremnie Dano nam młodość, pełną kras, Żeśmy zdradzali ją codziennie I młodość oszukała nas; Że nasze pierwsze zachwycenia, Najlepsze myśli i pragnienia Musiały na stracenie iść, Jak w zgniłą jesień wątły liść. Przełożył J. Tuwim W ostatnich latach życia zwraca się Puszkin ku twórczości prozaicznej. Powstają wtedy opowiadania, wśród których szczególne znaczenie ma Córka kapitana zawierająca obraz Rosji w czasach powstania chłopskiego Pugaczowa. Puszkin trafnie ocenił tu przyczyny buntu chłopskiego, przeprowadzając w ten sposób rewizję sądów historycznych wypowiadanych przez „urzędowych" historyków, którzy w Pugaczowie widzieli buntownika działającego z osobistych pobudek. Po przeczytaniu wiersza Mickiewicza Pomnik Piotra Wielkiego Puszkin napisał poemat Jeździec miedziany (1833). Jest to utwór, w którym poeta rosyjski polemizuje z Mickiewiczowską interpretacją pomnika: Mickiewicz dostrzegł w nim wyraz despotyzmu carskiego, Puszkin — symbol dźwignięcia Rosji z wieków zacofania, symbol wielkości nowożytnego państwa rosyjskiego, które stworzył Piotr Wielki. Wielkie znaczenie ma twórczość Puszkina w dziedzinie artystycznej. Podniósł on poezję rosyjską na nie znany przed nim poziom. Wprowadził lub udoskonalił typowe dla romantyzmu formy artystyczne (jak ballada, baśń poetycka, powieść poetycka, dramat romantyczny), korzystał ze źródeł twórczości ludowej, stworzył nowy język 18 poezji, oparty na potocznej mowie rosyjskiej, zrozumiały i bliski najszerszym kręgom czytelników. Nie mniej tragiczną od Puszkina postacią był drugi wielki poeta romantyczny Rosji — Michał Lermontow (1814—1841). Za wolnościowe hasła wypowiadane w drobnych utworach zesłany został na Kaukaz do wojska; zginął — jak i autor Oniegina — w pojedynku. Pobyt na Kaukazie zbliżył Lermontowa do folkloru górali kaukaskich, co odbiło się silnie w jego twórczości, między innymi w słynnym poemacie fantastycznym Demon (1833—1840). Podobnie jak Puszkin pisał Lermontow utwory prozą: stworzył m. in. jedną z najlepszych powieści rosyjskich pierwszej połowy XIX wieku Bohater naszych czasów (1840). Jest to, jak i Oniegin Puszkina, przejmujący obraz zmarnowanego życia człowieka, który targany sprzecznościami, nie umiejąc pogodzić się z otaczającą go rzeczywistością, stracił wiarę w sens swego życia. Powieść ta jest wymownym oskarżeniem carskiej Rosji, gdzie ucisk polityczny nie stwarzał warunków normalnego rozwoju ludziom, którzy nie chcieli być wprzęgnięci w służbę ustroju. Tragizm tych ludzi, tragizm własnego życia, wypowiedział Lermontow m. in. we wzruszającym wierszu Podziękowanie: Michał Lermontow Za wszystko, wszystko Tobie, Boże, dzięki: Za męki serca, których nikt nie słucha, Za gorycz łez i za trujące wdzięki. Za zemstę wroga i za potwarz druha, Za wszystko, w czym mnie oszukało życie. Za ogień duszy, dzisiaj już w popiele, Spraw tylko jedno, o Panie w błękicie, Abym dziękować mógł już dni niewiele. Przełożył K. A. Jaworski 19 Romantyzm rosyjski rozwijał się więc w ścisłym związku z ówczesną sytuacją w państwie carów, był wyrazem walki z uciskiem politycznym i społecznym, reprezentował wolnościowe dążenia szerokich mas narodu rosyjskiego. Mimo swej odrębności, uwarunkowanej specyficznymi warunkami rzeczywistości rosyjskiej, łączy się on z postępowym nurtem romantyzmu zachodnioeuropejskiego i polskiego, gdyż podobnie jak i tamte głosił hasła wolnościowe i rewolucyjne. Właściwy romantyzm trwał w Rosji stosunkowo krótko. Od początku nurtowały w nim tendencje realistyczne, które szybko doprowadziły do zaniku typowych cech poezji romantycznej, jak fantastyka, wybujałość uczuć, indywidualizm itp., i w całej pełni doszły do głosu w utworach odtwarzających w sposób bezpośredni ówczesne życie Rosji. Proces ten widoczny jest wyraźnie w twórczości Puszkina, Lermontowa, Gogola. Charakterystyczne, że w poezji romantycznej rosyjskiej często spotyka się przykłady solidarności z walką wyzwoleńczą narodu polskiego. Oto jak na przykład powitał powstanie listopadowe poeta Odojewski: W kim serce nie drgnie pieśnią niezawisłą, Słyszycie: tam wre krwawy bój nad Wisłą, Z Rusią Lach walczy o swobodę, Requiem1 śpiewa w zgiełku bitw i w gromie Ofiarom walki, co rzuciły promień Na rosyjskiego noc narodu. Jesteśmy braćmi ich! Święte nazwiska Jeszcze w nas płoną i jeszcze w nas błyska Obrazów, myśli, cierpień dusza, W niej dźwięki tają się cudownej siły, Minionych mąk tęsknotę w nas wzbudziły, Wysokich marzeń powrót wzrusza. Przełożył M. Jastrun 1 Czytaj: Rekwiem (aluzja do łacińskiej modlitwy za zmarłych, zaczynającej się od słów requiem aetemam, tj.: „wieczne odpoczywanie"). Rozdział II ROMANTYZM POLSKI 1. PRZEŁOM ROMANTYCZNY W POLSCE PRZYCZYNY ZWROTU W LITERATURZE Warunki społeczno-polityczne, jakie się wytworzyły w pierszej połowie wieku XIX na ziemiach polskich, narastanie ruchu spiskowego, skostnienie literatury klasycznej, wpływy zagraniczne — wszystko to przyczyniło się do nowego zwrotu w literaturze pięknej. Literatura klasyczna budziła w społeczeństwie coraz więcej sprzeciwów. Wyrażała ona przeważnie program umiarkowanego liberalizmu, dążącego do ostrożnych reform społecznych, przeciwstawiającego się ciemnocie i zacofaniu, przywiązującego dużą wagę do podnoszenia oświaty i pielęgnowania języka ojczystego. W stosunku do zaborcy jednak kierunek ten był ugodowy. Jego zwolennicy obawiali się wszelkich dążeń niepodległościowych, sądząc że szerzenie haseł tego rodzaju, organizacje wolnościowe i spiski narażają naród polski na utratę autonomii konstytucyjnego Królestwa Polskiego. Szczególnie ostro przeciwstawiali się jakiejkolwiek myśli o zbrojnych powstaniach. Dlatego to wielu gorących patriotów, nie chcąc zrezygnować z walki o prawdziwą niepodległość i dążąc do wprowadzenia we własnym państwie reform społecznych na rzecz mieszczaństwa i ludu, odczuwało coraz większe niezadowolenie z literatury klasycznej. Coraz ostrzej krytykowano nie tylko jej treść ideologiczną, lecz także styl artystyczny, który ją doskonale wyrażał. Panujący w niej kult zdrowego rozsądku, ostrożnego umiaru, skrupulatnego przestrzegania „reguł", dworska elegancja starannie polerowanego języka i wiersza, wszystko to musiało razić i coraz więcej raziło umysły rewolucyjne, miłujące swobodę, kochające lud i żądne walki. 21 PROGRAM POLSKIEGO ROMANTYZMU Romantyzm polski był zjawiskiem złożonym pod względem ideowym i artystycznym. Zaczął się on rozwijać w warunkach wzmożonego ucisku politycznego i w atmosferze ruchu spiskowego, który doprowadził do wybuchu powstania listopadowego. Jego rozwój przypada na okres niewoli politycznej narodu, której etapami były: Wiosna Ludów (1848) i powstanie styczniowe (1863). Podobnie jak w romantyzmie europejskim, tak i w polskiej literaturze romantycznej obserwujemy takie zjawiska, jak indywidualizm, zwrot ku ludowości, zainteresowanie średniowieczem, liryzm, ale wyróżnił ją w sposób widoczny i wycisnął na niej swoiste znamię gorący, żarliwy patriotyzm. Romantyzm polski przepojony był uczuciem narodowym, które określało charakter jego największych dzieł literackich. Światopogląd romantyczny, który kształtował się w swoistych warunkach historycznych, przedstawiał się jako zjawisko wewnętrznie sprzeczne. Obok indywidualizmu, który stworzył postać samotnego bohatera zbuntowanego przeciw światu, występuje uniwersalizm objawiający się w miłości wszelkiego bytu, w zespoleniu jednostki z narodem, ludem czy ojczyzną. W parze z ideą postępu i z pragnieniem rewolucji, która uwolni świat i ludzkość od zła, a jednocześnie przyniesie wolność i sprawiedliwość społeczną, idzie konserwatyzm społeczny, przywiązanie do starego porządku i lęk przed gwałtownymi zmianami politycznymi. Obok przywiązania do tradycji i dawnego obyczaju, jako rękojmi trwałości życia narodu, obserwujemy dążenie do postępu, do reform społecznych, zwłaszcza na wsi, gdzie domagano się rozwiązania kwestii agrarnej w duchu radykalnym. W publicystyce romantycznej odzywają się tony religijne, dochodzi do głosu idea mesjanizmu narodowego, który wyznacza narodowi polskiemu szczególną misję do spełnienia w dziele odrodzenia ludzkości. Ale są również publicyści, którzy głoszą potrzebę rewolucji społecznej, walczą o wolność w imię ideałów demokracji i braterstwa międzynarodowego. Pojawiają się dzieła, jak Księgi narodu i pielgrzymstwa Mickiewicza, w których idea mesjanizmu łączy się z ideą walki o wolność ludów i z pragnieniem przeobrażeń rewolucyjnych. Jedną z cech romantyzmu polskiego było uczulenie na przeszłość historyczną. Ten swoisty historyzm ujawnił się w licznych utworach na tematy historyczne, które służyły do wypowiedzenia się o współ- 22 czesności, ale które stanowiły również formę rozrachunku z przeszłością. Klęska powstania listopadowego i wielka emigracja, jaka potem nastąpiła, spowodowały, że poezja i publicystyka mogły się swobodnie rozwijać jedynie poza granicami kraju. Tam też działali po 1831 roku wielcy poeci i wybitni publicyści. Dopiero po pewnym czasie literatura zaczęła rozwijać się w kraju, gdzie jednak rozwój ten był utrudniony z powodu ucisku politycznego. Zarówno literatura romantyczna na emigracji, jak i literatura krajowa składają się razem na zjawisko w dziejach literatury polskiej wyjątkowe. Romantyzm bowiem, który wydał wielkich poetów i pisarzy, jak Mickiewicz, Słowacki, 'Krasiński, Norwid, Lelewel, Moch-nacki, Dembowski zaciążył na życiu duchowym narodu i kształtował jego oblicze moralne i narodowe w najcięższych okresach jego historii. POCZĄTKI WALKI ROMANTYKÓW Z KLASYKAMI. KAZIMIERZ BRODZIŃSKI Pisarzem, którego twórczość stanowiła ważne ogniwo w rozwoju polskiego romantyzmu, był Kazimierz Brodziński (1791—1835), profesor literatury na Uniwersytecie Warszawskim, poeta i krytyk literacki. W rozprawie pt. O klasyczności i romantycznoSci tudzież o duchu poezji polskiej (1818) wyłożył on pogląd na cele i charakter literatury polskiej. Zdaniem Brodzińskiego „poezja jest zwierciadłem każdego wieku i narodu...". Klasy-czność, której przykładem jest literatura francuska, wymaga „więcej udoskonalonego gustu", romantyczność zaś, która najpełniej odbija się w literaturze niemieckiej — „więcej udoskonalonego uczucia". Literatura polska ze względu na swoiste cechy, jakimi się odznacza („miłość ojczyzny, zapał w uwielbianiu szlachetnych obywatelskich czynów, miarkowanie w uniesieniu, imaginacja swobodna, nie przerażająca, baz fantastycznych wyobrażeń, łagodna tkliwość, prostota [...], rolnicze obrazy wiejskości i rodzinnego pożycia") powinna rozwijać się według własnych potrzeb. -sgf Kazimierz Brodziński. Miedzioryt A. Kraussa wg rys. Ślendzińskiego 23 przejmując od klasyczności i romantyczności tylko to, co odpowiada jej duchowi. / Temu ideałowi poezji odpowiada twórczość Brodzińskiego, którego sielanka Wiesław zdobyła sobie sławę poematu oddającego z sympatią obyczaje wiejskie podkrakowskiej wsi. Brodziński idealizował chłopa i jego życie; przedstawił je z życzliwością i znajomością realiów obyczajowych. Rozprawa Brodzińskiego stała się początkiem wielkiej dyskusji ideowo-literackiej, znanej w historii literatury polskiej pod nazwą walki romantyków z klasykami. Bro-dzińskiemu odpowiedział w 1819 roku rozprawą O pismach klasycznych i romantycznych znakomity matematyk i astronom, interesujący się również literaturą, Jan Śnia-decki (1756—1830). Wielki uczony zwalczał romantyzm, widział w nim bowiem „szkołę zdrady i zarazy", dostrzegał niebezpieczeństwo dla rozwoju oświaty, lękał się ujemnego wpływu na czystość języka. Śniadecki wystąpił przeciwko romantyzmowi, zanim ukazały się w Polsce utwory jego najwybitniejszych przedstawicieli. Atakując romantyzm miał na myśli głównie literaturę niemiecką. Dyskusja zaogniła się, kiedy na widownię literacką weszły nazwiska wybitnych poetów z Mickiewiczem na czele. W sporze między klasykami i romantykami nie chodziło już tylko o gusty literackie i upodobanie estetyczne. W literaturze romantycznej, która rozwinęła się po roku 1822, klasycy zaatakowali ludowość i dążenia demokratyczne. Przedmiot gminny dostarczy rymów do osnowy. Cóż stąd, że nieco trąci — ale narodowy... Sam przeto przedmiot gminny godzien wieszczów śpiewu, Niech więc nasze pasterki pasą trzodę z chlewu, Niech im pijany Maciek przygrywa na dudzie, Po co smakiem salonów psuć prosty smak w ludzie? pisał z ironią Kajetan Koźmian krytykując tematykę ludową w poezji. Spór zmienił się z czasem w walkę idei i poglądów politycznych. Klasycyzmu bronili liberałowie i legaliści, za romantyzmem wypowiedział się obóz postępowy (przyszli rewolucjoniści). „My, pod chorągwią romantyczności burzącej dawne prawidła w sztukach, filozofii, wzywaliśmy politycznej rewolucji. Sporami o romantyczność i klasyczność zaślepialiśmy oczy naszym cenzorom, naszym ciemięzcom, przekonani, że jeśli potrafimy wywrócić naukowe prawidła, jeśli zdołamy umysł Polaków przyzwyczaić do swobodnego widzenia wszystkich rzeczy, łatwo tym samym damy im poznać naszą polityczną nicość podeptanie naszych swobód..." pisał jeden z krytyków romantycznych, Józef Bolesław Ostrowski. MAURYCY MOCHNACKI Do najwybitniejszych krytyków literackich obozu romantycznego należał jeden z organizatorów powstania listopadowego, Maurycy Mochnacki (1804—1834). Jego studia krytyczne i rozprawy o literaturze odznaczają się rozległą wiedzą literacką, kulturą filozoficzną i pasją pisarską. Mochnacki domagał się literatury narodowej, zwalczał reguły i prawidła w sztuce, podkreślał znaczenie natchnienia i bezpośredniości 24 Maurycy Mochnacki. Miedzioryt A. Oleszczyńskiego przeżycia. Rozumowanym, formalnym rozbiorom literackim, przeciwstawiał krytykę opartą na intuicyjnym, tj. bezpośrednim irracjonalnym ogarnięciu dzieła i ukazaniu głównych cech jego piękna. „Natchniona poezja — pisał — nie cierpi analizy...". Mochnacki przeciwstawiał się poglądom Brodzińskiego na literaturę. Zwalczał zalecany przez autora Wiesława „idyllizm", jego zamiłowanie do poezji sielskiej. Uważał, że można podziwiać ten lub ów poemat sielankowy, ale „nie wypada uważać sielskiej muzy jako podstawę wszelkiej poezji". Nie godził się poza tym z twierdzeniem Brodzińskiego, że sielskość jest podstawową cechą charakteru polskiego. „Nie same zielone gaje i dąbrowy ma ziemia polska, ale także granitowe skały i przepaście, a w klimacie tutejszym są burze nawalne i pioruny — jak i w historii". Mochnacki ostro krytykował literaturę polskiego klasycyzmu. Wiek Stanisława Augusta określił mianem „wierszomanii". W poezji stanisławowskiej widział naśladownictwo obcych wzorów, nie dostrzegał w niej odbicia życia polskiego. „Nie polska, nie z zapadłych czasów rycerskich ni z czasów szlacheckiego gminowładztwa, ale obca jakaś postać, zemdlała, omdlewająca, niemęska, w tym ich rymotwórstwie ukazała się" — pisał o niej w dziele swoim pt. O literaturze polskiej w wieku dziewiętnastym. W przeciwieństwie do klasyków romantycy chcieli „ojczystej poezji". „Pokochali wyobrażenia i fantazję gminu dlatego, że w prostocie serca najwięcej poetyckiej prawdy i szczeroty... Nabijali romantycy w ucho ziomkom swoim, że przeminął czas, kiedy u nas pisano wiersze na cześć kształtnych stóp kobiecych i misternie trefionych kędziorów. Do gór-niejszego wznieśli się lotu!". Artykuły i recenzje utworów romantycznych pisane przez Mochnackiego wydobywały urok i piękno nowej poezji. On to z całą namiętnością pisarską głosił wbrew opinii „klasyków" pochwałę literatury romantycznej, widząc w niej „uznanie narodu w swoim jestestwie". Spod jego pióra wyszły słowa, że „poezja gminu... okaże się najważniejszą częścią poezji romantycznej, a może i całej literatury". Mochnacki wreszcie pisał o wolności sztuki, o walorach wyobraźni w kształtowaniu obrazów poetyckich, o potrzebie przezwyciężania reguł i prawideł, tworząc w ten sposób podstawy estetyki romantycznej. Romantyzm Mochnackiego określał jego stosunek do powstania listopadowego. Znamienna pod tym względem jest przedmowa do książki 0 literaturze polskiej w wieku dziewiętnastym, która ukazała się w pierwszych dniach powstania: „Czas nareszcie przestać pisać o sztuce. Co innego zapewne mamy teraz w głowie 1 w sercu. Improwizowaliśmy najśliczniejsze poema narodowego powstania! Życie nasze już jest poezją. Zgiełk oręża i huk dział. Ten odtąd będzie nasz rytm i ta melodia 1" 25 2. MUZYKA I MALARSTWO Romantyzm przejawił się nie tylko w literaturze i filozofii, ale przeniknął również inne dziedziny sztuki, muzykę i malarstwo. Muzyka romantyczna, podobnie jak literatura, wyrosła z opozycji przeciwko ścisłym regułom klasycznym i pozwoliła wypowiedzieć się wielkim indywidualnościom artystycznym w sposób swobodny i nieograniczony. Twórcy przekładali na język muzyki swoje uczucia i marzenia, wyrażali dramaty osobiste i narodowe, sięgali do motywów ludowych, przezwyciężali tradycyjne konwencje, otwierając drogę nowymi formom muzycznym. Za prekursora romantyzmu w muzyce uchodzi Ludwig van Beethowen (1770—1827), genialny kompozytor niemiecki, twórca symfonii, koncertów, sonat, uwertur oraz wielu innych jeszcze utworów, które przyniosły mu sławę światową. Wśród romantyków w muzyce niemieckiej wyróżnili się jeszcze tacy kompozytorzy, jak Karol Maria Web er (1786—1826), Franciszek Schubert1 (1797—1828), (1809—1847) (1810—1856). Przedstawicielem romantyzmu francuskiego był Hektor Berlioz (1803— —1869). Twórca tzw. muzyki programowej, autor Fausta i Symfonii fantastycznej, przeszedł do historii muzyki jako wielki reformator muzyki symfonicznej. Węgier, Franciszek Liszt4 (1811—1886), kompozytor pełen inwencji twórczej,'autor sławnych rapsodii osnutych na motywach narodowych rodzinnego kraju, zasłynął również jako świetny pianista o niezwykłej technice fortepianowej. Jednym z największych reprezentantów muzyki doby romantyzmu w skali światowej, a najgenialniejszym kompozytorem polskim był Fryderyk Chopin (1810—1849). Twórczość Chopina wypowiedziała się najpełniej w muzyce fortepianowej, której, podobnie jak Liszt, był znakomitym wykonawcą. Obejmuje ona różnorodne formy muzyki pianistycznej, jak preludia, etiudy, sonaty, polonezy, scherza6, walce, nokturny, mazurki, ballady, koncerty. Wszystkie przepoił artysta głęboką uczuciowością i poezją. Wyraził w nich w sposób niezwykle ekspresywny zarówno dramatyczne losy narodu, jak też doświad- Feliks Mendelssohn2 i Robert Schumann3 Fryderyk Chopin. Litografia wg rys. P. R. Yignerona. 1833 r. 1 Czytaj: Szubert 2 Czytaj; Mendels-zona. 8 Czytaj: Szuman. 4 Czytaj: List. • Czytaj: skerca. 26 czenia i nastroje osobiste. Ze szczególną wyrazistością wystąpiły w muzyce Chopina motywy ludowe, którym nadal wysoką rangę artystyczną. „Umiał on — pisał o jego twórczości niezwykle trafnie Cyprian Norwid — najtrudniejsze sztuki zadanie rozwiązywać z tajemniczą biegłością — umiał bowiem zbierać kwiaty polne, rosy z nich ani puchu nie otrząsając najlżejszego i umiał je w gwiazdy, w meteory, że nie powiem, w komety, całej świecące Europie, ideału sztuką przepromieniać. Przezeń ludu polskiego porozrzucane łzy po polach w diademie ludzkości się zebrały, na diament piękna kryształami harmonii osobliwej. To jest — co największego sztukmistrz może uczynić i to uczynił Fryderyk Chopin". A Robert Schumann, entuzjasta muzyki Chopina i doskonały jej znawca, pisał o niej: „Gdyby potężny samodzierżawny car północny przypuszczał, jakie groźne niebezpieczeństwo kryje się w muzyce Cl opina, w prostych melodiach jego mazurków, zabroniłby tej muzyki. To są armaty ukryte wśród kwiatów". Historycy muzyki podziwiają w jego utworach doskonałość konstrukcji, cyzela-turę szczegółów połączoną z bezpośrednią siłą natchnienia, wskazują poza tym, że poematy Chopina wpłynęły na zupełny przewrót tradycyjnej harmonii, która „olśniewa przepychem barw, to znowu roztacza czar subtelnego i egzotycznego kolorytu". Złożony charakter muzyki Chopina i odrębność jej stylu spowodowały, że trudno ją sklasyfikować i określić zwięzłą formułą z zakresu estetyki muzycznej. Stanowi ona, według jej znawców, sama dla siebie nową epokę z właściwymi jej zdobyczami. A jak pięknie powiedział Jarosław Iwaszkiewicz, dzieło Chopina „urasta w życiu narodu coraz bardziej i coraz głębiej, a my odkrywamy w nim coraz nowe bogactwa i coraz bardziej potrzebujemy, aby było z nami. I jest tęczowym mostem między Polską a światem. Jest tego świata ozdobą i wartością, świat ten nam tłumaczy i wyjaśnia, jak każda wielka sztuka". Romantyczne cechy znamionują również dzieła Stanisława Moniuszki (1819— —1872), drugiego wybitnego przedstawiciela muzyki narodowej. Moniuszko przeszedł do historii kultury przede wszystkim jako twórca oper narodowych, jak Halka, Straszny dwór i Hrabina. Pierwsza z nich, napisana do libretta Włodzimierza Wolskiego, osnuta jest na motywie tragedii dziewczyny wiejskiej skrzywdzonej przez szlachcica, druga zaś, Straszny dwór, to pogodny obrazek z życia Polski szlacheckiej. Moniuszko ułożył poza tym muzykę do Stanisław Moniuszko. Rys. J. B. Lafosse 27 II części Dziadów i do Sonetów krymskich Mickiewicza. Dużą popularność przyn