Ukraina zachodnia Tam szum Prutu, Czeremoszu,.. ' -ojny, K. Bzowski, A. Grossman ezdroża | Przewodnik tury ',-/ Tam szum Prutu, Czeremoszu, Hucułom przygrywa, A wesoła kołomyjka Do tańca porywa. Dla Hucuła nie ma życia, Jak na połoninie. Gdy go losy w doły rzucą, Wnet z tęsknoty ginie. Józef Korzeniowski, Czerwony pas HMr nur Ukraina zachodnia «wr Tam szum Prutu, Czeremoszu... H A. Strojny, K. Bzowski, A. Grossman Wydawnictwo Bezdroża | Przewodnik turystyczny r nmr - informacje praktyczne A. Grossman - rozdz. IV: Slawsko, rozdz. V, minisłownik polsko-ukraińslci Koncepcja serii: Łukasz Galusek, Tomasz Ostrowski Redakcja: Marzena Daszewska, Aurelia Hołubowska Redaktor prowadzący: Łukasz Galusek Korekta: Monika Stachura Autorzy zdjęć: Monika Jazgar, Michał Jurecki, Tomasz Ostrowski, Stanisław Strzyżewski, Dominika Zaręba Zdjęcia na okładkach: Okł. I - Zagroda wiejska we wsi Bistrzyca, d. Rafajłowa, fot. Tomasz Ostrowski Okł. IV - Pasterze z Czarnohory, fot. Tomasz Ostrowski Rysunki: Wojciech Kwiecień-Janikowski Redakcja map i schematów: Marzena Daszewska Wykonanie map, schematów i planów miast: Bartłomiej Cisowski, Anna Styrska, Marcin Wieczorkowski Projekt okładki, koncepcja graficzna serii: Kuba Sowiński Koncepcja graficzna: Łukasz Galusek, Dominika Zaręba Skład: Paweł Kosmalski, Paweł Panczakiewicz, Michał Tincel Druk: Drukarnia SKLEN1ARZ, Kraków Autorzy i wydawca przewodnika dołożyli wszelkich starań, by jego treść była jak najbardziej zgodna z rzeczywistością. Nie mogą jednak wziąć odpowiedzialności zajakiekolwiek skutki wynikłe z wykorzystania zawartych w nim informacji. Będziemy wdzięczni naszym Czytelnikom za informacje dotyczące błędów i neaktualnych informacji. Wszelkie uwagi są dla nas cenne, gdyż dzięki nim możemy poprawić kotejne wydania. Prosimy kontaktować się z nami używając poniższego adresu. Wydawnictwo Bezdroża ul. Pychowicka 7, 30-364 Kraków tel.: (0-12) 269 29 61, 267 77 10, faks: (0-12) 267 77 11 e-mail: [email protected], www.bezdroza.com.pl Sprzedaż dla księgarń i hurtowni wyłącznie przez Biuro Handlowe „Amistad" tel.: (0-12) 267 77 10, faks: (0-12) 267 77 11, e-mail: [email protected] Wydanie I, Kraków 2004 ISBN 83-89676-10-9 Copyright © by Wydawnictwo Bezdroża, 2004 Za motyw szlaczka posłużył wzór inkrustowany w drewnie ze wsi Jaworów. 19P u auioracn .....:.:;:..:.;: Rozdział I Przygotowania i przejazd............................................u Przygotowania do podróży......................................................................... 11 Przewodniki, mapy i literatura..................................................................... 11 Słowniki i rozmówki....................................................................................13 Formalności wizowo-paszportowe ..............................................................14 Zabezpieczenia medyczne ...........................................................................16 Sprzęt turystyczny, materiały fotograficzne i inne przydatne rzeczy ..........17 Wybór czasu podróży...................................................................................17 Przejazd ......................................................................................................18 Dojazd..........................................................................................................18 Powrót..........................................................................................................21 Rozdział II Informacje krajoznawcze — przeszłość i współczesność Ukrainy...................................................................23 Charakterystyka geograficzna..................................................................23 Klimat ..........................................................................................................25 Przyroda oraz ochrona środowiska ..............................................................25 Historia.........................................................................................................26 Ukraina - historyczne terytorium i nazwa kraju..........................................26 Mer occidentem et orientem. Rys dziejów Ukrainy....................................28 Wspólne korzenie.........................................................................................29 W kręgu kultury łacińskiej ...........................................................................32 Przebudzenie................................................................................................36 Powiew Wschodu.........................................................................................41 Z twarzą ku Zachodowi ...............................................................................44 Polityka i gospodarka współczesnej Ukrainy..........................................46 Społeczeństwo, religia, język.....................................................................49 Ludność........................................................................................................49 Religia..........................................................................................................50 Język ............................................................................................................53 Muzyka........................................................................................................54 Region w oczach mieszkańców .................................................................59 Rozdział III Informacje praktyczne.................................................67 Tajniki poruszania się po kraju.................................................................68 Informacja - poczta, telefon, Internet.......................................................69 Noclegi i wyżywienie - garść informacji...................................................71 Kuchnia, czyli co jadano na Ukrainie dawniej i dzisiaj..........................72 Kilka przepisów na potrawy ukraińskie........................................................74 Alkohole.......................................................................................................75 Piwo .............................................................................................................76 Wino.............................................................................................................78 Zakupy ........................................................................................................81 Pamiątki ......................................................................................................82 Rozdział IV Trasy zwiedzania kraju.............................................83 Lwów(JlbBiB)................................................................................................83 Trasa 1. Z Przemyśla do Lwowa................................................................ 118 Mościska (MocTMCbKa) ..............................................................................................................................119 Gródek Jagielloński (ropoflOK).................................................................................................................. 122 Trasa 2. Janowskim traktem do Lwowa.....................................................124 Jaworów (flBopiB).................................................................................................................................... 125 Trasa 3. Ze Lwowa na północ....................................................................128 Żółkiew (>K0BKBa) ......................................................................................................................... Rawa Ruska (PaBa-PycbKa)........................................................................................................... Betz(Ben3) ................................................................................................................................... Czerwonogród(Krystynopol)-4epBOHorpafl................................................................................ Sokal (CoKa/ib) ............................................................................................................................. . 129 . 133 135 .137 .. 141 Trasa 4. Kresy, prowincja i sklepy cynamonowe.......................................143 Komarno(KoMapHe) ................................................................................................................................148 Sambor (CaM6ip).....................................................................................................................................150 Chyrów (XnpiB)........................................................................................................................................156 Dobromil (Ao6poMnnb).............................................................................................................................157 Drohobycz (flpro6nM)................................................................................................................................161 Truskawiec (TpycKaBeu,b).......................................................................................................................... 171 Stryj (Ctphm)............................................................................................................................................ 176 Sławsko (Cna6cbKe)................................................................................................................................. 179 Trasa 5. Na Huculszczyznę i Podkarpacie................................................. 184 Stare Sioło (dape Ceno).........................................................................................................................184 Świrz (CBip>K)...........................................................................................................................................186 Rohatyn (Pora™).....................................................................................................................................188 Halicz (rannH)..........................................................................................................................................190 Stanisławów(lwano-Frankowsk)-lBaHO-<t>paHKiBCbK...............................................................................196 Nadworna............................................................................................................................................... 204 Trasa 6. Ze Lwowa na wschód...................................................................206 Złoczów (3onoMiB) ...................................................................................................................................207 Zbaraż (36apaa<).......................................................................................................................................210 Wiśniowiec(BnwHiBieu,b)......................................................................................................................... 213 Krzemieniec (KpeMeHeub)........................................................................................................................ 215 Poczajów (floHaiB) ...................................................................................................................................226 Brody(Epoflu) ......................................................................................................................................... 229 Podhorce(niflripqi)...................................................................................................................................232 Olesko (O/iecbKo).....................................................................................................................................235 Milatyn(MnnsiTMH)...................................................................................................................................237 Trasa 7. Ku brzegom Dniestru...................................................................238 Brzeżany (BepejKaHM) ..............................................................................................................................239 Buczacz(Bynan)...................................................................................................................................... 245 Jazłowiec (fl3noBei(b) ............................................................................................................................. 248 Zaleszczyki (3animnKn).............................................................................................................................252 r Czortków (HopTKiB)..................................................................................................................................263 Husiatyn (rycsn™) ................................................................................................................................. 266 Trasa 9. Śladami Michała Wołodyjowskiego.............................................270 Skała Podolska (Ci<ajia riOflirebKa)............................................................................................................271 Kamieniec Podolski (KaMflHei|b ["loflifibCbKiiii) ..........................................................................................272 Żwaniec OKBaHenb) ................................................................................................................................ 289 Chocim (Xotmh) ...................................................................................................................................... 290 Trasa 10. Przez Pokucie na Huculszczyznę................................................295 Kołomyja (KonoMUfl)................................................................................................................................295 Śniatyń (CHflTMH)......................................................................................................................................302 Rozdział V Trasy górskie na Ukrainie.........................................305 Turystyka górska - informacje ogólne...................................................305 Charakterystyka rozdziału .........................................................................305 Przewodniki ...............................................................................................305 Mapy ..........................................................................................................306 Baza noclegowa ........................................................................................307 Schroniska..................................................................................................307 Kwatery prywatne......................................................................................308 Rozbijanie namiotów i szałasy...................................................................308 Bezpieczeństwo w górach ........................................................................308 Ogólne wskazówki na temat bezpieczeństwa w górach ............................308 Oznakowanie, szlaki turystyczne............................................................311 Bieszczady Wschodnie (BepxoBHHci>KHH BOflOflijitHHH xpe6eT).............313 Charakterystyka masywu...........................................................................313 Komunikacja i dojście w góry ...................................................................313 Baza noclegowa i pogotowie górskie ........................................................315 Trasa 1. Grzbietem Bieszczad Wschodnich..........................................................................................316 Trasa 2. Sianki - Perejba - Kruhła — Kańczyk Hnylski............................................................................318 Trasa3.Wołosianka-Husne-Starostyna..........................................................................................318 Połonina Borżawa (nonoHHHa EopacaBa).................................................319 Charakterystyka masywu............................................................................319 Komunikacja i dojazd w góry.....................................................................319 Baza noclegowa i pogotowie górskie.........................................................320 Trasa 4. Wdowiec - Miżhiria.............................................................................................................322 Trasa 5 (a, b). Hukliwa - Płaj/Wielki Wierch .......................................................................................324 Połonina Krasna (IlojioHHHa KpacHa).....................................................325 Charakterystyka masywu...........................................................................325 Komunikacja i dojście w góry ...................................................................325 Baza noclegowa i pogotowie górskie ........................................................327 Trasa 6 Grzbietem Połoniny Krasnej.........................................................................................................327 Świdowiec (CBM^OBeip.) ...........................................................................328 Charakterystyka masywu...........................................................................328 Komunikacja i dojście w góry ...................................................................329 Trasa 9. Czarna Cisa -Tatulska ^~::::;;^.^.;:;.~:~;:.:::::::~":;:;.:7.::~;;;~;;;;;;.;:^;;;;::;;;;'::;r:::..;:.:......... 338 Trasa 10.Ungariaska-Tempa-Pieska-Apecka-Dubowo .................................................................... 340 Trasa 11. Ungariaska- Pieska Ungurska-Kurpeń-Oprysza- Pieska-Kobylecka Polana.........................341 Trasa 12. Z Rachowa na Bliźnicę ................................................................................................................341 Trasa 13. Kwasy - Mała Bliźnica - Bliźnica.................................................................................................343 Czarnohora (HopHoropa) .........................................................................344 Charakterystyka masywu...........................................................................344 Komunikacja i dojście w góry ...................................................................344 Baza noclegowa i pogotowie górskie ........................................................348 Trasa 14. Werchowyna - Kwasy................................................................................................................352 Trasa 15. Łuhy-klauza Howerla -połonina Breskuł-Howerla- Howerla.................................................358 Trasa 16. Łazeszczyna - Koźmieszczyk - Howerla.................................................................................... 359 Trasa 17. Przełęcz Jabłonicka - Howerla ................................................................................................... 360 Trasa 18. Worochta- Howerla..................................................................................................................362 Trasa 19. Worochta - Zaroślak - Howerla..................................................................................................362 Trasa 20. Bohdan - Połonina Rohonieska - Pietros................................................................................... 363 Trasa21. Kwasy-Keweliw-Szeszuł-Pietros............................................................................................ 363 Trasa 22. Jasinia- połonina Szesa - Pietrosul - Pietros ............................................................................364 Trasa 23. tazeszczyna - Koźmieszczyk - Przełęcz Harmanieska - Pietros ................................................ 365 Trasa 24. Łuhy- Połonina Wychid - Waskul - Pop Iwan........................................................................... 365 Trasa 25. Łuhy - klauza Balcatul - Pop Iwan ............................................................................................ 366 Trasa 26. tuhy-Brebenieskuł-połonina Brebenieskuł-GutinTomnatek................................................367 Trasa27.Łuhy- klauza Howerla-Turkuł.................................................................................................368 Trasa 28. Zaroślak-Jezioro Niesamowite................................................................................................368 Trasa 29. llcia - Kostrycz - Marysz - przełęcz pod Maryszewską - Szpyci ............................................... 369 Trasa 30. Bystrzec - przełęcz pod Maryszewską - Szpyci .........................................................................370 Trasa 31. Szybene - połonina Szuryn - Pop Iwan.......................................................................................370 Beskidy Pokuckie (IloKyTCbKi KapnaTH) .................................................371 Charakterystyka masywu ...........................................................................371 Komunikacja i dojście w góry ...................................................................372 Baza noclegowa i pogotowie górskie ........................................................372 Trasa 32. Kosmacz - Steryszora - Capul - Rokieta Wielka - Wipczyna - Makowica - Jaremcze................375 Połoniny Hryniawskie (TpHHHBa, FpHHHBCbKi ropa)...............................376 Charakterystyka masywu...........................................................................376 Komunikacja i dojście w góry ...................................................................377 Baza noclegowa i pogotowie górskie ........................................................378 Trasa 33. Werchowyna-Kręta-Skupowa-Ludowa-przełęcz Watonarka-Szybene............................378 Trasa 34. Szybene - dolina Białego Czeremoszu .......................................................................................379 Gorgany (toprami) ...................................................................................381 Charakterystyka masywu...........................................................................381 Komunikacja i dojście w góry ...................................................................383 Baza noclegowa i pogotowie górskie ........................................................383 Trasa 35. Tatarów-Bystrzyca..................................................................................................................384 Trasa 36. Przełęcz Jabłonicka - Przełęcz Legionów................................................................................... 386 Trasa 37. Bystrzyca (Rafajłowa)-Osmołoda...........................................................................................388 Trasa 38. Osmołoda- Długa Polana -Osmołoda.....................................................................................390 SPIS PLANÓW I MAP Ukraina zachodnia - trasy opisane w przewodniku (skrzydełko przedniej okładki) Lwów- katedra Wniebowzięcia NMP plan orientacyjny wg M. Kowalczuka 101 Lwów - schemat komunikacji 111 Drohobycz163 Truskawiec 172 Okolice Halicza 194 Stanisławów198 Krzemieniec 216 ' Brzeżany 240 Tarnopol 256 Kamieniec Podolski 276 Radiów 334 Czarnohora 354 Lwów: śródmieście i starówka (skrzydełko tylnej okładki) RANKI SZARE Ukraina oczami staropolskich publicystów 28 Godło i barwy Ukrainy 30 - 31 Inkorporacja Rusi 33 Rada perejasławska 1654 r. 35 Z życia codziennego w dawnym województwie ruskim XVI - XVII w. 37 Mychajło Hruszewski (1866 -1934) 40 Walki o Galicję Wschodnią 41 Banderowcy 42 Jan Paweł II na Ukrainie 51 Bandura 57 Twórczość ukraińska 58 Roxolania 59 Sebastian Fabian Klonowic o piwie, winie, wódce i miodzie 79 Andrzej Szeptycki 87 Pamięć o kaźni profesorów lwowskich 90 Ormianie o Lwowie 95 Piotr Barbon i Konstanty Korniakt 98 Paweł Rzymianin 100 Lwowskie Orlęta 109 Lwowski Żołnierz Nieznany 110 Śmierć wielkiego króla 122 Historia tragicznej miłości 138 Beresteczko, 28 - 30 czerwca 1651 r. 140 Matka Boska Rudecka 147 Zagłada rezydencji kresowych 149 Dymitr Samozwaniec i Maryna Mniszchówna 155 „Świątynia" komuny 157 Jan Szczęsny Herburt (1567 -1616) 158 „Galicyjskie piekło" 162 Drohobycki rynek 164 Bruno Schulz 166 Ulica Krokodyli 168 Żydzi z Drohobycza 169 Zamach w uzdrowisku 174 Źródła truskawieckie 175 „Żórawińskie boje" -1676 r. 181 Mitteleuropa w Iwano-Frankowsku 200 - 201 Szlakiem II Brygady 206 Liceum Krzemienieckie 218 Pomnik Juliusza Słowackiego 220 Słowacki w Krzemieńcu 221 Rzemieślnicy z Brodów 230 Kurica nie ptica, Polsza nie zagranica czyli rzecz o relacjach polsko-ukraińskich 244 „Haniebny" rok, traktat i król 246 Ułani jazłowieccy 249 August Fryderyk Moszyński (1731 -1786) 255 Triumf mężnej kobiety nad wściekłym pohańcem odniesiony 261 Powstanie czortkowskie w 1940 r. 264 Upadek Kamieńca w 1672 r. 274 Forteca kamieniecka 281 Barwne pogranicze 290 Bitwy chodmskie -1621 i 1673 r. 291 Okopy Świętej Trójcy 293 Jaskinia Kryształowa 294 Bohdan Osadczuk o Kołomyi i Huculszczyźnie 296 - 297 Pokucie 299 Gwoździec i Obertyn w 1531 r. 300 - 301 Użański Park Narodowy 314 Spalone zbocza Borżawy 319 Masyw Uholsko-Szyrokoużański 326 Drwale tyrolscy u stóp Krasnej 327 Muzeum Ekologii Gór 329 Rezerwaty Świdowca 330 - 331 Środek Europy 335 Czamohorskie obszary chronione 346 - 347 Howerla - „święta" góra 357 Fundacja „Karpackie ścieżki" 381 Obszary chronione Gorganów 382 frzyfcłaHowe stawtci ubezpieczenia medycznego 17 "Wstępdoteatru'94 "".......~" "' '"'"" ......''""^ Przykładowe połączenia polskich miast ze Lwowem Wstęp do kaplicy Boimów 101 i ich ceny 19 Wstęp do katedry 103 Przejście na granicy państwowej z Ukrainą 20 Wstęp na wieżę ratusza 104 Informacje podstawowe 24 O rozkładzie ruchu pociągów dalekobieżnych na Książęta haliccy (Rościsławicze) 32 • Ukrainie 113 Sytuacja wsi ukraińskiej 49 Telefony w Stanisławowie 202 Kalendarz ukraińskich świąt państwowych Rozkład połączeń lotniczych portu Tarnopol 258 i cerkiewnych 68 Telefony w Tarnopolu 259 Ważne telefony 70 Pogotowie górskie 309 Objaśnienie symboli stosowanych na mapach LTl Informacja turystyczna i i Kościół katolicki (U Dworzec kolejowy i i Klasztor Q Dworzec autobusowy. i i Cerkiew prawosławna przystanek marszrutek J 1 Monaster *D Węzeł komunikacji miejskiej, postój dorożek S Cerkiew greckokatolicka ¦4? Lotnisko H Klasztor greckokatolicki 4^ Targowisko ^ Synagoga * Sklep spożywczy i±L Muzeum W Dom towarowy S' Skansen S5 Pamiątki 10 Zamek, cytadela E3 Poczta Ś Wieża, baszta C Telekomunikacja W Brama miejska @! Internet Q Obiekt zabytkowy ~T? Apteka W Obiekt użyteczności publicznej O Szpital, pogotowie A- Ośrodek kultury polskiej O Milicja A Ruiny & Bank, kantor, bankomat ? Cmentarz uf Hotel, pensjonat X Pomnik, fontanna u Schronisko górskie >X* Punkt widokowy Itl Restauracja <g~?> Miasto -¦ Kawiarnia, cukiernia - Drogi główne f Bar, dyskoteka ^=— Drogi 4 Piwiarnia, browar Ścieżki W Teatr — — Kolej \j>\ Opera, filharmonia It Kino Ł Rezerwat przyrody W Galeria -4 Wodospad Q Uczelnia wyższa A Szczyt górski \ E3 Archiwum —¦• - Rzeki / X Obiekt sportowy <HIił Jezioro / X Uzdrowisko, źródło mineralne — • — Granica państwa »ł« Ośrodek sportów zimowych 0 Przejście graniczne /\lCKSauuci on UJ ii y y ul. i y ikj v\ janur wie) - historyk, doktorant na Uniwersytecie Jagiellońskim. Specjalizuje się w historii kultury polskiej i jej związkach ze Wschodem. W polu jego zainteresowań znajduje się ikonografia historyczna, heraldyka, epigrafika oraz dzieje książki. Autor kilkudziesięciu prac naukowych i popularnych, także przewodników naszego wydawnictwa, m.in. Lwów. Miasto Wschodu i Zachodu (I wyd. 2001, II wyd. 2003), Piwnym szlakiem po Europie Środka (2003), Praga. Zloty hrad nad Weltawą (2004). Laureat I nagrody w konkursie na najlepszą pracę magisterską i doktorską Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, ogłoszonym w ramach programu „Ścieżką Wschodnią2002", za opublikowaną później edycję Poselstwo polsko-li-tewskie do Moskwy w roku 1678 szczęśliwie przedsięwzięte i opisane przez naocznego świadka Bernarda Tannera (Kraków 2002). Współpracował już w przygotowywaniu przewodnika Czechy. Gospoda pełna humoru (2003). Krzysztof Bzowski - historyk, absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego. Dzięki studiom historycznym jego zainteresowania podróżnicze zwróciły się na wschód, ku dawnym polskim kresom, gdzie odwiedzał nie tylko miejsca związane z polską historią- równie chętnie penetruje też górskie bezdroża Czarnohory i Gorganów oraz innych masywów w Karpatach Wschodnich. Jednocześnie pozostaje wciąż zagorzałym fanem ck monarchii i Galicji, dlatego też często podróżuje ku południowym sąsiadom Polski. Związki rodzinne wielokrotnie też zaprowadziły go w innym jeszcze kierunku - do Francji, skąd trafił też na Półwysep Iberyjski. Poza tym zwiedzał Afrykę Północną i Turcję. Specjalne podziękowania należą się Michałowi Jureckiemu za ważny impuls, który pchnął mnie ku pracy przy przewodniku. Dziękuję również Olkowi Strojnemu i Jackowi Tokarskiemu za liczne cenne uwagi oraz towarzyszowi licznych podróży, Witkowi Korsakowi. Szczególne zaś podziękowania należą się mojej żonie Magdalenie za wyrozumiałość i bardzo aktywną pomoc w pracy. ta wsciiouniosiowausiue [UKrauisiu, rosyjski]), analityk rynków wschodnich, redaktor serwisu „Supumyk" (http://suputnyk.si-te.pl). Ukrainę zjeździł wzdłuż i wszerz, praktykował tam też jako dziennikarz, tłumacz i współorganizator wykładów o UE. Składam specjalne podziękowania Łukaszowi Starzakowi za stworzenie „Su-putnyka " i Agnieszce Apanasewicz za nieocenione wsparcie w wędrówkach po „ ukraińskich bezdrożach ". Pracę moją Agatce poświęcam. PRZYGOTOWANIA DO PODRÓŻY Przewodniki, mapy i literatura Ukraina, zwłaszcza jej część zachodnia - opisywana w naszym przewodniku, od początku lat 90. cieszy się wielkim zainteresowaniem wśród Polaków. Widoczne jest ono na wielu płaszczyznach, także w dziedzinie działalności wydawniczej. Tematy ukraińskie, w duchu nostalgiczno-kresowym czy poprawnym politycznie nurcie ukrainoznawczym, zalały rynek. Uwaga ta dotyczy zwłaszcza produkcji pamiętnikarsko-wspo-mnieniowej i retrospektywnej. Po nich pojawiły się opracowania popularne i naukowe - rezultat wieloletniego zapóźnienia spowodowanego niemożnością pisania o dawnych ziemiach Rzeczypospolitej pozostających pod władzą słowiańskiej tłuszczy spod znaku sierpa i młota. Mimo że dorobiliśmy się już kilku periodyków poświęconych Europie Wschodniej czy nawet samej Ukrainie, setek tomów lepszych i gorszych opracowań monograficznych historyków, filologów i etnografów, kilku instytutów naukowych i centrów studiów ukrainoznawczych w różnych ośrodkach akademickich i nie tylko, to jednak ciągle widoczne jest zapo- trzebowanie na dobry - kompetentny i pełny przewodnik po Ukrainie. Chcąc dowiedzieć się czegoś o stolicy Ukrainy - Kijowie, musimy korzystać z kiepskich pozycji wydanych w lepszych czasach budowania socjalizmu; o Wschodzie, Ukrainie zadnie-przańskiej, Charkowie itd. nie mamy nic sensownego. Przeciwnie, część zachodnia Ukrainy, z oczywistych względów, może pochwalić się kilkoma dobrymi, zasługującymi na uwagę przewodnikami. Czym zatem dysponujemy? Znakomitym przewodnikiem (bibliograficznym) po rozległej literaturze dotyczącej regionu jest monumentalna Bibliografia pomników kultury dawnych kresów południo-wo-wschodnich Rzeczypospolitej po-ludniowo-wschodniej (Kraków 2000) - rezultat kwerendy krakowskiego historyka: Agnieszki Biedrzyckiej. Największy obszar Ukrainy opisany został w czterotomowej edycji Ilustrowanego przewodnika po zabytkach kultury na Ukrainie (Warszawa 2001 - 2003). To opus magnum Przemysława Burcharda, autora kilku przewodników opiewających przyjaźń socjalistycznych narodów, stanowi edycję specyficzną, o czym świadcząjuż kuriozalne wstępy! Autorem interesujących nas tomów I i II jest Jacek Tokarski. Książka jest leksykonem miej- o o o. o ~o .33 1 o O T3 O O. O "O o "o 12 ni szniKi. w oczeKiwaniu na poprawioną edycję tych książek polecam je tym wszystkim, którzy rządni szerszej wiedzy potrafią także ją weryfikować. Swej roli nie spełniająjuż legendarne przewodniki Mieczysława Orłowicza po Galicji i Wołyniu (ciągle wznawiane), a i nowoczesny bedeker Pascala pióra Adama Dylewskiego, mimo swej programowej praktyczności dla wielu może okazać się niewystarczający. Wszystkie one mogą być pomocne dla podróżnika przemierzającego bezdroża i wertepy ukraińskie. Przewodnik, który drogi Czytelniku trzymasz w dłoniach, zapewne też nie jest doskonały, ale taka już jest przecież ludzka natura, choć nie idealna, ale do tej doskonałości ciągle zdąża. Po tym przewodniku wszak będą kolejne jeszcze lepsze... i to się nazywa progres! Wydawnictwo Bezdroża od lat przymierza się do trudnego ujęcia całościowego tematu Ukrainy. Rezultatem tego są najlepsze pod względem merytorycznym na rynku przewodniki: Michała Jureckiego Bukowina. Kraina łagodności (2001), w którym Czytelnik znajdzie m.in. opis wielu miejsc na ukraińskiej Bukowinie, praca zbiorowa Krym. Półwysep rozmaitości (II wyd. 2003) i Aleksandra Strojnego Lwów. Miasto Wschodu i Zachodu (II wyd. 2003). Największy wybór publikacji dotyczących Ukrainy można znaleźć w księgar- ui. Kanoniczej. uosiępne sąiam tatc-że najnowsze wydawnictwa i gazety ukraińskie. Księgarnię prowadzi mieszcząca się w tym samym budynku Fundacja św. Włodzimierza, animująca życie środowisk ukra-inoznawców oraz krzewiąca wiedzę o kulturze naszych wschodnich sąsiadów. W piwnicy budynku znajduje się znakomita restauracja Smak Ukraiński oraz Kawiarnia Lwowska, gdzie m.in. napijemy się doskonałej kawy po lwowsku. Warta wspomnienia jest też działalność wydawnicza Instytutu Południo-wo-Wschodniego w Przemyślu. Z tzw. literatury uzupełniającej należy sięgnąć po książki krakowskich historyków sztuki: Kresy bliskie i dalekie Jana K. Ostrowskiego (Kraków 1998), Kresy, czyli obszary tęsknot Tadeusza Chrzanowskiego (Kraków 2001) oraz do świetnego opracowania Jacka Kolbuszewskiego (Kresy, Wrocław 1996) czy ciekawego albumu, z dużą ilością tekstu, Kresy - śladami naszych przodków z przedmową ks. Mieczysława Malińskiego. Inny, zupełnie „niepolski" obraz przeszłości Ukrainy znajdziemy w książkach Riabczuka, Wilsona, Berdychowskiej, Jakowenki, Hrycaka i in. (zob. zestawienie literatury na końcu naszego przewodnika). Zakup map i planów miast Ukrainy od lat nie nastręcza trudności. Można tego dokonać już w Polsce Cje UKrainsKie, luure uiuziia icz ianu-pić zaraz po przyjeździe do Lwowa - bazy wypadowej na Ukrainę. Szczególnie godne polecenia są szczegółowe mapy obłasti ukraińskich w skali 1:200 000, wydawane przez Wojsko-wo-Kartograficzną Fabrykę z Kijowa (format 59 x 111) bądź wydawane sukcesywnie od dwu lat dokładniejsze mapy tej samej firmy (1:100 000). Oczywiście nie brakuje map ogólnych i atlasów samochodowych, lecz pełnego ich wyboru możemy w Polsce nie znaleźć, poza internetowym sklepem podróżniczym www.bezdroza.com. Ukraińskie wydawnictwo Kartogra-fija wydało też sporo planów miast z serii: Mista Ukrajiny. Bardzo przydatny w podróży będzie z pewnością również kieszonkowy atlas miasta: Atłas Lwiw (Kartografija, 2001; w skali 1:17 000). Słowniki i rozmówki Ciągle nie najlepiej jest w zakresie słowników i rozmówek ukraiń-sko-polskich. Choć w tej dziedzinie sytuacja szybko zmienia się na lepsze. W księgarniach polskich w 2000 r. pojawił się tzw. mały podręcznik kontaktów polsko-ukraińskich pt. Ukraina pod ręką autorstwa L. Maliszew-skiego i Ł. Leszczenki. Można tam znaleźć podstawowe, choć już mało aktualne informacje o kraju (geografia, historia, gospodarka, współczesność) oraz szczególnie roz- 1 MUW111CZ.R.1C1I1. ISlllltJt Itz, DtuwnifY polsko-ukraiński wydany przez wydawnictwo Svit we Lwowie w 1998 r. przez S. Łewińską i T. Staraka. Jest on jeszcze dostępny w księgarniach ukraińskich, kosztuje 3 dolary. Słownik ukraińsko-polski jeszcze niedawno obecny w polskiej ofercie handlowej jest dzisiaj trudny do zdobycia. Podobnie rzecz się ma z polsko-ukra-ińskim i ukraińsko-polskim Słownikiem z rozmówkami autorstwa Natalii Celer. W niektórych księgarniach (m.in. w księgarni internetowej www.bezdroza.com) do nabycia jest jeszcze edycja z 1998 r. Rozmówek polsko-ukraińskich, z serii rozmówek Książki i Wiedzy. Już tylko w bibliotekach spotkać można Rozmówki polsko-ukraińskie (Bożena Zinkie-wicz-Tomanek, Halina Strelczuk, Olga Kamianaja; Kraków 1992) - do dziś chyba najlepsze na rynku, choć częściowo zdezaktualizowane. W zeszłym roku na rynku ukraińskim, a zapewne też i polskim, pojawił się nowy kieszonkowy słownik ukraińsko-pol-sko-ukraiński. Kieszonkowy, lecz wg standardów ukraińskich, bo jego twarda oprawa do byle jakiej kieszeni się nie mieści, a i cena też jest na pokaźną kieszeń (niecałe 10 USD). Ukrajin-s 'ko-pols 'kyj rozmownyk lwowskiego wydawnictwa Awers (2002) potwierdza jedynie, że „polska mowa - trudna mowa" - coś dla osób z poczuciem humoru. Z najnowszych pozycji nale- -o o CL o "O 'a I "o 13 "O o o "O <0 O dawmctwa Harald (200 i). Zawiera ok. 25 tys. haseł i zwrotów współczesnego języka ukraińskiego oraz podstawową terminologię dotyczącą wielu dziedzin. Wyrazy ukraińskie opatrzone są akcentem ułatwiającym wymowę. W rozmówkach znajdziemy natomiast zwroty umożliwiające podstawową komunikację w czasie podróży. Warto też sięgnąć po książkę Stanisława Domagalskiego: Słownik biznesu ukraińsko-polski, polsko-ukra-iński (Wiedza Powszechna, 2002). Słownik ten zawiera 21 tys. ukraińskich i polskich terminów z dziedziny ekonomii i biznesu. Jest to współczesna terminologia używana w codziennej praktyce zawodowej, obejmującej produkcyjne, finansowe, giełdowe, bankowe, handlowe i administracyj-no-kierownicze aspekty działalności gospodarczej. W odrębnych spisach podano nazwy państw świata, ich stolic i jednostek monetarnych z kodem literowym waluty oraz liczebniki. Dość drogi (ponad 60 zł), ale za to wysokiej klasy jest Słownik ukraińsko-polski Anatola Iwczenki wydany przez wydawnictwo UMCS w Lublinie (2003). Polecamy miłośnikom języka ukraińskiego! Formalności wizowo-paszportowe Od 1 października 2003 r. w związku z przystąpieniem Polski do struktur europejskich obowiązują nieco kf staje się wscnoanią granicą ut. Obywatele polscy mogą bez zmian, jak dawniej, jeździć na Ukrainę bez wiz, zaś Ukraińcy zobowiązani są do posiadania wiz, które zgodnie z podpisanym porozumieniem są bezpłatne. W myśl nowych zasad obywatele RP mogą na podstawie ważnych dokumentów podróży bez wiz przebywać na terytorium Ukrainy do 90 dni w ciągu 6 miesięcy od dnia przekroczenia granicy, z możliwością pobytu przez okres do 90 dni w ciągu kolejnych 6 miesięcy. W uzasadnionych przypadkach pobyt obywateli RP może być przez właściwe organy Ukrainy przedłużony na czas nie dłuższy niż 30 dni, bez pobierania jakichkolwiek opłat. Wizy dla obywateli Ukrainy wydają konsulowie RP bez pobierania opłat konsularnych oraz zwrotu zryczałtowanych kosztów rzeczywistych i bez konieczności przedstawienia zaproszenia. Nigdy nie zapominajmy, iż w myśl 13. pkt. polsko-ukraińskiej umowy: Obywatele Państwa jednej Umawiającej się Strony w czasie pobytu na terytorium Państwa drugiej Umawiającej się Strony są zobowiązani do przestrzegania porządku prawnego tego Państwa. Zgodnie z rozporządzeniem gabinetu ministrów Ukrainy z 21.06.2001 r. zostały zniesione obowiązkowe ubezpieczenia na granicy dla wjeżdżających na Ukrainę cudzoziemców. podpisała z ukraińską firmą ubezpieczeniową DASK „UkrainMed-Strach" umowę o honorowaniu własnych polis. Jedynie Polska wciąż takiej umowy nie posiada. W świetle obowiązujących przepisów polskiemu turyście wystarczyć powinno jednak zwykłe polskie ubezpieczenie zagraniczne. Owe przepisy mówią także wyraźnie, iż straż graniczna nie może kontrolować oraz dystrybuować polis na przejściach granicznych. Stąd w większości punktów granicznych ich sprzedaż została zawieszona. Wyjątkiem jest Medyka, gdzie na przejściu pieszym wciąż dochodzi do zwykłych wymuszeń wniesienia opłaty za mało warte ubezpieczenie. Panie z budki skutecznie wyłapują Polaków, wciskając im jakiś papier i upierając się przy obowiązkowym ubezpieczeniu, często pomagają im w tym procederze umundurowani funkcjonariusze. Ubezpieczenie to jednak winno być dobrowolne! Po wprowadzeniu wiz, tuż za przejściem granicznym, jak dopisze pogoda, polskich turystów jadących prywatnym środkiem lokomocji lub autokarem na polskich numerach czeka kolejne dziwo! Otóż może nas zatrzymać umundurowany funkcjonariusz (nie wiadomo, jakim prawem!?) DASK „UkrainMed-Strach" (agent z ubezpieczeniowy z lizakiem milicjanta, takie cuda zdarzają się tylko w świecie postsowieckim!) mimauuw z 1997 r. Długo trzeba się spierać, by uniknąć tej opłaty... Wszystkich chętnych do zapoznania się ze szczegółami prawa ukraińskiego zapraszam na strony: www.rada.kiev.ua (podstrony gabinetu ministrów). Wszelkie skargi proszę kierować do przedstawicielstw dyplomatycznych Ukrainy (oraz do polskiego MSZ). Płacić będą musiały także grupy zorganizowane jadące własnym autokarem. Jest to opłata za przejechane kilometry po terytorium Ukrainy. Płacimy ryczałtem, przy wjeździe. Uiszczenie owego podatku jest dość skomplikowane. Pilot wycieczki musi przejść istną drogę od Annasza do Kajfasza, od okienka do okienka, zanim uzyska wszystkie pieczątki (co najmniej trzy) potwierdzające spełnienie wszystkich formalności. W Medyce zdarza się też, że autokary zagraniczne przy wyjeździe obłożone zostają podatkiem lokalnym na rzecz gminy - jest to jednak suma symboliczna: 10 USD. Kierowcy samochodów prywatnych mogą zostać poproszeni o podpisanie deklaracji, iż nie sprzedadzą swego samochodu na terenie Ukrainy. Możemy także zostać zmuszeni do wypełnienia deklaracji celnej. Nie należy to do łatwych zadań, zwłaszcza gdy dostaniemy ją np. po rumuńsku (choć ostatni z formularzy zawsze otrzymujemy po polsku). Do -a o o -o 1 o ¦M 8. o T3 i o ! 16 z którego Się przyjechało i do Którego się zmierza, numer i serię paszportu oraz liczbę bagaży. Trzeba także zaznaczyć fakt posiadania rzeczy podlegających ocleniu lub wymagających osobnego zezwolenia, tj. antyków, broni, kruszców czy kamieni szlachetnych itp. Należy też podać i wycenić wartościowsze przedmioty, takie jak kamera wideo czy aparat fotograficzny, oraz określić ilość posiadanej waluty. Podobną deklarację wypisujemy także podczas opuszczania terytorium Ukrainy. Nowością ostatniego roku jest karta migracyjna (stosuje się ją także na granicy z Rosją czy Białorusią). Jest to mały biały kawałek papieru, na którym w dwu egzemplarzach wpisujemy imię i nazwisko, nr paszportu, adres tymczasowego pobytu na Ukrainie, np. hotelu. Jedną część karty zabierająnam przy wjeździe na Ukrainę, drugą powinniśmy zachować do momentu opuszczenia jej granic. Kartę winien dostarczyć nam do wypełnienia pogranicznik ukraiński, jednak nie zawsze tak się dzieje. Autor tego rozdziału w listopadzie 2003 r. został zatrzymany na dworcu kolejowym przez funkcjonariusza ochrony pogranicza, który zażądał od niego takiego dokumentu. Cała sprawa skończyła się wyrzuceniem (sic!) z dworca kolejowego autora i jego współ-towarzyszki, z żądaniem jechania taksówką do przejścia granicznego Ambasda RP w Kijowie 252034 Kijów Jarosławiw Wał 12 tel.:(044)224 63 08,228 66 55 Konsulat Generalny we Lwowie Iwana Franka 110 tel.: (0322) 76 05 44,76 05 47 Konsulaty Ukrainy w Polsce Warszawa, al. Szucha 7 tel: (22) 629 9576 Kraków, ul. Krakowska 41 tel.: (12) 429 60 66 faks: (12) 429 29 36 Gdańsk, ul. Jaśkowa Dolina 44 tel.: (58) 346 06 90 Lublin, ul. Kunickiego 24 tel.: (81) 531 88 89 Rzeszów, ul. Mochnackiego 15 tel.: (17) 852 34 25 po wymagany formularz - nietrudno sobie wyobrazić, iż taka przygoda może skomplikować nieco podróż po Ukrainie! Autor, rzecz jasna, nie usłuchał wezwania ani też nie zapłacił żadnej łapówki! Zabezpieczenia medyczne Jak już napisano wyżej, każdy cudzoziemiec wjeżdżający na teren Ukrainy ma możliwość wykupienia na czas swojego pobytu ubezpieczenia medycznego, czyli tzw. DASK „UkrainMedStrach", które w nagłych wypadkach zapewnia bezpłatną opiekę lekarską w jednej z 758 placówek na obszarze tego państwa. pod numerem tei.: [khaa) /o zo y/, a w Kijowie: (044) 216 09 97 lub 216 80 10. Oprócz placówek państwowych „UkrainMedStrach" ma podpisaną umowę z prywatną kliniką „Bohdan", wyposażoną w nowoczesny sprzęt diagnostyczny. Wlzualnia strachowka składa się z dwóch karteczek: żółtej i białej. Żółty papierek gwarantuje pokrycie kosztów leczenia na Ukrainie, biały zaś odszkodowanie w razie trwałej utraty zdrowia. Koszt ubezpieczenia KL wynosi 12 UHR za pierwsze pięć dni oraz po 2 UHR za każdy kolejny dzień. Biała kartka kosztuje 10 UHR i ubezpiecza na kwotę do 5000 UHR. Certyfikat przewiduje udzielenie niezbędnej pomocy medycznej podczas przebywania na terytorium Ukrainy (nie gwarantuje natomiast ubezpieczenia transportu samochodowego, ubezpieczenia na wypadek utraty bagażu i korzystania z usług adwokata). Ponieważ pod pojęciem niezbędnej pomocy rozumie się opiekę medyczną udzielaną do momentu, w którym Przykładowe stawki ubezpieczenia medycznego 1 - 5 dni -12 hrywien (3 USD) 7 dni -16 hrywien (4 USD) 14 dni-30 hrywien (6 USD) 21 dni-44 hrywien (9 USD) 62 dni-126 hrywien (24 USD) 365 dni-500 hrywien (93 USD) może poKryc jeaynie aowoz KareiKą do szpitala, za resztę już trzeba będzie płacić, zatem owa polisa na niewiele nam się przyda. Sprzęt turystyczny, materiały fotograficzne i inne przydatne rzeczy Rzecz jasna, zwiedzanie Lwowa nie wymaga specjalnego sprzętu. Wyjątkiem może być indywidualne uprawianie jakiegoś sportu przez danego turystę. Szczególnie speleolodzy i amatorzy jaskiń znajdą w okolicach Lwowa wiele dla siebie. W samym mieście nie powinno być kłopotu z zakupem materiałów fotograficznych. Liczne punkty firmowe czołowych producentów niewątpliwie zapewnią nam potrzebne towary, prawdopodobnie z wyjątkiem slajdów (diapozytywów), z których nabyciem możemy mieć problem. Przydatne natomiast podczas podróży na wschód jest uzbrojenie się w... żelazne nerwy i umiejętność zachowania spokoju w każdej, nawet najbardziej absurdalnej sytuacji. To inny obszar kulturowy, inna mentalność ludzi i inny bieg codzienności. Wybór czasu podróży Wybór czasu podróży nie stanowi większego problemu. Do Lwowa można przyjechać zawsze. Ani pora roku, ani dzień tygodnia nie powinny odgrywać roli. Trudno też mówić ¦M -o T3 o o. o rg c: § 17 ar CL 18 trzeba jechać wtedy, gdy dysponuje się wolnym czasem. Lwów najpiękniejszy jest według mnie wczesnym latem (w maju) oraz wczesną jesienią (we wrześniu). Tę ostatnią porę polecałbym także wszystkim tym, którzy pragną wyjechać poza miasto, zwłaszcza własnym środkiem transportu. Koniec lata i wczesna jesień pozwalają uniknąć błota i nieprzejezdnych dróżek. Do Lwowa warto też przyjechać w okresie trwania któregoś ze świąt narodowych, by obejrzeć ciekawe widowiska czy spektakle, np. w dniu Konstytucji Ukrainy (28 czerwca) czy w Święto Niepodległości (24 sierpnia), a zwłaszcza 1 listopada, czyli w szczególnie we Lwowie czczoną rocznicę próby utworzenia w 1918 r. własnego państwa. Również święta religijne, szczególnie te zimowe, wypadają okazale i poważnie, a tym samym dość ciekawie. PRZEJAZD Dojazd Dojechać z Polski na Ukrainę nie jest trudno! Duży ruch pasażerski na linii Polska - Ukraina determinuje przewoźników do obsługiwania takich kierunków. Dla naszego przewodnika kluczowy będzie dojazd do Lwowa, jako że właśnie to miasto jest prawdziwą bazą wypadową do proponowanych przez nas tras. Z wielu miast w Pol- skie i ukraińskie. Istnieje także możli2 wość dojazdu koleją. Obok zamieszczamy cennik i przykładowy rozkład jazdy dla ważniejszych miast. Najwygodniej (jeśli uwzględnimy wątpliwy komfort ukraińskich linii autobusowych, które często obsługują