« Ruska Trój ca » Włodzimierz Mokry « Ruska Trój ca » Karta z dziejów życia literackiego Ukraińców w Galicji w pierwszej połowie XIX wieku Janowi Kozikowi poświęcam WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO FUNDACJA ŚWIĘTEGO WŁODZIMIERZA ka sfinansowana ze środków Instytutu Filologii Wschodniosłowiańskiej ersytetu Jagiellońskiego oraz Wydawnictwa „Szwajpolt Fioł" icja - Wydawnictwo „Szwajpolt Fioł" Fundacji sw. Włodzimierza pyright by Włodzimierz Mokry 3w 1997, wyd. I i 83-905-2803-7 i 83-233-1016-6 lycja :kt okładki k Szczerbiński kładce: rama Lwowa lek Jolanty Rybki ;ia pochodzą z książki: „Rusałka Dnistrowa". Dokumenty i materiały, F.I. Steblij, O.A. Kupczynśltyj, Kyjiw 1989 I. Przedsłowie Było ich trzech. Pierwszy z nich - energiczny, wytrwały, odważny, skory do poświęceń i zawsze uczynny - to Markian Szaszkiewicz. Drugi - człowiek zapalczywy, o dużej fantazji, zdecydowany w działaniu - to Iwan Wahyle-wicz. Trzeci - pełen inicjatywy, energiczny, pracowity, praktyczny, przedsiębiorczy a jednocześnie powściągliwy i ostrożny - to Jakub Hołowacki1.* Byli synami księży unickich. Studiowali w Uniwersytecie Lwowskim, będąc jednocześnie wychowankami seminarium greckokatolickiego. Widywano ich często razem w korytarzach bibliotek i uniwersytetu, na spacerach. Rozmawiali ludowym i tworzonym przez się literackim językiem ukraińskim o przeszłości swojej ojczyzny, za czymś tęsknili, czegoś pragnęli, chcieli to cos' powiedzieć światu, ogłosić sąsiadom, ale słowa nie mogły jeszcze oddać uczucia wyrywającego się z głębi serca. Ne buło szcze piw-cia, ne buło sołowija...2. Marzenia te - jak to określił Jan Kozik - ziścił i w realny kształt przyoblekł Markian Szaszkiewicz, o którym wspominał później Hołowacki, że kiedy rozgadał się o ruszczyźnie, o narodowości, o języku rodzimym i rodzimej literaturze, wówczas okazywała się siła jego ducha... oczy błyszczały żywością... mówił serdecznie, mocno przekonywał... cały żył i oddychał tym duchem ruskim3. Wokół Szaszkiewicza, Wahyłewicza i Hołowackiego grupowała się młodzież i w 30 latach XIX wieku powstało kółko oświatowo-literac- 1 P. Petrasz, Ruska Trijcia, M. Szaszkewycz, I. Wahylewycz, J. Hołowaćkyj, Kyjiw 1972, s. * Wszystkie tłumaczenia z ukraińskiego, jeżeli nie podano inaczej - W. Mokry. 2 „Zoria Hałyćka" 1850, nr 88, s. 542, cyt. za: J. Kozik, Ukraiński ruch narodowy w Galicji w latach 1836-1848, Kraków 1973, s. 92 i 126. 3 J. Hołowaćkyj, Pamiat' Markiana Szaszkewycza. Winok Rusłanam na obżynky, cz. I, s. 151-152, cyt. za: J. Kozik, Ukraiński ruch narodowy..., op. cit., s. 92. „Ruska Trójca"... nazywane w gronie kolegów „Ruską Trójcą". Mało kto mógł jed-wówczas przewidzieć, że ta, niekiedy ironicznie powtarzana (przez tyków i przeciwników kulturalno-literackiego odrodzenia narodo- 0 Ukraińców galicyjskich), nazwa zabrzmi z czasem wśród narodu ;hwała i wejdzie na stale do historii literatury ukraińskiej. Jak się liej okazało - praca zapoczątkowana przez romantyków z kręgu skiej Trójcy" otworzyła w dziejach zachodnioukraińskiego życia iralno-literackiego nową kartę, rozpoczynającą epokę kształtowa-ię nowożytnego języka literackiego i kultury ukraińskiej w Galicji, :ę narodowego uświadomiania Rusinów-Ukraińców. Doczątek nowożytnej literatury ukraińskiej w Galicji, tworzonej 1 wskroś rodzimej szacie językowej nieprzypadkowo dokonał się ioce romantyzmu. Romantyzm, będący ogólnoeuropejskim prądem słowym i literackim, ale różnie realizujący się w konkretnych tra-ach kulturalno-literackich, miał stosunkowo dużo do ofiarowania e pisarzom zachodnioukraińskim. W kulturach wschodnioeuropejskich, a szczególnie wśród narodów ^osiadających bytu państwowego, filozoficzne i ideologiczne zało-a i hasła romantyzmu (wolnomyślicielstwo, bunt przeciwko światu wszechnie akceptowanym wartościom, rola poety, zainteresowanie )rią i przyrodą ojczystą, zwrot do tradycji ludowej, folkloru oraz ry wanie w twórczości ludowej i języku potocznym podstawy lite-iego języka ojczystego i źródeł poezji i ekspresywnych środków izu artystycznego) wiązało się często z ruchami narodowymi. Słu-e swoim narodom staje się dla tych romantyków powinnością i naj-szym celem. Dla niektórych narodów okres romantyzmu wiąże się wstaniem literatur narodowych (u Łużyczan, Serbów i Słowaków) odrodzeniem języka i literatury (u Czechów). Specyficzną i ważną rolę odegrał romantyzm w formowaniu się ję-i literackiego oraz w kształtowaniu się nowożytnego piśmiennictwa tury ukraińskiej, szczególnie zaś wśród Ukraińców w Galicji, gdzie )ruska tradycja literacka wyczerpała się już właściwie w pierwszej i wie XVIII wieku, a wciąż pogłębiający się stan ogólnokulturalnej nacji przetrwał tu do pierwszych dziesięcioleci XIX wieku. Roman-i doprowadził do przełamania sztywnych kanonów ustalonych przez waną od żywego gruntu kulturę, szczególnie pieczołowicie konser- Przedsłowie wowaną na terenie Galicji przez wyższą hierarchię cerkiewną oraz stworzył niezbędne warunki do powstania nowożytnej kultury rodzimej. Zachodnioukraińskim twórcom trwałych podstaw dalszego rozwoju kultury ojczystej, za jakich uchodzą wywodzący się ze średniego duchowieństwa greckokatolickiego działacze „Ruskiej Trójcy", romantyzm umożliwił wprowadzenie do piśmiennictwa ukraińskiego języka potocznego oraz pozwolił stworzyć zachodnioruską (tzw. galicyjską) odmianę narodowego piśmiennictwa. Osiągnięcia te odegrały rolę przełomową w rozwoju ukraińskiego życia kulturalno-literackiego w Galicji, a także miały znaczenie ogólnonarodowe. Ukraiński język literacki formował się bowiem drogą (zahamowanego w ostatnich dwu stuleciach) stopniowego przenikania rodzimej mowy potocznej i „prostej" do cerkiewnosłowiańszczyzny będącej językiem Wschodniej Cerkwi ruskiej. Natomiast tworzone przez ukraińskich romantyków galicyjskich piśmiennictwo miało charakter w pełni narodowy. Była to literatura samodzielna i dojrzała ideowo oraz świadoma swej odrębności i powołania. Potrafiła ona wyrazić zasadnicze właściwości duchowe oraz aktualne dążenia narodu, a także umiała przekazać stosunkowo dużą skalę treści psychologiczno-etycznych i społeczno-politycznych, dysponując przy tym nowymi środkami gatunkowymi i stylowymi. Ponadto dzięki zdolności zaspokajania już istniejących wśród Ukraińców aspiracji, jak i inicjowaniu, a także realizowaniu nowych postulatów niezbędnych w procesie odradzania się narodu, nowopowstająca literatura ukraińska przyczyniła się tym samym do głębszego narodowościowego uświadomienia całej społeczności ruskiej w Galicji. Należy podkreślić, że równolegle z przenikającymi na Ukrainę ideami romantyzmu, które tworzyły podstawowe warunki do realizowania zasadniczych postulatów emancypującego się narodu ukraińskiego, również ukraińska tradycja, krajobraz, folklor, ustna epika oraz burzliwa, dramatyczna i barwna historia Ukrainy, fascynująca także Polaków i Rosjan, miała najwięcej do zaoferowania romantykom ukraińskim. Przede wszystkim obraz takiej właśnie Ukrainy stał się głównym źródłem inspiracji twórczych proroka Ukrainy Tarasa Szewczenki. Choć romantycy zachodnioukraińscy nie byli genialnymi poetami, w ich twórczości obserwujemy syntezę ogólnoromantycznej i ukraińskiej tradycji. „Ruska Trójca"... 'adaniem niniejszej rozprawy jest próba ukazania, w jaki sposób noeuropejskie idee i hasła romantyzmu odbiły się w zachodniou-iskiej tradycji literackiej pierwszej połowy XIX wieku, jak reałizo-je w swych zamierzeniach artystycznych pisarze „Ruskiej Trójcy", :że jak figurują one w twórczości trzech poetów, których dorobek [ano ponownemu odczytaniu i ocenie. Starano się ponadto pokazać, rolę odegrała zarówno twórczość poetycka, jak i praca naukowo-awnicza, translatorsko-popularyzatorska oraz oświatowa w budze- ogólnym wzroście świadomości narodowej Ukraińców, a także >dkreśleniu odrębności narodu ukraińskiego wobec sąsiadów sło-iskich. Szczególnie istotną sprawą w kontekście poruszanych zagadnień ała się kwestia ustalenia dlaczego i w jaki sposób romantyzm, lej trójka poetów zachodnioukraińskich, znajdujących się w sferze iaływania idei tego prądu, dokonała przełomu literackiego w roz-i języka, piśmiennictwa i kultury ukraińskiej na terenie Galicji. Chęć liwie głębszego zrozumienia wprowadzonego przez romantyków 2go pojmowania przemiany literackiej skłania do uwzględnienia przy wianiu zachodnioukraińskiego przełomu literackiego, ważniejszych żeń programowych w innych literaturach narodowych epoki roman-iu. Z drugiej zaś strony konfrontacja, zbliżenia i wydobycie podo-stw i różnic uwidoczniających się dzięki porównywaniu ponownie ytanych manifestów literackich romantyków zachodnioukraińskich 'branymi wystąpieniami programowymi na terenie ówczesnej Eu-, zwłaszcza zaś Słowiańszczyzny, poprzez zestawienie z procesa-ctóre zachodziły równolegle w innych ośrodkach, gdzie rozwijała iteratura ukraińska, pozwala podjąć próbę umiejscowienia pisarzy kręgu na szerszym tle ogólnosłowiańskim. Zrozumienie zjawiska przełomu literackiego, którego specyfikę okre-przede wszystkim konkretna sytuacja kulturalna danego kraju, jest ak niemożliwe bez uprzedniego ustalenia czynników kulturalno-li-:kich i społeczno-politycznych poprzedzających ukazanie się dzieła tomowego. Czynniki te zadecydowały przecież o takiej, a nie innej de zawartości treściowej i wymowie ideologicznej programu ro-tycznego. Ponadto bez odwołania się do wartości i zasad istnieją- w okresie poprzedzającym przemianę literacką, trudno ustalić zna- Przedsłowie czenie i rolę zachodnioukraińskiego przełomu romantycznego w rozwoju literatury ukraińskiej, tym bardziej, że przełom ten polegał na stanowczym zerwaniu z obowiązującym dotąd modelem piśmiennictwa i przyjętymi zasadami życia kulturalnego oraz na ukształtowaniu nowego systemu literackiego. Z tych też względów pracę rozpoczęto od zarysowania sytuacji panującej wśród Ukraińców galicyjskich w dziedzinie życia kulturalno--literackiego, oświaty i języka do ukazania się w 1836 roku przełomowego almanachu literackiego Rusałki Dniestrowej. Z uwagi zaś na to, że problem świadomości narodowej był z jednej strony czynnikiem stymulującym twórczość literacką i w ogóle całą działalność przedstawicieli „Ruskiej Trójcy", a z drugiej strony pojęcia narodu i narodowości stały się przedmiotem rozważań teoretycznych tychże pisarzy, podjęto próbę prześledzenia zapatrywań romantyków zachodnioukraińskich na temat narodu i kwestię odrębności narodowej. Za ujęciem w oddzielny rozdział zagadnień narodowościowych przemawia także fakt, że działacze z kręgu „Ruskiej Trójcy" za jeden z najważniejszych warunków unarodowienia kultury ukraińskiej uznali konieczność przeciwstawienia się zadomowionej w zachodnioukraińskim życiu kulturalno-literackim polszczyźnie, a przedstawiony przez Rusi-na Josyfa Łozyńskiego projekt wprowadzenia do piśmiennictwa ruskiego „abecadła polskiego" stał się bezpośrednim czynnikiem skłaniającym, czy wręcz zmuszającym, patriotów zachodnioukraińskich do obrony cyrylicy, będącej dla Ukraińców w Galicji jednym z niewielu zewnętrznych wyróżników ukraińskiej odrębności narodowej. Wymownym świadectwem jest tu głośna rozprawa pt. Azbuka i abecadło, stanowiąca replikę na propozycję zastąpienia cyrylicy alfabetem łacińskim, którą to rozprawkę napisał M. Szaszkiewicz w duchu autentycznego zatroskania o losy cyrylicy oraz z myślą o ratowaniu języka ukraińskiego i kultury narodowej. Dodajmy na zakończenie i ten istotny fakt, że poczynione obserwacje oraz wyniki badań literackich uzyskane w niniejszej pracy potwierdzają, korygują i uzupełniają te rezultaty, do których dochodzi krakowski badacz polsko-ukraińskich konfliktów narodowościowych z pierwszej połowy XIX w. zawarte w wydanej w 1973 roku w Krakowie książce pt. Ukraiński ruch narodowy w Galicji w latach 1830—1848, a także „Ruska Trójca"... spółcześni ukraińscy znawcy tego okresu jak: Petro Wołyński, ijło Pywowarow, Jewhen Szablowski, Ołeksandr Biłecki, Iwan czy Ostap Petrasz - autor książki o „Ruskiej Trójcy" i Mychajło i - twórca i wydawca monografii poświęconej M. Szaszkiewi- uwagi na to, że w monografii Szalaty (wydanej w 1969 r.) zawarta została Dtychczasowych badań w tym zakresie, w rozprawie niniejszej zrezygnujemy ądu prac poświęconych trzem przedstawicielom zachodnioukraińskiego odro-larodowego, powstałych w końcu XIX i w pierwszych dziesięcioleciach XX Artykuły i rozprawki takich autorów jak: Mychajło Terszakoweć, Kyryło Stu-Wasyl Szczurat, Iwan Franko, Fiłaret Kołessa, Mychajło Wozniak, Jakym Izydor Jeluk, Wasyl Wernywola, Ołeksandr Barwiński, Osyp Makowej, Wo-¦ Kecewski, Omelan Chonowski, Serhij Jefremow, Mykola Fyłypczak i inni wywoływane w odpowiednich miejscach rozprawy. II. Kształtowanie się nowożytnego piśmiennictwa ukraińskiego i odrodzenia narodowego w Galicji w 1-ej poł. wieku XIX 1. Świadomość narodowa i piśmiennictwo Rusinów - Ukraińców przed „Ruską Trójcą" (...) rozmawiali nieraz o ruszczyźnie, o przeszłości, o świętej ojczyźnie (...) Chcieli to coś powiedzieć światu, ogłosić sąsiadom, ale słowa nie mogły jeszcze oddać uczucia wyrywającego się z głębi serca... Ne buło szcze piwcia, ne buło sołowija... Rusini galicyjscy w pierwszym trzydziestoleciu XIX wieku nie nadążali za osiągnięciami innych odradzających się narodów słowiańskich w dziedzinie świadomości narodowej, rozwoju kulturalnego, oświaty i piśmiennictwa i byli w stosunku do nich wyraźnie opóźnieni tak pod względem życia kulturalno-literackiego, jak i materialno-ekonomiczne-go. Co prawda działalność głównie Iwana Mohylnyckiego, Denysa Zu-bryckiego, Iwana Śnihurskiego czy Mychajła Harasewicza, którego Historia cerkwi ruskiej krążyła wśród miejscowych alumnów i duchowieństwa, pogłębiała przekonania i wzmacniała przywiązanie do tradycji cerkiewnych, a przez to podnosiła w pewnym stopniu świadomość narodową Rusinów. Może właśnie dzięki działalności i publikacjom wymienionych autorów język ruski, mimo tak szerokiego rozpowszechnienia polszczyzny w ówczesnej Galicji, nie tylko przetrwał, ale stał się przedmiotem dalszego zainteresowania przedstawicieli odrodzenia narodowego Ukraińców. Właściwy ruch ukraińskiego odrodzenia narodowego w Galicji zacznie się dopiero po powstaniu listopadowym, kiedy we Lwowie z chwilą wydania almanachu „Haliczanin" powstaje „nowy model literatury polskiej wysuwany i realizowany przez tzw. pisarzy czerwonoruskich"1. Równolegle z polską literaturą romantyczną w Galicji, a niekiedy 1 Z. Niedziela, Słowiańskie zainteresowania pisarzy lwowskich w latach 1830-1848, Kraków 1966, s. 6. 12 Kształtowanie się nowowiytnego piśmiennictwa ukraińskiego... w opozycji do niej w obawie przed zupełną polonizacją, pisarze ukraińscy z kręgu lwowskiej „Ruskiej Trójcy" wydają w 1836 roku przełomowy dla odrodzenia narodowego almanach Rusałka Dniestrowa. Rozwijające się jeszcze przed romantyzmem idee oświeceniowe, głoszące społeczną oraz polityczną emancypację klas i warstw niższych, doprowadziły do sformowania się nowej świadomości tworzących się nowoczesnych narodów. Procesy narodowotwórcze w Europie przebiegały dwoma torami. Decydującą rolę w formowaniu się narodów w krajach zachodnioeuropejskich, posiadających scentralizowany organizm państwowy, odegrało poczucie więzi ustrojowej. Doszło tu bowiem do wytworzenia się jednolitego języka, stanowiącego główne wewnętrzne spoiwo, a w konsekwencji do identyfikacji pojęć „państwo" i „naród". Podobnie procesy narodowotwórcze kształtowały się we wschodniej Europie środkowej2, gdzie rewolucja burżuazyjna oraz przekształcenia struktur feudalnych otworzyły drogę do narodowych procesów integracyjnych. Otóż zachodnioeuropejski model racjonalistyczny, realizowany głównie przez wielką rewolucję francuską, starano się przenieść między innymi i na obszar interesującej nas wielonarodowej, bo skupiającej jedenaście narodowości, monarchii habsburskiej. Jednak inspirowane przez hasła oświeceniowe reformy Józefa II, zmierzające do centralistyczno-unifikacyjnej polityki, na skutek odmiennych warunków, jakie tu panowały, nie mogły być zrealizowane bez pewnych modyfikacji. Opóźniony w porównaniu z Zachodem poziom zaawansowania rozwojowego, wielonarodowa struktura państwa (na jedenaście - pięć narodowości, a więc Węgrzy, Czesi, Słowacy, Słoweńcy i Chorwaci prawie w całości mieszkali w granicach monarchii, zaś pozostałych sześć: Niemcy, Polacy, Ukraińcy, Włosi, Serbowie i Rumuni - miało swój główny obszar zamieszkania poza jej granicami), wymagały takich uzupełnień, które uwzględniałyby istnienie w ramach państwa nie tylko dwóch podstawowych kategorii społecznych, odgrywających decydującą rolę na Zachodzie, jak państwo i jednostka, ale też takie kategorie, jak wyznanie czy przynależność językowo-etniczna, pod warunkiem zachowania hasła głoszącego pełną równość wszystkich obywateli. 2 Por. J. Chlebowczyk, Procesy narodowotwórcze we wschodniej Europie środkowej w dobie kapitalizmu, Kraków 1975, s. 335. Świadomość narodowa i piśmiennictwo Rusinów-Ukraińców... 13 Tak więc najpierw obiektywne przesłanki awansu rodzimych języków mniejszości narodowych, jakie stworzył na tym terenie rozwój kapitalizmu, a następnie okres reform Marii Teresy i Józefa II i liberalna polityka tych władców wobec wyznań i narodowości przyspieszyły narodziny ruchów narodowościowych wśród ludów monarchii. Z tego punktu widzenia głównym problemem w państwie Habsburgów stało się odrodzenie narodowe Czech, będące w pewnym sensie wzorem dla pozostałych nacji3. Będzie ono z wielu względów zwracać naszą uwagę. Bez uwzględnienia specyfiki czeskiego odrodzenia niemożliwe jest zrozumienie i naświetlenie procesów odrodzeniowych innych narodów, w tym głównie ukraińskiego tak w Galicji, jak i w Rosji. Rodzące się w czasach józefinizmu idee narodowe przenikały w początkowej swej fazie jedynie do mieszczaństwa i dlatego konkretne kształty zaczęły przybierać w Czechach, gdyż w kraju tym istniała warstwa mieszczaństwa, a przy tym mogły się teraz odrodzić głęboko zakorzenione wśród warstw średnich tradycje husyckie. Nowoczesna literatura czeska stworzona została dzięki trzem najwybitniejszym postaciom: Josifowi Dobrowskiemu, Josefowi Jungman-nowi i Frantiskowi Palackiemu. Specyficzną rolę, jak pamiętamy, odegrał Vaclav Hanka rzekomym odkryciem zbiorków poezji staroczeskiej jakoby pochodzących z XIII wieku, co tak dla odrodzenia Czechów, jak i innych narodów słowiańskich miało pozytywne znaczenie. W poważnym stopniu do odrodzenia swoich własnych narodów, a także w ogóle słowiańskich, przyczynili się Słowacy (Jan Kollar i Pavel J. Śafarik), i Słoweńcy - Jernej Kopitar oraz jego uczeń Serb Vuk S. Karadżicz. 3 Por. H. Wereszycki, Pod berłem Habsburgów. Zagadnienia narodowościowe, Kraków 1975, s. 33. Por. też Zina Genyk-Berezowska, Ke vztahu mezi ceskym a ukra-jinskym obrozanim [w:] O. Ziłynśkyj, Sto padesdt let ćesko-ukrajinskych literdtumich styku, Praga 1968, s. 15-26. Autorka podkreśla, że genezy ukraińskiego odrodzenia nie można interpretować jednoznacznie, gdyż z jednej strony działały wzorce obcych idei propagujących hasła odrodzeniowo-wyzwoleńcze oraz wzorce literatury, a z drugiej strony - niezależne dążenie do przeniknięcia przez powierzchnię kolorytu lokalnego oraz „głębin ludowego ducha". Tłumacząc z Mickiewicza, Puszkina, Byrona, Schillera, Ukraińcy nie wyszli poza transformację ojczystej pieśni ludowej. W tym właśnie autorka widzi harmonię między Ukraińcami, a tą generacją czeskich budzicieli, którzy akceptowali romantyzm pieśni ludowej i wszystkie elementy preroman-tyzmu, ale nie chcieli dźwigać całego ciężaru romantycznego rozdarcia i ucieczki od rzeczywistości, ze wszystkimi konsekwencjami politycznych zmian w życiu jednostki i społeczeństwa. 14 Kształtowanie się nowowżytnego piśmiennictwa ukraińskiego... Naukowo-literackim, politycznym, społecznym i ekonomicznym czynnikom, które wpływały na odradzanie się narodów, przyspieszały je, a niekiedy opóźniały jego rozwój, towarzyszyła specyficzna i niepowtarzalna atmosfera początku XIX w. Wraz z procesem kształtowania się świadomości narodowej wystąpiło silne napięcie uczuciowe, co sprzyjało tworzeniu różnego rodzaju mitów i legend. W bardzo charakterystyczny sposób atmosferę czeskiego odrodzenia oddaje w swojej książce Od „Budy" do „Złotej Kapliczki" Kareł Krejći: Wykształcona Europa już niemal od dwóch wieków nie uświadamiała sobie istnienia samodzielnego narodu czeskiego. Aż tu nagle pojawiło się kilku ludzi podrzędnej kondycji społecznej i -z nielicznymi wyjątkami zaledwie o średnim wykształceniu, którzy wbili sobie do głowy, że wskrzeszą nie istniejący od dawna naród. Wznieśli na praskim targu drewnianą budę i tam w prostym, szorstkim języku przedstawiali sztuki teatralne dla służących, posługaczy i żołnierzy. W czasie kiedy Europa czytała Woltera, Goethego i Byrona (oni) drukują w tym zaniedbanym języku na lichym papierze kalendarze, pouczające opowiadania dla ludu, zbiorki prymitywnych rymowanek. W czerepach starych urn szukają dowodów niegdysiejszej wielkości i sławy narodu. Cieszą się jak dzieci z każdego czeskiego szyldu nad sklepikiem jakiegoś rzemieślnika czy kupca. I tu nagle, w ciągu zaledwie kilku dziesięcioleci sytuacja zmienia się niewiarygodnie. Z prymitywnych czy-tankowych wierszyków i kalendarzykowych powiastek rozwija się literatura, która śmiało może się mierzyć ze współczesną sobie produkcją literacką innych narodów.4 Scharakteryzowana przez pisarza czeskiego sytuacja panująca w dziedzinie piśmiennictwa i literatury w Czechach pod wieloma względami przypomina życie kulturalno-literackie i dążenia Ukraińców galicyjskich. Również trzej wychowankowie lwowskiego seminarium greckokatolickiego „wbili sobie do głowy", że odrodzą naród ukraiński. Podobnie jak i Czesi zaczęli oni pisać utwory literackie o nieprzemijającej wartości oraz układali pierwsze czytanki dla dzieci w zrozumiałym dla wszystkich, bo tworzonym w oparciu o ukraińską mowę potoczną, języku literackim. K. Krejći, - Praga. Legenda i rzeczywistość, Warszawa 1974, s. 166-193. Świadomość narodowa i piśmiennictwo Rusinów-Ukraińców... 15 Zaznaczmy przy tym, że choć największe nasilenie sporów językowych i walk o uznanie języka ludowego za podstawę formowania się języka literackiego, które to spory nie bez wpływów opinii Herdera, idealizującego charakter przeszłości Słowian oraz przypisującego w swoich koncepcjach filozoficznych rolę językowi jako środkowi „człowieczego kształtowania się rodu ludzkiego"5, przypadają u większości narodów na pierwsze ćwierćwiecze XIX wieku, wokół ukraińskiego języka w Galicji spory te na dobre zaczęły się dopiero w roku 1834 -konkretnie od momentu ukazania się w „Rozmaitościach" lwowskich artykułu Józefa Łozińskiego O wprowadzeniu abecadła polskiego do piśmiennictwa ruskiego. Mimo że odrodzenie Ukraińców w Galicji wschodniej dokonało się mniej więcej w tym samym czasie co u innych ludów słowiańskich monarchii habsburskiej, to jednak było ono - pisze Henryk Wereszycki - nieco opóźnione i miało do przezwyciężenia większe trudności6. Trudności te wynikały w głównej mierze z tej przyczyny, że wśród Ukraińców, będących pod panowaniem austriackim, nie było mieszczan, oczywiście świadomych i aktywnych, a więc tej warstwy społecznej, która w odradzaniu narodów monarchii mogła odegrać rolę zasadniczą. Nie miała też ludność ukraińska w Galicji swojej szlachty, gdyż już w poprzednich stuleciach, podobnie jak i wyższa hierarchia cerkwi unickiej, uległa ona prawie zupełnej polonizacji. Nieliczną i w wielu wypadkach chwiejną warstwę inteligencji „ruskiej"7 tworzyli miejscowi 3 „Wszyscy dochodzimy do rozumu tylko dzięki mowie, a do mowy dzięki tradycji, dzięki wierze w dzieła przodków, w języku «odbija się intelekt i charakter danego narodu», geniusz danego ludu nie odbija się nigdzie lepiej niż w fizjonomii mowy". (J. G. Herder, Myśli o filozofii dziejów, Warszawa 1962, t. II, s. 276). 6 H. Wereszycki, op. cit., s. 46. 7 Ze względu na używanie w tym czasie pojęcia „ruski" - małoruski w literaturze przedmiotu w znaczeniu dzisiejszego pojęcia ukraiński, będziemy się posługiwać tymi terminami zamiennie jako pojęciami synonimicznymi. „Nazwa Ukraina, ukraiński, nabiera w ciągu XVII wieku coraz bardziej prawa obywatelstwa. W tej właśnie epoce termin «ukraiński» zaczął się pojawiać na oznaczenie języka i narodowości południo-woruskiej. W XIX wieku zakres terytorialny pojęcia Ukrainy rozszerzał się, obejmując wszystkie ziemie etnicznie ukraińskie. Jednocześnie nazwy Ruś, Rusini, język ruski itp. zaczynają powoli wychodzić z użycia, a na ich miejsce całkowicie już wchodzą terminy: Ukraina, Ukraińcy, język ukraiński. Niechętne, a nawet wręcz wrogie 16 Kształtowanie się nowowżytnego piśmiennictwa ukraińskiego... duchowni greckokatoliccy, nieliczne grupki mieszczaństwa i zaledwie paru ziemian s'wiadomych swojej przynależności narodowej8. Niższe duchowieństwo, stojące najbliżej ludu, nie różniło się wiele poziomem materialnym i wykształceniem od pańszczyźnianego chłopa. Choć używało ono tego samego prostego języka, stanowiącego zrąb, na którym można było w mysi rozwijających się haseł romantyzmu, głoszących zwrot ku ludowości, wskrzeszać i rozwijać własną kulturę i literaturę, to jednak było za słabe, by wraz z innymi odradzającymi się narodami upomnieć się o swoje prawa do własnego języka i literatury. Dodatkową trudność sprawiał też brak naukowych dowodów, przemawiających za odrębnością języka ukraińskiego, gdyż mowę ludu ukraińskiego powszechnie uważano, zależnie od przynależności państwowej czy przekonań, za dialekt języka polskiego lub rosyjskiego, które to języki wzbogacały się, między innymi czerpiąc z „dialektu" ukraińskiego. Ale już w 1850 roku, a więc niespełna dwadzieścia lat od momentu założenia kółka oświatowego, nazwanego początkowo żartobliwie „Ruską Trójcą", a zarazem w siódmą rocznicę śmierci organizatora owego kółka - M. Szaszkiewicza, bliżej nieznany autor w swoim artykule Młoda Ruś, zamieszczonym w czasopiśmie „Zoria Hałyćka", z sentymentem wraca do tych początków, kiedy to dzięki wysiłkom i wierze wyrastała i rozwijała się, oparta na mowie prostego ludu, ukraińska twórczość literacka. A wraz z nią krzepła świadomość narodowa Ukraiń-ców-Rusinów oraz umacniało się poczucie jedności plemienno-narodo-wej z ludem ukraińskim zaboru rosyjskiego, gdzie od 1840 roku (rok ukazania się w Petersburgu Kobzara) utwierdzał pełną integralność i niezależność oraz odrębne narodowe oblicze literatury ukraińskiej Taras Szewczenko. Ukrainie i Ukraińcom pewne ośrodki polskie, a zwłaszcza rosyjskie, odmawiały, i to nie tylko w XIX, lecz również w XX wieku prawa narodowi zamieszkującemu wielkie terytorium na północ i pólnocny-zachód od Morza Czarnego nazywania siebie Ukraińcami, a swej ojczyzny - Ukrainą. (...) Nazwy Ukraina, ukraiński zostały skreślone z urzędowego słownictwa carskiej Rosji" (cyt. za: Z. Wójcik, Eryka Lasoty i Wilhelma Beauplana opisy Ukrainy, Wstęp, Warszawa 1972, s. 5-6). 8 M. Jakóbiec, Taras Szewczenko, Wstęp (Początki literatury w Galicji), Wrocław 1974, s. XVI. Świadomość narodowa i piśmiennictwo Rusinów-Ukraińców... 17 Pamiętne dla odrodzenia narodowego w Galicji były wydarzenia „wiosny" 1848 roku, kiedy to we Lwowie po raz pierwszy publicznie zabrał głos przedstawiciel świadomego swej odrębności narodu ukraińskiego, dr Kyrył Wienkowski9, głos będący jakby owocem pracy ukraińskich budzicieli. Toteż patrząc z perspektywy dwóch lat na te wydarzenia autor Młodej Rusi miał powód do wzruszeń na myśl o sytuacji Ukraińców w Galicji w okresie poprzedzającym działalność trzech patriotów, późniejszych księży greckokatolickich, M. Szaszkiewicza (1811-1843), J. Hołowackiego (1814-1888) i J. Wahylewicza (1811-1866). Pomnę jeszcze dziś, bo i moje młode lata zobaczyły tę chwilę, jak w Uniwersytecie Lwowskim moi rówieśnicy rozmawiali nieraz o ruszczy-źnie, o przeszłości, o świętej ojczyźnie, a łzy niejednemu spływały po bladym licu. Tęsknili oni za czymś, czegoś pragnęli i spodziewali się. Chcieli to coś powiedzieć światu, ogłosić sąsiadom, ale słowa nie mogły jeszcze oddać uczucia wyrywającego się z głębi serca. Tu i ówdzie odezwał się wprawdzie głos, jednakże bojaźliwie, słabo, jak dziecko, które kwilić zacznie. Ne buło szcze piwcia, ne buło sołowija...10 Kontrast między skromnymi początkami ukraińskiego ruchu odrodzeniowego a rezultatami widocznymi już w latach pięćdziesiątych XIX w. stanie się tym bardziej wyrazisty, kiedy wszystko zacznie wskazywać na to, że praca „Ruskiej Trójcy" zorganizowana wśród młodzieży Uniwersytetu Lwowskiego i seminarium unickiego otworzyła nową epokę w dziejach narodu i literatury ukraińskiej w Galicji. Względnie tolerancyjna, w porównaniu z zaborem rosyjskim i pruskim, polityka wobec mniejszości narodowych w państwie Habsburgów, była o tyle niekorzystna dla Ukraińców, że od początku nie byli oni traktowani jako oddzielna narodowość, której przysługują te same prawa co i innym, np. Czechom czy Polakom. W sytuacji kiedy wyższe duchowieństwo i średnie warstwy społeczeństwa ukraińskiego różniły się od Polaków, z małymi wyjątkami, jedynie obrządkiem, to nie tylko rząd, ale i uczeni slawiści, jak Dobrovsky, a także do około 1815 roku J. Kopitar, nie bardzo wiedzieli, czy do Polaków czy do Rosjan zaliczyć mają mówiący w ludowym języku lud ukraiński, nazywający się Rusi- 9 J. Kozik, Między reakcją a rewolucją. Studia z dziejów ukraińskiego ruchu narodowego w Galicji w latach 1848-1849, Kraków 1975, s. 14. 10 Cyt. za: J. Kozik, Ukraiński ruch narodowy..., op. cit. s. 91-92. 18 Kształtowanie się nowowżytnego piśmiennictwa ukraińskiego... nami. W takiej sytuacji trudno było jeszcze wtedy przewidywać, jaką drogą i czy w ogóle dojdzie do odrodzenia narodowego Ukraińców w Galicji. Nie zapominajmy przy tym, że polityka władców austriackich, zmierzająca do pełnego podporządkowania sobie hierarchii i organizacji Kościoła katolickiego, musiała objąć też i duchowieństwo greckokatolickie. Celem podniesienia poziomu wykształcenia wśród duchowieństwa unickiego Maria Teresa założyła w 1774 roku przy cerkwi św. Barbary w Wiedniu, seminarium, zwane Barbareum, które istniało dziesięć lat, a przeznaczone było też i dla kleryków greckokatolickich z Galicji. Z seminarium tego wyszli między innymi tacy światli Rusini-Ukra-ińcy jak: M. Skorodyński - biskup lwowski w latach 1798-1808, Anton Anhełowicz - początkowo biskup przemyski, później biskup i metropolita lwowski (1806-1814). W Wiedniu uczyli się też Petro Pasławski, Józef Łewycki, Anton Dobriański oraz jeden z najświatlejszych Rusi-nów owego czasu, Iwan Śnihurski - od 1818 roku biskup przemyski. Nadmieńmy, że już w rok po zlikwidowaniu w 1784 wiedeńskiego Barbareum powstał oddział greckokatolickiego Seminarium Generalnego we Lwowie. W trzy lata po otwarciu w 1784 roku Uniwersytetu Lwowskiego, dzięki przychylnemu ustosunkowaniu się cesarza do prośby lwowskiego biskupa Petra Bilańskiego, wprowadzone zostają na wydziale teologicznym i filozoficznym wykłady w języku ruskim dla młodzieży unickiej, która „wraz ze swoimi profesorami stanowiła niejako oddzielny instytut"11. Mury uniwersytetu zacznie więc opuszczać ruska inteligencja. Dodajmy, że od powstania do zamknięcia Uniwersytetu Lwowskiego, a następnie w utworzonym na jego miejscu liceum, ruską profesurę reprezentowali: Anton i Andrij Anhełowiczowie, Iwan i Mychajło Ha-rasewiczowie, Michał Lewicki, Andrij Biłecki, Iwan Dutkiewicz, Iwan Ławrowski, Andrij Pawłowicz, Arseniusz Radkiewicz, Mykoła Skorodyński, Teodor Zacharjasewicz, Matwij Szankowski, Iwan Zemanczyk, Modest Hryniewiecki i inni. Inteligencja ruska obejmuje urzędy, w większym procentowo stopniu niż Polacy, podnosi się też poziom wykształcenia wśród duchowień- 11 J. Jeluk, Odrodzenie ruskiej literatury w Galicji i Markijan Szaszkiewicz, Brze-żany 1911, s. 8. Świadomość narodowa i piśmiennictwo Rusinów-Ukraińców... 19 stwa, natomiast żadnej niemal poprawie nie ulega sytuacja w szkolnictwie niższym. Przejście na prawosławie (jeszcze w latach 1794-96) unitów zamieszkałych na Ukrainie, Podolu i Wołyniu niekorzystnie wpłynęło na sytuację Rusinów. Wraz bowiem z rodzącymi się roszczeniami terytorialnymi Rosji wobec Austrii oraz późniejszymi tendencjami słowianofil-skimi fakt ten doprowadził do mylnego kojarzenia przez rząd Rusinów z Rosjanami. By przerwać wszelką łączność z Rosją Rusinów galicyjskich, którzy w sprawach wiary podlegali metropolicie kijowsko-halic-kiemu, mieszkającemu wówczas w Petersburgu, Ruś Halicka otrzymała własnego metropolitę. Został nim Anton Anhełowicz. Odtąd Rusini nie mogli stosować w piśmie używanej w Rosji grażdanki, lecz posługiwali się cyrylicą lub alfabetem łacińskim. Faktem jest, że w Galicji dochodzi w tych latach do zaniechania wykładów w języku ruskim na istniejącym do 1805 roku Uniwersytecie Lwowskim, a następnie w nowoutworzonym liceum. Zaprzestawano też w szkołach nauczania języka ruskiego, na czym ludności ruskiej szczególnie nie zależało, gdyż był to język oparty na niezrozumiałej cerkiew-szczyźnie, z mieszaniną ruskiego, polskiego i rosyjskiego. Taki makaroniczny język nie mógł wytrzymać konkurencji z językiem łacińskim czy niemieckim, którym posługiwała się wówczas jeszcze cała prawie uczona Europa. Zważyć przy tym należy, że profesorów wykładających w języku ruskim, jak też ich słuchaczy ignorowali profesorowie niemieccy i czescy, a duchowieństwo łacińskie nazywało ich ironicznie „ałyłujnykami"12. Profesorowie zaprzestają wykładów w języku ruskim, a wykształcona w wiedeńskim Barbareum i Lwowskim Uniwersytecie inteligen- 12 J. Jeluk, op. cit., s. 11. Wykłady w języku ruskim w Uniwersytecie Lwowskim nie przyniosły rezultatów oczekiwanych przez patriotów zachodnioukraińskich, zawinili bowiem w tym wypadku - zdaniem M. Terszakowcia - najbardziej „sami profesorzy, którzy wstydząc się prowadzenia wykładów w języku ludowym, używali w zamian cerkiewno-słowiańsko-rosyjsko-polsko-ruskiego makaronizmu. Kiedy zaś z dydaktycznych względów przyszło posłużyć się językiem ludowym, to profesorowie usprawiedliwiali się, jak gdyby popełnili przewinienie. Przyczyniała się do tego także i sama społeczność ruska, która nie tylko darowała winę profesorom, ale i sama opowiedziała się za zniesieniem wykładów ruskich" (cyt. za: M. Terszakoweć, Pry-czyny znykajuczoho uspichu ruśkych wykładiw na lwiwśkomu uniwersyteti, [w:] Ha-łyćke literaturne widrodżenie, Lwów 1905, s. 7). 20 Kształtowanie się nowowżytnego piśmiennictwa ukraińskiego... cja świecka i duchowna, by nie zniżyć się do prostej mowy ludu ruskiego, sięga w większości przypadków po najbliższy jej język polski, czemu sprzyja stopniowy zanik wrogości Rusinów do Polaków, gdyż nie byli oni już narodem panującym jak w czasach przedrozbiorowych. Nie uformowany jeszcze język narodowy Ukraińców można było spotkać w Galicji głównie na wsi, choć i tam „lud, nie mając żadnego prawie wykształcenia, mniej więcej zaczyna się wstydzić swojego języka i pstrzy go słowami polskimi, a nawet niemieckimi"13. Trudno się też dziwić, że kiedy po 1816 roku Galicja została objęta nową reformą szkolnictwa, władze, mimo sprzeciwu metropolity M. Lewickiego i ks. Iwana Mohylnickiego, uczestniczących jako wizytatorzy szkół w przeprowadzonej przez rząd ankiecie, uznały, że język ruski nie jest literacki, a więc nie można nim posługiwać się w szkołach. Językiem wykładowym miał być, podniesiony wówczas do rangi języka krajowego, język polski. Pozwolono używać języka ruskiego tylko na lekcjach katechizacji i podczas prywatnej nauki czytania i pisania. Dodajmy, że nie zapomniano też o doradzeniu duchowieństwu unickiemu, by zamiast cyrylicy wprowadziło do ksiąg liturgicznych alfabet łaciński lub przetłumaczyło je na język polski. Tak niekorzystne dla Rusinów zarządzenia wywołały głosy sprzeciwu wśród przedstawicieli warstwy wyższej. Dowodem tego było m.in. wysłanie przez metropolitę M. Lewickiego protestu, w którym jego autor J. Mohylnicki, używając argumentacji historycznej udowadniał, że język ruski będący - jego zdaniem - połączeniem języka ludowego i cerkiewnego jest językiem narodowym i ojczystym Rusinów. W wyniku protestu J. Mohylnickiego Rusini uzyskali prawo nauczania swoich dzieci religii w języku ruskim. Natomiast w szkołach ukra-ińsko-polskich, gdzie proponowano jako wykładowy język polski, dzieci greckokatolickiego obrządku mogły się uczyć czytania i pisania w języku ruskim. W szkołach zaś, gdzie nie było młodzieży polskiej, językiem wykładowym miał być ruski z zachowaniem jednak nauki czytania i pisania w języku polskim. W miejscowościach o ludności mieszanej gminy otrzymały prawo zakładania na własny koszt szkół ruskich. Dążenia bardziej świadomych Rusinów na Czele z J. Mohylnickim mogły teraz zmierzać do obrony cerkiewszczyzny w księgach liturgicz- 13 i. Wahylewicz, Rozprawa o języku poludnioworuskim z roku 1843, [w:] M. Wozniak, Rozwidky 1. Wahylewycza cz- II, s. 251, cyt. za: J. Kozik, op. cit., s. 91. Świadomość narodowa i piśmiennictwo Rusinów-Ukraińców... 21 nych oraz do organizowania szkolnictwa, a więc wydawania podręczników i kształcenia nauczycieli w języku ruskim. W celu realizacji tych zadań z inicjatywy Mohylnickiego powstało w Przemyślu Towarzystwo Duchownych14. Książki miały być pisane w zrozumiałym dla ludu języku, lecz na takim poziomie, aby mogły one uczyć lud lepszego wysławiania się. To idealne w zamierzeniach przedsięwzięcie doprowadziło jednak w praktyce do pomieszania mowy ludu z językiem cerkiewnym i rozpętania sporów językowych. Mohylnicki, widząc różnice dzielące język cerkiewny i ludowy zdawał sobie sprawę, jaką rolę może odegrać język ludowy w kształtowaniu się literackiego języka ukraińskiego, ale jednocześnie, zresztą zgodnie z panującymi poglądami w ówczesnej slawistyce, wiedział, że niewykształconego języka ludowego nie można utożsamiać z językiem literackim. W latach 1817-1821 Mohylnicki wydaje szereg podręczników szkolnych w języku ruskim. W tym też języku, choć dalekim od mowy prostego ludu, pisze w 1823 roku gramatykę Wiedmost, która nie ujrzała światła dziennego, najprawdopodobniej z winy M. Lewickiego15. Z rękopisu gramatyki tej korzystali jednak autorzy podobnych prac, J. Łewycki i Anton Dobriański. W tym samym czasie co Mohylnicki piszą, choć też nie wydają drukiem, gramatyki języka ruskiego P. Pa-sławski i J. Ławrowski. Przypomnijmy, że są to lata dwudzieste i Wiedeń stał się już prężnym centrum slawistyki, gdzie uczył się, a następnie przez pięć lat był proboszczem przy cerkwi św. Barbary J. Śnihurski, późniejszy (od 1818 roku) biskup przemyski. Warto dodać, że ze względu na naukowe zainteresowania tamtejszych proboszczów do cerkwi św. Barbary w Wiedniu przychodzili: Serbowie - np. Vuk Karadżicz, Ludowit Gaj, Słoweńcy - np. J. Kopitar i inni Słowianie. Tam też proboszcz św. Barbary Josyf Striłecki - autor gramatyki ukraińskiej, wprowadza w całej parafii 14 Por. J. Kozik, op. cit., s. 85. 15 Metropolita M. Lewicki byl Polakiem wyznania greckokatolickiego. Występował w obronie języka cerkiewnosłowiańskiego, gdyż jako ksiądz cerkwi unickiej szanował jej tradycje i język. Kiedy jednak działalność wydawnicza ukraińskiego Towarzystwa Duchownego wywołała sprzeciw Polaków, którym nie na rękę było wydawanie książek ukraińskich, i kiedy w sprawie tej upomniał Lewickiego papież, który ostro skrytykował statut Towarzystwa, to Lewicki zapewne mógł zwlekać z wydaniem gramatyki Mohylnickiego. 22 Kształtowanie się nowowzytnego piśmiennictwa ukraińskiego... zwyczaj wygłaszania kazań w języku ukraińskim, co kontynuował Sni-hurski, a czego od 1820 roku konsekwentnie przestrzegał P. Pawłow-ski16. Zwyczaj wygłaszania kazań w języku ukraińskim przejmą też potem Szaszkiewicz i inni w Galicji. Po zetknięciu się z wiedeńskimi Rusinami J. Kopitar przekonuje się, że są oni odrębnym narodem i odnotowuje ten fakt w rozprawce Russniakische Literatur, zamieszczonej w numerze 89 „Wiener Allge-meine Literatur - Zeitung" w 1816 r. Doradza wówczas Rusinom, by dla „ratunku przed utonięciem w morzu rosyjskim"17 wprowadzali do swojego piśmiennictwa alfabet łaciński. Kiedy zaś zapozna się po 1820 roku z pieśniami ludowymi, zacznie zachęcać Rusinów, by zainteresowali się bardziej swoim folklorem. Są to już te czasy, pamiętajmy, kiedy - dzięki zbieractwu pieśni, podań i legend wśród ludu, dzięki osiągnięciom folklorystów i uczonych slawistów w innych krajach słowiańskich, a także dzięki produkcji literackiej preromantyków - mowa ludu zostaje uznana za główne źródło kształtowania się języka literackiego danego narodu. Ale jak się rzecz miała z ludowym językiem ukraińskim w Galicji? Ukraińscy literaci w monarchii, a więc we Lwowie, Przemyślu, Wiedniu, też wychodzą poza obręb języka cerkiewnego i podręczników dla szkół elementarnych. Nie będą to jednak od razu próby na tyle śmiałe i efektywne co u innych narodów. Tak na przykład, będąc na studiach teologicznych w Wiedniu, Józef Łewycki wydaje w 1822 roku dziwaczny ruski przekład Das Heimweh der Verbannten, pt. Domobolije proklatych oraz tłumaczenia z Schillera i Goethego. Nieco korzystniej sytuacja wygląda w Przemyślu, gdzie dzięki Śnihurskiemu oraz Mohylnickiemu rozwijana jest działalność wydawnicza i literacka w języku ruskim. Jak sam (Śnihurski) był Rusinem, tak duszą i sercem i o ruski naród jak najwięcej dbał... Wszystko, co ruskie, najwięcej go obchodziło i najmilsze mu było, dlatego ruskich pisarzy bardzo lubił, otuchy im dodawał i za dedykowane mu dzieła zawsze szczodrze obdarowywał. Cały dwór i służba musiała z nim i między sobą po rusku rozmawiać. W tym-języku porozumiewał się ze sługami swoimi wówczas nawet, gdy się w gos'cinie na dworach pol- Świadomość narodowa i piśmiennictwo Rusinów-Ukraińców... 23 skich znajdował. A najprzyjemniej mu było, kiedy ksiądz przychodząc do niego w potrzebie po rusku się do niego zwracał. Miłując tak swą mowę ojczystą (narodnost') napisał testament ustanawiający utrzymanie dla nauczyciela gramatyki, historii, literatury starocerkiewnosłowiańskiego języka oraz profesora religii w języku cerkiewnoruskim. Rzecz to dużej wagi na owe czasy, kiedy Rusini i ich język jeszcze upośledzony był.18 (tłum. - W. M.) Kapelanami Śnihurskiego byli wspomniani już przez nas J. Łewycki, J. Łozyński, A. Dobriański oraz inni młodzi alumni powracający ze studiów z Wiednia. Śnihurski zorganizował w przemyskim instytucie teologicznym naukę języka cerkiewnego, którego uczył J. Ławrowski, a następnie A. Dobriański. Biskup Śnihurski kupił też drukarnię, która od 1829 roku składała wszystkie ruskie książki. Oprócz wspomnianych uczonych ruskich z kręgu przemysko-wie-deńskiego Denys Zubrycki, nie pozostający jeszcze pod wpływem sło-wianofilskich idei Michała Pogodina, wydaje w 1830 roku swą rozprawę19 poświęconą historii i kulturze narodu ruskiego. W licznych odpisach krążyła wśród miejscowych alumnów i duchowieństwa historia cerkwi ruskiej M. Harasewicza20. Pogłębiała ona poczucie narodowe Rusinów i wzmacniała przywiązanie do tradycji cerkiewnych, a przez to podnosiła w pewnym stopniu ich świadomość narodową. Prace te, pisane w języku niemieckim (D. Zubrycki, J. Łewycki), łacińskim (M. Harasewicz, M. Łuczkaj21) oraz w sztucznie tworzonym i potem przez samych autorów porzuconym języku ruskim (J. Mohyl-nicki, J. Ławrowski, P. Pawłowski, J. Lewicki), nie nakłoniły ówcze- 16 J. Kozik, op. cit., s. 88. 17 J. Jeluk, op. cit., s. 22. 18 J. Łozyński, Żytije I. Snihurskoho, Lwów 1851, s. 28-29. 19 D. Zubrycki, Die griechisch-katholische Stauropigiałkirche in Lemberg und mit ihr vereinigte Institut. „Neuestes Archiv fur Geschichte, Staatenkunde Literatur und Kunst" Nr 77. W 1837 roku w „Rozmaitościach" lwowskich Zubrycki drukuje pierwszą część swojego dzieła Rys do historii narodu ruskiego w Galicji. 20 Dzieło Harasewicza Annales ecclesiae ukazało się w druku dopiero w 1862 r. Harasewicz był profesorem Lwowskiego Uniwersytetu; charakterystyczne, że w czasie powstania T. Kościuszki wydawał „Dziennik polityków patriotycznych" w duchu proaustriackim i polskim. 21 M. Łuczkaj, Grammatica Slavo-rutena: sen veteroslavicae et in montibus Car-pothicis, sen dialecti ńgentis edita per Michaelem Lutskay, Budae 1830. Autor uwzględnił w pracy język ludowy, zamieszczając w niej przykłady bas'ni ludowych i liczne przysłowia ruskie. 24 Kształtowanie się nowowżytnego piśmiennictwa ukraińskiego... snej inteligencji do posługiwania się tym językiem, tak w piśmie, jak i w mowie. W dalszym ciągu językiem literackim, życia towarzyskiego, a nawet kazań pozostaje w większości język polski. Należy jednak przyznać, że mimo tak szerokiego rozpowszechnienia polszczyzny prace wymienionych autorów przyczyniły się do tego, że język ruski nie tylko przetrwał, ale stał się przedmiotem dalszego zainteresowania przedstawicieli odrodzenia narodowego Ukraińców w Galicji. W oparciu o dotychczasowe doświadczenia samych Rusinów, jak też pod wpływem osiągnięć innych Słowian powstaje z początkiem lat trzydziestych partia ruska, która wyraża chęć służenia swojemu narodowi. Już przed wybuchem powstania listopadowego między wiedeńskimi a galicyjskimi alumnami ruskimi toczyły się spory, czy należy okazać obojętność, czy też przyłączyć się do walki w powstaniu wraz z Polakami. Warto dodać, że w lwowskim „Słowie" z 1861 r. cz. 5 (s. 23) M. Ustinowicz wspomina, że przyszłego działacza odrodzenia zacho-dnioukraińskiego M. Szaszkiewicza, który rwał się do wzięcia udziału w powstaniu, jedynie „bardzo ważne okoliczności powstrzymały przed wyjazdem do Zamościa". „Polską oddychał Szaszkiewicz jeszcze w 1833 roku i dopiero w 1835 roku stał się on piewcą ruskim". Taka zmiana światopoglądu i tak nagłe przejście z obozu polskiego do ruskiego -zauważa dalej Ustinowicz - było częstym zjawiskiem wśród społeczności ruskiej w Galicji. Trudno rzeczywiście w zupełności zawierzyć relacji Ustinowicza, szczególnie odnośnie „nagłego przejścia" Szaszkiewicza z obozu polskiego do ruskiego, zważywszy, że do 1835 roku istniały już trzy wiersze historyczne tego poety i inne ważne utwory oraz „Syn Rusi", „Zoria". Być może sporo racji ma tu M. Terszakoweć, który twierdzi, że „w pierwszej połowie lat 1830 było dość wydarzeń związanych z nazwiskiem Szaszkiewiczów, na podstawie których mogła powstać legenda Ustinowicza" (s. 78). Niezależnie od „legendy Ustinowicza" istnieją fakty świadczące o przynależności M. Szaszkiewicza do konspiracyjnego ruchu polskiego. Wiadomo też, że do utworzonego przy lwowskim gimnazjum dominikańskim „Towarzystwa starożytności galicyjskich" należał rodzony brat Markiana - Antoni Szaszkiewicz22. 22 Por. M. Terszakoweć, Szaszkewycz ipadofystowepowstannie, [w:] Do żytiepysu M. Szaszkewycza, ZNTSz, Lwów 1911, t. CV, s. 111-115, oraz M. Szalata, Markijan Szaszkewycz. Zyttia, tworczist' i hromadśko-kulturna dijalnist', Kyjiw 1969, s. 29. Świadomość narodowa i piśmiennictwo Rusinów-Ukraińców... 25 Ciekawy materiał na ten temat zawierają pamiętniki ówczesnego działacza i spiskowca Henryka Bogdańskiego. Przytoczmy dla przykładu chociażby następujący fragment: Byli księża (ruscy), którzy z łacinnikami szli ręka w rękę, którzy nie dopuściwszy różnicy narodowej między Rusinem a Polakiem jeden i ten sam u obydwóch widzieli narodowy interes. Ci równie z łacinnikami wpływali na otoczenie sw