Dariusz Wojakowski Polacy i Ukraińcy Rzecz o pluralizmie i tożsamości na pograniczu Polacy i Ukraińcy Rzecz o pluralizmie i tożsamości na pograniczu Dariusz Woj akowski Polacy i Ukraińcy Rzecz o pluralizmie i tożsamości na pograniczu (JSJ) Zakład Wydawniczy »NOMOS« © Copyright by Dariusz Wojakowski & Zakład Wydawniczy »NOMOS« Recenzje: prof. dr hab. Grzegorz Babiński prof. dr hab. Andrzej Kwilecki Książka dofinansowana przez Komitet Badań Naukowych i Uniwersytet Rzeszowski Redakcja wydawnicza: Anna Grochowska-Piróg Redakcja techniczna: Józefa Słonina Okładka: Kompania Graficzna — Joanna i Wojciech Jedlińscy ISBN 83-88508-32-6 KRAKÓW 2002 Zakład Wydawniczy »NOMOS« 30-050 Kraków, ul. Tkacka 5/4 tel./fax (012) 633 00 74 e-mail: [email protected] www.nomos.pl Druk: Drukarnia „Ouartis- ; tel. (012) 638-16-94 Spis treści Wstęp............................... 7 Rozdział I Podstawowe pojęcia i koncepcje teoretyczne.............. 13 Wprowadzenie.......................... 13 Pogranicze — obszar i sytuacja społeczna.............. 24 Pluralizm etniczno-kulturowy jako kategoria analizy socjologicznej . . . 31 Struktury tożsamości społecznych................. 50 Rozdział II Opis badań i badanych społeczności.................. 61 Cel, przedmiot i metoda badań................... 61 Opis badań........................... 65 Opis badanych społeczności.................... 71 Rozdział III Pogranicze polsko-ukraińskie — socjologiczna charakterystyka obszaru i jego mieszkańców....................... 97 Historia pogranicza — razem i przeciw sobie............ 97 Współczesne tło stosunków etnicznych na pograniczu — polityka i gospodarka......................... 118 Pogranicze polsko-ukraińskie jako terytorium i sytuacja społeczna . ... 130 Rozdział IV Lokalne systemy kultury w społecznościach dwuetnicznych....... 143 Język.............................. 144 Religia.............................154 Obyczaje i zwyczaje lokalne.................... 164 Pamięć i symboliczne naznaczenie lokalnej przestrzeni.........174 Rozdział V Pluralizm etniczno-kulturowy w społecznościach lokalnych i jego uwarunkowania.........................185 Charakter pluralizmu kulturowego w badanych społecznościach lokalnych........................... 185 Czynniki wpływające na zakres i charakter pluralizmu etniczno- -kulturowego......................... 195 Pluralizm kulturowy a stosunki etniczne...............214 Rozdział VI Tożsamość na pograniczu — pogranicze tożsamości...........223 Poszukiwanie tożsamości podstawowej i ogólna charakterystyka głównych tożsamości etniczno-terytorialnych................224 Typy układów tożsamości na pograniczu...............241 Inkluzja i ekskluzja w społeczności lokalnej. Granice i pogranicze społeczności etnicznych....................261 Zakończenie Między tradycją a ponowoczesnością..................273 Bibliografia..............................285 6 Wstęp Niniejsza książka w zasadniczej swej części opiera się na materiale empirycznym, a przedmiotem opisanych badań jest pogranicze polsko-ukraińskie. Zrodziła się ona z chęci poznania współczesnej koegzystencji Polaków i Ukraińców na terytorium byłej Galicji Wschodniej, gdyż dla socjologów jest to obszar słabo rozpoznany badawczo. Od wieków region ten był miejscem przenikania się kultur i etnosów, ale też areną konfliktów etnicznych, związanych z procesami tworzenia się świadomości narodowej w XX wieku. Współczesne pogranicze polsko-ukraińskie nadal jest obszarem dużego zróżnicowania kulturowego. Stykają się tu, obserwowane w skali mikrospo-łecznej, różne modele stosunków etnicznych i religijnych. Przedstawione badania opisują pogranicze rozumiane w wąskim, stricte socjologicznym rozumieniu — były one przeprowadzone w latach 1995-1999 w siedmiu dwuetnicznych lokalnych społecznościach, wybranych spośród kilkudziesięciu im podobnych, które są pozostałością dawnej etnicznej różnorodności Galicji. Opis zjawisk etnicznych na poziomie społeczności lokalnych daje nieco inny ich obraz niż ogląd z perspektywy makrospołecznej. Ta zmiana perspektywy ukazuje, jak pewne procesy dziejące się w skali wielkich struktur odciskają się na małych społecznościach. Trzeba pamiętać, że małe struktury tworzą warunki, w jakich realizują się procesy makro społeczne i wartości kulturowe. Na tym poziomie dokonuje się selekcja owych wartości, akceptacja lub odrzucenie proponowanej zmiany społecznej. Dlatego badania tego typu mają szczególną wartość dla zrozumienia nie tylko zjawisk i procesów etnicznych, ale i innych procesów, jakie są doświadczeniem społeczeństw w naszej części Europy. 7 W ostatnich 10 latach społeczności lokalne, a przede wszystkim mniejszości narodowe, uzyskały możliwość swobodnego rozwoju kulturalnego. Obserwujemy więc ujawnianie się w coraz szerszym zakresie pluralistycznego charakteru tych społeczności, lecz w poszczególnych społecznościach odbywa się to w inny sposób, tak jakby wciąż tkwiły one w odmiennych czasach historycznych. Dlatego głównym celem pracy jest odkrycie uwarunkowań różnorodnych form pluralizmu kulturowego oraz konsekwencji owego pluralizmu. W tym drugim przypadku nasza uwaga jest skupiona na tym, jak członkowie lokalnych społeczności postrzegają siebie i sąsiadów. Tu można wskazać drugie źródło badawczej inspiracji — była to chęć weryfikacji pewnych teoretycznych koncepcji pluralizmu etnicznego. Znajdują one obecnie tak samo wielu przeciwników jak zwolenników. Zasadniczym problemem związanym z pojęciem pluralizmu jest, naszym zdaniem, fakt, że nadawane mu jest znaczenie bardzo wartościujące i mające oddźwięk polityczny. Nas jednak interesuje opisujące i wyjaśniające zastosowanie tego pojęcia. Praca empiryczna może weryfikować nie tylko teorie naukowe, ale również pewne potoczne opinie o stanie faktów społecznych. Istotnym pytaniem dotyczącym pogranicza jest to, jak kształtuje się tożsamość etniczna jego mieszkańców? Korzystając z „miękkich" metod: rozmowy i wywiadu pogłębionego, starano się uchwycić, jak respondenci widzą siebie, swoją „etnicz-ność" bez narzucania zewnętrznych schematów, pojawiających się często w badaniach ankietowych. Interesował nas taki obraz tożsamości mieszkańców, który ujawnia się spontanicznie, „na co dzień". Takie podejście opiera się oczywiście na przekonaniu, że w ten sposób jesteśmy w stanie dotrzeć do tego, co w tożsamości etnicznej i w etnicznej otoczce codziennego życia jest naprawdę istotne, a przede wszystkim co jest istotne z punktu widzenia samych uczestników życia społecznego i stosunków etnicznych. Książka składa się z sześciu rozdziałów. Rozdział I jest ogólnym teoretycznym wprowadzeniem do problematyki badawczej. Przedstawiono w nim koncepcje stanowiące „kościec" analizy materiału empirycznego, a więc: koncepcję pogranicza jako sytuacji społecznej, koncepcję pluralizmu kulturowego i jego rodzajów oraz koncepcję układu tożsamości etniczno-terytorialnych. W rozdziale II przedstawione są główne problemy badawcze, metoda i przebieg badań. Oprócz tego znajduje się tam opis badanych społeczności, 8 pozwalający zapoznać się z podstawowymi danymi ich dotyczącymi: strukturą etniczną i religijną, historią lokalną, najważniejszymi instytucjami lokalnymi. Choć właściwym przedmiotem badań są społeczności lokalne, to nie można w pełni zrozumieć ich codziennych problemów bez znajomości makro-społecznego kontekstu ich funkcjonowania. Takie regionalne tło lokalnych stosunków etnicznych przedstawiono w rozdziale III, który zawiera analizę historycznych, politycznych i gospodarczych uwarunkowań współczesnej sytuacji etnicznej, a także opis tej sytuacji z perspektywy regionu pogranicza. Opisowy charakter ma również rozdział IV. Przedstawione są w nim lokalne systemy kultury — współistnienie w ramach jednej społeczności dwóch języków etnicznych, różnych wyznań i obyczajów. Obraz ten jest uzupełniony analizą pamięci historycznej i symbolicznego naznaczenia przestrzeni lokalnej, które — jak się okazuje — nawet w tak niewielkich terytorialnie zbiorowościach mogą dzielić sąsiadujące grupy etniczne. Zapoznanie z funkcjonowaniem lokalnych systemów kultury pozwala na analizę zjawiska pluralizmu kulturowego i jego uwarunkowań (rozdział V). Zauważamy duże zróżnicowanie cech pluralizmu — na pograniczu istnieją zarówno społeczności dwuetniczne pluralistyczne zewnętrznie i wewnętrznie, jak i takie, gdzie cechy tych dwóch rodzajów przeplatają się nawzajem. Owo bogactwo pluralizmu pozwala na wskazanie istotnych uwarunkowań zjawiska, przede wszystkim wpływu państwa i lokalnych tradycji. W rozdziale tym podjęto też problem relacji między pluralizmem kulturowym i strukturalnym w społeczności lokalnej. W rozdziale VI przedstawiono analizę „świadomościowego" aspektu etnicznej koegzystencji — scharakteryzowano poszczególne tożsamości społeczne oraz typy układów owych tożsamości. Pozwala to poznać znaczenie każdej z tych tożsamości i występujące między nimi relacje. Uzupełnieniem jest analiza kategorii „swój — obcy". Analiza ta prowadzi do wskazania interesujących zależności między charakterem pluralizmu kulturowego a postrzeganiem siebie i innych. W społecznościach pluralistycznych wewnętrznie częściej pojawiają się tożsamości, które są złożone, otwarte na przynależność do różnych wspólnot. Można by rzec, że są to tożsamości pasujące do po-nowoczesnej wizji rzeczywistości społecznej, gdzie kreuje się swoją tożsamość na bazie doświadczenia wielokulturowości. Pluralizm zewnętrzny współwystępuje z tożsamościami, które często mają charakter zamknięty. 9 Zakończenie stanowi próbę odniesienia zjawisk obserwowanych na pograniczu do szerszego kontekstu zmieniającego się świata. Odwołanie się do tradycji i ponowoczesności jest wskazaniem wyborów, jakie istnieją na pograniczu. Jego peryferyjny charakter pozwala zaobserwować tradycyjne sposoby organizacji kultur etnicznych i związanej z tym koegzystencji Polaków i Ukraińców. Społeczności lokalne pozostają zarówno pod wpływem wzorców tradycyjnych, jak i nowoczesnych — narodowych i ogólnie związanych z industrializacją. Ponowoczesny, pluralistyczny model stosunków etnicznych wydaje się być projektem nowym, który może dopiero zaistnieć w niektórych społecznościach jako sposób organizacji lokalnej kultury. Badania przedstawione w pracy finansowane były przede wszystkim (2/3 kosztów) ze stypendium „Sasakawa Young Leaders Fellowship Found" z Tokio, które otrzymałem w roku 1998/1999. Część badań przeprowadziłem w ramach programu badawczego „Etniczność — tożsamość narodowa — zróżnicowanie religijne" prowadzonego przez Grzegorza Babińskiego, w ramach grantu uczelnianego WSP w Rzeszowie oraz przy wsparciu ze strony Państwowego Uniwersytetu Pedagogicznego w Drohobyczu (Ukraina). Zainteresowanie problematyką polsko-ukraińską zawdzięczam spotkaniom z profesorem Grzegorzem Babińskim jeszcze w trakcie studiów magisterskich. Dzięki niemu zapoznałem się z zagadnieniami badań etnicznych i nauczyłem się prowadzenia pracy terenowej. Jemu więc winien jestem szczególną wdzięczność za kilkuletnią opiekę. Udane przeprowadzenie pracy badawczej, zwłaszcza szeroko zakrojonej, nie byłoby możliwe bez pomocy osób życzliwych badaczowi. Dziękuję wszystkim uczestnikom badań za to, że poświęcili swój czas na, często długotrwałe, rozmowy. Szczególne podziękowania należą się 39 ekspertom: duchownym prawosławnym oraz grecko- i rzymskokatolickim, nauczycielom i dyrektorom miejscowych szkół, lokalnym urzędnikom, działaczom organizacji mniejszościowych i innym szanowanym mieszkańcom badanych miejscowości. Nie sposób wymienić ich wszystkich, ale indywidualne podziękowania chciałbym złożyć: Danucie Łagódce, Marii Biłaś, Annie Kozer, Halinie Janisiw, Teresie Teterycz, Eugenii Baran, o. Julianowi Felenczakowi, ks. Kazimierzowi Florkowi, ks. Józefowi Legowiczowi, Darkowi Onyszkanyczowi i Piętro Pszoniakowi. 10 Chciałbym też podziękować dr. Olegowi Tiszczence za pomoc w przeprowadzeniu badań na Ukrainie i cenne uwagi, które pozwoliły zrozumieć mi niuanse ukraińskiej kultury i zinterpretować opinie ukraińskich rozmówców. Ponieważ praca zawiera szereg cytatów z wywiadów, w celu uproszczenia zapisu przy każdym z nich zamieszczona jest krótka charakterystyka rozmówcy w formie symbolicznej. Pierwsza litera wskazuje narodowość respondenta (P — polska, U — ukraińska). Druga, mała litera, jego płeć (m — mężczyzna, k — kobieta). Kolejny znak literowy wskazuje miejsce zamieszkania i jest to aż 9 możliwości (uwzględnione zostały subspołeczności mościskie): C — Chotyniec, H — Hruszowice, K — Kalników, Mk — Mokre, Mr — Morochów, Ms ■— Mościska, Me — Medenice, R — Rzad-kowice, Z — Zakościele. Również trzecie w kolejności litery P i U wskazują pochodzenie z polskiej bądź ukraińskiej części pogranicza. Ostatni symbol, cyfrowy, oznacza wiek respondenta. Jeżeli podawane są jakieś inne cechy rozmówcy (głównie dotyczące deklaracji pochodzenia etnicznego), to zapisane są one w pełnej formie. W pracy korzystano też z materiałów zastanych. Jeżeli nie miały one charakteru druków zwartych, to w przypisie znajdują się skróty wskazujące ich źródło i/lub charakter: UGR — Urząd Gminy Radymno (statystyki ludności 1968-1999; dane o wielkości gospodarstw rolnych 1999; księgi meldunkowe 1948-1972), UGS — Urząd Gminy Stubno (statystyki ludności 1968-1999; dane o wielkości gospodarstw rolnych 1995; księgi meldunkowe 1948-1972; rejestr działalności gospodarczej 1990-1995; księgi chrztów i ślubów parafii rzymskokatolickiej dla Kalnikowa [1784-1945] i Hruszowic [1788-1939]), UGMZ — Urząd Gminy i Miasta Zagórz (statystyki ludności 1968-1998; dane o wielkości gospodarstw rolnych 1998; księga chrztów parafii greckokatolickiej w Morochowie 1914-1939), URMM — Urząd Rady Miejskiej w Mościskach (statystyka ludności 1998), URGM — Urząd Rady Gminnej w Medenicach (statystyki ludności 1996-1999), 11 ABGP — Archiwum Biskupstwa Greckokatolickiego w Przemyślu — materiały z Archiwum Państwowego w Przemyślu (mds — materiały do szematyzmów z lat; 1909, 1914, 1918, 1928, 1937), AGPJ, AGM — Akta Gmin Powiatu Jarosławskiego 1944-1954 — Akta gminy Młyny — materiały z Archiwum Państwowego w Przemyślu (spis mienia poukraińskiego w gminie Młyny; raporty wójta gminy Młyny; raporty sołtysa wsi Chotyniec), APRKK — Archiwum parafii rzymskokatolickiej w Kalnikowie (KsK — Kronika szkoły w Kalnikowie, 1912-1938. Rękopis w języku polskim; KSB — Kronika Stanisława Balandyka. Rękopis w języku polskim), KJH — Kronika Jakuba Hajduka. Rękopis w języku ukraińskim (zbiory prywatne). Ponadto wykorzystano dane urzędów parafialnych (księgi chrztów, ślubów i zgonów): 1) Parafii rzymskokatolickich w Kalnikowie, Chotyńcu, Porażu, Medenicach, Mościskach; 2) Parafii greckokatolickich w Chotyńcu, Gajach, Mokrem, Medenicach, Mościskach; 3) Parafii prawosławnych w Kalnikowie, Morochowie, Medenicach. 12 Rozdział I PODSTAWOWE POJĘCIA I KONCEPCJE TEORETYCZNE WPROWADZENIE Mniej więcej od lat siedemdziesiątych obserwujemy ciągle rosnące zainteresowanie nauk społecznych problematyką etniczną. W literaturze przedmiotu dostrzec przy tym można szereg rozbieżności w sposobach teoretycznego i metodologicznego ujęcia etniczności, występujących pomiędzy socjologią, antropologią i politologią, jak również w obrębie tych dyscyplin. Każda z owych dyscyplin przez lata kształciła swój własny aparat teoretyczny. Dlatego nie dziwi, że — dla przykładu — teorie narodu Jerzego J. Wiatra (1969) i Floriana Znanieckiego (1991) oraz teorie etniczności Fredrika Bartha (1969; 1996) czy Richarda Jenkinsa (1997), choć mieszczą się w ramach problematyki etnicznej, to nie mają punktów stycznych. Odnosząc się ogólnie do spraw narodu i grup etnicznych przyjmują tak odmienne punkty widzenia, że podążają w zupełnie innych kierunkach. Nawet jeżeli ich drogi spotykają się przez podejmowanie tematów podobnych, jak np. problem kultury narodowej, prezentowane koncepcje tkwią w zupełnie innych sposobach myślenia (por.: Kłoskowska 1996 versus Vermeulen i Govers 1996; Verdery 1996). Stan, jaki panuje w teoriach związanych z problematyką etniczną, można określić jako chaotyczne bogactwo. Podkreśla to, z jednej strony, możliwości, jakie daje wielość koncepcji teoretycznych. Z perspektywy badań empirycz- 13 nych ta wielość pozwala na poszukiwanie atrakcyjnych obszarów badawczych związanych z etnicznością. Skoro istnieje wiele koncepcji kultury, tożsamości czy konfliktu etnicznego, to fakt ten prowokuje do stawiania pytań i ich empirycznej weryfikacji. Z drugiej strony łatwo popaść w terminologiczną próżnię, gdyż poszczególne nurty pilnują własnej teoretycznej ortodoksji i są raczej niechętne dialogowi. Koncepcje łączące różne podejścia teoretyczne nie wzbudzają uznania. Brak zaś kontroli w owym obszarze pośrednim przyczynia się do tego, że projekty synkretyczne mogą być obciążone przypadkowością w doborze metod i formułowaniu wniosków. Brak dialogu pomiędzy teoriami antropologicznymi i socjologicznymi powoduje dodatkowo istnienie wielu powtórzeń. W różnych teoriach pojawiają się podobne idee i koncepcje, które jednak istnieją obok, nie oddziałując na siebie. Przykładem są teorie grupy etnicznej i narodu, tożsamości czy pluralizmu etnicznego. A przecież niektóre istotne kwestie nie zawsze są równie dobrze opracowane w każdym z tych nurtów, co podnosi wartość opracowań syntetyzujących. Perspektywa badacza-praktyka skłania więc do pomijania niektórych podziałów, poszukiwania cech wspólnych pomiędzy dość odległymi nurtami teoretycznymi. Teoretykom również zdarza się powiększać zamieszanie wokół problemów etnicznych. Przykładem może być problem z podstawowym terminem, jakim jest etniczność — Grzegorz Babiński wyróżnia aż cztery bardzo odmienne sposoby jego ujmowania w naukach społecznych (1997: 28-31)'. Choć ujęcie wszystkich tych problemów w pracy zorientowanej na badania empiryczne jest niemożliwe i bezcelowe, trzeba pamiętać, że każdy plan badawczy w jakimś stopniu wynika ze stanu teorii, jest w tej teorii umiejscowiony. Dlatego, mając na celu wprowadzenie do koncepcji teoretycznych odnoszących się bezpośrednio do przedmiotu badań, należy wspomnieć o trzech zagadnieniach stanowiących ogólną ramę teoretyczną dla rozważań szczegółowych. Pierwsze z tych zagadnień dotyczy wskazania zasadniczej perspektywy teoretycznej, do której odwołuje się praca. Można więc stwierdzić, że tkwi Jeszcze większą konfuzją jest interpretacja tak istotnego, zdaniem wielu antropologów, podziału na dwa stanowiska teoretyczne: sytuacjonizm i primordializm. Poważne opracowania nie są zgodne co do tego, jak przyporządkować teorie poszczególnych autorów — co dotyczy najczęściej F. Bartha (por.: Burszta 1998: 137; Altermatt 1998: 61). 14 ona głęboko w intersubiektywnej perspektywie ujmowania zjawisk etnicznych. Perspektywa ta orientuje nas m.in. na opis kultury grupy etnicznej i wyjaśnienia kulturowych uwarunkowań kształtowania się tożsamości i stosunków etnicznych. Podejście takie znajdujemy w pracach różnych autorów, antropologów i socjologów: Clifforda Geertza, F. Znanieckiego, Benedicta Andersona czy Walkera Connora. W ich koncepcjach znajdujemy wiele podobieństw, które opierają się przede wszystkim na skłonności do uznania perspektywy jednostki, jako uczestnika życia społecznego i użytkownika kultury. Jak pisze Connor (1993: 377): „nie to co jest ale co ludzie postrzegają, że jest wpływa na [ich] postawy i zachowanie". Właśnie ta cecha faktów kulturowych jest przez wymienionych autorów szczególnie akcentowana (por. Znaniecki 1971: 228 i nast.; Geertz 1993: 92-93; Anderson 1997: 19, 21). We współczesnej antropologii przyjęła się nieco inna metoda zestawiania koncepcji teoretycznych, wyróżniająca dwa nurty — sytuacjonizm i primordializm (Jenkins 1997: 44-48). Podział ten, niezależnie od jego walorów poznawczych, jest jednak źródłem bardzo błędnej interpretacji prac Geertza, który jest uważany za czołowego przedstawiciela primordializmu. Krytyka prac tego autora często ma charakter niemerytoryczny i dotyczy nie tyle faktycznych twierdzeń formułowanych przez Geertza, co przypisywanych mu przez krytyków2. Zasadnicze różnice pomiędzy sytuacjonistami a reprezentantami stanowiska intersubiektywnego (w tym C. Geertzem) polegają jedynie na innej perspektywie ujmowania zjawisk etnicznych. Sytuacjoniści interesują się kreowaniem tożsamości etnicznej, wpływem procesów społecznych na zmianę w kulturze i etniczności (por. Eller i Coughlan 1993: 198). Geertz i przywołani socjologowie stawiają zupełnie inne pytania: jak kształtują się symboliczne struktury kultury; w jaki sposób wpływają one na jednostkę, jej zachowanie oraz na procesy społeczne. Jest to niejako odwrócenie problemów wcześniejszych, co jednak nie neguje znaczenia tych pytań. Zatem, choć - Przykładem takiej krytyki jest artykuł Jacka Ellera i Reeda Coughlana (1993). Fakt, że twierdzenia Geertza nie odpowiadają dokładnie przedstawionej przez nich koncepcji primordializmu tłumaczą tym, że niezależnie od „intencji Geertza" jego następcy często interpretowali je tak, jak przedstawiają to krytycy. Przykłady, które cytują, też jednak nie pasują do proponowanego schematu. W dalszej części pracy okazuje się więc, że następcy ci odbiegają od primordialności w „silnym geertzowskim znaczeniu słowa" (s. 196). Faktycznie autorami „silnego znaczenia primordializmu" są przede wszystkim Eller i Coughlan. 15 obydwa nurty skupiają się na tym, co dzieje się pomiędzy kulturą, społecznymi działaniami i świadomością jednostek, tak naprawdę interesują się odmiennymi aspektami zjawisk etnicznych i jest to kwestia przyjętej perspektywy, nie zaś posiadania racji lub jej braku w sensie ontologicznym. Są to więc nurty bardziej komplementarne niż opozycyjne. Kolejnym zagadnieniem w ramach problematyki etnicznej jest problem narodu i jego relacji z innymi grupami etnicznymi. Od zawsze bodaj wiązało się ono z poszukiwaniem cech konstytutywnych lub specyficznych zbiorowości narodowej. Z perspektywy empirycznej problem ów jest istotny z tej racji, iż pozwala odpowiedzieć na pytania: czy i w jakim zakresie możliwa jest ekstrapolacja koncepcji dotyczących grup narodowych na inne zbiorowości etniczne. Odnosząc to do konkretnej sytuacji badawczej, na pograniczu polsko-ukraińskim współżyją dwa narody, polski i ukraiński, ale też dwie mniejszości narodowe — polska na Ukrainie i ukraińska w Polsce. W jakim stopniu zatem status teoretyczny mniejszości narodowej i narodu jest podobny, a w jakim odmienny? Cechy charakteryzujące naród i mniejszość narodową możemy podzielić na trzy kategorie. Po pierwsze, są to cechy wspólne wszystkim grupom etnicznym: poczucie własnej odrębności w oparciu o wspólną kulturę oraz poczucie wspólnoty historycznej lub pochodzenia. Są to cechy wskazane już w definicji z Wirtschaft und Gesellschaft Маха Webera (1925: 219), głęboko przyswojone przez naukę i praktykę oraz pojawiające się w różnych kontekstach (por. Obrębski 1936: 180; Nowicka 1980: 106; Banton 1994: 9-10). Po drugie, są to cechy wspólne narodowi i mniejszości narodowej, różniące je jednak od innych grup etnicznych. Badacze narodu i nacjonalizmu podkreślają, że naród jest zjawiskiem historycznym. Nowoczesny naród wyłonił się jako zbiorowość i idea w ramach kształtowania się gospodarki kapitalistycznej (Gellner 1991; Krzywicki 1957). Warto zwrócić tu uwagę na towarzyszące przemianom gospodarczym procesy społeczne i kulturowe. Na funkcjonowanie zbiorowości narodowej miała wpływ nowa koncepcja jednostki, zarówno jako twórcy idei narodowych jak i zwykłego członka wspólnoty. Według Znanieckiego jednostki, jako indywidualni liderzy (przodownicy), mają znaczącą rolę w tworzeniu się współczesnych narodów. „Dzięki inicjatywom intelektualistów solidarność społeczna oparta na wspólnej kulturze narodowej rozpowszechniała się stopniowo wśród mas (...). Stosowano 16 w tej akcji dwie metody: propagandą i kształcenie" (1990: 123-124). To wykształcenie, ale wykształcenie w narodowej kulturze i lojalności umożliwia jednostce świadome w tej kulturze uczestnictwo. Istnienie narodu jako grupy społecznej związane jest więc z powszechnością kształcenia, ta z kolei wynika z rozpowszechnienia się idei demokratycznych (tamże: 150-153). Na znaczenie tych ostatnich wskazuje też Józef Chałasiński: „Podstawową wartością kultury narodowej jest honor — wartość jednocześnie narodowa i osobista. (...) Naród w nowoczesnym rozumieniu rodzi się, gdy szlachta traci monopol na honor (...) gdy posiadanie honoru — godności osobistej staje się udziałem wszystkich dawnych stanów niższych. Słusznie też Bronisław Malinowski pisze, że demokracja należy do istoty narodu. „Do istoty narodu jako tworu społeczno-kulturowego należy to, że jego więź wewnętrzna wynika ze wspólnego systemu wartości uznawanego przez jednostki dobrowolnie, jako istoty autonomiczne, tj. wyposażone w honor, w godność osobistą. Tak rozumiany indywidualizm, indywidualizm demokratyczny, należy do naczelnych wartości kultury narodowej" (tenże 1966: 40-41). Do tych uwag dodać też należy twierdzenie B. Andersona, że myślenie w kategoriach „narodu" stało się możliwe dzięki zmianie w sposobie rozumienia świata. Zmiana ta polegała na myśleniu w kategoriach linearnego, jednorodnego czasu kalendarzowego, w którym można opisać siebie i równocześnie wyobrazić sobie innych jako wspólnotę (tenże 1997: 34-47). Naród jako wspólnota wyobrażona bazuje więc na pewnych założeniach co do otaczającej nas rzeczywistości, które zostały podsunięte jednostkom przez rewolucję naukową. Naród jest zatem zbiorowością etniczną funkcjonującą w specyficznym układzie historycznym i ideologicznym (który też ogólniej możemy nazwać kulturowym) wyznaczanym przez kapitalistyczną strukturę społeczną, idee demokratyczne, indywidualizm i współczesną, naukową wizję rzeczywistości. Te cztery elementy stają się warunkiem koniecznym, choć niewystarczającym, by pojawiła się idea narodu. Ma to istotne znaczenie dla często stawianego przez socjologię narodu pytania: od kiedy istnieją nowoczesne narody? Są to zarazem cechy różniące naród od grup etnicznych istniejących w innych warunkach kulturowych (tj. poza wypływami współczesnej cywilizacji zachodniej). Tym samym są one wspólne z innymi współczesnymi grupami etnicznymi, w tym z mniejszościami narodowymi. Wskazuje na to wiele 17 faktów. Można tu przypomnieć, że współczesne ruchy mniejszości narodowych i imigranckich są efektem rozwoju wolności demokratycznych w społeczeństwach Europy, Ameryki i Australii. Ruchy te można traktować jako przejaw upodmiotowienia politycznego i społecznego pewnych grup etnicznych. Grupy te przywiązują dużą wagę do kształcenia w kulturze etnicznej, co jest wyraźną analogią do procesu tworzenia się narodów (Rex 1995; 1997). Odrodzenie ruchów etnicznych w Europie jest też wyjaśniane procesami modernizacji (Babiński 1995a). Mamy więc tu powtórzenie warunków będących podłożem wytworzenia się współczesnych narodów. A zatem mniejszości narodowe, podobnie jak narody, są wynikiem tego samego, historycznego procesu przekształcania się wcześniejszych grup etnicznych3. Dlatego ważny w obu przypadkach jest problem kształtowania się refleksyjnej świadomości i ideologii grupowej (por. Connor 1978; 1993; Pawluczuk 1978: 74-76; 1998: 8-18). Trzeci rodzaj cech zbiorowości narodowej stanowią zaś te, które odróżniają naród od mniejszości narodowej. Differentia specifica narodu jest w zasadzie niekwestionowana i utrwalona w literaturze przedmiotu. Wyraża ją stwierdzenie Webera, że: „naród jest wspólnotą przekonań, która właściwie wyraża się we własnym państwie; więc naród jest wspólnotą, która normalnie zmierza do wytworzenia własnego państwa" (tenże 1947: 176). Niezależnie od tego, czy socjologowie traktują naród jako coś odrębnego od pojęcia grupy etnicznej (Wiatr 1969; Kłoskowska 1996), czy też jako specyficzny rodzaj takiej grupy (Nowicka 1980; Babiński 1997), dążenia państwowotwórcze są zasadniczym wyróżnikiem narodu. 3 Pisze o tym Miroslav Hroch (1997: 12): „Nie można zwłaszcza zapominać, że kwestia mniejszości narodowych w całym tego słowa znaczeniu —jako politycznie materiał wybuchowy — zaczęła dominować na europejskiej scenie politycznej dopiero po pierwszej wojnie światowej. Jednakże mniejszości jako kulturowy, a czasami również polityczny fenomen istniały już co najmniej sto lat wcześniej". O „współczesności" pojawienia się tych grup etnicznych pisze też Friedrich Heckmann: „Grupy etniczne nie są do pewnego stopnia społecznie ważne jako takie, jednakże zyskują wraz z powstaniem nowoczesnego narodu swoje specyficzne znaczenie; formułując to ostrzej: dopiero budowanie narodu jako szeroko pojęty proces ujednolicenia właściwie daje grupom etnicznym i mniejszościom ich współczesne znaczenie, grupy etniczne stają się mniejszościami, kiedy większość przekształci się w formę narodu" (tenże 1992, za: Jaworski 1997: 4; [podkr. D.W.]. 18 Mniejszość narodową opisuje się „jako grupę obywateli jakiegoś państwa stanowiącą liczebną mniejszość i nie posiadającą dominującej pozycji, posiadającą cechy etniczne, religijne i językowe różniące się od cech większości populacji" (Kłoskowska 1996: 22). Swoje aspiracje polityczne wyraża ona jedynie w dążeniu do zachowania własnej kultury i równouprawnienia swoich członków w ramach społeczeństwa, w którym żyje. Zakres praw politycznych wyznaczają z reguły międzynarodowe akty prawne4. Jest to różnica, która wiąże się z różną wielkością i zakresem samoist-ności narodu i mniejszości narodowej. Odwołując się do przejrzystej i porządkującej problem relacji międzygrupowych koncepcji Pawła Rybickiego (1979: 235-251) możemy stwierdzić, że naród i mniejszość narodowa to struktury tego samego rodzaju lecz różnego rzędu. Rodzaj struktury społecznej można rozumieć jako podobieństwo zasady, na jakiej ta struktura się tworzy, chodzi tu więc o struktury polityczne, klasowe, etniczne, czy terytorialne. Rząd natomiast odnosi się do wielkości struktury, a właściwie samoistności, gdyż tę cechę uważa autor za zasadniczą dla wyodrębnienia małych i dużych struktur społecznych (tamże: 188-189). Choć wyróżnił on trzy zasadnicze rzędy tych struktur: małe, średnie i duże, to „przykład układu koncentrycznego złożonego z trzech członów bynajmniej nie przesądza, że w układzie koncentrycznym nie może być tych członów więcej" (tamże: 240). Autor odnosi tę uwagę zwłaszcza do współczesnych społeczeństw. W zależności od tego, jakie struktury społeczne wchodzą w relacje między sobą, Rybicki wyróżnia trzy układy takich relacji: 1. Układ struktur równorzędnych — określa relacje między strukturami tego samego rodzaju i rzędu (np. między imigranckimi grupami etnicznymi w Ameryce czy Australii). 2. Układ struktur koncentrycznych — określa relacje między strukturami tego samego rodzaju, lecz różnego rzędu (np. relacje naród — mniejszość narodowa, naród — grupa imigrancka). Są to dokumenty ONZ oraz KBWE (por. Czarnocki 1993; Mik 1994) oraz przyjęta w 1994 roku przez Komitet Ministrów Rady Europy Konwencja Ramowa o Ochronie Mniejszości Narodowych. Jest ona efektem prac nad prawami mniejszości etnicznych prowadzonych zarówno przez instytucje Rady Europy jak i KBWE. Konwencja ta podpisana została również przez Polskę (Wierzycka 1995: 35-37). 19 3. Układ struktur zachodzących na siebie — określa relacje między strukturami tego samego rzędu, lecz innego rodzaju (np. problem relacji naród — państwo, por. Connor 1978). Wydaje się, że koncepcji Rybickiego nie należy traktować jako czysto statycznego postrzegania rzeczywistości społecznej. Owe układy struktur są więc jedynie pewnymi modelami porządkującymi problem wzajemnych relacji pomiędzy różnymi zbiorowościami społecznymi. Oczywiście, w praktyce mamy do czynienia nie z ogólnym, uniwersalnym modelem struktur społecznych, lecz z różnymi, historycznie uwarunkowanymi jego odmianami. Ogólnie jednak, jak opisuje to Antonina Kłoskowska (1996), mniejszość narodowa jest to etniczna grupa cząstkowa i jako taka zawiera się w narodzie. Chodzi tu zarówno o pewną wtórność i podporządkowanie w sferze kulturowej, jak i o zależność polityczną i ekonomiczną. Naród i mniejszość narodowa pozostają zatem w układzie koncentrycznym. W praktyce w relacji tej daje się zauważyć coś, co Rybicki określa jako odchylenie w układzie koncentrycznym (tenże 1979: 241-244). Wynika to z faktu, że zależności między narodem a mniejszością etniczną tworzą się na różnych poziomach życia społecznego: jednostkowym, działań społecznych i kultury. Przy wyróżnieniu takich poziomów relacji między narodem a mniejszością możemy założyć, że charakter tych relacji nie zawsze będzie symetryczny na każdym z tych poziomów. Przykładem mogą być mieszkańcy Śląska, którzy w pierwszej połowie XX wieku identyfikowali się z narodem polskim, akcentowali polskie elementy swojej kultury, choć ze względu na organizację życia społecznego i instytucje grupy tkwili w społeczeństwie pruskim5. Złożone i burzliwe przemiany społeczne spowodowały, że ich potomkowie często pozostają w relacji z narodem polskim na poziomie kultury i działań społecznych, identyfikując się jednak z narodem niemieckim (por. Smolińska 1995). Jest to dobry przykład sytuacji, gdy zbiorowość etniczna średniego rzędu jest na pograniczu — częściowo przynależy do różnych grup narodowych. 5 Pisał o tym Weber: „Polacy z Górnego Śląska, aż do współczesności, niezwykle rzadko czuli solidarność z polskim narodem. Czuli się, że są oddzielną grupą etniczną wobec Niemców, ale poza tym byli pruskimi poddanymi i nic więcej" (1947: 173). Owa pruska organizacja ładu społecznego uwidoczniła się szczególnie przy zetknięciu Ślązaków z Polakami, o czym pisał Stanisław Ossowski w Zagadnieniach więzi regionalnej i więzi narodowej na Śląsku Opolskim (1967c). 20 Widzimy oto, że mniejszość narodowa może pozostawać w relacji z dwoma grupami narodowymi — identyfikując się oraz posiadając cechy kulturowe jednego narodu, w sferze działań społecznych: organizacji, struktury społecznej, zależności ekonomicznych i politycznych pozostaje w relacji z innym narodem. Zakres i charakter takiego odchylenia od układu koncentrycznego jest jednak zróżnicowany. Jako dwie skrajne sytuacje można wymienić: a) pełną identyfikację i kulturowe podobieństwo do jednego narodu (określanego jako własny) przy izolowaniu się od kontaktów z narodem, z którym pozostaje się w styczności przestrzennej, utrzymywaniu stosunków społecznych jedynie we własnej grapie, ewentualnie dążenie do kontaktów z „własną" grupą narodową; b) na drugim biegunie zaś występowanie odchylenia na wszystkich trzech poziomach relacji międzygrupowej — istnienie podwójnej tożsamości, posiadanie cech kulturowych obu narodów i utrzymywanie z nimi mniej więcej równych kontaktów. Ostatnim zagadnieniem wprowadzającym do szczegółowej problematyki pracy jest problem relacji pomiędzy grupą etniczną (narodem bądź mniejszością narodową) a społecznością lokalną. Na płaszczyźnie rozważań teoretycznych mamy tu trzy podstawowe problemy. Po pierwsze, grupa etniczna i społeczność lokalna mają charakter wspólnoty. Powołując się na twórcę terminu Gemeinschaft, możemy wskazać na takie cechy wspólnoty, jak: oparcie się na pierwotnej, naturalnej i podświadomej woli; stosunki oparte na wspólnocie wartości, odwołujące się do emocji i poczucia przyzwyczajenia; poczucie naturalnego charakteru zbiorowości i jej kultury, której zachowanie jest „nieodwracalnym obowiązkiem"; tworzenie się intersu-biektywnie odczuwanego powiązania (które Ferdinand Toennies nazywa zrzeszeniem) w oparciu o współbytowanie i współdziałanie (Toennies 1975: 55-66). Ze wspólnotowym charakterem tych społeczności łączone jest to, że oddziałują one na wielu płaszczyznach rzeczywistości społecznej. Z charakterem więzi społecznych wiąże się też to, że zarówno grupy etniczne jak i społeczności lokalne tworzą i proponują jednostce własny system norm i wartości oraz oparty na nich ład społeczny (Wódz 1989: 46; Babiński 1995b: 142). Po drugie, grupa etniczna i społeczność lokalna to grapy o różnych zasadach kształtowania więzi społecznej. Te dwa rodzaje społeczności opierają się na odmiennych, lecz zasadniczych dla świata społecznego typach 21 więzi: więzi wynikającej z poczucia wspólnoty krwi (grupy etniczne) i wspólnoty ziemi (społeczności lokalne)6. Ze względu na ową odmienną podstawę skupienia Rybicki przeciwstawia zbiorowości etniczne terytorialnym. Jednak zauważa, że: „W rzeczywistości, najczęściej zbiorowości etniczne i terytorialne zachodzą na siebie, pokrywają się z sobą lub nakładają się na siebie w sposób mniej czy więcej niedoskonały" (1979: 367). Zatem struktury terytorialne i etniczne są strukturami różnego rodzaju i pozostają w układzie struktur zachodzących na siebie. Stosunki między tymi zbiorowościami Rybicki sprowadza do trzech schematów: „Pierwszy, odpowiadający wcześniejszym stosunkom dziejowym, polega na możliwie pełnej identyfikacji społeczności etnicznej i społeczności terytorialnej. Drugi przedstawia swoisty stosunek komplementarności. W społecznościach etnicznych skupia się życie domowe, rodzinne, towarzyskie, pielęgnuje się zwyczaje i tradycje; społeczności terytorialne stwarzają organizacyjne ramy życia zbiorowego, sieć publicznych instytucji w dziedzinach gospodarki, pracy, wybranych zakresów kultury. W trzecim schemacie zbiorowości terytorialne i lokalne z wszystkimi swymi urządzeniami i instytucjami służą uzyskiwaniu przez jedną zbiorowość etniczną supremacji nad innymi grupami etnicznymi" (1979: 322). W zasadzie w konkretnych układach struktur etnicznych i terytorialnych można doszukiwać się współwystępowania wszystkich tych schematów. Przykładem jest każda relacja naród-państwo, gdyż do pewnego stopnia są to struktury utożsamiane, na pewno komplementarne, zaś państwo najczęściej podtrzymuje określoną dominującą kulturę narodową. Trzecie zagadnienie wiąże się z faktem, że grupa etniczna i społeczność lokalna są strukturami różnego rzędu. Niezależnie od tego, z jaką grupą etniczną mamy do czynienia, jest ona makro- lub mezostrukturą, natomiast społeczności lokalne są zawsze strukturami małymi. Relacje między makro-i mikrostrukturami społecznymi wpisane są w koncentryczny układ struktur społecznych, który przejawia się w tym, że małe struktury „tkwią" w obrębie większych społeczności, choć ich funkcjonowanie nie daje się sprowadzić do bycia częścią makrostruktury (Rybicki 1979: 238). Makrostruktura ma „pole działania", w którym znajdują się mniejsze społeczności, przekazuje Na to rozróżnienie wskazywał już F. Toennies (1975: 64). 22 tym społecznościom normy i wzory kulturowe oraz schematy organizacji społecznej. Mikrostruktura ze swej strony przejmuje i urzeczywistnia owe kulturowe i organizacyjno-społeczne wzory, nadając im własne piętno i dodając własne specyficzne elementy (tamże: 238-241, 297-303). Grupa etniczna i społeczność lokalna są więc strukturami pozostającymi w układzie koncentrycznym. Przemawia za tym wspomniane nakładanie się społeczności etnicznych na terytorialne. Inne argumenty znajdujemy u Stanisława Ossowskiego w jego analizie pojęcia ojczyzna (1967a: 201-226). Dwie sfery życia społecznego, lokalność i etniczność wchodzą w szereg złożonych zależności. Ojczyzna prywatna, odpowiadająca środowisku społeczności lokalnej opisywana jest przez Ossowskiego jako reprezentacja ojczyzny ideologicznej (a więc narodowej, etnicznej), przybliżająca tę drugą i będąca jej częścią. Prowadzi to do interferowania w społecznej świadomości funkcji ojczyzny prywatnej i ideologicznej. Tak silna zależność wynika nie tylko z zawierania się przestrzeni lokalnej w terytorium etnicznym — podobnej komplementarności możemy dopatrywać się też w przypadku norm i wartości tych rodzajów grup, gdyż lokalna specyfika kulturowa opiera się na modyfikacji kultury etnicznej czy narodowej (czego dobrym przykładem są lokalne dialekty języka). Zatem terytorium etniczne jest istotną cechą zbiorowości etnicznych. Ossowski określa naród jako grupę terytorialną w sensie ideologicznym (1967b: 241). Podobnie, choć społeczności lokalne nie są wyodrębniane na podstawie cech kulturowych, kultura jest istotnym składnikiem lo-kalności. ,,[S]kładnikiem środowiska lokalnego — pisze Zbigniew Pucek — jest kultura. (...) Obok elementów kultury materialnej (...) występuje także szeroka sfera obyczajowości i obrzędowości i nie mniej obszerna dziedzina kultury symbolicznej. Treści kultury lokalnej jednostka chłonie i przyswaja sobie obok elementów szerszej, ponadlokalnej kultury i często mieszają się one w sposób trudny do oddzielenia. Proporcje bywają różne" (1989: 270). Urs Altermatt wyróżnia cztery modele relacji między narodem i etnicz-nością a państwem i terytorium (1998: 115-122). Dwa pierwsze, imigracji i asymilacji oraz konglomeratu, charakteryzują się słabym związkiem etni-czności z terytorium. Pierwszy z nich występuje w państwach imigranckich Nowego Świata, drugi w europejskich i amerykańskich aglomeracjach wielo- 23 kulturowych7. Silniejszy związek grup etnicznych z terytorium widoczny jest w modelu autonomii (odnoszącym się do ruchów etnicznych i regionalnych w Europie) i separacji (dotyczącym państw narodowych). Te dwa modele odnoszą się do naszego kontynentu, stąd wniosek, że przede wszystkim w społeczeństwach europejskich mamy do czynienia z koncentrycznym układem społeczności etnicznych i lokalnych. Dotyczy to nie tylko tzw. starych narodów, budujących więź z etniczną ojczyzną przez więź z ojczyzną lokalną (por. Ossowski 1967a)8 lecz i nowych ruchów etnicznych mających często charakter terytorialny (por. Babiński 1995a: 47-48). Społeczność lokalna jest nie tylko naturalnym sposobem funkcjonowania, bycia członków grapy etnicznej (w tym sensie, że jest ona naturalnym sposobem bycia wszystkich społeczeństw osiadłych)9, lecz zarazem więzi lokalne mogą mieć istotne znaczenie dla podtrzymywania etnicznej tożsamości i więzi z grupą etniczną (Mucha 1996: 17-18). POGRANICZE — OBSZAR I SYTUACJA SPOŁECZNA Pogranicze to termin, który stosowany jest szeroko w naukach humanistycznych, szczególnie w etnografii, literaturoznawstwie, językoznawstwie — dyscyplinach z reguły dookreślających je jako pogranicze kulturowe. Jest to jednak termin specyficzny, gdyż trudno jest znaleźć właściwy mu odpowiednik w innych językach (por. Staszczak 1978: 16)10. Etnograficznie jest Nie do końca jest prawdą, że w tych przypadkach terytorialność nie odgrywa żadnej roli. Przykłady istnienia takich związków można znaleźć w literaturze opisującej lokalne zbiorowości etniczne, np. Babiński 1977; Mucha 1996. 8 Widoczne to jest w nakładaniu się tożsamości etnicznej na lokalną, co ukazuje Richard Jenkins na przykładzie Walii: tenże 1997: 40-41. 9 „W cywilizacji europejskiej — pisze Kazimierz Z. Sowa — czy jeszcze szerzej — w cywilizacji ludów osiadłych — wspólnie zamieszkujące zbiorowości ludzkie, zwane w socjologii społecznościami lokalnymi, od samych początków dziejów ludzkich stanowiły podstawę organizacji społecznej. Rozmaite szersze zbiorowości: etniczne, regionalne, narodowe czy wreszcie państwowe były pochodną, nabudowywały się jak gdyby właśnie na społecznościach lokalnych" (1997: 13). 10 Ostatnio jednak poszukiwane są pewne teoretyczne analogie i pojęciowe odpowiedniki pogranicza. Np. G. Babiński (1997: 62) przywołuje koncepcję/roHf/erF.J. Turnera. Anthony P. Cohen (1996: 62-63) w podobnym znaczeniu używa terminu borderland, akcentując przestrzenny, nielinearny charakter tego pojęcia. 24 to obszar oddziaływania i przenikania się elementów różnych kultur. Według Zofii Staszczak (1978: 63) pogranicze etnograficzne jest „strefą większego lub mniejszego nasycenia elementami dwóch różnych kultur (...); strefa i jej zawartość kulturowa są przedmiotem bezpośredniego zainteresowania [etnografii — przyp. D.W.]". Pojęcie pogranicza wydaje się być coraz częściej stosowane w socjologii i innych pokrewnych dyscyplinach (np. w pedagogice: Nikitorowicz 1995; historii: Budzyński 1993). Nawet jeśli ograniczymy nasze zainteresowanie tylko do prac socjologicznych, pogranicze nadal jawi się nam jako termin wieloznaczny oraz niesamodzielny. Pozostaje też w różnych semantycznych zależnościach z podobnymi mu terminami, jak kresy, peryferia, granica. Mimo rosnącej literatury dotyczącej problemów pogranicza, miejsce tego pojęcia w języku socjologii nie jest jeszcze w pełni skrystalizowane. Z reguły, od której istnieją pewne wyjątki (por. Kwaśniewski 1982; Szczepański 1997), pogranicze w socjologicznym kontekście jest w zasadzie odnoszone wyłącznie do problematyki grup etnicznych, narodów, czy też kultur tych społeczności. Ostatnio pojawia się zainteresowanie pograniczem cywilizacyjnym — obszarem, na którym przenikają się różne kręgi cywilizacyjne i gdzie różnice kulturowe są najbardziej wyraziste (Babiński 1999; Pawluczuk 1999; Sadowski 1999)11. Wieloznaczność pogranicza ujawnia się już w sposobach definiowania tego pojęcia, choć niektóre definicje różnią się jedynie rozłożeniem akcentów. Kłoskowska (1996: 125) definiuje pogranicze wąsko, dosłownie jako „terytorium położone między dwoma obszarami etnicznymi lub regionalnymi, charakteryzujące się przemieszaniem etnicznym lub narodowościowym wynikającym z bliskości przestrzennej". Wąska definicja Grzegorza Babińskiego jest bardzo podobna: pogranicze to „mniej czy bardziej określony, w pewnym stopniu historycznie zmienny obszar, na którym następuje wymiana kulturowa i społeczna między dwoma lub większą ilością grap społecznych" (Babiński 1994a: 6; por. tenże 1997: 49). Terytorialność oraz heterogeniczność etniczna (czy ogólniej społeczno-kulturowa) to zasadnicze cechy pogranicza wymie- Oprócz pojęcia pogranicza stosowane są również inne określenia zjawiska stykania się i przenikania społeczności etnicznych: zderzenie kultur (Kwaśniewski 1982; Jasiński i Korbel 1989) i sąsiedztwo kultur. Jednak ich popularność jest wyraźnie mniejsza. 25 niane w tych definicjach. Różnica polega zaś na tym, że Kłoskowska postrzega pogranicze „przez" obszary, których jest ono obrzeżem, natomiast Babiński w pewnym sensie abstrahuje od tych zewnętrznych względem pogranicza obszarów. Zatem już w samym definiowaniu zjawiska ujawniają się dwa zasadnicze paradygmaty jego ujmowania; jeden akcentujący przynależność pogranicza do większej całości i w niej upatrujący zasadniczych przyczyn procesów na pograniczu zachodzących oraz drugi kładący nacisk na swoistość i autonomię tych procesów (Babiński 1994а: 10)12. W pewnym sensie obie perspektywy połączone są przez Józefa Chlebowczyka, który definiuje pogranicze językowo-narodowościowe jako „tereny wzajemnego styku i współistnienia różnych grup językowo-etnicznych, narodowości oraz społeczności narodowych, [które] mają swą wyraźną specyfikę rozwojową" (1975: 21). Ponadto zarówno Kłoskowska, jak i Babiński posługują się szerszymi definicjami pogranicza. Kłoskowska stosuje podejście psychologiczne i nie-terytorialne, według którego pogranicze to „wszelkie sąsiedztwo kultur mogące wynikać z narodowo i etnicznie mieszanej genealogii i małżeństwa, z członkostwa w mniejszości narodowej lub etnicznej na terytorium zdominowanym przez inną narodową kulturę, z sytuacji emigracyjnej oraz indywidualnej konwersji narodowej" (taż 1996: 125). Pisze ona też o wynikającej z tego sytuacji „pograniczności", w jakiej znajduje się jednostka. Równie