Michał Łesiów ROLA KULTUROTWÓRCZA UKRAIŃSKIEJ CERKWI GRECKOKATOLICKIEJ Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej Lublin 2001 Recenzent / Witold Kołbuk Redakcja / Marek Jędrych Projekt okładki / Jerzy Durakiewicz Na okładce / wizerunek św. Josafata (Józefata) Skład / Maciej Dudek © Wydawnictwo UMCS, Lublin 2001 ISBN 83-227-1344-4 Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej pl. Marii Curie-Skłodowskiej 5, 20-031 Lublin tel. (0-81) 537-53-02, 537-53-04 Internet: http://press.umcs.lublin.pl Spis treści Wstęp....................................................................................................................7 1. Pierwsze wieki chrześcijaństwa na Ukrainie..................................................11 2. Próby zjednoczenia ze Stolicą Apostolską.....................................................14 3. Losy Cerkwi greckokatolickiej po rozbiorach................................................17 4. Losy Cerkwi greckokatolickiej po II wojnie światowej.................................20 5. Ukraińska Cerkiew Greckokatolicka na tle innych obrządków chrześcijaństwa wschodniego........................................................................23 6. Cerkiew greckokatolicka a rozwój kultury ukraińskiej..................................45 7. Przenikanie się wzajemne kultury bizantyjskiej i łacińskiej na Ukrainie.......53 8. Kult świętego Josafata (Józefata) w Cerkwi greckokatolickiej......................60 Materiały do bibliografii oraz prace wykorzystane w niniejszym szkicu...........70 Wstęp O mówiło prawosła-A-j w Rzymie Va j miały mie>.; fakty, przerr. • kowaniach -Ukrainy. B. i . go różne by-iui| dów czy ćz t^KSĘ nej. Stosu."-..•«•* chrześcijan_v rjae rezultatów. •. m4| O wieJc- ~--tą rotwórczej er- vm ności narodc-r 1 Ukrainy jest ~ jtj zaistniało 40! i ^ Kultura r.±: -4 te elementy s.-.i: danego narodu -towaniu się uL-. Cerkiew greekc.-.-się, gdzie nie z: Rosyjskiej Cer-. rozwojowi odrę ukraińskiego na r i dlatego elimir Kościoła, włącza **"":, gdzie jego :% I Wstęp I r O Cerkwi gj mówiło w związki zywanego unią bn prawosławną w g w Rzymie. Na licz miały miejsce rówi fakty, przemyśleni; kowaniach i kons Ukrainy, Białorusi, go różne bywają oc dów czy działacz> nej. Stosunkowo < chrześcijańskiego v rezultatów, konsekv O wiele mniej rotwórczej czy naw< ności narodowej UJ Ukrainy jest może j< zaistniało 400 lat ten Kultura narodo te elementy składów danego narodu. W tj towaniu się ukraińsł Cerkiew greckokatoli się, gdzie nie został* Rosyjskiej Cerkwi I rozwojowi odrębnos< ukraińskiego na pozio i dlatego eliminowa Kościoła, włączając ę tam, gdzie jego ręka Wstęp O Cerkwi greckokatolickiej w ostatnich latach nieco więcej się u nas mówiło w związku z obchodami 400-lecia soboru brzeskiego, powszechnie nazywanego unią brzeską, kiedy to w roku 1596 spróbowano zjednoczyć Cerkiew prawosławną w granicach ówczesnej Rzeczypospolitej ze Stolicą Apostolską w Rzymie. Na licznych konferencjach naukowych i popularnonaukowych, które miały miejsce również w Polsce, także w Lublinie historycy przedstawiali nowe fakty, przemyślenia i hipotezy oraz dyskutowali, nieraz bardzo żywo, o uwarunkowaniach i konsekwencjach historycznych tego ważnego wydarzenia dla Ukrainy, Białorusi, a nawet Polski oraz kultury tych krajów. Do dnia dzisiejszego różne bywają oceny badaczy historii Kościoła, historii poszczególnych narodów czy działaczy Cerkwi greckokatolickiej, rzymskokatolickiej i prawosławnej. Stosunkowo często, niestety, przynależność do określonego obrządku chrześcijańskiego wpływa na ocenę tego faktu historycznego czy nawet jego rezultatów, konsekwencji, z przewagą ocen pozytywnych czy negatywnych. O wiele mniej mówiło się o skutkach kulturowych tego faktu, o roli kultu- - - ¦• ^czej czy nawet państwowotwórczej oraz wpływie na świadomość odręb- ..-rodowej Ukraińców i Białorusinów tej Cerkwi, która w dużej części Ukrainy jest może jedyną tak licznie reprezentowaną spadkobierczynią tego, co zaistniało 400 lat temu w Brześciu nad Bugiem. Kultura narodowa, w znaczeniu przeze mnie tu przyjmowanym, zawiera te elementy składowe, które decydowały i decydują o tożsamości i odrębności danego narodu. W tym przypadku będę mówił o narodzie ukraińskim. W kształtowaniu się ukraińskiej świadomości narodowej w jej nowożytnym kształcie Cerkiew greckokatolicka odegrała ważną rolę. Tam, gdzie ta Cerkiew zachowała się, gdzie nie została zlikwidowana przez władze carskie i podporządkowana Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej, stawała się tą instytucją, która sprzyjała rozwojowi odrębności narodowej Ukraińców, indywidualnej kultury narodu ukraińskiego na poziomach wyższych. Zdawał sobie z tego sprawę carat rosyjski i dlatego eliminował wszelkie przejawy „unijne", czyli odrębność tego Kościoła, włączając go do struktur Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej wszędzie tam, gdzie jego ręka dosięgała, a mianowicie na terenach Rzeczypospolitej, które znalazły się w drugiej połowie XVIII wieku pod zaborem rosyjskim. Carat potraktował Cerkiew greckokatolicką jako swego wroga na równi z takimi przejawami odrębności Ukraińców, jak język ukraiński, kozaczyzna czy instytucje kulturalne i naukowe typu Akademii Kijowsko-Mohylańskie które uległy bezwzględnej likwidacji przez samodzierżawne władze Cesarsn- . Rosyjskiego w imię idei ,jedynej niepodzielnej Rosji". Dlaczego mówimy o tym Kościele (o Cerkwi greckokatolickiej) właśnie w Lublinie, w lubelskim ośrodku akademickim, w Uniwersytecie najbardzie .. wschód w Polsce współczesnej położonym, najbliżej granicy polsko-ukraińsk : ulokowanym? Otóż dlatego, że to w Lublinie wykształciła się większość ks:t. greckokatolickich działających obecnie w Polsce — z okło 62 księży greckokatolickich w Polsce 33 to wychowankowie Metropolitalnego Duchownego Seminarium Lubelskiego i Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego). Czas o tym mówić właśnie teraz, bo przez wiele lat po II wojnie światowej, od roku 1946, Cerkiew greckokatolicka była zlikwidowana i ostro prześladowana na Ukrainie, działała nielegalnie w wyjątkowo trudnych warunkach. W Polsce powojennej zaś jej status był trudny do określenia, bo greckokatoliccy biskupi przemyscy zostali przez polskie władze tuż po wojnie przekazani włs dzom sowieckim (zginęli oni wszyscy już na terenie byłego ZSRR), a k; greckokatoliccy wysiedleni wraz z wiernymi w ramach akcji „Wisła" w r ¦ 1947 na Ziemie Zachodnie i Północne. Początkowo nie mogli tam sprawou„ posług religijnych w swoim obrządku i w najlepszym wypadku pełnili i- skie powinności w obrządku łacińskim. Niemała część księży grecKOKż*.:. ........ znalazła się w obozie koncentracyjnym w Jaworznie (ponad 20 księży grodb katolickich i kilku prawosławnych według relacji ks. Stefana ? Jaworzna). Do pozwolenia na odprawianie nabożeństw w obrządku gi---lickim w języku cerkiewno-słowiańsko-ukraińskim nie były skore właazt __ stwowe powojennej PRL ani nawet władze Kościoła rzymskokatolkł^p Obowiązywał bowiem zakaz mówienia o Cerkwi greckokatolickiej w Poi ser czegokolwiek w kontekście pozytywnym, o czym dowiedzieliśmy się z księgi cenzury PRL wydanej na Zachodzie. Dopiero wtedy, gdy greckc ko-ukraiński kardynał Josyf Slipyj, zwolniony z łagrów sowieckich, w upomniał się o grekokatolików, w Polsce zaczęto umożliwiać sprav.------- posług religijnych w tym obrządku, a nawet pozwolono w Lublinie kszu . księży. Wykład niniejszy trwał tylko 15 godzin lekcyjnych, toteż jego temat moz-i było przedstawić jedynie w formie zagadnień wybranych. Cerkiew greckokatolicką, nazywaną obecnie Ukraińską Cerkwią Greckokatolicką, przedstawię zatem na tle innych Kościołów katolickich obrządku wschodniego oraz w kontekście ich odpowiedników prawosławnych, czyli nie zjednoczonych ze Stolicą Apostolską w Rzymie. Krótko omówię historię chrze- I które znalazły się w drugiej połowie XVIII wieku pod zaborem rosyjskim. Carat potraktował Cerkiew greckokatolicką jako swego wroga na równi z takimi przejawami odrębności Ukraińców, jak język ukraiński, kozaczyzna czy instytucje kulturalne i naukowe typu Akademii Kijowsko-Mohylańskiej, które uległy bezwzględnej likwidacji przez samodzierżawne władze Cesarstwa Rosyjskiego w imię idei, jedynej niepodzielnej Rosji". Dlaczego mówimy o tym Kościele (o Cerkwi greckokatolickiej) właśnie tu, w Lublinie, w lubelskim ośrodku akademickim, w Uniwersytecie najbardziej na wschód w Polsce współczesnej położonym, najbliżej granicy polsko-ukraińskiej ulokowanym? Otóż dlatego, że to w Lublinie wykształciła się wi ększość księży greckokatolickich działających obecnie w Polsce — z okło 62 księży greckokatolickich w Polsce 33 to wychowankowie Metropolitalnego Duchownego Seminarium Lubelskiego i Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego). Czas o tym mówić właśnie teraz, bo przez wiele lat po II wojnie światowej, od roku 1946, Cerkiew greckokatolicka była zlikwidowana i ostro prześladowana na Ukrainie, działała nielegalnie w wyjątkowo trudnych warunkach. W Polsce powojennej zaś jej status był trudny do określenia, bo greckokatoliccy biskupi przemyscy zostali przez polskie władze tuż po wojnie przekazani władzom sowieckim (zginęli oni wszyscy już na terenie byłego ZSRR), a księża greckokatoliccy wysiedleni wraz z wiernymi w ramach akcji „Wisła" w roku 1947 na Ziemie Zachodnie i Północne. Początkowo nie mogli tam sprawować posług religijnych w swoim obrządku i w najlepszym wypadku pełnili kapłańskie powinności w obrządku łacińskim. Niemała część księży greckokatolickich znalazła się w obozie koncentracyjnym w Jaworznie (ponad 20 księży greckokatolickich i kilku prawosławnych według relacji ks. Stefana Dziubyny, więźnia Jaworzna). Do pozwolenia na odprawianie nabożeństw w obrządku greckokatolickim w języku cerkiewno-słowiańsko-ukraińskim nie były skore władze państwowe powojennej PRL ani nawet władze Kościoła rzymskokatolickiego. Obowiązywał bowiem zakaz mówienia o Cerkwi greckokatolickiej w Polsce czegokolwiek w kontekście pozytywnym, o czym dowiedzieliśmy się z Białej księgi cenzury PRL wydanej na Zachodzie. Dopiero wtedy, gdy greckokatolic-ko-ukraiński kardynał Josyf Slipyj, zwolniony z łagrów sowieckich, w Rzymie upomniał się o grekokatolików, w Polsce zaczęto umożliwiać sprawowanie posług religijnych w tym obrządku, a nawet pozwolono w Lublinie kształcić księży. Wykład niniejszy trwał tylko 15 godzin lekcyjnych, toteż jego temat można było przedstawić jedynie w formie zagadnień wybranych. Cerkiew greckokatolicką, nazywaną obecnie Ukraińską Cerkwią Greckokatolicką, przedstawię zatem na tle innych Kościołów katolickich obrządku wschodniego oraz w kontekście ich odpowiedników prawosławnych, czyli nie zjednoczonych ze Stolicą Apostolską w Rzymie. Krótko omówię historię chrze- I ł ścijaństwa na Ri w drugiej połowie z Rzymem, próby rię grekokatolikóv reżym komunist\c leżnym państwie i oraz w innych kra w różny sposób wschodnim przez < W pewnym w rozwoju języka i tożsamości kulti ziemiach etnicznie dostała się pod pai habsburskiej mona Warto by tez < jedynym św. Josaś lików, o pow: kimi i polskirr. nych, szczegc liturgicznych Różne Greckokatc żniejszych v. tkwiącej g: i będącej . wyznawani- Od lu:.. wykładów przychodź: wykładzie -niu, że ł i ścijaństwa na Rusi-Ukrainie od chrystianizacji Rusi Kijowskiej dokonanej w drugiej połowie X wieku, kiedy jeszcze Kościoły wschodnie były w łączności z Rzymem, próby zjednoczenia tej Cerkwi (unia florencka, unia brzeska), historię grekokatolików (unitów), fakty ich likwidacji przez carat rosyjski i sowiecki reżym komunistyczny, aż do dnia dzisiejszego, kiedy odradza się już w niezależnym państwie ukraińskim i w całkowicie wolnej Rzeczypospolitej Polskiej oraz w innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej, gdzie grekokatolicy byli w różny sposób ograniczani w wyznawaniu wiary katolickiej w obrządku wschodnim przez długi okres powojenny. W pewnym zakresie pokażę pozytywną rolę Cerkwi greckokatolickiej w rozwoju języka ukraińskiego, literatury ukraińskiej, świadomości narodowej i tożsamości kulturowej Ukraińców na tle sytuacji, jaka się wytworzyła na ziemiach etnicznie ukraińskich po rozbiorach, kiedy większa część tych ziem dostała się pod panowanie cara rosyjskiego, a znaczna znalazła się w granicach habsburskiej monarchii austro-węgierskiej. Warto by też wspomnieć o świętych unickich, a właściwie tylko o jednym jedynym św. Josafacie Kuncewiczu i jego kulcie wśród ukraińskich grekokatolików, o powiązaniach Cerkwi greckokatolickiej z pewnymi zachodniokatolic-kimi i polskimi obrzędami (w tym przede wszystkim o rozwoju pieśni cerkiewnych, szczególnie typu kolęd czy innych, będących na pograniczu śpiewów liturgicznych i pieśni ludowych). Różne są sprawy i problemy, często sporne, wokół Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego; będę się starał mówić o rzeczach, moim zdaniem najważniejszych w kontekście roli kulturotwórczej tej jednostki Kościoła Powszechnego, tkwiącej głęboko w tysiącletniej narodowej tradycji bizantyjsko-słowiańskiej i będącej jednocześnie w ścisłym związku z Kościołem katolickim poprzez wyznawanie prymatu papieża — biskupa Rzymu. Od lutego do maja 1997 roku w ramach Wykładów Otwartych na cykl wykładów „Cerkiew greckokatolicka i jej rola kulturotwórcza na Ukrainie" przychodziło sporo studentów i pracowników uczelni lubelskich. Na każdym wykładzie było obecnych od 60 do 80 osób, co utrzymywało mnie w przekonaniu, że temat to ważny również w Polsce współczesnej, tu i teraz. I 1. Pierwsze wieki chrześcijaństwa na Ukrainie Religia, czyli wiara w siły wyższe, stanowi ważny element kultury narodu. Forma i treść religii wchodzi często do świadomości narodowej jako to, co wyodrębnia naród spośród innych. Religia wobec tego przyczynia się znacznie do rozwoju kultury narodowej, a przynajmniej powinna ten rozwój wspomagać. Na Rusi-Ukrainie przed przyjęciem chrześcijaństwa w roku 988 panowała religia nazywana skrótowo pogańską. Mamy o niej pewne informacje w Latopi-sie ruskim, który wymienia nazwy takich bogów, jak: Perun, Chors, Dażboh, Stryboh, Simargł, Wołos, Mokosz. Były to bóstwa, których funkcje odpowiadały funkcjom najważniejszych żywiołów otaczających człowieka i ważnych dla jego bytowania, toteż należało je czcić, składać ofiary, stawiać posągi w świętych gajach itp. Od ponad tysiąca lat Ukraińcy w swej absolutnej większości są chrześcijanami obrządku wschodniego. W X wieku w Polsce i Ukrainie zapanowała ta sama religia chrześcijańska bez żadnych różnic dogmatycznych, tyle że w dwóch różnych obrządkach, czyli wersjach językowych: do Polski chrześcijaństwo przyszło z Rzymu poprzez Czechy w obrządku łacińskim i w formie językowej łacińskiej, na Ruś-Ukrainę zaś — z Bizancjum w obrządku grecko--bizantyjskim z językiem liturgicznym staro-cerkiewno-słowiańskim. W roku 988 wielki książę kijowski Włodzimierz (Wołodymyr) przyjął oficjalnie w swym państwie wiarę chrześcijańską. Na początku swego panowania był on zdecydowanym zwolennikiem tradycyjnej, rodzimej wiary pogańskiej, w walce o tron kijowski zwyciężył swego brata Jaropołka, opierając się właśnie na pogańskiej orientacji ludności, i uczynił nawet wiarę pogańską obowiązującą na Rusi („upaństwowił" ją), każąc kłaniać się bożkom pogańskim. Nieco później jednak tenże Włodzimierz radykalnie zmienił swą orientację religijno-politycz-ną, przyjął chrześcijaństwo dla całego kraju i państwa, zdobywając miano Świętego Apostoła Chrzciciela Rusi-Ukrainy. Historycy wymieniają kilka przyczyn takiej decyzji monarchy, spośród których najbardziej prawdopodobne są takie: Ruś Kijowska jako potężne państwo w Europie nie mogła pozostać pogańska, gdy sąsiednie Morawy i Polska od kilkudziesięciu lat były już 11 chrześcijańskie i przez to liczyły się na chrześcijańskim kontynencie europejskim, a ponadto Włodzimierz szukał możliwości zbliżenia z dworem w Bizancjum, toteż stamtąd przyjął obrządek chrześcijański. W tym czasie nie było jeszcze podziału na „prawosławnych" i „katolików", nie było żadnych rozbieżności dogmatycznych, tylko odmienności językowe i formalno-zewnętrzne w sprawowaniu kultu. Istotna różnica polegała na tym, że na Zachodzie biskup rzymski — papież był niezależny od władzy świeckiej, na Wschodzie zaś kształtował się tzw. cezaropapizm, a więc taki system polityczny, w którym władzę świecką i kościelną kontroluje, a nawet sprawuje monarcha. Imperatorzy na Wschodzie pretendowali do władzy nad Cerkwią i władza państwowa starała się podporządkować sobie władzę kościelną. Cerkiew na Ukrainie przez stosunkowo długi czas zachowywała niezależność od władzy świeckiej, a w jej strukturze organizacyjnej widoczne są wpływy chrześcijaństwa zarówno wschodniego, jak i zachodniego. Cezaropapizm typu bizantyjskiego na terenie Ukrainy w zasadzie się nie przyjął, ale później były usiłowania narzucenia Ukrainie swoistego cezaropapizmu przez Moskwę, która pretendowała do roli „Trzeciego Rzymu". Po przyjęciu chrześcijaństwa na Rusi-Ukrainie rozpoczęto budowę wspaniałych świątyń, a jeszcze za życia św. Włodzimierza powstało na Rusi 5 biskupstw (w Kijowie, Czernihowie, Białogrodzie, Nowogrodzie i Włodzimierzu Wołyńskim). Po jego śmierci rozpoczęła się walka o wielkoksiążęcy tron kijowski. Wtedy to zostali zamordowani synowie Włodzimierza — Borys i Hlib (Gleb), następnie dość szybko kanonizowani. Ruś potrzebowała swoich świętych; ich kult szerzył się w całym państwie, utwierdzając wiarę chrześcijańską, przed którą pogaństwo powoli i skutecznie ustępowało. Za panowania Jarosława Mądrego kultura chrześcijańska na Rusi Kijowskiej przeżywała rozkwit. Zbudowano wtedy sławną „Soflję" w Kijowie na wzór istniejącej w Konstantynopolu, powstało też wiele innych wspaniałych świątyń w poszczególnych miastach Ukrainy. Jarosław Mądry założył szkołę, ufundował bibliotekę, zebrał kopistów-przepisywaczy ksiąg. Założony wówczas monaster kijowsko-peczerski stał się ważnym ośrodkiem kulturalno-religijnym, a początek dał mu św. Antoni Peczerski, który na wzór greckiego Athosu ufundował tu klasztor o charakterze pustelniczym, jego zaś następca św. Teodozy Peczerski nadał mu regułę bardziej aktywnego życia zbiorowego, bazującą na regule św. Teodora Studyty. Dopiero trzeci metropolita kijowski Iłarion (Hilarion) był miejscowym Rusinem. Został on obrany na stanowisko metropolity kijowskiego w roku 1051, jeszcze za panowania Jarosława Mądrego, bez zgody patriarchy konstantynopolitańskiego, co było pewnym krokiem w kierunku częściowego uniezależniania się Cerkwi na Ukrainie od Patriarchatu Carogrodzkiego. W roku 1054 nastąpił całkowity rozdział między Rzymem i Bizancjum, zwany schizmą kościelną. Był to początek „klasycznego" podziału Kościoła 12 Powszechnego na katolików uznających biskupa rzymskiego (papieża) za swojego zwierzchnika i na prawosławnych, którzy na początku podlegali patriarsze konstantynopolitańskiemu. Zaczęła się walka o to, po której stronie stanie że byli też w Kijowie zwolennicy orientacji prorzymskiej (np. św. Antoni Peczerski, książę kijowski Izjasław). Od roku 1104, kiedy metropolitami kijowskimi byli wyłącznie Grecy mianowani przez Konstantynopol, orientacja probi-zantyjska dominowała całkowicie; prowadzono politykę wrogą wobec Rzymu. Około roku 1240 na Rusi istniało już 16 eparchii (diecezji), a metropolicie kijowskiemu podlegała nie tylko Ukraina, ale też teren dzisiejszej Białorusi, Nowogród Wielki, Nadwołże i Tmutorokań. Po upadku państwa kijowskiego ośrodek ukraińskiego życia politycznego i kulturaJno-religijnego został przeniesiony na zachodnie ziemie ówczesnej Ukrainy, gdzie związki z Europą Zachodnią były nieco bliższe. Za panowania Romana, twórcy Księstwa Halicko-Włodzimierskiego w XIII wieku, papież Innocenty III podejmował próby połączenia unią Ukrainy Zachodniej z Rzymem. W roku 1253 legat papieski koronował Daniela Halickiego w Drohicz>- Apostolską w Rzymie. Ziemie etnicznie ukraińskie i białoruskie w wieku XIV zaczęły' pc* wchodzić w skład Litwy i Polski, i tu zaczyna się nowy rozdział historii Ce:v» ukraińskiej i białoruskiej, czyli zachodnioruskiej. Najpierw należało stworzyć nową hierarchię dla każdego oddzielnego państwa, więc od Moskwy oddzieliły się eparchie położone poza granicami państwa moskiewskiego. Metropolici kijowscy przenieśli swoją stolicę do Nowogródka, a potem — do Wilna. ł 2. Próby zjednoczenia ze Stolicą Apostolską Pierwszą próbę zjednoczenia z Rzymem Kościołów prawosławnych przyniosła unia florencka w roku 1439. Ale postanowienia tego soboru unijnego nie były po myśli nie tylko prawosławnych, ale też katolików. Hierarchia katolicka w Rzeczypospolitej nie chciała realizować unii Kościołów na zasadach równości, lecz na zasadzie latynizacji obrządku wschodniego. Ale w kręgach oświeconych duchownych prawosławnych powstała idea podniesienia Cerkwi ukraińsko-białoruskiej w granicach Rzeczypospolitej z upadku i znalezienia sposobu na zahamowanie ekspansji katolicyzmu obrządku łacińskiego na Rusi. Idea połączenia dwóch Kościołów na zasadach równości, która przyświecała unii florenckiej w XV wieku była nieudana, ponieważ na realizację jej postanowień nie chciały się zgodzić ani strona prawosławna, ani hierarchia rzymskokatolicka. W październiku 1596 roku zwołany został w Brześciu sobór dla ogłoszenia zjednoczenia (unii) Cerkwi prawosławnej na terenie Rzeczypospolitej z Rzymem. W soborze tym uczestniczyli prawie wszyscy biskupi (oprócz lwowskiego i przemyskiego) z metropolitą Michałem Rohozą na czele, przedstawiciele papieża, jezuitów, a wśród nich Piotr Skarga, wysłannicy króla Zygmunta III. Uchwalono akt zjednoczenia Kościołów z zachowaniem obrządku wschodniego, w całości ujęty w kilkudziesięciu artykułach, w których określono wszystkie prawa i przywileje królewskie metropolitów kijowskich, sprawy zaś dogmatyczne pozostawiono tak, jak to uchwalono na soborze florenckim. W tym samym czasie, kiedy odbywał się sobór unijny w Brześciu, przeciwnicy unii (ok. 200 osób) zebrali się u księcia Konstantyna Ostrogskiego w Ostrogu, protestując przeciwko temu wydarzeniu. Cerkiew ukraińsko-biało-ruska na terenie Rzeczypospolitej podzieliła się na dwa przeciwne obozy. Po stronie idei zjednoczenia z Rzymem stanęła absolutna większość hierarchii cerkiewnej, część duchowieństwa, szlachty, mieszczan, chłopów. Stanowisko wyraźnie przeciwne unii zajęły Bractwa i Kozacy. Zaczęła się walka polemiczna na argumenty i racje. 14 I Władze ówczesnej Rzeczypospolitej nie wykonały swych zobowiązań uchwalonych na synodzie brzeskim, faktycznie nie zrównano w prawach duchowieństwa unickiego (greckokatolickiego) z łacińskim (rzymskokatolickim). Unici nie mieli właściwego poparcia w duchowieństwie rzymskokatolickim, unia bowiem w rozumieniu wielu „łacinników" była znaczącą przeszkodą w latynizacji (i polonizacji) Cerkwi obrządku wschodniego. Mimo to przeciwnicy unii posądzali „unitów" o zbyt daleko idące uleganie Kościołowi obrządku łacińskiego. Prawosławni stworzyli wtedy jakby wspólny blok z protestantami, na których czele stał ród Radziwiłłów. W drugim dziesięcioleciu XVII wieku i później, podczas wojny polsko-kozackiej, znaczną rolę w obronie prawosławia przeciwko idei unijnej odgrywali Kozacy. Właśnie pod ich osłoną odnowiono w roku 1620 w Kijowie prawosławną hierarchię cerkiewną, której król polski nie uznał i nie zatwierdził, toteż biskupi prawosławni mogli przebywać tylko w Kijowie pod ochroną Kozaków. Kijów wówczas stawał się aktywnym ośrodkiem kulturalnym Ukrainy ze znaczącym wpływem na rozwój kultury białoruskiej i rosyjskiej . Unici (grekokatolicy) w tym czasie musieli nadal toczyć walkę z „łacinni-kami" o swe prawa w sejmie, w trybunałach i w codziennym życiu społecznym. Ważnym wydarzeniem było wydanie przez papieża w roku 1624 dekretu zabraniającego przechodzenia unitów do Kościoła rzymskokatolickiego. Ówczesny metropolita unicki Josyf Weniamyn Rutski rzetelnie dbał o to, by obrządek wschodni zachowywany był w czystości, a Cerkiew utrzymywała wszelkie cechy tradycyjnie narodowe. W tym też czasie, a mianowicie w roku 1623, zamordowany został przez Kozaków Wołynianin arcybiskup połocki Josafat Kuncewicz, którego ogłoszono błogosławionym, pierwszym męczennikiem i patronem unii, ale kanonizowano dopiero w drugiej połowie XIX wieku. W XVII wieku powstała myśl o ustanowieniu patriarchatu kijowskiego, co nie mogło się udać ze względu na ogromną determinację i ekstremizm przeciwników zjednoczenia (unii), którzy patrzyli raczej w stronę Moskwy. W okresie walk polsko-kozackich unici uważani byli za zwolenników polskiej racji stanu, toteż powstańcy kozaccy na terenie swych wpływów niszczyli unię wszelkimi sposobami. Cerkiew unicka w drugiej połowie XVII wieku była znacznie osłabiona, ale fakt podporządkowania Cerkwi prawosławnej Moskwie zmienił poważnie stosunek ludności do idei unijnej, w której widziano coraz większą nadzieję i ostoję niezależności Cerkwi ukraińsko-białoruskiej w ogóle. Na Ukrainie Prawobrzeżnej, która po ugodzie perejasławskiej została w granicach Rzeczypospolitej, Cerkiew greckokatolicka coraz bardziej się umacniała. Hetman Iwan Mazepa i jego następca Pyłyp Orłyk mieli do unii stosunek przychylny. Za bardzo ważny uznać można synod w Zamościu w roku 1720, na którym Cerkiew unicką ogłoszono Cerkwią Greckokatolicką Narodu 15 Ruskiego (nazwa ta podkreślała dwie cechy tego Kościoła — powszechną kato-lickość i charakter narodowy, bo wtedy ruski znaczyło przede wszystkim „ukraiński"). W tym czasie bardzo aktywni we wspomaganiu unii bazylianie ufundowali dziesiątki kolegiów (Buczacz, Krystynopol, Humań, Zbaraż i in.), które skutecznie konkurowały z kolegiami jezuickimi, szerząc i umacniając katolicyzm w obrządku wschodnim. Lu> Królestwa powi religi rzyms-tożsarr. doszczęt" . względnie r».«... stronnej rusyft rodzime' ~ Losy Cerkwi greckokatolickiej po rozbiorach I Po rozbiorach Rzeczypospolitej zdecydowana większość ziem etnicznie ukraińskich znalazła się w składzie Cesarstwa Rosyjskiego. I na tych ziemiach, jak również na ziemiach białoruskich, plan zlikwidowania unii i podporządkowania całej Cerkwi greckokatolickiej Patriarchatowi Moskiewskiemu był jednym z elementów dążenia do zniszczenia wszelkich przejawów niezależności Ukrainy oraz ukraińskiej odrębności narodowej i kulturalnej. Duchownych unickich już w XVIII wieku więziono i zsyłano. Pod koniec XVIII wieku liczba unitów ukraińskich i białoruskich znacząco się zmniejszyła. Był to pierwszy pogrom unitów, przeprowadzony przez carat rosyjski za panowania Katarzyny II. Za panowania następnych carów — Pawła I i Aleksandra I, który zmarł w roku 1825 — Cerkiew greckokatolicka na terenie zaboru rosyjskiego była tolerowana. Przy Kolegium Katolickim w Petersburgu utworzono nawet osobną sekcję unicką, a przy Uniwersytecie Wileńskim zorganizowano Seminarium Unickie. Udział ukraińskich i białoruskich katolików w powstaniu listopadowym 1830-1831 roku był pretekstem do ostatecznej likwidacji Cerkwi greckokatolickiej na Ukrainie i Białorusi-Litwie w roku 1839. Unici w granicach Cesarstwa Rosyjskiego zostali wtedy jeszcze tylko na Chełmszczyźnie i Podlasiu, ponieważ regiony te były częścią autonomicznego Królestwa Polskiego. Ale i tu dosięgły unitów represje carskie w roku 1875, po powstaniu styczniowym. A kiedy w roku 1905 wydano carski ukaz o „tolerancji religijnej", nie dotyczył on Cerkwi greckokatolickiej, toteż ok. 200 tysięcy unitów „chełmsko-podlaskich" przeszło na katolicyzm łaciński i poprzez obrządek rzymskokatolicki spolonizowali się z czasem językowo, przyjmując polską tożsamość narodową. Tak więc na terenie, gdzie panowała Rosja carska, unia została prawie doszczętnie zniszczona, a prawosławnych Ukraińców i Białorusinów bezwzględnie podporządkowano Moskwie. Cerkiew ukraińską poddano wszechstronnej rusyfikacji, niszcząc wszelkie przejawy ukraińskiego ducha i tradycji rodzimej Cerkwi. Duchowni, przysyłani często z głębokiej Rosji, byli na ogół 17 f zwyczajnymi urzędnikami carskimi i walnie przyczyniali się do wszechstronnej wówczas rusyfikacji. Nawet wydanie Pisma św. w języku ukraińskim do roku 1905 na terenie imperium rosyjskiego nie było możliwe głównie dlatego, że nie pozwalała na to cenzura Świętego Synodu Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. Zupełnie inaczej potoczyły się losy Cerkwi greckokatolickiej na tych ziemiach etnicznie ukraińskich, które w wyniku pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej w roku 1772 weszły w skład i pod panowanie monarchii habsburskiej, tzn. w Galicji i na Zakarpaciu. Tam Cerkiew greckokatolicka wszechstronnie się odrodziła, umocniła i stała się prawdziwą ostoją rozwoju samoistnej, narodowej kultury ukraińskiej i rodzącego się, nowożytnego poczucia narodowego oraz tożsamości narodowościowej Ukraińców, którzy jeszcze wtedy na ogół nazywali się Rusinami. Już w roku 1774 założono w Wiedniu tzw. Barbareum, Instytut Teologiczny kształcący młodzież greckokatolicką z Galicji i Zakarpacia i przygotowujący młodych kandydatów do stanu duchownego właśnie w obrządku greckokatolickim. Studenci Barbareum mieli również możliwość korzystania z wykładów na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Wiedeńskiego. Duchowieństwo greckokatolickie otrzymało z czasem grono księży wykształconych na wysokim poziomie zachodnioeuropejskim. W roku 1783 władze cesarskie ufundowały we Lwowie centralne greckokatolickie Seminarium Duchowne i tzw. Studium Ruthenum przy Uniwersytecie Lwowskim. Dzięki temu poważnie zwiększyła się rzesza oświeconego duchowieństwa, które stało się ważnym czynnikiem w odradzaniu świadomości narodowej Ukraińców w Galicji i na Zakarpaciu. W roku 1808 odnowiono metropolię halicką obrządku greckokatolickiego. Drugi z kolei w tym czasie metropolita halicki Mychajło Łewyćkyj (1815-1858) otrzymał pod koniec życia godność kardynała, co poważnie podniosło znaczenie tej Cerkwi w oczach świata i w świadomości jej wiernych. Wobec tego, że naród ukraiński w okresie rodzenia się nowoczesnego typu świadomości narodowej wśród Słowian miał nieliczną grupę rodzimej inteligencji, duchowieństwo greckokatolickie stało się główną siłą sprzyjającą odrodzeniu narodowemu. Należy pamiętać, że duchownymi byli członkowie tzw. Ruskiej Trijci, która zapoczątkowała nowy typ literatury ukraińskiej w Galicji, oparty na mówionym języku ludowym. Trzecią, po lwowskiej i przemyskiej, eparchię (diecezję) greckokatolicką stworzono w roku 1885 w Stanisławowie (obecnie Iwano-Frankiwsk). W roku 1901 metropolitą halickim został Andrej Szeptycki, który trwał na tym stanowisku przez 43 lata, przeżywszy cztery różne rządy: cesarsko--austriacki, polski w okresie dwudziestolecia międzywojennego, sowiecki w latach 1939-1941, niemiecki okupacyjny. Zmarł w roku 3944, już po wypędzeniu Niemców z terenu metropolii. Metropolita Andrej Szeptycki był gorącym skie nie.. _. Był> wyodrcr: eparchii tzw. neon Drugiej i świadomg wu na kilka stwa polski* Wcz:-pacyjne sk przez Cerkiew antyreligijr nej wyjątkc . Podczas ¦ ki próbował v idei zjednoczę:. . kiego i prawos'.: -Iłariona Ohije: ale odpowiedzi, kl Kościołów i utwa możliwe. 18 f i aktywnym zwolennikiem i rzecznikiem zjednoczenia Kościołów. Dla rozwoju Cerkwi greckokatolickiej, jej podniesienia duchowego i intelektualnego zdziałał wyjątkowo dużo. Z jego inicjatywy powstała greckokatolicka Akademia Teologiczna we Lwowie, spełniająca przez wiele lat rolę ukraińskiego uniwersytetu katolickiego, odnowiono zakon męski Studytów, nawiązujący do tradycji jeszcze starokijowskiej, powołano do życia trzy zakony sióstr, powstała organizacja ukraińskiej inteligencji katolickiej pod nazwą „Ukrajinśkyj Katołyćkyj Sojuz", ufundowano wydawnictwa katolickie w języku ukraińskim. Zamiarem A. Szeptyckiego było utworzenie patriarchatu ukraińskiego ze stolicą w Kijowie pod zwierzchnictwem papieża. Nawiązywał on w tym przypadku do idei z XVII wieku J. Rutskiego i P. Mohyły. Nie została ona zrealizowana, ale przez wiele lat przyświecała i nadal przyświeca ukraińskim grekokatolikom. Cerkiew greckokatolicka stała się w Galicji potęgą moralną i intelektualną, zdolną przeciwstawić się przeciwnikom odrębności religijnej, a co za tym idzie — kulturalnej Ukraińców, podtrzymywała też ich dążenia do niezależności politycznej. W okresie dwudziestolecia międzywojennego konkordat Stolicy Apostolskiej z rządem Drugiej Rzeczypospolitej, zawarty w roku 1925, zastrzegał prawo nieingerencji państwa również w życie wewnętrzne Cerkwi greckokatolickiej. Były jednak pewne akcje skierowane przeciwko ukraińskości tej Cerkwi, jak: wyodrębnienie w oddzielną Administrację Apostolską Łemkowszczyzny części eparchii przemyskiej, zakaz uczestniczenia Cerkwi greckokatolickiej w akcji tzw. neounijnej na terenach byłego zaboru rosyjskiego i inne, drobniejsze. Rząd Drugiej Rzeczypospolitej obawiał się dobrze zorganizowanej, oświeconej i świadomej narodowo Ukraińskiej Cerkwi Greckokatolickiej, bał się jej wpływu na kilka milionów Ukraińców zamieszkujących teren ówczesnego państwa polskiego. W czasie pierwszej okupacji sowieckiej w latach 1939-1941 władze okupacyjne skonfiskowały dobra kościelne, zamknęły liczne szkoły zorganizowane przez Cerkiew, prowadziły typową dla bolszewickich komunistów propagandę antyreligijnąze szczególnym uwzględnieniem Cerkwi greckokatolickiej, poddanej wyjątkowo bezwzględnej cenzurze i akcji zniesławień. Podczas okupacji niemieckiej w latach 1941-1944 metropolita A. Szeptyc-ki próbował wykorzystać likwidację granicy na Zbruczu do spełnienia swej idei zjednoczenia dwu wyznań chrześcijańskich Ukraińców — greckokatolickiego i prawosławnego. Zwrócił się w tej sprawie do arcybiskupa chełmskiego Iłariona Ohijenki i do arcypasterzy prawosławnych w Ukrainie (1941-1942), ale odpowiedzi, które od nich uzyskał, wskazywały na to, że zjednoczenie Kościołów i utworzenie jednego patriarchatu ukraińskiego nie jest jeszcze możliwe. 19 4. Losy Cerkwi greckokatolickiej po II wojnie światowej Po ponownym wkroczeniu wojsk sowieckich na teren Zachodniej Ukrain) w roku 1944 zaczęły się oó razu masowe aresztowania duchowieństwa greckokatolickiego w Galicji i na Zakarpaciu. Władze sowieckie dokonały ostatniego aktu polityki carów rosyjskich, doszczętnie likwidując Cerkiew greckokatolicka na ziemiach ukraińskich. 8 marca 1946 roku zwołany we Lwowie „sobór cerkiewny", w którym nie uczestniczył ani jeden biskup, uznał za nieprawomocne postanowienia i ustalenia soboru brzeskiego z roku 1596, dokonując aktu połączenia Cerkwi greckokatolickiej z Rosyjską Cerkwią Prawosławną. Watykar uznał sobór (synod) lwowski za nieprawomocny, a duchowni greckokatoliccy protest przeciwko jego postanowieniom wysłali do różnych władz, nawet dc Józefa Stalina, powołując się na konstytucję radziecką, zawierającą zapis o swobodzie wszelkich wyznań, miało to jednak tylko znaczenie moralne. Aresztowani zostali wszyscy duchowni, którzy nie podpisali aktu przejścia na prawosławie. Wielu z nich, w tym prawie wszyscy biskupi, zginęli w więzieniach i łagrach. Niezwykle długa byłaby lista męczenników za wyznanie katolickie w jego wersji ukraińsko-bizantyjskiej. Dla Galicji Wschodniej mianowano nowych biskupów, zależnych od Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. Taki sam los spotkał Cerkiew greckokatolicką na Zakarpaciu, czyli epar-chię mukaczowsko-użhorodzką, która w roku 1947 również została przyłączona do Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. Większość duchownych greckokatolickich zaaresztowano, a ostatni biskup mukaczowski obrządku greckokatolickiego zginął w nie wyjaśnionych okolicznościach. W Polsce Ludowej zlikwidowana została eparchia przemyska, a biskupów greckokatolickich z Przemyśla władze PRL przekazały tuż po wojnie Sowietom Biskupi przemyscy zginęli już na terenie Związku Sowieckiego. Księża grecko katoliccy w niewielkiej liczbie skorzystali z „repatriacji" w latach 1945-1946 a tych, którzy zostali na terenie PRL, wysiedlono w ramach akcji deportacyjne: „Wisła" w roku 1947 na ówczesne Ziemie Odzyskane lub osadzono w obozk koncentracyjnym w Jaworznie. Jest to sprawa osobna, opisana dość dokładnie w tomiku dokumentów wydanych w roku 1992 pt. O tożsamość grekokatolikó^ 20 rangi »¦ 1996 it» O?: obrządki 1. -ukraiństoflpt cach . pospe..-- Szc. Stolicy '.- (bizantyjs-tego obrzą- b) B:;- -go) Ks. V.:.--. Przemyskiej tez W Po.-.. Cerkwi greef. Poza została je (Słowacja i I Zbiór dokumentów z historii Cerkwi greckokatolickiej w Polsce pod redakcją Mirosława Czecha, gdzie we wstępie czytamy: W latach 1947-1957 Cerkiew greckokatolicka praktycznie nie istniała (w Polsce). Władze komunistyczne uznały jej funkcjonowanie po wysiedleniu do ZSRR znacznej części wiernych, duchowieństwa i obu biskupów przemyskich za wygasłe. Dopiero na fali październikowych przemian z 1956 roku umożliwiono powstanie pierwszych greckokatolickich ośrodków duszpasterskich. Rozpoczął się nowy okres — odbudowy życia kościelnego i religijnego w warunkach rozproszenia wiernych, będącego rezultatem deportacyjnej akcji „Wisła" z 1947 roku. Uwieńczeniem tego etapu dziejów Cerkwi stało się reaktywowanie diecezji przemyskiej ogłoszone oficjalnie przez Stolicę Apostolską 16 stycznia 1991 roku. W rok później diecezję przemyską włączono do rzymskokatolickiej metropolii warszawskiej. Wywołało to silne poruszenie we wspólnocie wiernych Cerkwi. Odezwały się liczne głosy protestu i nieakceptowania takiego podporządkowania hierarchicznego grekokatolików. Kilka lat później Kościół greckokatolicki w Polsce został podniesiony do rangi metropolii, jak wynika z Komunikatu Nuncjatury Apostolskiej z 31 maja 1996 roku: Ojciec Święty Jan Paweł II — w duchu pasterskiej troski o Kościół we wszystkich jego obrządkach — dokonał częściowej reorganizacji struktur duszpastersko-administracyjnych obrządku greckokatolickiego (bizantyjsko-ukraińskiego) w Polsce. W związku z tym w miejsce dotychczasowych struktur organizacyjnych tego obrządku: 1. Ustanowił: Prowincję Kościelną (Metropolię) obrządku greckokatolickiego (bizantyjsko--ukraińskiego) w Polsce i nadał jej nazwę: „Metropolia Przemysko-Warszawska". W skład Metropolii wchodzą dwie nowo utworzone jednostki administracyjne: a) Archidiecezja (Archieparchia) Przemysko-Warszawska, obejmująca terytorium w granicach Rzeczypospolitej Polskiej po prawej stronie Wisły; b) Diecezja (Eparchia) Wrocławsko-Gdańska, obejmująca terytorium w granicach Rzeczypospolitej Polskiej po lewej stronie rzeki Wisły. Szczegółowe ustalenia wynikające z tej decyzji Ojca Świętego określi specjalny Dekret Stolicy Apostolskiej i Bulla Papieska. 2. Mianował: a) Arcybiskupem Metropolitą Przemysko-Warszawskim obrządku greckokatolickiego (bizantyjsko-ukraińskiego) Ks. Bpa Jana Martyniaka, dotychczasowego Biskupa Przemyskiego tego obrządku; b) Biskupem Wrocławsko-Gdańskim obrządku greckokatolickiego (bizantyjsko-ukraińskiego) Ks. Mitrata Teodora Majkowicza, dotychczasowego Wikariusza Generalnego Diecezji Przemyskiej tego obrządku. Nuncjatura Apostolska w Polsce. Józef Kowalczyk Nuncjusz Apostolski W Polsce według szacunkowych danych jest obecnie ok. 200 000 wiernych Cerkwi greckokatolickiej. Poza granicami ZSRR w Europie Środkowo-Wschodniej po roku 1946 została jeszcze na jakiś czas tylko jedna greckokatolicka eparchia w Preszowie (Słowacja), ale i tam czechosłowackie władze komunistyczne w roku 1950 na 21 rozkaz Moskwy aresztowały hierarchię cerkiewną i część duchowieństwa greckokatolickiego, a Cerkiew formalnie zmieniono w prawosławną. Cerkiew greckokatolicka na Ukrainie do niedawna działała w podziemiu. Obecnie od kilku lat pracuje legalnie, a do Lwowa przyjechał kardynał Iwan Myrosław Lubacziwski, arcybiskup większy, który pełni funkcję jedynego zwierzchnika Cerkwi Greckokatolickiej, zwanej obecnie częściej Ukraińską Cerkwią Greckokatolicką (w całym świecie, łącznie z Cerkwią na emigracji w świecie zachodnim, gdzie nie była ona poddana represjom politycznym). Cerkiew ukraińska w jej postaci greckokatolickiej przeszła na Ukrainie i poza jej granicami drogę ciernistą, trudną, męczeńską. Związana ona była w czasach nowożytnych bardzo ściśle z dążnością narodu ukraińskiego do samodzielności kulturalnej, językowej, państwowej, jako nieodłączna część kultury tego narodu. to c katol (ok ¦¦¦ znav.»_. jańsr-<- cydv 1 pr.... z cen::.. nie jest . Katol ic;. się oni r.„ z których w kiego (v- Mor.. odpowiednie • I. Z A* Katolicki j krajach Bksi rezydująca 3 2 900 0i>." Koścież nie: Irak i Iran) I palestyńskiego (a ścijaństwo na tyc i zmartwychwstań Kościołami chrze; trynę teologiczną 5. Ukraińska Cerkiew Greckokatolicka na tle innych obrządków chrześcijaństwa wschodniego We współczesnym świecie ok. 30% ludności, tj. blisko 1,8 miliarda ludzi, to chrześcijanie. Dzielą się oni na trzy najliczniejsze wyznania, a mianowicie: katolików (ok. 970 000 000), protestantów (ok. 450 000 000) i prawosławnych (ok. 150 000 000), stosunkowo nieliczna część tej liczby chrześcijan to wyznawcy różnych sekt, których wiara często znajduje się na pograniczu chrześcijaństwa. Katolicy dzielą się na wyznawców Kościoła rzymskokatolickiego, zdecydowana większość, i Kościołów wschodnich, uznających pr\inat ptpteia i przyjmujących dogmatykę oraz jurysdykcję Kościoła rzymskokatolickiego z centrum w Watykanie. Liczba wyznawców katolickich Kościołów wschodnich nie jest łatwa do określenia, według najnowszych encyklopedii ok. 12 milionów. Katolicy obrządku wschodniego często nazywani są „unitami"; historycznie dzielą się oni na różne grupy, a największą stanowią unici obrządku lii Mpjllkgji. z których więcej niż połowa to wyznawcy Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego (w Ukrainie, Polsce, Słowacji, w obu Amerykach oraz innych miejscach). Można pokrótce opowiedzieć o katolickich obrządkach v.s:'- ¦•?••»¦:*¦ «* t*e odpowiednich Kościołów prawosławnych, z których się one zv. •¦ ¦ . I. Z Asyryjskiego Kościoła Wschodu wywodzi się Chakłcjsu i Katolicki z ok. 500 000 wyznawców (w Iraku, Iranie, Syrii. Libanie i krajach Bliskiego Wschodu), na czele z patriarchą Babilonu rezydującym w Bagdadzie oraz Syro-Malabarski Kościół 2 900 000 wiernych (w Indiach, z dwoma metropolitami w stanie Kościół Asyryjski Wschodu na terenie byłego imperium nie: Irak i Iran) bierze początek wprost od najwcześniejszego palestyńskiego (nazwany od XV wieku chaldejskim). Tradycja ścijaństwo na tych terenach wprowadził św. Tomasz Apostoł ttcfc po i zmartwychwstaniu Chrystusa. W wieku V doszło do zerwania wica Z Kościołami chrześcijańskimi, gdyż przyjął ten Kościół tzw. nestoriamm trynę teologiczną o dwu oddzielnych osobach w Chrystusie — boskiej i t kiej, potępioną przez postanowienia soboru efeskiego w roku 431. Nestorianizm przyjmuje też związany historycznie z asyryjskim Kościół chaldejski. Uznał on zwierzchność papieża dopiero w roku 1552, a jego pierwszym patriarchą był niejaki Sulaqa. Językiem liturgicznym Kościoła chaldejskiego jest starosyryjski. Drugim odłamem chrześcijan, nawiązujących do tradycji „chrześcijan św. Tomasza" w Indiach, jest Katolicki Kościół Syro-Malabarski, od roku 1662 w większości zjednoczony z Rzymem. W tym Kościele obserwuje się silną latynizację. II. Z prawosławnych Kościołów tzw. orientalnych (ormiańskiego, koptyj-skiego, etiopskiego, syryjskiego i syro-malankarskiego) wydzieliły się również grupy wiernych, które przyjęły zwierzchność papieża: a) Kościół Ormiański (Armeński) bierze początek ok. 300 roku, kiedy to król Tyrydates III przyjął chrześcijaństwo i uznał je za religię państwową. W roku 451 Kościół ten uniezależnił się od Konstantynopola i stał się Kościołem narodowym. Na jego czele stoi patriarcha zwany katolikosem. Liturgia Kościoła ormiańskiego odzwierciedla tradycje starosyryjskie, jerozolimskie i późniejsze bizantyjskie. Ormiański Kościół Prawosławny jest silnie podzielony. Ma co najmniej cztery odłamy, a mianowicie: katolikos Ormiańskiego Kościoła Prawosławnego w Eczmiadzynie stoi na czele wiernych w Armenii, w byłych republikach radzieckich i w diasporze, grupa ta liczy ok. 5 000 000 wiernych. Przy klasztorze Św. Jakuba w Jerozolimie mieści się Patriarchat Jerozolimski tego Kościoła, a jego zadanie polega na strzeżeniu świętych miejsc w Ziemi Świętej, należących do Kościoła ormiańskiego. Patriarchat Konstantynopolitański obejmuje Ormian, mieszkających w Turcji, gdzie w roku 1914 było 1 350 000 wiernych, a po ogólnie znanym akcie masowej rzezi Ormian zostało ich obecnie tylko ok. 40 000, głównie w Istambule. Katolikos Cylicji rozciąga swą jurysdykcję na Liban, Syrię, Cypr, Iran i Grecję (ok. 800 000 wiernych). Tak podzielony Ormiański Kościół Prawosławny liczy w sumie ponad 6 milionów wyznawców. Ormiański Kościół Katolicki skupia ok. 143 000 wiernych, a jego historia jest taka. Pierwsza unia Kościoła ormiańskiego z Rzymem trwała od roku 1198 do 1375 i została zlikwidowana po upadku państwa ormiańskiego. Dopiero w XVII wieku Ormianie mieszkający na terenie Rzeczypospolitej zawarli unię z Rzymem. Przed II wojną światową we Lwowie istniało arcybiskupstwo katolików obrządku ormiańskiego, obecnie w Polsce są dwie parafie ormiańsko--katolickie. Ormiańscy katolicy obrządku wschodniego rozrzuceni są po krajach Bliskiego Wschodu i w diasporze na kilku kontynentach. Podlegają oni patriarsze ormiańskiemu Cylicji, rezydującemu w Bejrucie. b) Koptyjski Kościół Prawosławny liczy obecnie prawie 4 miliony wiernych, mieszkających w Egipcie i w diasporze. Kościół koptyjski powstał już w dru^iei potowe lwku, av^ toku 325 wyodrębnił się w osobny patriarchat. O: gc ak st: zje. floren. skieg; Późnu na m. patr 6 c. wye. giezr.; wodzą. nów Chrzes^ mu Kor skiegc :. Eti czele s: zjedne:. w pierv. wiek ak. wiono c (prawosła^ etiosemicl liturgicznych 1 d) Syryj Libanie, Turcji,! prawosławny W liturgii używafl Syryjski K« wiernych, rozsiany ścioła jest patriarc Patriarchat dla ka XVIII wieku wład; cy syryjscy zmuś; prześladowaniom. 24 t Od wieku VII został przez islam odizolowany od reszty świata chrześcijańskiego. Na jego czele stoi patriarcha Stolicy Świętego Marka, zwany inaczej papieżem aleksandryjskim, rezydujący w Kairze. Koptyjski Kościół Katolicki liczy ok. 153 000 wiernych, a na jego czele stoi patriarcha aleksandryjski Koptów, rezydujący w Kairze. Pierwsza próba zjednoczenia Kościoła koptyjskiego z Rzymem odbyła się formalnie na soborze florenckim w 1439 roku. Uczestniczyli w nim przedstawiciele „papieża koptyjskiego", ale postanowienia o zjednoczeniu nie były realizowane w praktyce. Później, w XVII wieku, kapucyni i franciszkanie prowadzili intensywną misję na rzecz katolicyzacji Koptów. Dla katolików koptyjskich papież ustanowił patriarchat dopiero w roku 1824. Obecnie Koptyjski Kościół Katolicki posiada 6 diecezji i ponad 200 kapłanów w Egipcie. Wierni tego Kościoła, którzy wyemigrowali, należą zwykle do Kościoła rzymskokatolickiego. Językiem liturgicznym Kościoła koptyjskiego jest koptyjski, używany tylko w liturgii, a wywodzący się ze staroegipskiej rodziny języków chamito-semickich. c) Etiopski Kościół Prawosławny skupia, głównie w Etiopii, ok. 16 milionów wiernych. Chrześcijańska religia wyznawana była w Etiopii od IV wieku. Chrześcijanie etiopscy przez wiele stuleci podlegali patriarsze aleksandryjskiemu Koptów i dopiero w roku 1959 wyodrębnili się, tworząc Patriarchat Etiopskiego Kościoła Prawosławnego ze stolicą w Addis Abebie. Etiopski Kościół Katolicki liczy tylko ok. 120 000 wiernych, a na jego czele stoi w Etiopii arcybiskup, rezydujący w Addis Abebie. Nieudana próba zjednoczenia Kościoła etiopskiego ze Stolicą Apostolską miała miejsce w pierwszej połowie XVII wieku, potem Etiopia była za