QUAJ4D Podróże śladami kresowych wspomnień. Aktywne odkrywanie krajobrazów wschodniej Europy. Turystyka wypoczynkowa i lecznicza. Pielgrzymki. Wycieczki dla turystów indywidualnych oraz małych i dużych grup. Biuro turystyczne „Quand" ul. Zamojska 2 22-600 Tomaszów Lubelski tel./fax (84) 665-89-90,664-20-64 e-mail: [email protected] www.quand.com.pl www.roztocze.com Przewodnik Lwów Miasto Wschodu i Zachodu Aleksander Strojny -, Szkoda gadać i szkoda słów... Jak chcesz szczęśliwym być, to jedź do Lwowa! (fragment piosenki ulicznej) Współpraca: Michał Jurecki (rozdz. V, aktualizacje w rozdz. IV), Oksana Sereda (aktualizacja informacji praktycznych w rozdz. III i IV) Redaktor prowadzący: Marzena Daszewska Redakcja: Paulina Foszczyńska Korekta: Justyna Miska, Aneta Szymczyk Konsultacja lingwistyczna: Anna Płachczewska-Rogozińska Autorzy zdjęć: Paweł Jastrzębski, Andrzej Lisowski, Tomasz Ostrowski, Dominika Zaręba Zdjęcia na okładkach: Okł. I - Pomnik Adama Mickiewicza, fot. Andrzej Lisowski Okł. IV - Wieża cerkwi wołoskiej odbita w oknie, fot. Andrzej Lisowski Rysunki: Wojciech Kwiecień-Janikowski, Małgorzata Stalończyk Redakcja map i schematów: Paulina Foszczyńska Opracowanie map i schematów: Maja Białkowska (tylna okładka), Anna Styrska (mapy kolorowe), Marcin Wieczorkowski (mapy i schematy czarno-białe) Skład: Paweł Kosmalski Projekt okładki: Paweł Polański, Paweł Panczakiewicz Koncepcja graficzna: Marzena Daszewska, Tomasz Ostrowski Druk: Drukarnia SKLENIARZ, Kraków Autorzy i wydawca przewodnika dołożyli wszelkich starań, by jego treść była jak najbardziej zgodna z rzeczywistością. Nie mogą jednak przyjąć odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki wynikłe z wykorzystania zawartych w nim informacji. Będziemy wdzięczni naszym Czytelnikom za informacje dotyczące błędów i nieaktualnych informacji. Wszelkie uwagi są dla nas cenne, gdyż dzięki nim możemy poprawić kolejne wydania. Prosimy kontaktować się z nami na poniższy adres. Amistad Sp. z o.o. - Pion Wydawniczy Wydawnictwo Bezdroża ul. Pychowicka 7, 30-364 Kraków tek: (0-12) 269 29 61,267 77 10, faks: (0-12) 267 77 11 e-mail: [email protected], www.bezdroza.com.pl Sprzedaż dla księgarń i hurtowni wyłącznie przez Biuro Handlowe „Amistad" tel.: (0-12) 267 77 10, faks: (0-12) 267 77 11, e-mail: [email protected] www.dystrybucja.amistad.pl Wydanie IV zaktualizowane, Kraków 2006 ISBN 83-922342-7-8 Copyright © by Bezdroża, 2006 Autor prosi o wszelkie krytyczne uwagi i sugestie. Kontakt przez wydawnictwo lub e-mail: [email protected] Rysunek lwa tworzący szlaczek pochodzi z herbu miasta Lwowa 0 autorze Aleksander Strojny — historyk, interesuje się związkami kulturalnymi Polski ze Wschodem, dziejami książki oraz ikonografią historyczną. Opublikował ponad dwadzieścia artykułów naukowych i popularnonaukowych. Na Ukrainę jeździ od kilku lat, w celach naukowych i turystycznych, samotnie bądź z grupą przyjaciół - członkami Koła Naukowego Historyków Studentów UJ. Jest także autorem przewodnika po piwnych szlakach Europy Środkowej (Wydawnictwo Bezdroża, 2003). Od autora Podziękowania swe kieruję do Wydawcy i zespołu redakcyjnego oraz wszystkich osób, które przyczyniły się do powstania niniejszego przewodnika. Osobno dziękuję Darkowi Gorajczykowi, z którym pierwszy raz przyszło mi oglądać miasto Lwa oraz Michałowi Jureckiemu za ważki impuls, który zagnał mnie do pracy. Wypada także wspomnieć o kolegach z wadowickiego Muzeum Miejskiego i podziękować im za wyrozumiałość. Podziękowania należą się także wszystkim wnikliwym czytelnikom, którzy pisali do autora bądź wydawnictwa listy z uwagami i przemyśleniami dotyczącymi I wydania książki. Wśród nich szczególne słowa uznania autor kieruje do pana Aleksandra Nużnego ze Lwowa i pani Teresy Olszańskiej z Gliwic. Pracę swą, zgodnie z obietnicą, dedykuję Małgorzacie. Aleksander Strojny O przewodniku Zakres i układ rozdziałów Przewodnik ma za zadanie ułatwić wszystkim zainteresowanym dotarcie na Ukrainę (rozdział I) oraz do wszystkich ważnych obiektów zabytkowych we Lwowie (rozdział IV). Turystom, którzy będąc we Lwowie mająochotę odwiedzić też jego okolice polecamy rozdział V, w którym opisano okoliczne atrakcje i najprostsze sposoby by się do nich dostać. W rozdziale II znaleźć można szkic historii Lwowa i jego dziedzictwa kulturowego oraz garść informacji o współczesnej Ukrainie w najważniejszych aspektach jej życia. Rozdział III to mnóstwo danych, przydatnych dla każdego, kto zamierza spędzić w opisywa- ^ nym mieście trochę czasu. Tam znajdują się rady, jak i gdzie przenocować, co i gdzie zjeść, a także gdzie pójść wieczorem, by jak najefektywniej wykorzystać pobyt we Lwowie. Trasy spacerów Trasy opisane w rozdziale IV zasadniczo zaplanowane są od początku do końca jako wycieczki piesze. Prowadzą ulicami, placami i parkami niemal całego miasta (z wyjątkiem tzw. nowoczesnych dzielnic, czyli osiedli betonowych). Niektóre proponowane trasy mogą się okazać dla pewnych turystów zbyt długie albo forsowne, dlatego w kilku miejscach zasygnalizowano możliwość ich skrócenia i skorzystania ze środków transportu miejskiego lub podpowiedziano skorzystanie z innego wariantu wycieczki. Szczegółowość omówionych obiektów nie jest jednakowa z uwagi na ograniczoną objętość książki. Postanowiono za to wskazać Czytelnikowi więcej pomników przeszłości Lwowa, które trzeba zobaczyć. Napy Mapa znajdująca się na przedniej okładce przewodnika informuje o najważniejszych i najcenniejszych zabytkach Lwowa. Pełni także funkcję skoroszytu 4 rozkładanych map znajdujących się na końcu przewodnika. Zaznaczono na nich zarówno trasy, zabytki jak i wszelkie informacje praktyczne. Mapom towarzyszą szczegółowe legendy - tematyczna i numeryczna. W legendzie, przy każdym obiekcie znajduje się odsyłacz do tekstu. Na drugim skrzydełku znajduje się mapka obszaru opisywanego w rozdziale V. Dodano także kilka innych schematów, dających nieocenioną pomoc w poruszaniu się po lwowskim organizmie miejskim. Przewodnikowi towarzyszy mapa stanowiąca ilustrację miniprzewodnika po Cmentarzu Łyczakowskim (zawartego w ramach trasy nr 4). Dla ułatwienia poruszania się z przewodnikiem po mieście przy opisach obiektów podano nazwę mapy, na której obiekt został zaznaczony, kwadrat siatki w którym się znajduje oraz jego numer na trasie (np.: Lwowska Galeria Obrazów, Mapa 4, G14 ffl). Nazwy Nazwy na planach i mapkach podaje się w brzmieniu tylko i wyłącznie oryginalnym (ukraińskim), w bardzo uproszczonej transliteracji. W tekście natomiast starano się podać nazwę polską, a w nawiasie ukraińską. Każde użycie nazwy historycznej (niefunkcjonującej obecnie) zostało oznaczone przysłówkiem „dawny" lub jego synonimem. Jednak, w związku ze specyfiką miasta wyni- kającą z jego trudnej historii, nie udało się autorowi zachować konsekwentnie tej zasady. Niemniej kontekst nigdy nie pozostawia wątpliwości, czy czytający ma do czynienia z nazwą dawną czy obecnie funkcjonującą. W rozdziale V nazwy opisywanych miejscowości podawane są w brzmieniu dawnym - polskim, a w nawiasach podano ich oryginalną ukraińską wersję. SPIS TREŚCI O autorze ....................................................................................................? Od autora....................................................................................................? O przewodniku...........................................................................................? Rozdział I Przygotowania i przejazd.................................................11 Przygotowania do podróży........................................................................ 11 Przewodniki i mapy ..................................................................................... 11 Słowniki i rozmówki....................................................................................12 Formalności wizowo-paszportowe ..............................................................13 Zabezpieczenia medyczne ...........................................................................14 Sprzęt turystyczny, materiały fotograficzne oraz inne rzeczy przydatne w podróży.........................................................15 Zameldowanie na Ukrainie..........................................................................15 Wybór czasu podróży...................................................................................15 Przejazd ......................................................................................................16 Dojazd..........................................................................................................16 Powrót..........................................................................................................17 Rozdziału Informacje historyczno-krajoznawcze.........................19 Charakterystyka geograficzna..................................................................19 Historia miasta ...........................................................................................20 Gród przedlokacyjny....................................................................................20 W królestwie Kazimierza Wielkiego ...........................................................22 Pierwsze miasto Rusi ...................................................................................24 Bastion Rzeczypospolitej.............................................................................30 Stolica księstwa Galicji i Lodomerii............................................................33 W czasach autonomii ...................................................................................35 Tragiczne lata wojny światowej i II Rzeczypospolita .................................38 II wojna światowa, Sowieci i niepodległość................................................40 Rozwój urbanistyczno-architektoniczny miasta .....................................43 Lwów we współczesnej Ukrainie (polityka, gospodarka, kultura)........47 Ukraina i Polska...........................................................................................48 Zagrożenie dominacją Rosji ........................................................................50 Elity Ukrainy................................................................................................51 Miejsce Lwowa we współczesnej Ukrainie.................................................52 Społeczeństwo i religia...............................................................................54 Miasto oczyma jego mieszkańców............................................................57 Rozdział III Informacje praktyczne ...................................................63 Komunikacja w mieście.............................................................................63 Dworce autobusowe i kolejowe Lwowa....................................................65 Noclegi.........................................................................................................67 Wyżywienie (restauracje, kawiarnie, drink-bary) ..................................70 Kuchnia, czyli co zjeść i wypić ..................................................................73 Alkohole ......................................................................................................74 Opieka medyczna .......................................................................................76 Kina, teatry, opera .....................................................................................77 Muzea i wystawy ........................................................................................77 Wymiana waluty ........................................................................................80 Poczta, telekomunikacja, Internet............................................................81 Zakupy ........................................................................................................82 Pamiątki......................................................................................................83 Rozdział IV Trasy spacerów po mieście............................................85 Trasa 1. Stary Lwów w jeden dzień..........................................................85 Plac Halicki..................................................................................................85 Plac Mickiewicza.........................................................................................86 Prospekt Swobody .......................................................................................87 Kwartał ormiański........................................................................................93 Plac Stauropigijski i klasztor Dominikanów................................................98 Wały Gubernatorskie..................................................................................100 Cerkiew Wołoska i kwartał żydowski........................................................101 Plac Soborny i kościół Bernardynów.........................................................105 Plac Katedralny i Katedra Wniebowzięcia NMP.......................................107 Rynek .........................................................................................................115 Trasa 2. Centrum Wielkiego Lwowa......................................................124 Prospekt Szewczenki - dawna ulica Akademicka .....................................124 Ulica Hruszewskiego .................................................................................126 U stóp Cytadeli ..........................................................................................127 Wzgórza Wuleckie.....................................................................................129 Ulica Bandery ............................................................................................130 Ulica Horodoc'ka i katedra św. Jura...........................................................133 Uniwersytet i Ossolineum..........................................................................137 Trasa 3. Wzgórza lwowskie.....................................................................142 Ulica Piekarska (Pekars'ka)........................................................................142 Zniesienie i Góra Zamkowa.......................................................................143 Kościoły u zamkowego podnóża ...............................................................147 Trasa 4. Przedmieście Stryjskie, Pohulanka i Łyczaków.....................150 Przedmieście Halickie................................................................................150 Ulica Iwana Franki i park Stryjski .............................................................152 Pohulanka...................................................................................................154 Cmentarze: Orląt i Łyczakowski ...............................................................156 Ulica Łyczakowska (Łyczakiws'ka) ..........................................................162 irasa ?. uawny groa Książęcy i Aamarstynow...................................... 10/ Niski Zamek i Zamarstynów...................................................................... 167 Draga dzielnica żydowska ......................................................................... 170 Cerkwie ruskiego Lwowa ..........................................................................170 Kościoły: św. Jana Chrzciciela i Benedyktynek ........................................173 Obrzeża miasta.........................................................................................174 Jaskinia Miodowa ......................................................................................174 Cerkiew Trójcy Świętej..............................................................................175 RozdziałV Okolice Lwowa..................................................................177 Trasa 1. Tropem barokowych mistrzów.................................................177 Obroszyn.................................................................................................... 178 Hodowica ...................................................................................................178 Nawaria......................................................................................................179 Trasa 2. Wycieczka dawnym szlakiem wołoskim.................................. 180 Stare Sioło..................................................................................................181 Trasa 3. Śladem renesansowej doskonałości..........................................181 Żółkiew ......................................................................................................182 Historia miasta ...........................................................................................182 Miejsca, które warto zobaczyć................................................................... 183 Krechów.....................................................................................................187 Trasa 4. Złota Podkowa...........................................................................188 Olesko ........................................................................................................189 Podhorce ....................................................................................................191 Złoczów.......................................................................................................193 Trasa 5. Wycieczka po ziemi przemyskiej .............................................194 Rudki..........................................................................................................194 Sambor.......................................................................................................195 Sąsiadowice................................................................................................196 Felsztyn......................................................................................................196 Chyrów.......................................................................................................197 Dobromil ....................................................................................................197 Trasa 6. W poszukiwaniu sklepów cynamonowych ..............................199 Drohobycz..................................................................................................199 Historia miasta ...........................................................................................199 Miejsca, które warto zobaczyć...................................................................200 Traskawiec.................................................................................................202 Dodatek - Biogramy............................................................................203 Ważniejsza wykorzystana literatura..............................................210 Minisłownik polsko-ukraiński.............................................................213 Spis ramek w tekście............................................................................220 Indeks nazw geograficznych..............................................................221 SPIS PLANÓW I NAP Lwów - skoroszyt map (skrzydełko przedniej okładki) Objaśnienie symboli stosowanych na mapach.............................................10 Lwów. Plan ogólny miasta...........................................................................62 Schemat elektrokomunikacji........................................................................64 Schemat transportu autobusowego ..............................................................66 Plan orientacyjny wnętrza katedry Wniebowzięcia NMP .........................109 Rynek ......................................................................................................... 116 Plan Wysokiego Zamku .............................................................................146 Jaskinia Miodowa ......................................................................................175 Mapa 1 (wkładka kolorowa) Mapa 2 (wkładka kolorowa) Mapa 3 (wkładka kolorowa) Mapa 4 (wkładka kolorowa) Okolice Lwowa (skrzydełko tylnej okładki) Cmentarz Łyczakowski, Cmentarz Orląt (mapa-przewodnik) Objaśnienie symboli używanych na mapach [T] Informacja turystyczna Jfl Dworzec kolejowy ? Dworzec autobusowy (AS 2) Stacja autobusowa (awtostancja) /§\ Tramwaj ??? Trolejbus • Przystanek *$ Węzet komunikacyjny ¦f" Lotnisko [P] Parking (b Hotel, pensjonat ? Targ • Sklep spożywczy Hf Supermarket ? Pamiątki III Restauracja ? Kawiarnia 41 Pub, piwiarnia $ Bank,kantor ? Poczta C Telefon @ Internet © Teatr W\ Galeria sztuki ? Biblioteka ? Uniwersytet, szkoła 0 Szpital A- Konsulat, organizacje polonijne ji. Stadion k Park, ogród botaniczny Hi Jaskinia 1 Kościół katolicki ? Klasztor katolicki % Cerkiew prawosławna I Monaster prawosławny j Cerkiew unicka ?? Monaster unicki 5 Kościół ewangelicki ? Synagoga ? Obiekt zabytkowy A Ruiny ? Muzeum S' Obiekt etnograficzny U Zamek tli Pałac H Wieża ? Obiekt użyteczności publicznej A Pomnik ? Cmentarz © Zabytek UNESCO >X< Punkt widokowy ROZDZIAŁ I PRZYGOTOWANIA I PRZEJAZD PRZYGOTOWANIA ___ DO PODRÓŻY Przewodniki i mapy Literatura poświęcona Lwowowi wprost zadziwia swym ogromem. Szczególnie bogato prezentuje się dorobek krakowskich historyków, a zwłaszcza historyków sztuki (kilka nazwisk autorów prac wartych polecenia przywołuję poniżej). Ową literaturę ostatnio zestawiła Agnieszka Biedrzycka w monumentalnej Bibliografii pomników kultury dawnych kresów południowo-wschodnich Rzeczypospolitej południowo-wschodniej. Spośród kilku pozycji przewodnikowych należy przede wszystkim zwrócić uwagę na książkę Ryszarda Chanasa i Janusza Czerwińskiego Lwów. Przewodnik turystyczny (Wrocław 1992). Jest to świetny przewodnik o charakterze historyczno-kulturo-wym, wart polecenia każdemu, komu polska przeszłość miasta jest bliska. W 1999 r. Janusz Czerwiński wydał także nieco zmienioną wersję swego przewodnika pt. Lwów i okolice, ładną pod względem edytorskim oraz zaopa-trzonąw obszerniejszą część praktyczną. Autor, zapewne w związku z ograniczeniami objętościowymi książeczki, nie omówił kilku ważnych zabytków, a także niemal w ogóle pominął rusko-ukraiński aspekt miasta. Za przewodnik usiłuje także służyć książka Jerzego Janickiego Ni majak Lwów... Krótki przewodnik po Lwowie (Warszawa 1990). Pięknie wydana, w formie albumowej, napisana żywo i barwnie, jest ważnym źródłem informacji o Lwowie. Jest to jednak książka do wcześniejszego przeczytania, a nie do korzystania w podróży. Warto także zapoznać się z przewodnikiem Lwów i okolice autorstwa Jacka Tokarskiego (Pascal, 2005). Z pozycji ciekawie i gruntownie opisujących sztukę i architekturę Lwowa wymienić należy prace Kaczorowskiego, Ostrowskiego i Manikowskiego. Poza tym na rynku polskim znajduje się jeszcze szereg reprintów, wydanych w ostatnich latach, kiedy literatura kresowa była dość modna. Szczegółowa bibliografia znajduje się na końcu przewodnika. Warto zapoznać się z kilkoma wymienionymi tam pozycjami przed wyruszeniem na podbój Lwowa. Osoby, które nie zamierzają zakończyć na Lwowie swojej wycieczki po Ukrainie, powinny skorzystać z wydanego w 2005 r. przewodnika Bezdroży Ukraina zachodnia. Tam szum Prutu, Czeremuszu autorstwa Aleksandra Strojnego, Krzysztofa Bzowskiego oraz Artura Grossmana, opisującego obszar wschodniej Galicji, Rusi Zakarpackiej oraz część Podola, Bukowiny i Wołynia. Na miejscu, we Lwowie, można zakupić dwujęzyczny ukraińsko-angiel-ski przewodnik Lwiw - turystycznyj putiwnik (sightseeing guide), Lwiw 1999. Jest on co prawda dość drogi, bo kosztuje ponad 50 hrywien (9 USD), ale za to stanowi najlepsze skondensowane źródło wiedzy o mieście. Około tysiąca ilustracji, w większości barwnych, oraz kilkanaście planów obejmujących fragmenty miasta decyduje o walorach tego przewodnika. Szkoda, iż wyposażony jest tylko w mocno zredukowaną część praktyczną. Przewodnik ten wydała lwowska oficyna „Centr Ewropy", specjalizująca się w wartościowych publikacjach dotyczących historii i współczesnych problemów regionu. W 2001 r. na rynku polskim ukazało się polskojęzyczne wydanie tego przewodnika - kosztuje blisko 40 zł. Nieco tańszy lecz równie ciekawy ukraiński przewodnik Spacer Lwowem wydała w 2005 r. kijowska oficyna Baltija Druk. Na rynku ukraińskim dostępnych jest wiele szczegółowych map Lwowa i planów ograniczających się do pokazania centrum, atlasów miasta i pojedynczych, panoramicznych rzutów na zabudowę Lwowa. Każdy coś dla siebie znajdzie. Mapę najwygodniej zakupić w księgarniach na placu Mickiewicza, gdzie spokojnie można obejrzeć i zdecydować, który plan jest najodpowiedniejszy. Oczywiście plan Lwowa kupić możemy jeszcze w Polsce. Na naszym rynku w tej chwili dostępna jest mapa Lwowa ukraińskiej „Kartohrafrji" z serii: Mista Ukrajiny. Bardzo przydatny okazać się może kieszonkowy atlas miasta: Atłas Lwiw („Kartohrafija", 2001, w skali 1: 17 000). Z planów okolic Lwowa warto posługiwać się mapątopograficzno-tury-stycznąitozfocze. Od Kraśnika po Lwów, opracowaną w skali 1:200 000 przez Polskie Wojskowe Zakłady Kartograficzne (1996). W księgarniach ukraińskich można nabyć serię map przedstawiających poszczególne obłasti (województwa) Ukrainy. Taką mapę obłasti lwowskiej, a także inne wymienione tu mapy ukraińskie i polskie kupimy w internetowej księgarni podróżniczej www.bez-droza.com oraz specjalistycznych księgarniach na terenie kraju. Słowniki i rozmówki Wydawnictwa tego typu w zasadzie nie są łatwo dostępne. W niektórych księgarniach polskich dostępny jest tzw. mały podręcznik kontaktów polsko-ukraińskich pt. Ukraina pod ręką autorstwa L. Maliszewskiego i Ł. Lesz-czenko. Można tam znaleźć podstawowe informacje o kraju (geografia, historia, gospodarka, współczesność) oraz szczególnie rozszerzoną część językową z rozmówkami i słowniczkiem. Istnieje też Słownik polsko-ukraiński wydany przez wydawnictwo „Świt" we Lwowie w 1998 r. przez S. Lewińską i T. Staraka. Jest on jeszcze dostępny w księgarniach ukraińskich, kosztuje 3 USD. Słownik ukraińsko-polski jeszcze niedawno obecny w polskiej ofercie handlowej jest dzisiaj trudny do zdobycia. Podobnie rzecz się ma z polsko-ukraiń- Publikacje ukraińskie w Polsce Największy wybór publikacji dotyczących Ukrainy można znaleźć w księgarniach specjalistycznych, takich jak krakowska księgarnia „Nestor" przy ulicy Kanoniczej. Natrafić tam można także na najnowsze wydawnictwa i gazety ukraińskie. Księgarnię prowadzi mieszcząca się w tym samym budynku Fundacja św. Włodzimierza animująca życie środowisk ukrainoznawców oraz krzewiąca wiedzę o kulturze naszych wschodnich sąsiadów. W piwnicy budynku znajduje miejsce znakomita restauracja „Smak ukraiński" oraz Kawiarnia Lwowska, gdzie min. napijemy się doskonałej kawy po Iwowsku. Warta wspomnienia jest też działalność wydawnicza Instytutu Południowo-Wschodniego w Przemyślu. skim i ukraińsko-polskim Słownikiem z rozmówkami autorstwa Natalii Celer. W niektórych księgarniach (m.in. w księgami internetowej www.bezdroza.com) dostępne są wydane w 2005 r. rozmówki Jak to powiedzieć po ukraińsku autorstwa Zbigniewa Landowskiego. Formalności wizowo-paszportowe W związku z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej obywateli Ukrainy obowiązują wizy do naszego kraju. Szczęśliwie dzięki porozumieniu prezydentów Polski i Ukrainy, Polacy chcący wjechać na teren wschodniego sąsiada, zwolnieni są z takiego obowiązku. Turyści indywidualni zobowiązani są do wypełnienia tzw. karty migracyjnej, której jedną część zabiera ukraińska straż graniczna, drugą zaś po ostęplo- waniu otrzymujemy z powrotem. Kra-teczkę tę warto nosić ze sobą w paszporcie i w żadnym przypadku nie zgubić, gdyż może okazać sie przydatna przy powrocie do kraju. Grupy zorganizowane, które jadą własnym autokarem, musząuiścić opłatę za przejechane kilometry po terytorium Ukrainy. Płacimy ryczałtem, przy wjeździe, gdy opuszczamy Ukrainę, sprawdzana jest rzeczywista liczba kilometrów przejechanych po drogach ukraińskich. W przypadku przekroczenia zdeklarowanego limitu zmuszeni jesteśmy dopłacić, gdy zaś wystąpi nadpłata, uzyskanie jej zwrotu jest dość trudne. Uiszczenie owego podatku jest dość skomplikowane. Pilot wycieczki musi przejść istną drogę od Annasza do Kajfasza, od okienka do okienka, zanim uzyska wszystkie pieczątki (co najmniej trzy), potwierdzające spełnienie wszystkich formalności. W Medyce zdarza się też, że autokary zagraniczne obkładane zostają podatkiem lokalnym na rzecz gminy - jest to jednak suma symboliczna - 6 USD. Kierowcy samochodów prywatnych poproszeni zostaną o podpisanie deklaracji, iż nie sprzedadzą swego samochodu na terenie Ukrainy. Możemy także zostać poproszeni o wypełnienie deklaracji celnej. Nie należy to do łatwych zadań, zwłaszcza gdy dostaniemy jąnp. po rumuńsku. Do deklaracji należy wpisać swoje dane: imię i nazwisko, obywatelstwo, kraj, z którego się przyjechało i do którego się zmierza, numer i serię paszportu Placówki dyplomatyczne Ambasda RP w Kijowie 252034 Kyjiw JarosławiwWał12 tel.: (044) 224-63-08 lub 228-66-55 Konsulat Generalny we Lwowie Iwana Franka 110 tel.: (0322) 76-05-44 lub 76-05-47 Konsulaty Ukrainy w Polsce: Warszawa, al. Szucha 7 tel.: (22) 629-95-76 Kraków, ul. Krakowska 41 tel.: (12) 429-60-66, faks: (12) 429-29-36 Gdańsk, ul. Jaśkowa Dolina 44 tel.: (58) 346-06-90 oraz ilość bagaży. Trzeba także zaznaczyć fakt posiadania rzeczy podlegających ocleniu lub wymagających osobnego zezwolenia, tj. antyków, broni, kruszców czy kamieni szlachetnych itp. Należy też podać i wycenić wartościowsze przedmioty, takie jak kamera wideo czy aparat fotograficzny, oraz określić ilość posiadanej waluty. Podobną deklarację wypisujemy także podczas opuszczania terytorium Ukrainy. Zabezpieczenia medyczne Zgodnie z rozporządzeniem gabinetu ministrów Ukrainy z 21.06.2001 r. zostały zniesione obowiązkowe ubezpieczenia na granicy dla wjeżdżających na Ukrainę cudzoziemców. Niemniej jednak wszyscy zagraniczni goście winni posiadać ubezpieczenie. Większość krajów europejskich podpisała z ukraińską firmą ubezpieczenio- wą DASK „Ukrainmedstrach" umowę o honorowaniu własnych polis. Jedynie Polska wciąż takiej umowy nie posiada. W świetle obowiązujących przepisów polskiemu turyście wystarczyć powinno jednak zwykłe polskie ubezpieczenie zagraniczne. Owe przepisy mówią także wyraźnie, iż straż graniczna nie może kontrolować oraz dystrybuować polis na przejściach granicznych. Stąd na większości punktów granicznych sprzedaż ich została zawieszona. Wyjątkiem jest Medyka, gdzie na przejściu pieszym wciąż dochodzi do zwykłych wymuszeń wniesienia opłaty za mało warte ubezpieczenie. Panie z budki skutecznie wyłapują Polaków, wciskając im jakiś papier i upierając się przy obowiązkowym ubezpieczeniu, często pomagają im w tym procederze umundurowani funkcjonariusze. Ubezpieczenie to jednak winno być dobrowolne! Wszystkich chętnych do zapoznania się z szczegółami prawa ukraińskiego zapraszamy na strony www.rada.kiev.ua (podstrony gabinetu ministrów). Wszelkie skargi prosimy kierować do przedstawicielstw dyplomatycznych Ukrainy (oraz do polskiego MSZ). Każdy cudzo- Przykładowe stawki ubezpieczenia medycznego 1 - 5 dni -12 hrywien (3 USD) 7 dni -16 hrywien (4 USD) 14 dni-30 hrywien (6 USD) 21 dni-44 hrywien (9 USD) 62 dni-126 hrywien (24 USD) 365 dni-500 hrywien (93 USD) ziemiec, który wykupił DASK, ma mieć zapewnioną w nagłych wypadkach bezpłatną opiekę lekarską w jednej z 758 placówek na terenie Ukrainy. Z przedstawicielstwem DASK we Lwowie można się skontaktować pod numerem (0322) 76-26-97. Sprzęt turystyczny, materiały fotograficzne oraz inne rzeczy przydatne w podróży Rzecz jasna zwiedzanie miasta Lwów nie wymaga specjalnego sprzętu. Wyjątkiem może być indywidualne uprawianie jakiegoś sportu przez danego turystę. Szczególnie speleolodzy i amatorzy jaskiń znajdą w okolicach Lwowa wiele dla siebie (zob. rozdz. IV - Obrzeża miasta). Nie powinno być we Lwowie kłopotu z zakupem materiałów fotograficznych. Liczne punkty firmowe czołowych producentów dostarczyć mogą potrzebnych nam towarów. Może z wyjątkiem slajdów (diapozytywów), z których nabyciem możemy mieć problem. Przydatne natomiast podczas podróży na wschód jest uzbrojenie się w... żelazne nerwy i umiejętność zachowania spokoju w każdej, nawet najbardziej absurdalnej sytuacji. To inny obszar kulturowy, inna mentalność ludzi i inny bieg codzienności. Zameldowanie na Ukrainie Do niedawna wszyscy cudzoziemcy przebywający na terytorium Ukrainy dłużej niż 3 dni zobowiązani byli do dokonania rejestracji, tj. zameldowania w specjalnym urzędzie, zwanym Owi-rem. Polegało to na uzyskaniu specjalnej adnotacji w paszporcie z odpowiednim stemplem (każdy urząd ma swoją własną pieczątkę, niektóre zajmują nawet całą stronę paszportu) oraz rzecz jasna uiszczeniu stosownej opłaty. Od roku 2001 obowiązek meldowania został zniesiony. Zarejestrować musimy się jedynie w przypadku pobytu dłuższego niż 3 miesiące. Wybór czasu podróży Wybór czasu podróży nie stanowi większego problemu. Do Lwowa można przyjechać zawsze. Ani pora roku, ani dzień tygodnia nie powinny odgrywać roli. Ciężko też mówić w przypadku miast wschodnich o jakimś sezonie turystycznym. Po prostu trzeba jechać wtedy, gdy dysponuje się wolnym czasem. Lwównajpiękniejszyjestwedługmnie wczesnym latem (w maju) oraz wczesną jesienią (we wrześniu). Tą ostatnią porę polecałbym także wszystkim tym, którzy pragną wyjechać poza miasto, zwłaszcza własnym transportem. Koniec lata i wczesna jesień pozwalająuniknąć błota i nieprzejezdnych dróżek. Do Lwowa warto też przyjechać w okresie któregoś ze świąt narodowych, by obejrzeć ciekawe widowiska czy spektakle, np. w dniu Konstytucji Ukrainy (28 czerwca) czy w Święto Niepodległości (24 sierpnia), a zwłaszcza 1 listopada, czyli w szczególnie we Lwowie czczoną rocznicę próby utwo- -o o o. o T3 2 'c 1 o a >. N 15 rżenia w 1918 r. własnego państwa. Również święta religijne, szczególnie te zimowe, wypadają monumentalnie i poważnie, a tym samym dość ciekawie. ________PRZEJAZD________ Dojazd Jak dojechać do Lwowa? Nic prostszego! Z wielu bowiem miast w Polsce wschodniej i południowej odjeżdżają do Lwowa autobusy polskie i ukraińskie. Istnieje także możliwość dojazdu koleją. Poniżej zamieszczamy cennik i przykładowy rozkład jazdy dla ważniejszych miast. Najwygodniej (jeśli uwzględnimy wątpliwy komfort ukraińskich linii autobusowych, które często obsługują połączenia z Polską) i najtaniej jednak odbyć tę podróż przez Przemyśl. Do tego skądinąd urokliwego miasta, które swym położeniem i architekturą przypomina Lwów i zapowiada atmosferę wschodnich miasteczek dawnych Kresów, dojeżdżamy koleją. Z przemyskiego dworca kolejowego należy przejść do ulokowanego tuż obok dworca autobusowego. Tam, w kasie międzynarodowej, kupujemy bilet do Lwowa w cenie 15 zł. Istnieje możliwość dokonania rezerwacji telefonicznej w kasach PPKS Przemyśl. Jest to szczególnie wygodne w przypadku, gdy jedzie się większą grapą, bowiem autobusy kursujące za wschodnią granicę często bywają zapełnione handlarzami i ich towarami. To prawda, że w ostatnim czasie na naszej granicy proceder ten nieco osłabł, lecz w niektórych okresach (np. przedświątecznych) możemy mieć problem z dostaniem się do autobusu. Czas przejazdu na trasie Przemyśl -Lwów (ok. 70 km) wynosi co najmniej 3 godziny i zdeterminowany jest pobytem na przejściu granicznym w Medyce. Autobusy jeżdżące z innych miast polskich raczej przekraczają granicę w pobliskim, leżącym nieco na północ Krakowcu, gdzie terminal jest trochę nowocześniejszy (zresztą i w Medyce zaobserwować można pewne prace zmierzające do usprawnienia funkcjonowania tego przejścia). Odprawa graniczna może trwać długie godziny, dlatego należy tak ustawić sobie połączenia, by uniknąć przybycia do Lwowa w środku nocy. Najtańszym i często najszybszym sposobem na dotarcie do Lwowa z Przemyśla może być następująca kombinacja. Spod dworca autobusowego w Przemyślu odjeżdżająbusy do granicy w Medyce (2 zł). Po 15- minutowej jeździe docieramy do przejścia dla pieszych i na ogół dość szybko przekraczamy je bez większych problemów. Po drugiej stronie odjeżdżają z częstotliwością raz na godzinę busy do Lwowa (1,1 USD) - czas jazdy tylko 1,5 godziny. Bus opatrzony jest numerem 297 i kończy swój kurs pod dworcem kolejowym w centrum Lwowa. Jeszcze tańszym sposobem jest podjechanie innym busem z granicy na najbliższą stację kolejową i dojechanie Wykaz drogowych przejść granicznych polsko-ukraińskich Dorohusk-Jahodyn Zosin - Ustyłuh Hrebenne-Rawa Ruska Korczowa - Krakowec Medyka - Mostiska Krościenko - Smolnycja do miasta „elektryczką" (0,2 USD za busa i 0,6 USD za kolejkę podmiejską) - czas takiej jazdy wynosi co najmniej 3 godziny. Jednak „elektryczki" z granicy do Lwowa jeżdżą bardzo rzadko, dlatego lepiej czekać na bus-marszrut-kę bezpośrednio do Lwowa lub spróbować dostać się do wnętrza jakiegoś kursowego autobusu - te zatrzymują się zawsze, ilekroć mająmiejsca wolne, tuż za szlabanem granicy i biorą pasażerów zajedyne0,2USD. Sceny graniczne Tak oddał atmosferę granicy dziennikarz „Gazety Wyborczej" Paweł Smoleński: Pogranicznicy, czujne oczy celników, deklaracje dewizowe. Ścisk niemodnych, wytartych jesionek, kapeluszy, czapek uszanek; niekiedy zaiskrzą złote zęby. Cisza, nie-cisza zewsząd przepełniona namolnymi szeptami, które złożone razem, tworzą wrażenie suflerskie-go hałasu: dolary kupię, może taksówkę, może to, może owo. Co z tego, że stareńkie Iły noszą barwy niepodległej Ukrainy, że na czapkach pograniczników widnieje ukraiński tryzub zamiast czerwonej gwiazdy? Czy takie szczegóły mogą zdekomponować sowiecki krajobraz? Nie mogą! Z Krakowa odjeżdża codziennie wieczorem komfortowy autobus do Lwowa. Koszt połączenia: 70 zł, czas trwania podróży: ok. 7 - 9 godzin - w zależności od odprawy granicznej. Powrót Wracać ze Lwowa można opisanymi wyżej środkami komunikacji publicznej albo w przypadku, gdy pragniemy sobie powrót urozmaicić, pieszo przejściem Szeginy - Medyka (wariant z pewnością najtańszy). Powrót przejściem pieszym nie zawsze jest taki sielski, choć wielkie kolejki zdarzają się coraz rzadziej. Co zatem zrobić, ażeby móc doświadczyć tonięcia po kostki w rozdeptanej ziemi, stłamszenia przez napierający tłum, przygniecenia do barierki albo budki celnika, gburowatości służb granicznych zarówno polskich, jak i ukraińskich oraz chamstwa niektórych tury-sto-handlarzy? Otóż aby przeżyć tego typu niezapomniane chwile, należy ze Lwowa pojechać do stacji Mościska II kolejką podmiejską (elektryczką) za jakieś 3 hrywny i dostać się na przejście bądź pieszo, bądź jakąś formą taksówki-stopu. Następnie wykupić kwytancję w wysokości 1 hrywny i przejść gehennę, którą opisałem przed chwilą. Zaletą tego sposobu jest nie tylko mały koszt, ale także zaoszczędzenie czasu (czasem nawet i dwóch godzin). Gwoli ścisłości należy dodać, że podobne „sceny graniczne" obserwować można i na innych przejściach na wschodniej granicy Polski, choćby w Brześciu. Przykładowe połączenia polskich miast ze Lwowem i ich ceny Katowice -1 kurs co drugi dzień (70 zł) Kraków - 1 kurs dziennie (70 zł) Przemyśl - - ok. 10 kursów w dni robocze, ok. 6 w weekendy (20 zł) Rzeszów - ¦1 kurs dziennie (50 zł) Warszawa - 4 kursy dziennie (75 zł) Wrocław - 3 kursy w tygodniu (72 zł) Z przejścia granicznego na dworzec polskiego (czy może raczej płacąc kie- w Przemyślu, jak opisano wyżej, jeżdżą rowcy za przejazd - po cenie obowią- busy, z tą różnicą, iż w stronę powrotną żującej w Polsce, a nie za bilet). Gdy w dni powszednie jadą za 1 zł! Komu znajdziemy się wcześniej na Dworcu zależy na czasie, polecam jednak sko- Stryjskim, nie wahajmy się podejść do rzystać z usług privat-taxi i przyjąć stojących już zwykle na placu manew- ofertę panów kręcących się po Dwór- rowym polskich autokarów i porozma- cu Stryjskim (Autowokzał). Prywat- wiać z kierowcą, który z całą pewnością ną maszyną za 30 hrywien (5,5 USD) wpuści nas wcześniej do wnętrza swo- można w ekspresowym tempie znaleźć jego pojazdu, się w Przemyślu. Na Dworcu Stryjskim obowiązuje Jeśli zdecydujemy się na powrót auto- tak naprawdę nie tylko waluta ukraiń- busem kursowym, pamiętajmy o waż- ska; płacić tu można także złotówka- nej sprawie odnoszącej się do powrotu, mi i dolarami. Chodzi mianowicie o zakup biletów na Do Polski, zwłaszcza środkowej znajdującym się we Lwowie zagranicz- i północnej, wygodnie jest wracać nym dworcu autobusowym, tzw. Dwór- przez przejście graniczne w Rawie cu Stryjskim. Bilety do Polski z Ukrainy Ruskiej. Z placu Teodora we Lwowie są droższe od tych z Polski! Nieznany odjeżdżają w tamtym kierunku mar- mi jest powód tego, po prostu tak jest! szrutki (1,2 USD). Z granicy można Oficjalnie zakupu biletu można doko- złapać pociąg lub autobus PKS do War- nać w kasie międzynarodowej na pierw- szawy. Oczywiście jest to jeszcze jeden szym piętrze Dworca Stryj skiego. Ale sposób na dotarcie do Lwowa (w Ra- warto wiedzieć, iż zawsze trochę można wie możliwe jest wynajęcie busa tele- zaoszczędzić, kupując bilet u kierowcy fonicznie -tel.:43520). ROZDZIAŁ II INFORMACJE HISTORYCZNO KRAJOZNAWCZE CHARAKTERYSTYKA __ GEOGRAFICZNA Miasto Lwów leży na pograniczu trzech zupełnie różnych pod względem przyrodniczo-geograficznym krain - Roztocza, Podola i Pobuża. Nie należy się dziwić, iż tę różnorodność geomorfologiczną wykorzystali ludzie do budowy swojej siedziby. Roztocze to szeroki na zaledwie 20 km pas wyżynny, biegnący od Lublina na południowy wschód ku Lwowowi, gdzie na wzniesieniach Czartow-skiej Skały (414 m n.p.m.) i Wysokiego Zamku (398 m n.p.m.) oraz Kortumów- Miasto-cud 2 książki S. Wasylewskiego Lwów, wydanej w przedwojennej serii Cuda Polski. Wedle powszechnego mniemania Lwów jest miastem nudnem, rozciągniętem na płaszczyźnie, podług szablonu krzyżujących się systematycznie ulic (...). Urzędnicy, wojsko, emeryci (...) cóż w tym ciekawego? Jestem prawie przekonany, że sami lwowianie sądzą podobnie o swem mieście. A przecież mieszkają oni w prawdziwym raju! Gdyby Lwów miał rzekę, należałby do najpiękniejszych miast na świecie... Jest jednak miastem nie tylko pięknym, lecz- w porównaniu z Krakowem-posiada własną, odrębną fizjonomię, a to dzięki czynnikom, które od razu zwracają uwagę przybysza, że dotarł do granic zachodnio-europejskiej kultury (...). ki (379 m n.p.m.) styka się z Podolem, a w zasadzie z jego swoistą forpocztą zwaną Opolem. Północna krawędź Wyżyny Podolskiej opada pod Lwowem malowniczym, dość spadzistym, pociętym parowami stokiem. Krawędź ta, na przestrzeni od Lwowa do Złoczowa, zwana jest Gołogórami. Poniżej rozciąga się właściwe Podole, czyli rozległa, płaska wyżyna. Tu przebiega główny europejski dział wodny między zlewiskami Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego. Ponad ową krawędź, zwaną też Płaskowyżem Lwowskim, wznoszą się pojedyncze kulminacje: Piaskowa Góra, Lonszanówka i Wzgórza Starosielskie. Na północ zaś od Płaskowyżu Lwowskiego rozciąga się nizinne, płaskie i podmokłe Pobuże. Przez krainę tę płynie na wschód niewielka rzeczka, zasilana przez liczne w okolicy źródła. Potok ów to Pełtew, dopływ Bugu. To on wyżłobił dolinkę, w której rozłożył się Lwów. W XIX stuleciu, po włączeniu w system kanalizacji miejskich i zasklepieniu, znikł z krajobrazu grodu Lwa. I chyba dobrze, bo już wówczas był niezwykle uciążliwym ściekiem, brudnym i śmierdzącym okrutnie. Brak rzeki motywowany jest szczególnym położeniem miasta na dziale wodnym, pomiędzy zlewiskami Morza Bałtyckiego i Czarnego. Ponoć dział o CD 19 ów przebiega pod kościołem św. Elżbiety, z którego rynien deszczówka ma płynąć jakoby do dwu różnych oceanów. Ten sam czynnik determinuje klimat, jaki panuje na obszarze miasta. Klimat Lwowa jest nieco ostrzejszy od miast zachodniej Galicji. W lecie bywa tu znacznie cieplej, słoneczniej i bardziej sucho niż np. w Krakowie. Zimy natomiast należą do chłodniejszych. Położenie na granicy zlewisk wodnych ma swój wyraz także w szacie roślinnej. Jednak żeby to uchwycić, trzeba by ruszyć za miasto. Może udałoby się zobaczyć wówczas takie okazy flory, jak jaskier kaszubski czy tojad mołdawski albo wołyńskie storczyki. HISTORIA MIASTA Gród przedlokacyjny Powstanie grodu na miejscu dzisiejszego Lwowa zawdzięczać należy ruskiej dynastii książąt halickich. Księstwo przez nich kierowane - Ruś Halicko-Włodzimierska - było najbardziej rozwiniętym obszarem dawnego państwa Jarosława Mądrego. Księstwo przez całe średniowiecze toczyć musiało walkę o utrzymanie swego istnienia. Jak wiemy, bezskutecznie. Obszarem tym interesowały się zarówno Polska, jak i Węgry, z którymi toczono wojny albo zawierano sojusze podparte wzajemnymi małżeństwami. Cios najdotkliwszy dla tego bogatego w urodzajne ziemie i posiadającego zyskowne szlaki handlowe księstwa przyszedł z zupełnie innej Książęta haliccy (Rościsławicze) Rościsław 1064 Ruryk, Wołodar, Wasylko 1084 -1124 Wołodymyrko 1124 - 53 Jarosław 1153 - 87 Włodzimierz 1187-1200 Książęta i królowie halicko-wło-dzimierscy (Romanowicze) Roman 1200-05 Daniel 1205 - 64 Lew 1264-1300 Jerzy 1300-08 Lew,Andrzej1308-23 Jerzy Bolesław 1323 - 40 strony. W 1. poł. XIII w złoty czas dla Rusi przerwali Mongołowie, najeżdżający okrutnie księstwa ruskie. Paradoksem jest fakt, iż to właśnie tym najazdom zawdzięcza swe powstanie Lwów. Miasto założył ok. 1250 r. książę ruski Daniel, na cześć swego syna Lwa, który władał okolicznym grodami (w tym także i Przemyślem) z ramienia swego ojca - bywa nazywany w historiografii ukraińskiej królem (korni Danyto). W roku 2001 wystawiony został we Lwowie, na placu Halickim, konny pomnik owego władcy-założyciela miasta. Pierwsza wzmianka źródłowa pochodzi z 1256 r. Swoje powstanie miasto zawdzięcza procesowi odbudowy kraju zniszczonego przez najazd tatarski z 1240 r. Stare grody popadać zaczęły w zapomnienie. Gdy dziś zawitamy do Halicza, nie powita nas nawet pies z kulawą nogą. O przeszłości tego miasta-symbolu świadczy tylko pomnik „ukraińskiego" króla - Daniela Halickiego - wzniesiony ostatnio na wielkim placu, po którym hula wiatr, oraz rekonstruowane pieczołowicie ruiny zamku na wzgórzu. Nową siedzibą księcia stał się Lwów. W jego mury przybywała ludność ruska uchodząca przed Tatarami (Mongołami), zasilając miasto w najcenniejszą wówczas siłę ludzką. Początkowo miasto rozsiadło się na Górze Łysej i u jej stóp. Niedługo potem zniszczyli je Tatarzy. Odbudowane przez księcia Lwa, odpierało z powodzeniem od 1283 r. oblężenia tatarskie. Siedziba książęca wzniesiona została na górze zwanej dzisiaj Wysokim Zamkiem. Rozwijająca się stopniowo osada rozło- żyła się natomiast na opadającym w kierunku Pełtwi północno-zachodnim stoku wzgórza, wzdłuż traktu wołyńskiego, na późniejszym przedmieściu żółkiewskim. Po tym okresie nic właściwie się nie ostało, a to dlatego, iż grody ruskie tej doby były wyłącznie drewniane. Istniało tu wtedy osiem cerkwi oraz dwa kościoły katolickie i dwa ormiańskie. Poza osadą, już w XIII w., stanął pierwszy budynek cerkwi św. Jura. Gród założony w bardzo dogodnym miejscu, zamieszkany był początkowo w większej części przez Niemców, którzy położyli podwaliny pod kościół Matki Boskiej Śnieżnej. Z czasem osiedlili się we Lwowie Ormianie, Tatarzy, Polacy, Żydzi, pozbawiając miasto cech ruskich. 1 1 Ruś Czerwona Rusią Gerwoną (tac. Russia Rubra) nazywano ziemie leżące wokół Lwowa. W średniowieczu używano także nazwy Grody Czerwieńskie. Po raz pierwszy wzmiankowane w XII -wiecznym ruskim latopisie Nestora: W roku 981 po narodzeniu Chrystusa