WY�SZA SZKO�A PEDAGOGICZNA IM. TADEUSZA KOTARBI�SKIEGO W�odzimierz Wilczy�ski Zielona G�ra 2000 RADA WYDAWNICZA Andrzej Wi�niewski (przewodnicz�cy), Janusz Mieiniczuk, Dorota Rybczy�ska, Hieronim Szczeg�ta, Wojciech Olszewski (sekretarz) RECENZJE Eugenia Kucharska Florian Nieuwa�ny REDAKCJA WYDAWNICZA Ewa Raczy�ska-Patalasowa REDAKCJA TECHNICZNA PROJEKT OK�ADKI Irena Bulczy�ska KOREKTA Sebastian Wirzman Sprzeda� wysy�kowa: Ksi�garnia Wysy�kowa - skr. poczt. 133 65-958 Zielona G�ra 8 tel./fax. (0-68) 324 70 46 [email protected] sms:+48601794670 Na drugiej stronie grafika Opanasa Stastiona (1928) Wydanie publikacji zrealizowano przy pomocy finansowej Ministerstwa Edukacji Narodowej oraz Lubuskiego Urz�du Marsza�kowskiego, Urz�du Miejskiego, Stowarzyszenia Wsp�pracy �Polska-Wsch�d", Przedsi�biorstwa Handlowego �Ksi�garnia WSP",' Sp�ki z o.o. �Fast" w Zielonej G�rze � Copyright by WSP TK Zielona G�ra 2000 ISBN 83-7268-023-X je we al WYDAWNICTWO WY�SZEJ SZKO�Y PEDAGOGICZNEJ im. Tadeusza Kotarbi�skiego w Zielonej G�rze 65-069 Zielona G�ra, pl. S�owia�ski 6, tel. (068) 320 24 39 Druk: Zak�ad Poligraficzny WSP TK Do druku oddano w listopadzie 2000, druk uko�czono w grudniu 2000, format B5,21 aw. zycji uzu WST�P Wy�onienie si� w 1991 roku Ukrainy jako pa�stwa niepodleg�ego wzmog�o zainteresowanie w Polsce jej losami, histori� i kultur�. Ukazuj� si� o niej liczne opracowania naukowe i popularne, zw�aszcza historyczne, na og� pozbawione tendencyjno�ci. Przyczyniaj� si� one do rewizji polskich postaw i obiegowych s�d�w. Rozwijaj�ca si� wsp�praca pomi�dzy naszymi narodami na p�aszczy�nie politycznej, ekonomicznej, o�wiatowej i turystycznej nadaje zg��bianiu problematyki ukrainoznawczej wymiar praktyki w stosunkach dobros�siedzkich. T� wiedz� realioznawcz� warto wzbogaci� o s�ownik encyklopedyczny zawieraj�cy skondensowan� informacj� o Ukrai�cach i ich kulturze. Kultur� pojmuj� tu w szerokim zakresie jako ca�okszta�t dorobku duchowego i materialnego Ukrai�c�w, gromadzony i utrwalany w ci�gu ich dziej�w oraz pomna�any wsp�cze�nie. Na tre�� tak rozumianego poj�cia sk�adaj� si� wytwory intelektualne i materialne, warto�ci �wiatopogl�dowo-etyczne i zasady wsp�ycia, instytucje ustrojowe i spo�eczne, osi�gni�cia indywidualne i zbiorowe. Kultura ukrai�ska jako system rodzimych tradycji kszta�towa�a si� poprzez asymilacj� warto�ci cywilizacji zachodniej, w tym dziedzictwa staro�ytnej Grecji, Rzymu oraz judeochrystianizmu; jest wi�c nieodrodn� cz�stk� kultury europejskiej. Jej uparte dochodzenie do zespolenia si� z Zachodem by�o naznaczone dramatyzmem wielowiekowych heroicznych zmaga� narodu. Ten w�tek przewija� si� b�dzie nader wyra�nie w toku prezentowanych wiadomo�ci. Maj�c �wiadomo�� faktu, i� Ukraina by�a i jest ojczyzn� wielu kultur, pragn� wyeksponowa� tu zwi�zki ��cz�ce (i dziel�ce) nar�d polski z ukrai�skim w przesz�o�ci i tera�niejszo�ci. W doborze hase� (ok. 2000) osobowych i rzeczowych kierowa�em si� pragnieniem przedstawienia barwnego wachlarza zjawisk i fakt�w �wiadcz�cych o odr�bno�ci i atrakcyjno�ci kultury ukrai�skiej, nie stroni�c przy tym od ukazania fenomen�w negatywnych (aby uczyni� zado�� wymogom obiektywizmu). Has�a zosta�y skonstruowane wed�ug ustalonych wzor�w dominuj�cych w podobnego typu leksykonach, zaopatrzy�em je jednak w oryginalny zapis nazwisk, imion oraz nazw i termin�w. Imiona Ukrai�c�w (je�eli nie istniej� ugruntowane wersje polskie) podano w wersji ojczystej, nazwiska za� (zw�aszcza ko�cz�ce si� na -ycz, -�kyj, -�kyj, -yj) przekazuj� wg zalece� Nowego s�ownika ortograficznego PWN{xz&. E. Pola�ski, Warszawa 1997), z wyj�tkiem nazwisk poety B. I. Antonycza i kardyna�a Josypa Slipego (S�ipyj) utrwalonych ju� w takim brzmieniu w polszczy�nie. Zrezygnowa�em z podawania patronimik�w. Tytu�y dzie� oraz cytaty podaj� zazwyczaj w wersji ukrai�skoj�zycznej, a w przypadku utwor�w t�umaczonych na j�zyk polski uwydatniam tytu�y przek�ad�w. Nazwy geograficzne s� w wi�kszo�ci w formie spolszczonej, ajedynie nieliczne w postaci oryginalnej. B�d� niezmiernie wdzi�czny P. T. Czytelnikom za nades�anie swoich uwag i propozycji uzupe�niaj�cych do niniejszego Leksykonu (pod adresem Wydawnictwa). i "' WYKAZ SKR�T�W I SKR�TOWC�W fpk AN Akademia Nauk arch. architekt b. bardzo egz. egzemplarz ew. ewentualnie, ewentualny gen. genera� g�. g��wnie, g��wny Gu�ag G��wny Zarz�d Oboz�w (G�awno- je uprawlenije �agieriej) in. inny; inni k. ko�o; koniec KC Komitet Centralny KGB Komitet Bezpiecze�stwa Pa�stwo- wego (Komitiet gosudarstwiennoj biezopasnosti) KP(b)U Komunistyczna Partia (bolszewik�w) Ukrainy KPU Komunistyczna Partia Ukrainy KPZR Komunistyczna Partia Zwi�zku Radzieckiego KPZU Komunistyczna Partia Zachodniej Ukrainy M. Morze m. miasto mieszk. mieszka�cy NANU Narodowa Akademia Nauk Ukrainy nast. nast�puj�cy NKWD Ludowy Komisariat Spraw Wewn�trznych (Narodnyj komissariat wnutriennich die�) NMP Naj�wi�tsza Maria Panna ob. obecnie, obecny obw. obw�d ok. oko�o OUN Organizacja Ukrai�skich Nacjona- list�w OUN-B Organizacja Ukrai�skich Nacjonalist�w - frakcja S. Bandery OUN-M Organizacja Ukrai�skich Nacjonalist�w - frakcja A. Melnyka PAN Polska Akademia Nauk p�w. p�wysep pocz. pocz�tek, pocz�tkowo poi. polski po�. po�owa por. por�wnaj pow. powierzchnia PRL Polska Rzeczpospolita Ludowa prof. profesor proj. projekt pseud. pseudonim pt. pod tytu�em pw. pod wezwaniem r. ak. rok akademicki red. redakcja reg. regionalny re�. re�yser, re�yseria ros. rosyjski RSFRR Rosyjska Socjalistyczna Federacyj- na Republika Radziecka rz. rzeka �w. �wi�ty tj- to jest ukr. ukrai�ski UPA Ukrai�ska Powsta�cza Armia ur. urodzony, urodzona URL Ukrai�ska Republika Ludowa USA Stany Zjednoczone Ameryki (Uni- ted States of America) USRR Ukrai�ska Socjalistyczna Republi- ka Radziecka uwo Ukrai�ska Wojskowa Organizacja wg wed�ug w�. w�a�ciwie, w�a�ciwy WP Wojsko Polskie zob. zobacz ZSRR Zwi�zek Socjalistycznych Republik Radzieckich ZURL Zachodnioukrai�ska Republika Lu- dowa AFANASJEW-CZU�BYNSKIO�EKSANDR (ALEKSANDR) [AOAHACbeB-W)KEHHC�KHH OJIEKCAHflP], 1816-1875, ukr.-ros. pisarz romantyczny, historyk, etnograf; zostawi� wspomnienia o T. Szewczence, z kt�rym si� przyja�ni�. AFORYZMY [A<D0PM3MH], b�yskotliwe, dowcipne i �yciowo m�dre powiedzenia; maj� proweniencj� ludow� (przys�owia), por. Czu�a dusza-temnyj lis; Bijsia wola speredu, konia zza-du, a durnia-zi wsich bokiw; Z moskalem dru-�y, a kami� zapazuchoju de r�y, a tak�e literack�, por. Jak w naciji wo�diw nema, todi wo�di jiji poety! (J. Ma�aniuk). AJUDAH [AIOflAF1], masyw g�rski na p�d. wybrze�u P�w. Krymskiego; wysoko�� do 572 m; u podn�a Artek, niegdy� o�rodek wypoczyn-kowo-wychowawczy dla pionier�w, ob. mi�dzynarodowe centrum spotka� dla dzieci i m�odzie�y; m�wi� o nim A. Mickiewicz w sonecie Ajudah: Lubi�pogl�da� wsparty na Judahu skale... AJWAZOWSKI IWAN [AHBA3OBCBKHH IBAH], 1817-1900, malarz ormia�sko-ros.-ukr.; tematyka obraz�w g�. marynistyczna (np. Dew-jatyj wa�, Czorne mor�); poza studiami w Sankt-Petersburgu ca�e �ycie sp�dzi� w Feodosji (znajdowa�a si� tu du�a kolonia ormia�ska), w kt�rej otwarto p�niej galeri� jego obraz�w oraz postawiono mu pomnik. AKADEMIA [AKAflEMDI], 1) instytucja grupuj�ca uczonych lub artyst�w, tworzona dla popierania rozwoju nauki i sztuki; opr�cz NANU b�d�cej g�. instytucj�naukow� istniej� A. bran�owe, m.in. Architektury, Nauk Rolniczych, Nauk Pedagogicznych; po 1991 powsta�o ok. 10 nowych, np. Sztuk Plastycznych, Szk� Wy�szych; 2) nazwa szk� wy�szych okre�laj�ca ich status (mi�dzy instytutem a uniwersytetem), np. Akademia Medyczna im. I. Horba-czewskiego w Tarnopolu. AKADEMIA K1JOWSKO-MOHYLA�SKA [KHGBO-MOrHJIilHCBKA AKAflEMW], szko�a wy�sza w Kijowie powo�ana w 1632 z inicjatywy metropolity kijowskiego Piotra Mo-hy�y jako kolegium (status akademii zosta� zatwierdzony przez cara ros. Piotra I); uczelnia humanistyczna o wysokim poziomie nauczania; kszta�ci�a si� tam elita duchowa i polityczna narodu ukr.; nauczano m.in. po �acinie i w j�zyku polskim; zamkni�ta w 1819, na jej miejscu utworzono Akademi� Duchown�; restytuowana w 1989 jako uniwersytet narodowy. AKADEMIA MUZYCZNA IM. P. CZAJKOW-SKIEGO W KIJOWIE [KHIBCBKA HALJIOHAJILHA MY3HHHA AKAflEMLS IM. n. HAHKOBCbKOrO], szko�a wy�sza kszta�c�ca muzyk�w; powsta�a w 1913, w 1934 w��czono do niej wydzia� muzyczny Instytutu Muzyczno-Dramatycznego im. M. �ysenki; posiada wydzia�y: dyrygentury, fortepianu, wokalny, kompozytorski, orkiestrowy i histo-ryczno-teoretyczny; ob. ok. 900 student�w; od 1993 posiada status �narodowy"; A. M. dzia�aj� te� we Lwowie i Odessie. AKADEMIA OSTROGSKA [OCTPO3LKA AKA/JEMDi], zak�ad kszta�cenia typu humanistycznego funkcjonuj�cy w 1577-1640 w Ostrogu; jej program nauczania obejmowa� j�zyki klasyczne, teologi� i filozofi� oraz �nauki wyzwolone": gramatyk�, retoryk�, logik�, matematyk� i astronomi�; restytuowana w 1994, posiada status uniwersytetu. AKADEMIA SZTUK PI�KNYCH I ARCHITEKTURY W KIJOWIE [AKAflEMDI OEPA-SOTBOPTOrO MHCTEL[TBA I APXITEK-TYPH y KHGBI], uczelnia artystyczna za�o�ona w 1917, w 1922-1992 pod nazw� Instytut Sztuk Plastycznych; na 4 kierunkach studi�w (malarstwa, grafiki, rze�by i architektury) kszta�ci si� ponad 1 tys. student�w. AKADEMIA SZTUK PI�KNYCH IM. I.TRUSZA WE LWOWIE [JIBBIBCbKA AKAflEMW MHCTELTTB IM. I. TPYLUA], uczelnia artystyczna; jej poprzedniczki to poi. Wy�sza Szko�a Przemys�owa (z wydzia�em rzemios�a artystycznego, 1891-1939) oraz Instytut Sztuki U�ytkowej i Zdobniczej (1940-1995); wieloletnim rektorem by� rze�biarz Emmanui� My�ko, autor i wsp�autor wielu pomnik�w, m.in. I. Franki we Lwowie. AKADEMIA SZTUKI UKRAINY [AKAflEMM MHCTELTTB YKPAIHH], instytucja w Kijowie zrzeszaj�ca wybitnych artyst�w; zosta�a powo�ana w 1996 na mocy dekretu prezydenta Ukrainy; jej zadaniem jest popieranie rozwoju sztuk plastycznych, teatru, filmu i muzyki oraz prowadzenie bada� naukowych w dziedzinie teorii i historii sztuki. AKADEMIA TEOLOGICZNA W KIJOWIE [KHIBCbKA flyXOBHA AKAflEMLH], wy�sza szko�a prawos�awna otwarta w 1819 w miejsce A. Kijowsko-Mohyla�skiej; by�a zak�adem kszta�c�cym na wysokim poziomie; zlikwidowana przez Sowiet�w w 1920; w 1993 wznowi�a dzia�alno��. AKADEMIA TEOLOGICZNA WE LWOWIE [JI�BIBCbKA #yXOBHA AKAflEMW], wy�sza szko�a greckokatolicka za�o�ona w 1928 przez A. Szeptyckiego; w 1928-1939, 1941-1944 kierowa� ni� J. Slipyj; w 1944 zamkni�ta przez Sowiet�w; jej kontynuacj� by� powo�any w 1963 Ukr. Uniwersytet Katolicki im. �w. Klemensa Papie�a w Rzymie; w 1994 wznowi�a dzia�alno��, kszta�c�c ob. ok. 300 student�w. AKADEMICKI [AKAflEMIHHHH], 1) odnosz�cy si� do akademii nauk; 2) wyr�nienie nadawane przez Rad� Ministr�w zespo�om teatralnym i artystycznym za ich osi�gni�cia (b�d�ce jednak w opinii �rodowiska synonimem akademizmu), np. Akademicki Teatr Opery i Baletu im. M. �ysenki w Charkowie, Narodowa Akademicka Kapela Ukrainy �Dumka". AKCENT [HArOJIOC], charakterystyczne dlaj�-zyka ukr. wyr�nienie sylab w wyrazie za pomoc� przycisku (dynamiczno��) b�d� intonacji (muzyczno��); jest on swobodny (mo�e pada� na ka�d� sylab�) i ruchomy (mo�e si� przemieszcza� w formach jednego wyrazu); ma konsekwencje semantyczne i gramatyczne. AKCJA �WIS�A" [AKLfM �BICJIA"], operacja przeprowadzona przez w�adze PRL 28 IV - 28 VII 1947; przymusowe wysiedlenie ludno�ci ukr. z p�d.-wsch. obszar�w Polski oraz likwidacja oddzia��w UPA; w jej ramach przesiedlono na Ziemie Zach. i P�n. ok. 150 tys. os�b; skierowano do s�d�w sprawy 315 os�b, z kt�rych 173 otrzyma�y wyroki �mierci; w Centralnym Obozie Pracy o zaostrzonym rygorze w Jaworznie umieszczono 3873 Ukrai�c�w, w tym ponad 200 kobiet i niepe�noletnich; w 1990 Senat RP wyda� o�wiadczenie, w kt�rym pot�pi� j� jako przest�pstwo w�. ustrojom totalitarnym. AKTUALNE PROBLEMY KULTURY UKRAI�SKIEJ [AKTyAJIbHI IIPOEJIEMH YKPAIHCbKOI KYJI�TYPH], sprowadzaj� si� w skr�cie - wg M. Paw�yszyna - do przezwyci�enia 3 antynomii: 1) Rosja - Ukraina (czyli inaczej: imperium - nar�d, kolonizator -kolonia, metropolia-peryferia); 2) "Proswita" (tj. za�cianek) � Europa (czyli inaczej: narod-nictwo - modernizm, sztuka dla polityki - sztuka dla sztuki); 3) kultura - rynek; ich rozwi�zanie wg standard�w zachodnich mo�e zapewni� postmodernistyczna optyka kultury (m.in. pojmowanie Ukrainy jako terytorium, nie za� et-nosu, uznanie wieloj�zyczno�ci i wielonarodo-wo�ci kultury ukr., prze�amanie etnografizmu i kozakomanii). AKTY NIEPODLEG�O�CIOWE UKRAINY [AKTH HE3AJTE)KHOCTI yKPAIHH],16 VII 1990: Rada Najwy�sza USRR uchwali�a deklaracj� og�aszaj�c� pa�stwow� suwerenno�� Ukrainy (z pozostaniem w sk�adzie ZSRR); 24 VIII 1991: Rada Najwy�sza proklamowa�a niepodleg�o�� Ukrainy; 1 XII 1991: w powszechnym referendum spo�ecze�stwo Ukrainy wypowiedzia�o si� za utworzeniem niepodleg�ego pa�stwa ukr. oraz wybra�o prezydenta (�. Kraw-czuka); 28 VI 1996: przyj�cie przez Rad� Najwy�sz� Konstytucji Ukrainy. ALFABET [AJKDABIT], zestaw liter (graficznych znak�w d�wi�k�w j�zyka ukr.) u�o�ony w stosownym porz�dku; ukszta�towa� si� w wyniku ewolucji cyrylicy; zawiera 33 litery, w tym zna- litar- ki nie wyst�puj�ce w j�zyku ros. i bia�oruskim: ALMANACHY [AJILMAHAXH], popularne na Ukrainie publikacje zawieraj�ce utwory pisarzy wsp�czesnych; zast�powa�y czasopisma literackie, mia�y stymuluj�cy wp�yw na rozw�j literatury; najbardziej znane to �astiwka J. Hre-binki, Rusa�ka Dnistrowaja M. Szaszkewicza, I. Wahilewicza i J. Ho�owackiego oraz Perszyj winok N. Kobrynskiej i O�eny Pczi�ki. A�CZEWSK [AJIHEBCLK], m. rejonowe w obw. �uga�skim, ponad 130 tys. mieszk.; za�o�one w 1895, w 1931-1990 pod nazw� Komunarsk; o�rodek przemys�owy (m.in. kombinat hutniczy) i o�wiatowo-kulturalny (m.in. instytut g�r-niczo-hutniczy, muzeum geologiczne). A�CZEWSKA CHRYSTIA [AJTMEBCLKA XPHCTS], 1882-1931, pisarka o nastawieniu modernistycznym; c�rka Chrystyny, inicjatorki o�wiaty dla doros�ych, oraz siostra Iwana, �piewaka operowego; tworzy�a liryk� refleksyjn�, pejza�ow� i intymn�. A�UPKA [AJiynKA], m. i uzdrowisko k. Ja�ty nad M. Czarnym (Republika Krym), ok. 20 tys. mieszk.; w�r�d zabytk�w m.in. neogotycko-maureta�ski pa�ac Woroncow�w z 1830-1846. A�USZTA [AJiyiHTA], m. rejonowe, uzdrowisko i port nad M. Czarnym w Republice Krym, ok. 40 tys. mieszk.; opisa� j� A. Mickiewicz w sonetach A�uszta w dzie� i A�uszta w nocy. AMATORSKI RUCH ARTYSTYCZNY [Xy#O-)KHJI CAMOflDUIbHICTb], nieprofesjonalna dzia�alno�� w dziedzinie sztuki muzycznej, teatralnej, tanecznej, literackiej, plastycznej i in.; realizowany w ramach stowarzysze� oraz k� zainteresowa� w domach kultury; w okresie USRR by� nadzwyczaj umasowiony (z w��czeniem zak�ad�w pracy i szk�) oraz ukierunkowany przez w�adze, kt�re organizowa�y przegl�dy, konkursy i festiwale; udzia� w nim rozwija umiej�tno�ci artystyczne i kszta�tuje smak estetyczny, przygotowuje do odbioru sztuki wysokiej; szczeg�lnym wzi�ciem ciesz� si� zespo�y ch�ralne, prezentuj�ce si� (po przygotowaniach) na tzw. �wi�tach piosenki. AMOSOW MYKO�A (NIKO�AJ) [AMOCOB MHKOJIA], ur. w 1913, ukr.-ros. lekarz chirurg, pisarz; cz�onek rzeczywisty NANU, dyrektor honorowy Instytutu Chirurgii Serca w Kijowie, kt�rym kierowa� przez wiele lat i z kt�rym s� zwi�zane jego osi�gni�cia kliniczne i teoretyczne; po przej�ciu na emerytur� w 1992 podj�� eksperyment nad sob�, pragn�c dowie�� mo�liwo�ci odm�odzenia starzej�cego si� organizmu; autor opowie�ci rosyjskoj�zycznych z �ycia �rodowiska lekarskiego. ANARCHIZM NA UKRAINIE [AHAPXI3M B yKPAIHI], nurt spo�eczno-polityczny neguj�cy ide� pa�stwa, prawa i w�asno�ci prywatnej; importowany na Ukrain� z Rosji w k. XIX nie uzyska� wtedy wi�kszego poparcia; pod jego czarnymi sztandarami walczy�y w 1917-1921 ch�opskie oddzia�y partyzanckie dowodzone przez N. Machn� i M. Hryhorjewa, kt�re w obronie swej ideologii (m.in. wolno�� ludu, so-wiety bez komunist�w, niezale�no�� gospodarstwa ch�opskiego) �ciera�y si� zar�wno z wojskami URL, jak �bia�� gwardi�" i bolszewikami. ANATEWKA [AHATIBKA], fikcyjna wie� ukr. (w okolicach Bojarki na Kijowszczy�nie), w kt�rej Szolem Alejchem (1859-1916), klasyk �ydowskiej literatury j�zyka jidysz, zlokalizowa� Dzieje Tewji Mleczarza; na ich osnowie fabularnej Jerry Bock i Joseph Stein skomponowali �musical wszechczas�w" Skrzypek na dachu (Fiddler on the Roof), grany wsz�dzie na �wiecie, a w 1971 zekranizowany przez Nor-mana Jewisona. ANDIJEWSKA EMMA [AH^IGBCLKA EMMA], ur. w 1933, poetka, powie�ciopisarka i malarka; mieszka w Niemczech; wyda�a ponad 10 zbior�w poetyckich oraz kilka tom�w prozy; jej liryka jest wybitnie intelektualna, poetycko osadzona w aurze symbolizmu i surrealizmu; uprawiaj�c formy awangardowe, daje te� wyraz swoim upodobaniom klasycystycz-nym. ANDRIJASZYK ROMAN [AHflPDIIIIHK POMAH], ur. w 1933, prozaik realista; w swej prozie, przewa�nie powie�ciach (m.in. Ludy zi ��*?��. strachu, Poltwa, Storone�), ods�ania czasy mi�dzywojennej Galicji Wsch. i Lwowa, koncentruj�c si� na napi�tych wtedy stosunkach ukr.-pol. ANDRIJEWSKI WJAZD [AH/IPIGBC�KHH Y3BI3], ulica �w. Andrzeja Aposto�a wznosz�ca si� z naddnieprza�skiej dzielnicy Kijowa Podola (Podil) ku �r�dmie�ciu na wzg�rzu; zlokalizowane s� przy niej cerkiew �w. Andrzeja, muzeum M. Bu�hakowa oraz liczne galerie obraz�w; miejsce spotka� artyst�w, literat�w i tw�rc�w ludowych. ANDRUCHOWICZ JURIJ [AHflPyXOBHq H3PIH], ur. w 1960, poeta, eseista i prozaik; dr nauk humanistycznych (na podstawie dysertacji pt. /. B. Antonycz a modernizm); mieszka w Iwano-Frankowsku; lider grupy postmoderni-st�w BuBaBu; autor powie�ci Rekreacje oraz Moskoviada i Perwersje; t�umaczony w Polsce. ANDRZEJ APOSTO� �W. [AHflPIH riEPBO-3BAHHH], ?�62, ucze� Jezusa Chrystusa, brat �w. Piotra; g�osi� Ewangeli� m.in. na pobrze�u krymskim oraz u Scyt�w; jest patronem narod�w s�owia�skich; istnieje przekaz (Powie�� minionych lat), i� dotar� Dnieprem do okolic ob. Kijowa, udzielaj�c b�ogos�awie�stwa apostolskiego pierwszym chrze�cijanom na Rusi-Ukra-inie. ANEGDOTA [AHEKflOT], kr�tkie opowiadanie o charakterystycznym epizodzie z �ycia znanej postaci lub zdarzeniu spo�ecznym, zako�czone zaskakuj�c� i dowcipn� puent�; zrodzi�a si� w tw�rczo�ci ludowej, z czasem staj�c si� te� gatunkiem pi�mienniczym; jej odmiana to A. polityczna, obyczajowa (w tym ksenofobiczna) i erotyczna; zbiory A. opublikowali m.in. H. Kwitka-Osnowjanenko i B. Hrinczenko; jej poetyka oddzia�a�a na spiwomowki S. Rudan-skiego i usmiszki O. Wyszni; dla przyk�adu A. galicyjska: Wir meni, szczoja tako� maw ko�y� idea�./ A jak ty joho wtratyw?/ Ja o�enywsia z nym. ANHE�YNA PASZA [AHTEJIHHA IIAIIIA], 1912-1959, traktorzystka ko�chozowa; w 1933 zorganizowa�a we wsi Starobeszewe (obw. do- niecki) pierwsz� w ZSRR brygad� kobiet trak-torzystek; wyr�niana orderami i nagrodami przez w�adze ZSRR; jej przypadek to manipulacja produkcyjna (tworzono jej najlepsze warunki, aby zwyci�a�a w tzw. socjalistycznym wsp�zawodnictwie pracy), a jej nazwisko wykorzystywano propagandowo. ANNA JAROS�AW�WNA [AHHA ilPO-CJIABHA], ok. 1024-po 1075, c�rka Jaros�awa M�drego, w 1049-1060 �ona kr�la Francji Henryka I z Kapetyng�w, matka Filipa I; zachowa� si� jej podpis cyrylic� b�d�cy najdawniejszym wzorem pisma ukr. ANTONENKO-DAWYDOWICZ BORYS [AHTOHEHKO^ABH^OBH1! BOPHC], 1899-1984, prozaik realista; we wczesnej tw�rczo�ci odtworzy� dramatyzm los�w ludzkich podczas wojny domowej w 1917-1920; w 1935 uwi�ziony i osadzony na 20 lat �agr�w; po powrocie do Kijowa (1957) wyda� powie�� problemow� Za parawanem (ukaza�a si� te� w Polsce) oraz cykl nowel �agrowych; ksi��k� Jak my howorymo po�wi�ci� zagadnieniom kultury j�zyka ukr. ANTONIJ PECZERSKI [AHTOHIH FIE-HEPCbKHH], 983-1073, �wi�ty, prawodawca pustelnictwa staroruskiego, za�o�yciel �awry Kijowsko-Peczerskiej; jego relikwie znajduj� si� w pieczarach (na terenie �awry) nazwanych jego imieniem. ANTONINY [AHTOHIHH], wie� k. Starokon-stantynowa w obw. chmielnickim; w�r�d zabytk�w m.in. klasycystyczny pa�ac Potockich (niestety, w ruinie) wraz z parkiem. ANTONOW O�EH (OLEG) [AHTOHOB OJIEr], 1906-1984, ukr.- ros. konstruktor lotnictwa; skonstruowa� wiele typ�w szybowc�w oraz samolot�w transportowych i pasa�erskich �Antonow" (�An"). ANTONOWICZ WO�ODYMYR [AHTO-HOBM BOJIOflHMKP], 1834-1908, historyk i archeolog pochodzenia poi.; profesor Uniwersytetu Kijowskiego; w historiografii reprezentowa� orientacj� narodnick�, stworzy� �ki- 10 jowsk� szkol�" historyk�w; nie d��y� do opracowania syntezy dziej�w Ukrainy, ogranicza� si� do analitycznego na�wietlenia znacz�cych wydarze� i fenomen�w w jej historii, np. koza-czyzny, hajdamaczyzny oraz miast; aktywny w �yciu spo�ecznym, nale�a� do �ch�opoman�w" i kierowa� kijowsk� �Star�Hromad�". ANTONYCZ BOHDAN IHOR [AHTOHHM BOrflAH-irOP], 1909-1937, poeta, absolwent Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie; wyda� kilka tom�w poezji, z kt�rych Ksi�ga Lwa ukaza�a si� te� po poi. (ze wst�pem F. Nieuwa�nego); zaj�� wyj�tkowe miejsce w literaturze ukr., albowiem wykazywa� ca�kowite desinteressement wobec problematyki spo�ecznej; w swej tw�rczo�ci, imaginistycznej i surrealistycznej poetycko, mitologizuj�c kultur� �emk�w, utwierdza� biologizm jako przes�ank� metafizyczn� i aksjologiczn� bytowania ludzkiego. ANTOWIE [AHTH], wczesnoukr. zwi�zek plemienny w IV-VI wymieniany przez Jordane-sa, historyka z VI; ich siedziby lokalizuje si� na Podnieprzu, Podniestrzu i nad M. Azowskim; znana im by�a uprawa roli, zajmowali si� te� �owiectwem, hodowl� oraz rzemios�em; istnieje zwi�zek miedzy nimi a kultur� Rusi-Ukra-iny. ANTYSEMITYZM [AHTHCEMITH3M], wroga postawa wobec �yd�w przypisywana Ukrai�com; podstaw� do takiego twierdzenia da�y m.in. rzezie �yd�w przez wojska B. Chmiel-nickiego i w okresie koliszczyzny oraz pogromy i holocaust w XIX-XX; samousprawiedli-wianie si� Ukrai�c�w zasadza si� na twierdzeniu, �e �ydzi na Ukrainie nale�eli do warstwy uprzywilejowanej ekonomicznie (XVI-XX) oraz politycznie (w czasach ZSRR); opinie o nim utrwala na Zachodzie pi�miennictwo �ydowskie, poczynaj�c od relacji Natana Hanno-wera Otch�a� rozpaczy (1653) do procesu I. De-mianiuka. APOKRYFY [AriOKPHcDH], utwory o tematyce biblijnej nieumieszczone w kanonie Biblii; dziel� si� na A. Starego i Nowego Testamentu oraz hagiograficzne; znane na Rusi-Ukrainie od XI, przenika�y m.in. z Bu�garii jako t�umaczenia z greckiego, jak np. s�ynne Cho�denije Bo-horodyci po milkach; ich tre�ci znalaz�y odbicie w malarstwie ikonicznym oraz ludowych wierszach, zakl�ciach i wr�bach. ARCHANIO� MICHA� [APXAHrEJI MH-XAIJ1], starszy w hierarchii anio��w, arcystra-teg, zwyci�zca Lucyfera; jego kult na ziemiach ukr. jest mocno rozpowszechniony, uwa�a si� go za patrona Ukrainy; na ikonach jest ukazywany z ognistym mieczem. ARCHEOLOGIA [APXEOJIOrW], nauka historyczna badaj�ca pozosta�o�ci materialne spo�ecze�stw, g�. na podstawie wykopalisk; za jej ukr. prekursora uwa�a si� W. Antonowicza; in. jej wybitni przedstawiciele to F. Wowk, W. Szczer-bakiwski, J. Pasternak, M. Bilasziwski, M. Brajczewski, P. To�oczko; do jej osi�gni�� nale�y ustalenie kolejno�ci kultur i lud�w zamieszka�ych ziemie ukr. oraz opisanie kultury materialnej Rusi Kijowskiej. ARCHIMANDRYTA [APXIMAHflPHT], opiekun kilku monaster�w b�d� prze�o�ony wi�kszego. ARCHIPENKO O�EKSANDR [APXHnEHKO OJIEKCAHflP], 1887-1967, ukr.-ameryka�ski rze�biarz o �wiatowej s�awie; od 1908 w Pary�u, a od 1923 w USA; tworzy� rze�by kubi-styczne (Kobieta przed lustrem), a p�niej, w okresie �realizmu syntetycznego", ruchome polichromowane zestawienia z r�nych materia��w (Medranos). ARCHITEKTURA [APXITEKTYPA], sztuka projektowania i wznoszenia budowli od czas�w najdawniejszych (tj. od VII p.n.e., kolonie greckie na Krymie); na ziemiach ukr. by�a powi�zana z kultur� �r�dziemnomorsk�; ten zwi�zek (poprzez Bizancjum) utrzymywa� si� i p�niej, intensyfikuj�c si� od momentu chrztu Rusi-Ukrainy; odt�d rozwija�a si� A. sakralna (cerkwie, monastery) i �wiecka (obronna, mieszkalna, pa�acowa), a ze wzgl�du na zastosowanie materia��w budowlanych - kamienna i drewniana; w swoich dziejach przesz�a przez wszystkie stadia stylowe (m.in. gotyk, renesans, ba- 11 ^. rok i rokoko, klasycyzm, empire i eklektyzm); w XVII-XVIII uwidoczni�y si� wp�ywy poi., a w XIX-XX ros., wzmacniane przez czynniki pa�stwowe (np. w 1801 zakaz budownictwa sakralnego wg stylu narodowego, w 1944-1986 podporz�dkowanie budownictwa jednolitej polityce Moskwy pomimo powo�ania w 1945 Akademii Budownictwa i Architektury USRR). ARCHIWA [APXIBH], instytucje pa�stwowe powo�ane do gromadzenia, przechowywania i udost�pniania akt i dokument�w; s� podporz�dkowane G�. Urz�dowi Archiw�w; istniej� na Ukrainie A. og�lne (G�. Archiwum Pa�stwowe w Kijowie i G�. Archiwum Dokumentacji Na-ukowo-Technicznej w Charkowie, 1 republika�skie (Krym), 24 obwodowe oraz miejskie w wi�kszych aglomeracjach) i specjalistyczne (Historyczne w Kijowie i Lwowie, Archiwum - Muzeum Literatury i Sztuki oraz filmo- i fo-noteka (A. Kinofotofonodokumentiw) w Kijowie); archiwalia s� przechowywane r�wnie� w bibliotekach i muzeach. ARCHIWUM HISTORYCZNE UKRAINY [LJEHTPAJI�HHH flEP)KABHHH ICTO-PHHHHH APXIB YKPAIHH], za�o�one w 1943 z siedzib� w Kijowie i fili� we Lwowie; przechowuje, udost�pnia i propaguje dokumenty odnosz�ce si� do historii Ukrainy od XVI. ARKAS MYKO�A [APKAC MHKOJIA], 1852-1909, pisarz, kompozytor, dzia�acz kulturalny; skomponowa� oper� Kateryna (libretto wg poematu T. Szewczenki), opracowa� te� popularny wyk�ad z dziej�w narodowych pt. Istorija Ukrajiny. ARMIA CZERWONA [MEPBOHA APMW], si�y zbrojne RSFRR i ZSRR w 1918-1991; od 1946 pod nazw� Armia Sowiecka; militarne rami� imperializmu sowieckiego; w 1918-1920 prowadzi�a zwyci�skie wojny z URL, okupuj�c wi�ksz� cz�� Ukrainy; przyczyni�a si� do zjednoczenia wszystkich ziem ukr. w 1939-1945 oraz ich wyzwolenia spod okupacji Niemiec hitlerowskich; w jej szeregach walczy�o w 1941� 1945 ok. 6 min Ukrai�c�w; ob. cz�� spo�ecze�stwa ukr., zw�aszcza w wieku emerytalnym, nostalgicznie obchodzi jej �wi�to przypadaj�ce na 23 lutego. ARMIA URL [APMW YHP], formacja militarna powo�ana do obrony m�odego pa�stwa (IV 1917- XI 1920); nigdy nie osi�gn�a stanu optymalnego, rozporz�dza�a najwy�ej 6 dywizjami og�lnowojskowymi (wX 1920 liczy�a 3888 oficer�w i 35 259 strzelc�w), co nie mog�o wystarczy�, aby skutecznie przeciwstawia� si� wrogom: pu�kom bolszewik�w, �bia�ej gwardii" A. Denikina, poi. armii J. Hallera, wojskom rumu�skim oraz zwi�zkom partyzanckim ataman�w N. Machny, Ze�enego i M. Hryhorjewa; odnios�a kilka spektakularnych sukces�w, szczeg�lnie podczas wsp�lnego poi.-ukr. marszu na bolszewicki Kij�w oraz w trakcie bitwy warszawskiej (IV-X 1920); internowana w Polsce od XI 1920 do pocz. 1924 (obozy w Kaliszu, Aleksandrowie Kujawskim, �a�cucie, Wadowicach, Piotrkowie Trybunalskim i Pikulicach). ARTEK [APTEK], mi�dzynarodowe centrum spotka� dzieci i m�odzie�y na Krymie, nad M. Czarnym, k. uzdrowiska Gurzuf; w 1925-1991 w dyspozycji organizacji pionierskiej ZSRR; zesp� architektoniczny sk�adaj�cy si� z 10 oboz�w; co roku przyjmuje ok. 35 tys. os�b. ARTEMOWSK [APTEMIBC�K], m. rejonowe w obw. donieckim, ok. 100 tys. mieszk.; w 1783-1924 Bachmut, ob. nazw� uczczono bolszewika F. Artioma (Siergiejewa); w pobli�u kopalnie soli; w�r�d zabytk�w m.in. drewniana cerkiew �w. Miko�aja (Myko�ajiw�ka) z 1798. ARYSTOKRACJA [APHCTOKPATW], szlachta wy�sza, zajmuj�ca na ziemiach ukr. w X-XX najwy�sz� pozycj� spo�eczn�; na Rusi Kijowskiej tworzyli j� ksi���ta i bojarowie, kr�rzy w nast�pnych stuleciach stawali si� magnatami -wielkimi w�a�cicielami ziemskimi; zalicza�y si� do nich rody Ostrogskich, Czartoryskich, Zbaraskich, Tyszkiewicz�w, Szeptyckich, Korija-towicz�w i in., zas�u�onych dla kultury ukr.; w XVII-XVIII jej wi�kszo�� spolszczy�a si� lub zruszczy�a. ASKANIA NOWA [ACKAHW-HOBA], osiedle w obw. cherso�skim, ok. 10 tys. mieszk.; w po- 12 bli�u rezerwat stepowy im. F. Falz-Feina (11 tys. ha) oraz Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Zwierz�t Stepowych; tu te� muzeum flory i fauny p�d. Ukrainy. ATAMAN [OTAMAH], dow�dca wojska kozackiego lub jego oddzia�u (z wyboru) w XVI-XVIII; w armii URL stanowisko wy�szego wojskowego, dowodz�cego dywizj� b�d� korpusem; r�wnie� w 1918-1920 dow�dca ch�opskiego oddzia�u partyzanckiego (np. N. Mach-no). ATHOS [A<t>OH], wsch. g�rzyste odga��zienie P�w. Chalcydyckiego, po�o�onego niedaleko Salonik (Grecja); wp�ywowy o�rodek prawos�awnego �ycia religijnego podleg�y patriarsze Konstantynopola; w powsta�ej tu w VIII �republice klasztornej" (ok. 20 monaster�w) przebywali r�wnie� (od 1080) zakonnicy z Rusi-Ukrainy. AUTOKEFALIA [ABTOKEOAJIW], niezale�no�� Ko�cio��w prawos�awnych od zwierzchnictwa zagranicznych w�adz duchownych. AUTONOMIZM [ABTOHOMI3M], koncepcja w ukr. my�li politycznej XVIII-XX uzasadniaj�ca samodzielno�� ustrojow�Ukrainy w ramach Rosji i Austrii; jego tezy rozwijano w kr�gu dzia�aczy skupionych wok� W. Kapnista i D. Troszczynskiego, w programie Bractwa Cyryla i Metodego oraz w�r�d polityk�w ukr. w Galicji Wsch.; stanowi� platform� polityczn� za�o�onego w 1908 Stowarzyszenia Post�powc�w Ukr.; zosta� przezwyci�ony my�lowo i praktycznie przez ideolog�w narodowych w 1917, kiedy zacz�to zmierza� ku realizacji idei niepodleg�o�ciowej. AWANGARDA [ABAHrAPflH3M], zbiorowa nazwa kierunk�w artystycznych w sztuce i literaturze z 1920.-1930. (w diasporze do 1940.): kubizmu, futuryzmu, ekspresjonizmu, kon-struktywizmu i abstrakcjonizmu; jej cechy to antytradycjonalizm, zerwanie z kanonami realizmu, nastawienie eksperymentatorskie, sk�onno�� do teoretyzowania oraz uwra�liwienie na impulsy wsp�czesno�ci; przedstawiciele: malarz M. Bojczuk, malarz i architekt W. Kry- czewski, rze�biarz O. Archipenko, re�yser teatralny �. Kurbas, re�yser filmowy O. Dow�en-ko, kompozytor B. Latoszynski oraz literaci M. Semenko, M. Chwylowy, M. Kulisz i in.; w kraju rozbita w po�. 1930. przez w�adze ZSRR. �AWANHARD" [�ABAHrAPfl"], grupa literacka dzia�aj�ca w 1926-1929 w Charkowie; przyw�dc� by� W. Poliszczuk; nale�eli do niej zar�wno literaci, jak i arty�ci - zwolennicy kon-struktywizmu; po samolikwidacji wi�kszo�� cz�onk�w przesz�a do ugrupowania futurystycznego "Nowa Heneracija". AZOWSKIE WOJSKO KOZACKIE [A3OBCBKE KO3AUBKE BIHCLKO], w 1831-1865 formacja militarna utworzona z Kozak�w zadun�j-skich; Kozacy wraz z rodzinami zostali osiedleni nad M. Azowskim w okolicach Berdia�-ska ( ob. obw. zaporoski); jego zadaniem by�o patrolowanie wybrze�a; w 1860. du��jego cz�� przesiedlono na Kaukaz P�n. BABI JAR [EABHH 5TP], w�w�z w Kijowie, w kt�rym w 1941 Niemcy rozstrzelali ok. 70 tys. �yd�w kijowskich; w zlokalizowanym tu obozie zag�ady zgin�o w 1941-1943 j eszcze ok. 3 0 tys. os�b, w�r�d nich wielu ukr. dzia�aczy niepodleg�o�ciowych. BABY KAMIENNE [KAM'iIHI BABH], p�askie kamienne pos�gi kobiet, rzadziej m�czyzn, umieszczone niegdy� na kurhanach w stepach ukr.; mia�y zwi�zek z obrz�dami Po�owc�w (XI-XII), uosabiaj�c zmar�ych; ob. s� przechowywane w licznych muzeach ukr. BACHCZYSARAJ [BAXtIHCAPAH], m. rejonowe w Republice Krym, ok. 25 tys. mieszk.; za�o�ony w XV, do 1783 stolica Chanatu Krym-skiego; o�rodek przemys�owy, m.in. zak�ady materia��w budowlanych; w�r�d zabytk�w m. in. pa�ac chan�w z XVI-XVIII; impresje A. Mickiewicza o nim zob. w sonetach Bakczysa-raj, Bakczysaraj w nocy i Gr�b Potockiej. BACZWA�CY-zob. UKRAI�CY W JUGOS�AWII. 13 �BADANIA TERENOWE NAD UKRAI�SKIM SEKSEM" [�riOJTLOBI ^OCJIIfl)KEHHiI 3 YKPAIHCtKOrO CEKCY"], feministyczna mikropowie�� Oksany Zabu�ko (1996); zyska�a rang� bestsellera; spowiedniczo ods�ania si� w niej stan frustracji bohaterki z powodu nieudanych zwi�zk�w erotycznych z ukr. �rodzajem m�skim", kt�ry samozatracaj�c si� w toku dziej�w nie jest zdolny do uczestnictwa w renesansie cywilizacyjnym narodu ukr. BAHALIJ DMYTRO [BArAJIIH flMHTPO], 1857-1932, historyk kultury; od 1887 prof. Uniwersytetu Charkowskiego; bada� m.in. dzieje Ukrainy lewobrze�nej (w tym Charkowa i jego szkolnictwa); napisa� fundamentaln� prac� pt. Ukrajin�kyj mandriwnyj fitosof Hryhorij Sko-woroda. BAHRIANY IWAN [EAFPJIHHH IBAH, w�. JIO3OB'5irA I.], 1906-1963, poeta, prozaik i t�umacz; w 1932-1940 przebywa� w wi�zieniach i �agrach; od 1944 na emigracji (Niemcy, USA); swoje dramatyczne starcie z machin� terroru sowieckiego spo�ytkowa� m. in. w powie�ciach Tyhrolowy iSadHetsyman�kyj, ukazuj�c tryumf bohater�w nad z�em; na emigracji by� zaanga�owany politycznie, tworz�c m.in. Ukr. Parti� Rewolucyjno-Demokratyczn�, kt�ra skupia�a Ukrai�c�w ze �rodkowej i p�d.-wsch. Ukrainy. BAJKA [BAHKA], gatunek literatury dydaktycznej uprawiany na Ukrainie od XVII; szczytowe jej osi�gni�cia wi��� si� z nazwiskami H. Skoworody, P. Hu�aka-Artemowskiego, J. Hre-binki, �. Borowykowskiego i �. Hlibowa. BALET [EAJIET], widowisko teatralne, w kt�rym g�. �rodkiem wyrazu jest taniec wykonywany przez tancerzy z towarzyszeniem muzyki i na tle scenografii; w kulturze ukr. zaistnia� w XX; dot�d (g�.w XIX) spektakle B. w teatrach Kijowa, Charkowa i Odessy by�y realizacjami utwor�w ros., a oryginalne elementy ukr. oparte na ta�cu ludowym tworzy�y jedynie t�o w takich operach, jak Zaporo�e� za Dunajem S. Hu�aka-Artemowskiego i Nata�ka Po�tawka M. �ysen-ki; pierwszy ukr. balet wystawi� w 1931 na scenie teatru kijowskiego choreograf W. Lytwynen- ko na podstawie utworu M. Werykiwskiego Pan Kaniow�kyj (na motywach ballady ludowej Pi-sniapro Bodnariwnu); po drugiej wojnie �wiatowej powsta�y nast�pne B. kompozytor�w ukr. z wykorzystaniem narodowych schemat�w fabularnych, m. in. Ulej� K. Da�kewicza, Li-sowapisnia M. Skorulskiego, Chustka Dowbu-sza A. Kosa-Anatolskiego; w swoim modelu B. ukr. powiela wzorce klasycznego B. ros.; jego unowocze�nienie odbywa si� poza teatrami opery i baletu - na scenach studi�w eksperymentalnych; jego problemy na�wietla kwartalnik �Imperija Ba�etu" (Kij�w). BALEY STEFAN [EAJIEH CTEIIAH], 1885-1952, ukr.-pol. psycholog; za�o�y� w 1928 Katedr� Psychologii Wychowawczej w Uniwersytecie Warszawskim, kieruj�c ni� do 1952, prace z zakresu psychologii rozwojowej i spo�ecznej; wyda� studium Zpsycholohiji tworczosti Szew-czenka. BALLADA [BAHAMA], gatunek obejmuj�cy pie�ni o charakterze epicko-lirycznym; rozwija�a si� na Ukrainie w 2 wersjach: ludowej i literackiej; charakterystyczna forma w poezji romantyk�w (m.in. �. Borowykowskiego, A. Met�yn-skiego i T. Szewczenki); w okresie ZSRR pr�ba jej odrodzenia do cel�w propagandowo-dydak-tycznych, m. in. heroizacji czyn�w bohater�w sowieckich (np. Komsomo�e� W. Sosiury). BA�AGU�Y [EAJIAryjIHJ.l) w XVIII-XIX nazwa wo�nic�w, najcz�ciej �yd�w, wynajmowanych do przewozu os�b lub baga�y; 2) ukra-inofile z 1830.-1840., przewa�nie z poi. �rodowiska ziemskiego na Ukrainie prawobrze�nej, wyra�aj�cy swoje sympatie do ludu ukr. przez na�ladowanie jego zwyczaj�w i tw�rczo�ci; ruch ten by� p�ytki kulturalnie, z czasem nabra� form karykaturalnych (m.in. ludowo-hulaszczy tryb �ycia); kr�lem ba�agu��w nazywano A. Szasz-kiewicza (1813-1880), poet� poi.-ukr. BA�AK�AWA [BAJIAKJIABA], m. rejonowe, uzdrowisko i port nad M. Czarnym w Republice Krym, ok. 15 tys. mieszk.; znana od X p. n.e.; Ruiny zamku w Ba�ak�awie poetycko ods�oni� A. Mickiewicz. 14 B BANDERA STEPAN [EAHflEPA CTEITAH], 1908-1959, rewolucjonista i polityk; od 1929 w OUN, w 1934-1939 wi�ziony w Polsce za wsp�udzia� w organizacji zamachu na ministra B. Pierackiego; od 1940 stan�� na czele radykalnej frakcji w OUN; kierowa� walk� zbrojn� (UPA) o niepodleg�o�� Ukrainy, by� rzecznikiem dzia�a� zar�wno przeciw Sowietom, jak i Niemcom; politycznie odpowiedzialny za czystki etniczne na ludno�ci poi. na Wo�yniu Zach. i w Galicji Wsch.; po wojnie na emigracji w Niemczech, sk�d kierowa� ogniwami OUN-B; zabity przez agenta sowieckiego B. Staszynskiego. BANDEROWIEC [EAHflEPOBEIIB], 1) cz�onek frakcji OUN-B; 2) poi. nazwa bojownika UPA bior�cego udzia� w pacyfikacji ludno�ci poi. na Wo�yniu Zach. i w Galicji Wsch. BANDURA [BAHflYPA],ludowy instrument muzyczny; chordofon szarpany, o owalnym korpusie rezonansowym i 2 grupach strun, melodycznych i basowych. BAR [EAP],m. rejonowe nad rz. Row w obw. winnickim, ok. 20 tys. mieszk.; znany od 1425, do 1537 Row; ob. nazw� nada�a kr�lowa poi. Bona Sforza dla upami�tnienia w�oskiego Ksi�stwa Bari; miejsce zawi�zania konfederacji barskiej w 1768; od 1793 w sk�adzie Rosji. BARABASZ JURIJ [EAPAEAUI KDPIH], ur. w 1931, ukr.-ros. krytyk i historyk literatury; prof. w Instytucie Literatury �wiatowej Rosyjskiej Akademii Nauk w Moskwie; w 1960-1961 redagowa� miesi�cznik literacki �Prapor" w Charkowie; autor wielu monografii, m.in. o H. Sko-worodzie i O. Dow�ence; w 1995 wyda� prac� o M. Gogolu pt. Poczwa i suci'ba. BARANOWICZ �AZAR [EAPAHOBHM JIA3AP], 1620-1693, duchowny prawos�awny, teolog, pisarz religijny; od 1657 biskup, p�niej arcybiskup czemihowski; by� zwolennikiem zjednoczenia wszystkich ziem ukr. pod ber�em cara Rosji. BARKA WASYL [EAPKA BACHJIB, w�. OHEPET B.], ur. w 1909, prozaik, krytyk literacki; od 1944 na emigracji (Niemcy, USA);b. p�odny, jego dorobek obejmuje ok. 20 tom�w (projekt dzie� zebranych); w jego wierszach, ods�aniaj�cych obecno�� Boga w �wiecie ludzkim, wsp�istniej�- poetycko przekonywaj�co - elementy barokowe, symbolistyczne i impresjonistyczne; jest te� autorem powie�ci, m.in. �ow-tyj knia� i Raj. BAROK [BAPOKO],pr�d artystyczny, kt�ry estetycznie zdominowa� rozw�j kultury ukr. w XVII i pocz. XVIII; jego estetyka (m.in. monu-mentalizm, ornamentyka, malowniczo��, alego-ryzm) odcisn�a si� na architekturze ("barok kozacki"), pisaniu ikon i sztuce grawerskiej; w literaturze jest czasem jej rozkwitu: kwiecisto�� stylu, metaforyczno��, antytetyczno�� i hiper-bolizm to cechy, kt�re wyznaczy�y pisarstwo M. Smotryckiego, C. Trankwiliona-Stawrowec-kiego, I. Wyszenskiego i po cz�ci H. Skoworo-dy. �BAROK KOZACKI" [�KO3ALIBKE EAPOKO"], ukr. wersja estetyki barokowej w architekturze XVII i pocz. XVIII (okres Het-ma�szczyzny); odr�nia� si� od kanonu w�oskiego wi�kszym konstruktywizmem i mniejsz� dekoratywno�ci�; utrwalony w wielu budowlach o charakterze �wieckim i sakralnym, np. w budynkach �awry Peczerskiej w Kijowie i cerkwi Przemienienia Pa�skiego (Preobra�en�-kd) we wsi Wielkie Soroczy�ce w obw. po�taw-skim. �BARON VON COLDR1NG" [�I O^HH y ITOJTI BOIH"], powie�� sensacyjna Jurija Do-Ida-Mychaj�yka (1903-1966) z 1956 (wydana w Polsce w 1959), opowiadaj�ca o wyczynach szpiega sowieckiego w hitlerowskiej Abwehrze; zekranizowana w 1960 zainspirowa�a tw�rc�w seriali telewizyjnych do podj�cia podobnej tematyki - zar�wno poi. {Stawka wi�ksza ni� �ycie z 1968 wg scenariusza Andrzeja Zbycha), jak i ros. {Siedemna�cie mgnie� wiosny z 1969 wg powie�ci Juliana Siemionowa). BARSZCZ UKRAI�SKI [yKPAIHCEKHH EOPIU[],najpopularniejsza potrawa na Ukrainie; odmiany regionalne to B. po�tawski i czer-nihowski, r�wnie� B. z mi�sem, z kurczakiem, z grzybami, z fasol�. 15 I BART�OMIEJ I[BAP&OJIOMEHI], ur. w 1940, od 1991 patriarcha Konstantynopola; przyw�dca duchowy �wiatowego prawos�awia -wyznawc�w 15 ko�cio��w prawos�awnych, w tym i ukr.; nie posiada jednak nad nimi w�adzy jurysdykcyjnej. �BARWINOK" [,,EAPBIHOK"],popularny miesi�cznik ilustrowany dla dzieci w wieku szkolnym, wydawany w Kijowie od 1944; dla dzieci w wieku przedszkolnym wydaje si� czasopismo �Malatko" (od 1960); prasa dla dzieci ukszta�towa�a si� na Ukrainie w k. XIX i rozwin�a si� w XX (np. �Dzwinok", Lw�w 1890-1914; �Mo�oda Ukrajina", Kij�w 1908-1914), preferuj�c form� miesi�cznika, bogato ilustrowanego i literacko atrakcyjnego. BARWINSKI O�EKSANDR [EAPBIHCBKHH OJIEKCAHAP], 1847-1927, dzia�acz spo�eczny, historyk, pedagog; w 1891-1907 pose� do parlamentu austriackiego; w 1897-1914 redagowa� dziennik �Rus�an"; nale�a� do narodowc�w, by� zwolennikiem wsp�pracy Ukrai�c�w i Polak�w w Galicji; dzia�a� m. in. w towarzystwach �Ruska Besida", �Proswita" oraz Naukowym im. T. Szewczenki we Lwowie. \ BACHJTb], 1888-1963, kompozytor i pianista o orientacji impresjonistycznej; mieszka� we Lwowie; tworzy� g�. formy instrumentalne, m. in. koncerty na fortepian, skrzypce i wiolonczel� oraz orkiestr� {Ukrajin�ka rapsodija); w 1946 aresztowany przez NKWD i osadzony na 10 lat w �agrze. BASYSTIUK OLHA [EACHCTTOK OJIBrA], ur. w 1950, �piewaczka (sopran); od 1981 solistka Domu Muzyki Organowej i Kameralnej w Kijowie; w repertuarze utwory kompozytor�w rodzimych i obcych oraz piosenki ludowe. BASZK<RCEWA MARIA [EAIIIKHPLJEBA MAPW], 1860-1884, ukr.-ros. malarka i pisarka; mieszkaj�c we Francji, studiowa�a malar-stwo; prowadzi�a po francusku Dziennik wydany po�miertnie (przejmuj�cy opis prze�y� m�odej dziewczyny zagro�onej gru�lic�); jej bio- grafi� w formie zbeletryzowanej opublikowa� M. S�aboszpycki (1987). BASZTAN [EAUITAH], plantacja w gospodarstwach rolnych na po�udniu Ukrainy przeznaczona pod upraw� kawon�w, melon�w i og�rk�w. BA�NIE [KA3KH], 1) gatunek epicki literatury ludowej; popularne na ziemiach ukr. w odmianie zwierz�cej, magicznej i spo�eczno-obycza-jowej; zbierali je, literacko opracowywali i publikowali m.in. I. Rudczenko, I. Franko, W. Hnatiuk; 2) gatunek literacki stylizowany na B. ludowe; do takiej stylizacji uciekali si� m. in. P. Myrny {Kazka pro Prawdu i Krywdu), I. Franko (Koly szcze zwiri howoryfy, �ys Mykytd) i P. Tyczyna (Iwasyk-Te�esyk). BATALION POLSKO-UKRAI�SKI [YKPA-IHCEKO-nOJIfcCbKHH BATAJIBHOH], jednostka wojskowa im. J. K. Chodkiewicza i P. Konaszewicza-Sahajdacznego sformowana w 1997 z �o�nierzy poi. i ukr.; jest przygotowywany do dzia�a� w ramach misji pokojowych ONZ. BATU-CHAN [BATHH], ? - 1255, wnuk Czyn-gis-chana, od 1227 ckauMat^oAcwr,^ VZ3fl-\1�J z�.oVy\ g\. miasta "Rusi-\3kramy (Czerni -h�w, Kij�w, W�odzimierz, HaUcz); za�o�y� Z�ot� Ord�. BATURYN [EATYPHH], osada nad rz. Sejm w obw. czernihowskim; w 1669-1708 i 1750-1764 rezydencja hetman�w Ukrainy lewobrze�nej -D. Mnohohrisznego, I. Samoj�owicza i I. Mazepy, a tak�e ostatniego hetmana K. Rozumow-skiego; w�r�d zabytk�w m.in. klasycystyczny pa�ac Rozumowskich z 1799-1803 (arch. A. Rinaldi). BAZAR [EA3AP], wie� k. m. Narodyczi w obw. �ytomiersMro, do )9S6 ok. 3 �ys. miesz�; w pobli�u w 1921 bolszewicy rozstrzelali 359 �o�nierzy armii URL, uczestnik�w "wyprawy zimowej" pod dow�dzwem gen. J. Tiutiunny-ka; w 1941 Niemcy dokonalimasowych areszt�w i mord�w ludno�ci w odwecie za manifestacj� ku czci os�b rozstrzelanych w 1921; 16 mieszka�c�w wysiedlono po katastrofie w Czar-nobylu. BAZYLIANIE [BACHJTIAHH], m�ski zakon greckokatolicki oparty na regule �w. Bazylego Wielkiego; za�o�ony w 1617; prowadzi dzia�alno�� duszpastersk�, misjonarsk�, o�wiatow� i wydawnicz�; posiada 9 monaster�w (w tym i w Polsce) oraz 7 stacji misyjnych; kapitu�a �w. Bazylego W. znajduje siew Rzymie. BA�AN MYKO�A [EA3KAHMHK0JIA], 1904-1983, poeta, t�umacz, polityk; w 1943-1948 by� wicepremierem rz�du USRR; w poezji ewoluowa� od futuryzmu do socrealizmu i neoklasy-cyzmu; cykl wierszy Mickiewicz w Odessie (1955-1956) zapocz�tkowa� w jego liryce nurt intelektualny; po�o�y� du�e zas�ugi w rozwoju encyklopedii ukr. (w 1958-1983 kierowa� wydawnictwem �Ukrajin�ka radian�ka encyk�ope-dija" w Kijowie); w Polsce wydano 3 tomiki jego utwor�w. BEAUPLAN GUILLAUME LE VASSEUR DE [BOITJIAH riHOM JIEBACCEP flE], ok. 1600-1673, francuski in�ynier wojskowy, kartograf; w 1630-1648 w s�u�bie poi., kierowa� budow� fortyfikacji na Ukrainie prawobrze�nej (m. in. Bar, Brody, Brze�any, Podhorce); wykona� pierwsz� dok�adn� map� Ukrainy; wr�ciwszy do Francji, wyda� w 1651 ksi��k� pt. Description de I 'Ukrain�, w kt�rej poda� wiadomo�ci geograficzne oraz opisa� sytuacj� ch�opstwa i in. stan�w. BEJLISA PROCES [nPOHEC EEHJIICA], post�powanie s�dowe w Kijowie wobec �yda Mendla Bej lisa w 1911-1913 oskar�onego o rzekome zab�jstwo rytualne 13-letniego Andrija Jusz-czynskiego; odbywa� si� w atmosferze zaciek�ego antysemityzmu (pot�gowanego zw�aszcza przez konserwatywn� pras� rosyjskoj�zyczn�); s�d przysi�g�ych uniewinni� B. BE�Z [BEJI3], m. nad rz. So�okija w obw. lwowskim, ok. 5 tys. mieszk.; znany od 1030, w XII-XIV stolica Ksi�stwa Be�skiego, a po w��czeniu do Polski w 1366 g�. m. wojew�dztwa (1462-1793); w 1772-1918 w sk�adzie Austrii, a w 1919-1951 znowu w Polsce; w 1951 przeszed� B do USRR; w pobli�u zak�ady eksploatacji w�gla kamiennego; Miasteczko Be�z, maju sztete�e Be�z - pierwsze s�owa t�sknego refrenu piosenki �ydowskiej, �piewanej podczas spotka� �yd�w pochodz�cych nie tylko z B. BE�ZA IGOR [BEJI3A ETOP], 1904-1994, kompozytor, muzykolog, literaturoznawca pol.-ukr.-ros.; w 1936-1941 prof. Konserwatorium Kijowskiego; od 1942 w Moskwie; skomponowa� muzyk� do filmu O. Dow�enki Arsena�, napisa� studium Ukrainskaja muzyka w gody wojny (1946). BERDIA�SK [EEPflflHCBK], m. rejonowe, uzdrowisko i port nad M. Azowskim w obw. zaporoskim, ponad 140 tys. mieszk.; za�o�ony w 1827, w 1939-1958 Osypenko (dla uczczenia pilotki Poliny Osypenko); o�rodek przemys�owy (m. in. zak�ady elektrotechniczne) i o�wiatowo-kulturalny (m. in. instytut pedagogiczny). BERDNYK O�E� [BEPflHHK OJIECB], ur. w 1927, prozaik fantasta; w swoich utworach (m. in. t�umaczonym na j�zyk poi. Pucharze Amri-ty) podejmuje problematyk� filozoficzno-ko-smologiczn�; kieruje "Ukr. Republik� Duchow�" -jedn� z wi�kszych grup neopoga�skich na Ukrainie. BERDYCZ�W [BEPflEraiB], m. rejonowe w obw. �ytomierskim, ok. 100 rys. mieszk.; w�ze� kolejowy, przemys� lekki i spo�ywczy (s�ynny browar); do 1772 w sk�adzie Polski, w XVIII-XIX o�rodek kultu maryjnego (obraz Matki Boskiej Szkaplerznej Berdyczowskiej w ko�ciele klasztornym Karmelit�w Bosych); od XVIII du�e skupisko �yd�w (1926: 55% ludno�ci, w 1941 -1942 Niemcy wymordowali ok. 40 tys.), wa�niejsze centrum chasydyzmu (�Jerozolima Wo�ynia"); tu Honore de Balzac w ko�ciele �w. Barbary zawar� ma��e�stwo z Ewe-lin� Ha�sk� z Rzewuskich (1850), urodzi� si� J�zef Conrad-Korzeniowski (1857) i Vladimir Horovitz (1904); powiedzenie Pisz do mnie na Berdycz�w ('bywaj zdr�w, sprawa jest zamkni�ta') mia�o w XIX sens dos�owny: poniewa� odbywa�y si� tu 10 razy do roku jarmarki (kontrakty) i ludzie - nie tylko interesu - \ 17 T B I I zje�d�ali tu gremialnie, to listy tak adresowane zawsze do nich trafia�y. BEREHOWE [EEPEIDBE], m. rejonowe w obw. zakarpackim, ponad 32 tys. mieszk.; w XII -1944 w�gierski Beregsas; o�rodek kultury mniejszo�ci w�gierskiej, m. in. teatr; w�r�d zabytk�w m.in. gotycki ko�ci� z XV. BERESTECZKO [EEPECTEHKO], osada nad rz. Styrwobw. wo�y�skim, 3 tys. mieszk.; w 1651 kl�ska wojsk kozacko-tatarskich B. Chmielnic-kiego w bitwie z Polakami pod wodz� kr�la Jana Kazimierza (zgin�o 30 tys. Kozak�w); w pobli�u, we wsi Plaszewa w obw. r�wie�skim kompleks memorialny �Kozackie mogi�y", w kt�rym znajduj� si� m. in. cerkiew-sanktuarium z 1914 i monument z 1991 po�wi�cony 340 rocznicy bitwy. BERETTI WIKENTIJ [BEPETTI BIKEHTIH], 1781-1842, architekt ukr.-ros. pochodzenia w�oskiego; bra� udzia� w rozbudowie �r�dmie�cia Kijowa; wg jego proj. wzniesiono w Kijowie budowle klasycystyczne - Uniwersytet �w. W�odzimierza i instytut dla dziewcz�t szlachetnie urodzonych. BEREZA KARTUSKA [BEPE3A KAPTY3�KA], m. na Polesiu bia�oruskim; w 1934-1939 w�adze poi. urz�dzi�y tam ob�z dla wi�ni�w politycznych, przez kt�ry przewin�o si� ok. 300 Ukrai�c�w - dzia�aczy OUN i KPZU; po nag�o�nieniu przez opini� publiczn� brutalnych metod post�powania z wi�niami stopniowo zwalniano nacjonalist�w ukr., pozostawiaj�c komunist�w. �BEREZE�" [�EEPE3EHB"], pierwszy ukr. zesp� bigbitowy za�o�ony w 1965 przez student�w uczelni kijowskich (Saszka Awagiana, Wa-�erija Witera i in.); prezentowa� muzyk� ener-giczno-optymistyczn� z elementami ludowo�ci; jego przeboje to �ybid' i Czuma�kyj szlach. �BEREZIL" [�BEPE3IJIB"], nazwa ('marzec') teatru za�o�onego przez �. Kurbasa w 1922 w Kijowie, w 1926-1933 dzia�aj�cego w Charkowie, �wczesnej stolicy USRR; w swej estetyce odszed� od tradycji ukr. teatru realistycznego (�Teatr nie reprodukuje rzeczywisto�ci, lecz ja formuje"), prezentuj�c spektakle ekspresjom-styczne; by� teatrem nie autora czy aktora, ale re�ysera, kt�ry zmierza� w inscenizacjach do syntezy wszystkich sztuk; zrealizowano w nim znakomite spektakle oparte na klasyce �wiatowej i wsp�czesnym dramacie ukr., m.in. M. Kulisza; grali w nim wybitni aktorzy: Natalia U�wij, Josyp Hirniak, Marian Kruszelnycki, Amwrosij Buczma i in.; w 1934 po aresztowaniu Kurbasa i zweryfikowaniu zespo�u przekszta�cony w �socrealistyczny" Teatr Dramatyczny im. T. Szewczenki (z siedzib� w Charkowie). BEREZOWSKI MAKSYM [BEPE3OBCBKHH MAKCHM], 1745-1777 kompozytor; jeden z tw�rc�w ukr. stylu ch�ralnego w muzyce cerkiewnej (m.in. koncerty Ne otwer�y mene i Otcze nasz); komponowa� te� opery dla teatr�w w�oskich (m.in. Ifigenia). BERLIN [EEPJIIH], stolica Niemiec; w 1920-1945 jedno z centr�w ukr. emigracji politycznej; dzia�a�y w nim dwa nurty: 1) cz�onkowie monarchicz-nego stronnictwa hetmana P. Skoropadskiego, 2) nacjonalistycznie zorientowani dzia�acze z J. Konowalcem na czele (kt�rzy utworzyli UWO i OUN); w 1940-1945 by� miejscem zarz�du OUN-M; �ycie naukowe Ukrai�c�w by�o tu skoncentrowane w Ukr. Instytucie Naukowym. BERYNDA PAMWO [EEPHHflA IIAMBO], ok. 1570-1632, leksykograf, pisarz, t�umacz i drukarz; w 1627 wyda� Leksykon s�awenorosskij i imen tolkowanie zawieraj�cy ok. 7 tys. s��w w j�zyku cerkiewnos�owia�skim t�umaczonych na j�zyk ukr. BESARABIA [BACAPABW], region mi�dzy Prutem, Dniestrem i wybrze�em M. Czarnego; w X-XIII w sk�adzie Rusi Kijowskiej i Ksi�stwa Halicko-Wo�y�skiego, nast�pnie posiad�o�� mo�dawska i turecka; w 1812-1917 nale�a�a di Rosji, a w 1918-1940 do Rumunii; w 1940 nc mocy ultimatum rz�du ZSRR zosta�a w��czone do nowo powo�anej Mo�dawskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej; ob. B. P�n. (region Chocim-Sokyriany) iB. P