WYŻSZA SZKOŁA PEDAGOGICZNA IM. TADEUSZA KOTARBIŃSKIEGO Włodzimierz Wilczyński Zielona Góra 2000 RADA WYDAWNICZA Andrzej Wiśniewski (przewodniczący), Janusz Mieiniczuk, Dorota Rybczyńska, Hieronim Szczegóta, Wojciech Olszewski (sekretarz) RECENZJE Eugenia Kucharska Florian Nieuważny REDAKCJA WYDAWNICZA Ewa Raczyńska-Patalasowa REDAKCJA TECHNICZNA PROJEKT OKŁADKI Irena Bulczyńska KOREKTA Sebastian Wirzman Sprzedaż wysyłkowa: Księgarnia Wysyłkowa - skr. poczt. 133 65-958 Zielona Góra 8 tel./fax. (0-68) 324 70 46 ksiegarniawsp@poczta.onet.pl sms:+48601794670 Na drugiej stronie grafika Opanasa Stastiona (1928) Wydanie publikacji zrealizowano przy pomocy finansowej Ministerstwa Edukacji Narodowej oraz Lubuskiego Urzędu Marszałkowskiego, Urzędu Miejskiego, Stowarzyszenia Współpracy „Polska-Wschód", Przedsiębiorstwa Handlowego „Księgarnia WSP",' Spółki z o.o. „Fast" w Zielonej Górze © Copyright by WSP TK Zielona Góra 2000 ISBN 83-7268-023-X je we al WYDAWNICTWO WYŻSZEJ SZKOŁY PEDAGOGICZNEJ im. Tadeusza Kotarbińskiego w Zielonej Górze 65-069 Zielona Góra, pl. Słowiański 6, tel. (068) 320 24 39 Druk: Zakład Poligraficzny WSP TK Do druku oddano w listopadzie 2000, druk ukończono w grudniu 2000, format B5,21 aw. zycji uzu WSTĘP Wyłonienie się w 1991 roku Ukrainy jako państwa niepodległego wzmogło zainteresowanie w Polsce jej losami, historią i kulturą. Ukazują się o niej liczne opracowania naukowe i popularne, zwłaszcza historyczne, na ogół pozbawione tendencyjności. Przyczyniają się one do rewizji polskich postaw i obiegowych sądów. Rozwijająca się współpraca pomiędzy naszymi narodami na płaszczyźnie politycznej, ekonomicznej, oświatowej i turystycznej nadaje zgłębianiu problematyki ukrainoznawczej wymiar praktyki w stosunkach dobrosąsiedzkich. Tę wiedzę realioznawczą warto wzbogacić o słownik encyklopedyczny zawierający skondensowaną informację o Ukraińcach i ich kulturze. Kulturę pojmuję tu w szerokim zakresie jako całokształt dorobku duchowego i materialnego Ukraińców, gromadzony i utrwalany w ciągu ich dziejów oraz pomnażany współcześnie. Na treść tak rozumianego pojęcia składają się wytwory intelektualne i materialne, wartości światopoglądowo-etyczne i zasady współżycia, instytucje ustrojowe i społeczne, osiągnięcia indywidualne i zbiorowe. Kultura ukraińska jako system rodzimych tradycji kształtowała się poprzez asymilację wartości cywilizacji zachodniej, w tym dziedzictwa starożytnej Grecji, Rzymu oraz judeochrystianizmu; jest więc nieodrodną cząstką kultury europejskiej. Jej uparte dochodzenie do zespolenia się z Zachodem było naznaczone dramatyzmem wielowiekowych heroicznych zmagań narodu. Ten wątek przewijać się będzie nader wyraźnie w toku prezentowanych wiadomości. Mając świadomość faktu, iż Ukraina była i jest ojczyzną wielu kultur, pragnę wyeksponować tu związki łączące (i dzielące) naród polski z ukraińskim w przeszłości i teraźniejszości. W doborze haseł (ok. 2000) osobowych i rzeczowych kierowałem się pragnieniem przedstawienia barwnego wachlarza zjawisk i faktów świadczących o odrębności i atrakcyjności kultury ukraińskiej, nie stroniąc przy tym od ukazania fenomenów negatywnych (aby uczynić zadość wymogom obiektywizmu). Hasła zostały skonstruowane według ustalonych wzorów dominujących w podobnego typu leksykonach, zaopatrzyłem je jednak w oryginalny zapis nazwisk, imion oraz nazw i terminów. Imiona Ukraińców (jeżeli nie istnieją ugruntowane wersje polskie) podano w wersji ojczystej, nazwiska zaś (zwłaszcza kończące się na -ycz, -ćkyj, -śkyj, -yj) przekazuję wg zaleceń Nowego słownika ortograficznego PWN{xz&. E. Polański, Warszawa 1997), z wyjątkiem nazwisk poety B. I. Antonycza i kardynała Josypa Slipego (Słipyj) utrwalonych już w takim brzmieniu w polszczyźnie. Zrezygnowałem z podawania patronimików. Tytuły dzieł oraz cytaty podaję zazwyczaj w wersji ukraińskojęzycznej, a w przypadku utworów tłumaczonych na język polski uwydatniam tytuły przekładów. Nazwy geograficzne są w większości w formie spolszczonej, ajedynie nieliczne w postaci oryginalnej. Będę niezmiernie wdzięczny P. T. Czytelnikom za nadesłanie swoich uwag i propozycji uzupełniających do niniejszego Leksykonu (pod adresem Wydawnictwa). i "' WYKAZ SKRÓTÓW I SKRÓTOWCÓW fpk AN Akademia Nauk arch. architekt b. bardzo egz. egzemplarz ew. ewentualnie, ewentualny gen. generał gł. głównie, główny Gułag Główny Zarząd Obozów (Gławno- je uprawlenije łagieriej) in. inny; inni k. koło; koniec KC Komitet Centralny KGB Komitet Bezpieczeństwa Państwo- wego (Komitiet gosudarstwiennoj biezopasnosti) KP(b)U Komunistyczna Partia (bolszewików) Ukrainy KPU Komunistyczna Partia Ukrainy KPZR Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego KPZU Komunistyczna Partia Zachodniej Ukrainy M. Morze m. miasto mieszk. mieszkańcy NANU Narodowa Akademia Nauk Ukrainy nast. następujący NKWD Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych (Narodnyj komissariat wnutriennich dieł) NMP Najświętsza Maria Panna ob. obecnie, obecny obw. obwód ok. około OUN Organizacja Ukraińskich Nacjona- listów OUN-B Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów - frakcja S. Bandery OUN-M Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów - frakcja A. Melnyka PAN Polska Akademia Nauk płw. półwysep pocz. początek, początkowo poi. polski poł. połowa por. porównaj pow. powierzchnia PRL Polska Rzeczpospolita Ludowa prof. profesor proj. projekt pseud. pseudonim pt. pod tytułem pw. pod wezwaniem r. ak. rok akademicki red. redakcja reg. regionalny reż. reżyser, reżyseria ros. rosyjski RSFRR Rosyjska Socjalistyczna Federacyj- na Republika Radziecka rz. rzeka św. święty tj- to jest ukr. ukraiński UPA Ukraińska Powstańcza Armia ur. urodzony, urodzona URL Ukraińska Republika Ludowa USA Stany Zjednoczone Ameryki (Uni- ted States of America) USRR Ukraińska Socjalistyczna Republi- ka Radziecka uwo Ukraińska Wojskowa Organizacja wg według wł. właściwie, właściwy WP Wojsko Polskie zob. zobacz ZSRR Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich ZURL Zachodnioukraińska Republika Lu- dowa AFANASJEW-CZUŻBYNSKIOŁEKSANDR (ALEKSANDR) [AOAHACbeB-W)KEHHCŁKHH OJIEKCAHflP], 1816-1875, ukr.-ros. pisarz romantyczny, historyk, etnograf; zostawił wspomnienia o T. Szewczence, z którym się przyjaźnił. AFORYZMY [AOH], wsch. górzyste odgałęzienie Płw. Chalcydyckiego, położonego niedaleko Salonik (Grecja); wpływowy ośrodek prawosławnego życia religijnego podległy patriarsze Konstantynopola; w powstałej tu w VIII „republice klasztornej" (ok. 20 monasterów) przebywali również (od 1080) zakonnicy z Rusi-Ukrainy. AUTOKEFALIA [ABTOKEOAJIW], niezależność Kościołów prawosławnych od zwierzchnictwa zagranicznych władz duchownych. AUTONOMIZM [ABTOHOMI3M], koncepcja w ukr. myśli politycznej XVIII-XX uzasadniająca samodzielność ustrojowąUkrainy w ramach Rosji i Austrii; jego tezy rozwijano w kręgu działaczy skupionych wokół W. Kapnista i D. Troszczynskiego, w programie Bractwa Cyryla i Metodego oraz wśród polityków ukr. w Galicji Wsch.; stanowił platformę polityczną założonego w 1908 Stowarzyszenia Postępowców Ukr.; został przezwyciężony myślowo i praktycznie przez ideologów narodowych w 1917, kiedy zaczęto zmierzać ku realizacji idei niepodległościowej. AWANGARDA [ABAHrAPflH3M], zbiorowa nazwa kierunków artystycznych w sztuce i literaturze z 1920.-1930. (w diasporze do 1940.): kubizmu, futuryzmu, ekspresjonizmu, kon-struktywizmu i abstrakcjonizmu; jej cechy to antytradycjonalizm, zerwanie z kanonami realizmu, nastawienie eksperymentatorskie, skłonność do teoretyzowania oraz uwrażliwienie na impulsy współczesności; przedstawiciele: malarz M. Bojczuk, malarz i architekt W. Kry- czewski, rzeźbiarz O. Archipenko, reżyser teatralny Ł. Kurbas, reżyser filmowy O. Dowżen-ko, kompozytor B. Latoszynski oraz literaci M. Semenko, M. Chwylowy, M. Kulisz i in.; w kraju rozbita w poł. 1930. przez władze ZSRR. „AWANHARD" [„ABAHrAPfl"], grupa literacka działająca w 1926-1929 w Charkowie; przywódcą był W. Poliszczuk; należeli do niej zarówno literaci, jak i artyści - zwolennicy kon-struktywizmu; po samolikwidacji większość członków przeszła do ugrupowania futurystycznego "Nowa Heneracija". AZOWSKIE WOJSKO KOZACKIE [A3OBCBKE KO3AUBKE BIHCLKO], w 1831-1865 formacja militarna utworzona z Kozaków zadunąj-skich; Kozacy wraz z rodzinami zostali osiedleni nad M. Azowskim w okolicach Berdiań-ska ( ob. obw. zaporoski); jego zadaniem było patrolowanie wybrzeża; w 1860. dużąjego część przesiedlono na Kaukaz Płn. BABI JAR [EABHH 5TP], wąwóz w Kijowie, w którym w 1941 Niemcy rozstrzelali ok. 70 tys. Żydów kijowskich; w zlokalizowanym tu obozie zagłady zginęło w 1941-1943 j eszcze ok. 3 0 tys. osób, wśród nich wielu ukr. działaczy niepodległościowych. BABY KAMIENNE [KAM'iIHI BABH], płaskie kamienne posągi kobiet, rzadziej mężczyzn, umieszczone niegdyś na kurhanach w stepach ukr.; miały związek z obrzędami Połowców (XI-XII), uosabiając zmarłych; ob. są przechowywane w licznych muzeach ukr. BACHCZYSARAJ [BAXtIHCAPAH], m. rejonowe w Republice Krym, ok. 25 tys. mieszk.; założony w XV, do 1783 stolica Chanatu Krym-skiego; ośrodek przemysłowy, m.in. zakłady materiałów budowlanych; wśród zabytków m. in. pałac chanów z XVI-XVIII; impresje A. Mickiewicza o nim zob. w sonetach Bakczysa-raj, Bakczysaraj w nocy i Grób Potockiej. BACZWAŃCY-zob. UKRAIŃCY W JUGOSŁAWII. 13 „BADANIA TERENOWE NAD UKRAIŃSKIM SEKSEM" [„riOJTLOBI ^OCJIIfl)KEHHiI 3 YKPAIHCtKOrO CEKCY"], feministyczna mikropowieść Oksany Zabużko (1996); zyskała rangę bestsellera; spowiedniczo odsłania się w niej stan frustracji bohaterki z powodu nieudanych związków erotycznych z ukr. „rodzajem męskim", który samozatracając się w toku dziejów nie jest zdolny do uczestnictwa w renesansie cywilizacyjnym narodu ukr. BAHALIJ DMYTRO [BArAJIIH flMHTPO], 1857-1932, historyk kultury; od 1887 prof. Uniwersytetu Charkowskiego; badał m.in. dzieje Ukrainy lewobrzeżnej (w tym Charkowa i jego szkolnictwa); napisał fundamentalną pracę pt. Ukrajinśkyj mandriwnyj fitosof Hryhorij Sko-woroda. BAHRIANY IWAN [EAFPJIHHH IBAH, wł. JIO3OB'5irA I.], 1906-1963, poeta, prozaik i tłumacz; w 1932-1940 przebywał w więzieniach i łagrach; od 1944 na emigracji (Niemcy, USA); swoje dramatyczne starcie z machiną terroru sowieckiego spożytkował m. in. w powieściach Tyhrolowy iSadHetsymanśkyj, ukazując tryumf bohaterów nad złem; na emigracji był zaangażowany politycznie, tworząc m.in. Ukr. Partię Rewolucyjno-Demokratyczną, która skupiała Ukraińców ze środkowej i płd.-wsch. Ukrainy. BAJKA [BAHKA], gatunek literatury dydaktycznej uprawiany na Ukrainie od XVII; szczytowe jej osiągnięcia wiążą się z nazwiskami H. Skoworody, P. Hułaka-Artemowskiego, J. Hre-binki, Ł. Borowykowskiego i Ł. Hlibowa. BALET [EAJIET], widowisko teatralne, w którym gł. środkiem wyrazu jest taniec wykonywany przez tancerzy z towarzyszeniem muzyki i na tle scenografii; w kulturze ukr. zaistniał w XX; dotąd (gł.w XIX) spektakle B. w teatrach Kijowa, Charkowa i Odessy były realizacjami utworów ros., a oryginalne elementy ukr. oparte na tańcu ludowym tworzyły jedynie tło w takich operach, jak Zaporożeć za Dunajem S. Hułaka-Artemowskiego i Natałka Połtawka M. Łysen-ki; pierwszy ukr. balet wystawił w 1931 na scenie teatru kijowskiego choreograf W. Lytwynen- ko na podstawie utworu M. Werykiwskiego Pan Kaniowśkyj (na motywach ballady ludowej Pi-sniapro Bodnariwnu); po drugiej wojnie światowej powstały następne B. kompozytorów ukr. z wykorzystaniem narodowych schematów fabularnych, m. in. Uleją K. Dańkewicza, Li-sowapisnia M. Skorulskiego, Chustka Dowbu-sza A. Kosa-Anatolskiego; w swoim modelu B. ukr. powiela wzorce klasycznego B. ros.; jego unowocześnienie odbywa się poza teatrami opery i baletu - na scenach studiów eksperymentalnych; jego problemy naświetla kwartalnik „Imperija Bałetu" (Kijów). BALEY STEFAN [EAJIEH CTEIIAH], 1885-1952, ukr.-pol. psycholog; założył w 1928 Katedrę Psychologii Wychowawczej w Uniwersytecie Warszawskim, kierując nią do 1952, prace z zakresu psychologii rozwojowej i społecznej; wydał studium Zpsycholohiji tworczosti Szew-czenka. BALLADA [BAHAMA], gatunek obejmujący pieśni o charakterze epicko-lirycznym; rozwijała się na Ukrainie w 2 wersjach: ludowej i literackiej; charakterystyczna forma w poezji romantyków (m.in. Ł. Borowykowskiego, A. Metłyn-skiego i T. Szewczenki); w okresie ZSRR próba jej odrodzenia do celów propagandowo-dydak-tycznych, m. in. heroizacji czynów bohaterów sowieckich (np. Komsomołeć W. Sosiury). BAŁAGUŁY [EAJIAryjIHJ.l) w XVIII-XIX nazwa woźniców, najczęściej Żydów, wynajmowanych do przewozu osób lub bagaży; 2) ukra-inofile z 1830.-1840., przeważnie z poi. środowiska ziemskiego na Ukrainie prawobrzeżnej, wyrażający swoje sympatie do ludu ukr. przez naśladowanie jego zwyczajów i twórczości; ruch ten był płytki kulturalnie, z czasem nabrał form karykaturalnych (m.in. ludowo-hulaszczy tryb życia); królem bałagułów nazywano A. Szasz-kiewicza (1813-1880), poetę poi.-ukr. BAŁAKŁAWA [BAJIAKJIABA], m. rejonowe, uzdrowisko i port nad M. Czarnym w Republice Krym, ok. 15 tys. mieszk.; znana od X p. n.e.; Ruiny zamku w Bałakławie poetycko odsłonił A. Mickiewicz. 14 B BANDERA STEPAN [EAHflEPA CTEITAH], 1908-1959, rewolucjonista i polityk; od 1929 w OUN, w 1934-1939 więziony w Polsce za współudział w organizacji zamachu na ministra B. Pierackiego; od 1940 stanął na czele radykalnej frakcji w OUN; kierował walką zbrojną (UPA) o niepodległość Ukrainy, był rzecznikiem działań zarówno przeciw Sowietom, jak i Niemcom; politycznie odpowiedzialny za czystki etniczne na ludności poi. na Wołyniu Zach. i w Galicji Wsch.; po wojnie na emigracji w Niemczech, skąd kierował ogniwami OUN-B; zabity przez agenta sowieckiego B. Staszynskiego. BANDEROWIEC [EAHflEPOBEIIB], 1) członek frakcji OUN-B; 2) poi. nazwa bojownika UPA biorącego udział w pacyfikacji ludności poi. na Wołyniu Zach. i w Galicji Wsch. BANDURA [BAHflYPA],ludowy instrument muzyczny; chordofon szarpany, o owalnym korpusie rezonansowym i 2 grupach strun, melodycznych i basowych. BAR [EAP],m. rejonowe nad rz. Row w obw. winnickim, ok. 20 tys. mieszk.; znany od 1425, do 1537 Row; ob. nazwę nadała królowa poi. Bona Sforza dla upamiętnienia włoskiego Księstwa Bari; miejsce zawiązania konfederacji barskiej w 1768; od 1793 w składzie Rosji. BARABASZ JURIJ [EAPAEAUI KDPIH], ur. w 1931, ukr.-ros. krytyk i historyk literatury; prof. w Instytucie Literatury Światowej Rosyjskiej Akademii Nauk w Moskwie; w 1960-1961 redagował miesięcznik literacki „Prapor" w Charkowie; autor wielu monografii, m.in. o H. Sko-worodzie i O. Dowżence; w 1995 wydał pracę o M. Gogolu pt. Poczwa i suci'ba. BARANOWICZ ŁAZAR [EAPAHOBHM JIA3AP], 1620-1693, duchowny prawosławny, teolog, pisarz religijny; od 1657 biskup, później arcybiskup czemihowski; był zwolennikiem zjednoczenia wszystkich ziem ukr. pod berłem cara Rosji. BARKA WASYL [EAPKA BACHJIB, wł. OHEPET B.], ur. w 1909, prozaik, krytyk literacki; od 1944 na emigracji (Niemcy, USA);b. płodny, jego dorobek obejmuje ok. 20 tomów (projekt dzieł zebranych); w jego wierszach, odsłaniających obecność Boga w świecie ludzkim, współistnieją- poetycko przekonywająco - elementy barokowe, symbolistyczne i impresjonistyczne; jest też autorem powieści, m.in. Żow-tyj kniaż i Raj. BAROK [BAPOKO],prąd artystyczny, który estetycznie zdominował rozwój kultury ukr. w XVII i pocz. XVIII; jego estetyka (m.in. monu-mentalizm, ornamentyka, malowniczość, alego-ryzm) odcisnęła się na architekturze ("barok kozacki"), pisaniu ikon i sztuce grawerskiej; w literaturze jest czasem jej rozkwitu: kwiecistość stylu, metaforyczność, antytetyczność i hiper-bolizm to cechy, które wyznaczyły pisarstwo M. Smotryckiego, C. Trankwiliona-Stawrowec-kiego, I. Wyszenskiego i po części H. Skoworo-dy. „BAROK KOZACKI" [„KO3ALIBKE EAPOKO"], ukr. wersja estetyki barokowej w architekturze XVII i pocz. XVIII (okres Het-mańszczyzny); odróżniał się od kanonu włoskiego większym konstruktywizmem i mniejszą dekoratywnością; utrwalony w wielu budowlach o charakterze świeckim i sakralnym, np. w budynkach Ławry Peczerskiej w Kijowie i cerkwi Przemienienia Pańskiego (Preobrażenś-kd) we wsi Wielkie Soroczyńce w obw. połtaw-skim. „BARON VON COLDR1NG" [„I O^HH y ITOJTI BOIH"], powieść sensacyjna Jurija Do-Ida-Mychajłyka (1903-1966) z 1956 (wydana w Polsce w 1959), opowiadająca o wyczynach szpiega sowieckiego w hitlerowskiej Abwehrze; zekranizowana w 1960 zainspirowała twórców seriali telewizyjnych do podjęcia podobnej tematyki - zarówno poi. {Stawka większa niż życie z 1968 wg scenariusza Andrzeja Zbycha), jak i ros. {Siedemnaście mgnień wiosny z 1969 wg powieści Juliana Siemionowa). BARSZCZ UKRAIŃSKI [yKPAIHCEKHH EOPIU[],najpopularniejsza potrawa na Ukrainie; odmiany regionalne to B. połtawski i czer-nihowski, również B. z mięsem, z kurczakiem, z grzybami, z fasolą. 15 I BARTŁOMIEJ I[BAP&OJIOMEHI], ur. w 1940, od 1991 patriarcha Konstantynopola; przywódca duchowy światowego prawosławia -wyznawców 15 kościołów prawosławnych, w tym i ukr.; nie posiada jednak nad nimi władzy jurysdykcyjnej. „BARWINOK" [,,EAPBIHOK"],popularny miesięcznik ilustrowany dla dzieci w wieku szkolnym, wydawany w Kijowie od 1944; dla dzieci w wieku przedszkolnym wydaje się czasopismo „Malatko" (od 1960); prasa dla dzieci ukształtowała się na Ukrainie w k. XIX i rozwinęła się w XX (np. „Dzwinok", Lwów 1890-1914; „Mołoda Ukrajina", Kijów 1908-1914), preferując formę miesięcznika, bogato ilustrowanego i literacko atrakcyjnego. BARWINSKI OŁEKSANDR [EAPBIHCBKHH OJIEKCAHAP], 1847-1927, działacz społeczny, historyk, pedagog; w 1891-1907 poseł do parlamentu austriackiego; w 1897-1914 redagował dziennik „Rusłan"; należał do narodowców, był zwolennikiem współpracy Ukraińców i Polaków w Galicji; działał m. in. w towarzystwach „Ruska Besida", „Proswita" oraz Naukowym im. T. Szewczenki we Lwowie. \ BACHJTb], 1888-1963, kompozytor i pianista o orientacji impresjonistycznej; mieszkał we Lwowie; tworzył gł. formy instrumentalne, m. in. koncerty na fortepian, skrzypce i wiolonczelę oraz orkiestrę {Ukrajinśka rapsodija); w 1946 aresztowany przez NKWD i osadzony na 10 lat w łagrze. BASYSTIUK OLHA [EACHCTTOK OJIBrA], ur. w 1950, śpiewaczka (sopran); od 1981 solistka Domu Muzyki Organowej i Kameralnej w Kijowie; w repertuarze utwory kompozytorów rodzimych i obcych oraz piosenki ludowe. BASZK• '.a, -i 7 ry); -ą-00 HO- [KIE b- z tło BC- |po-ro-t% via- 9P -nie *iiror- w CZASOPISMA LITERACKIE [JIITEPATyPHI "A'yPHAJIH], wydawnictwa ciągłe, najczęściej miesięczniki, publikujące ukr. utwory oryginalne i przekładowe oraz oświetlające współczesny proces literacki; ob. ponad 30 tytułów, z nich najwyższą rangę opiniotwórczą mają „Wit-czyzna" i „Suczasnisf " (Kijów), „Dzwin" (Lwów) oraz „Berezil" (Charków); ukazuje się również miesięcznik rosyjskojęzyczny „Radu-ga" (Kijów); in. mają charakter regionalny, np. „Borysten" (Dniepropetrowsk), „Chortycia" (Zaporoże), „Ekzyl" (Użhorod), „Ji" (Lwów), „Kurjer Krywbasu" (Krzywy Róg), „Switjaź" (Łuck), „Sowa" (Tarnopol) i „Węża" (Kirowo-grad). CZASOSŁÓW (BREWIARZ) [HACOCJTOB i MOJTHTBOCJIOB)], księga liturgiczna zawierająca teksty modlitw do codziennych nabożeństw; oprócz modlitw niezmiennych zawiera teksty zmienne (tropariony, kondaki); był popularny w X-XVIII, służył też jako elementarz do nauki czytania i pisania; jego pierwsze wydanie ukazało siew Krakowie (1491). CZATYRDAH [MATHPflAr], masyw górski w Górach Krymskich w pobliżu Ałuszty, wysokość do 1525 m; opiewał go A. Mickiewicz w sonecie Czatyrdah. CZEHRYŃ [HHrHPHH], m. rejonowe w obwodzie czerkaskim, ok. 12 tys. mieszk.; znany od XVI; w 1648-1667 stolica Ukrainy i rezydencja hetmanów ukr., w 1768 ośrodek koliszczy-zny; ob. pozbawiony perspektywy rozwoju, którą niegdyś wiązano z zaprojektowaną w 1980 elektrownią jądrową (po awarii elektrowni w Czarnobylu planów tych zaniechano); pisał o nim T. Szewczenko m.in. w patriotycznym wierszu o incipicie Czyhryne, Czyhryne... oraz poemacie Hajdamaky. CZEKA zob. NKWD CZEMERYS WALENTYN [HEMEPHC BAJTEH-rilH], ur. w 1936, prozaik, eseista, satyryk; ego pasjąjest zbieranie anegdot politycznych; .vydał tom dowcipów pt. Wid Bohdana Chmel-wćkoho do Łeonida Kuczmy (1997); oto jeden ?. nich dotyczący okresu sowieckiego: Zwidky rodom Adam i Jewa? Zwyczajno ż, zSRSR: holi, bosi, odnejabloko na dwóch, a wwaiajut', szczo żywut' w raju. CZENDEJ IWAN [HEHflEHIBAH], ur. w 1922, prozaik; mieszka w Użhorodzie, jego twórczość jest związana z Zakarpaciem; współautor scenariusza do filmu S. Paradżanowa Cienie zapomnianych przodków. CZEREMSZYNA MARKO [MEPEMIIIHHA MAPKO, wł. CEMAHIOK IBAH], 1874-1927, adwokat, prozaik; tworzył opowiadania w duchu impresjonistycznym, np. zbiór Karby (z życia mieszkańców Huculszczyzny). CZERESZNIOWSKI MYCHAJŁO [tffiPEIII-HLOBCLKHH MHXAHJIO], ur. w 1911, rzeźbiarz ukr.-amerykański; od 1945 na emigracji (Niemcy, USA); uprawia rzeźbę monumentalną oraz małe formy w drewnie; stworzył cykl Madonn (m. in. Moderna Madonna, Madonna na kolinach), a także szereg pomników, w tym słynne Łesi Ukrainki w Cleveland (USA) i Toronto (Kanada). CZERKASENKO SPYRYDON [HEPKACEHKO CITHPPmOH], 1876-1940, poeta, dramatopi-sarz, prozaik; zorientowany modernistycznie; jego dramat Kazka staroho młyna cieszył się w 1914-1929 dużym powodzeniem scenicznym. CZERKASY [HEPKACH], m. obwodowe i port nad Zbiornikiem Krzemieńczuckim na Dnieprze, ponad 330 tys. mieszk.; znane od 1394 jako twierdza litewska, w 1569-1793 w składzie Polski; ob. ośrodek przemysłowy (m.in. zakłady chemiczne i budowy maszyn) i oświatowo-kulturalny (m.in. Uniwersytet im. B. Chmiel-nickiego, 2 teatry). CZERNIACHOWSKA KULTURA [HEPH.S-XIBCLKA KYJIBTyPA], kultura późnego okresu wpływów rzymskich (poł. III-IV/V); wytworzyła ją ludność zajmująca obszar leśnostepo-wy od Dońca do górnego Dniestru i Bugu (część państwa, którego królem był Got Hermanaryk); po jej zniszczeniu przez Hunów ziemie te zaczęli zajmować w VI-VII Prasłowianie; nazwa pochodzi od cmentarzyska we wsi Czerniachiw k. Kijowa. 33 CZERNIHOWSKIE KSIĘSTWO [HEPHiri-BCLKE KHJI3IBCTB0], ziemia Siewierzan, później dzielnica Rusi Kijowskiej; wyodrębniło się w II poł. XI; jego terytorium przebiegało wzdłuż środkowego Dniepru oraz Desny, Sejmu i górnej Oki; w k. XI i XII podzieliło się na kilka księstw udzielnych (m. in. Perejasławskie, Nowogród-Siewierskie); w 1239 po najeździe Mongołów uległo likwidacji. CZERNIHOW [MEPHiriB], m. obwodowe i port na rz. Desna, ok. 330 tys. mieszk.; znany od 907 jako centrum plemienia Siewierzan i następnie Księstwa Czernihowskiego; ośrodek przemysłowy (m.in. zakłady przemysłu wełnianego, chemiczne, instrumentów muzycznych) i oświatowo-kulturalny (m.in. instytut pedagogiczny, 2 teatry, 5 muzeów); wśród zabytków m. in. sobór Przemienienia Pańskiego {Spaso-Preobrażenśkyj) z XI i sobór św. Borysa i Gleba z XII oraz barokowa kamienica Jakowa Ły-zohuba z XVII. CZERNIOWCE [HEPHIBTJT], m. obwodowe nad Prutem, ok. 280 tys. mieszk.; znane od 1407 jako m. mołdawskie; od 1775 w składzie Austrii, a w 1918-1940 należały do Rumunii; w XIX centrum chasydyzmu; ob. ośrodek przemysłowy (m.in. zakłady włókiennicze, drzewne i budowy maszyn) i oświatowo-kulturalny (m. in. uniwersytet, 2 teatry, muzeum O. Ko-bylanskiej i J. Fedkowicza); wśród zabytków m. in. drewniana cerkiew św. Mikołaja (Myko-łajiwśka) z 1607, klasycystyczny ratusz z pocz. XIX oraz eklektyczna rezydencja prawosławnego metropolity Bukowiny z 1864-1882. CZERNOLESKA KULTURA [HOPHOJIICŁKA KyjILTyPA], kultura ludności strefy leśnoste-powej Ukrainy prawobrzeżnej stanowiąca kontynuację kultury biełogrudowskiej; istniała od VIII do VII p.n.e., tj. do momentu objęcia tego obszaru przez wpływy scytyjskie; nazwa pochodzi od masywu leśnego Czornyj Lis k. Ki-rowogradu. „CZERWONA KAŁYNA" [.JTEPBOHA KAJIH-HA"], wydawnictwo założone w 1922 we Lwowie przez kombatantów strzelców siczowych; 34 publikowała literaturę pamiętnikarską i histo-ryczno-wojskową; seria „Litopys Czerwonoji kałyny" drukowała do 1939 prozę historyczną; wznowiła swoją działalność w 1990, a „Litopys..." pod redakcją R. Fedoriwa wydrukował do 1998 ponad 60 tomów beletrystyki historycznej . „CZERWONA RUTA" [.HEPBOHA PYTA"], festiwal muzyki popularnej połączony z konkursem, odbywa się co dwa lata w in. mieście Ukrainy; po raz pierwszy odbył się w 1989 (Czemiowce) i miał wydźwięk narodowo-pa-triotyczny. CZERWONOCRÓD [tffiPBOHCTPAfl], m. rejonowe nad rz. Bug w obw. lwowskim, ponad 80 tys. mieszk.; założony w 1692 przez Feliksa Potockiego i nazwany od imienia jego żony; do 1951 poi. Krystynopol, przeszedł do ZSRR w ramach korekty granicy poi.-sowieckiej; ob. ośrodek eksploatacji węgla kamiennego; wśród zabytków m.in. barokowy kościół św. Ducha w zespole klasztornym Bernardynów z pocz.XVIII oraz klasycystyczna cerkiew św. Jerzego (Jurijiwśka) w zespole monasterskim Bazylianów z 1771-1776. „CZERWONY PAS, ZA PASEM BROŃ" [,,BEPXOBHHO, CBITRY TH HAIiT], popularna piosenka z dramatu J. Korzeniowskiego Karpaccy górale (1840) prezentującego obrazki z życia wsi huculskiej; utwór ten, przetłumaczony na język ukr. (Werchowynci) m.in przez M. Ustijanowicza i K. Kłymkowiczaznajdował się prawie na stałe w repertuarze teatrów ukr. w Galicji Wsch. (II poł. XIX i pocz. XX); piosenka w przekładzie ukr. stała się piosenką ludową, jak zresztą i in. z tegoż dramatu {Hej, bracia opryszki, dolejcie do czarki - Hej, brat-tia opryszky, nalyjte horilky). „CZERWONYJ SZLACH" [.^EPBOHHH UIJJJK"], miesięcznik literacki ukazujący siew Charkowie w 1923-1936; miał charakter pluralistyczny, drukowali w nim utwory reprezentanci różnych nurtów artystycznych; redagowany m. in. przez O. Szumskiego, M. Chwy-lowego i W. Zatonskiego. I r CZESI NA UKRAINIE [HEXH B YKPAIHI], grupa etniczna licząca ok. 9 rys. osób; w I poł. XX ok. 60 tys., zamieszkiwali jako osadnicy na Wołyniu oraz Chersońszczyźnie, tworząc odrębne wsie; w 1947 większość repatriowała się do ojczyzny; w 1919-1938 ok. 30 tys., przeważnie urzędników, mieszkało na Ukrainie Zakar-packiej, prowadząc politykęjej bohemizacji. CZETJI-MINEJE PETBI-MIHEI], żywoty świętych przeznaczone do czytania na dany miesiąc (poza nabożeństwami); na Rusi-Ukrainie pojawiły siew XI; uznaniem cieszyły się 12-tomo-we sporządzone (pod wpływem Żywotów Świętych P. Skargi) przez Dmytra Tuptałę-Rostow-skiego i wydane w Kijowie (1689-1705). CZORNOWIŁ WIACZESŁAW [TOPHOBUT BOTECJIAB], 1938-1999, publicysta, polityk; od 1966 w ruchu niepodległościowym, w 1967-1969, 1972-1979 i 1980 więziony w łagrach; w 1967 wydał w drugim obiegu zbiór materiałów Łvcho z rozumu o 20 więźniach politycznych Ukrainy; poseł do Rady Najwyższej z ramienia Ludowego Ruchu Ukrainy, który współza-kladał w 1989 i któremu przewodniczył. CZORTKÓW POPTKIB], m. rejonowe nad rz. Seret w obw. tarnopolskim, ok. 30 tys. mieszk.; znany od 1522; wśród zabytków m. in. pozostałości zamku Potockich z 1610 i drewniana cerkiew Wniebowzięcia NMP (Uspenśka) z 1635. CZORTOMŁYCKA MOGIŁA [HOPTO- MJIHIJŁKA MOrHJTA], scytyjski grób książęcy znaleziony k. Nikopola i spenetrowany w 1862; pochodziła z II p. n. e. i zawierała wyroby ze złota, brązu, kości słoniowej, a także wazę srebrną ze scenami z życia Scytów. CZUBYNSKI PAWŁO [WEHHCbKIiH riABJIO], 1839-1884, etnograf, poeta; autor słów do hymnu narodowego Szcze ne wmerła Ukrajiny ni sława, ni wola. CZUHUJÓW [HYryiB], m. rejonowe w obw. charkowskim, ok. 25 tys. mieszk.; ośrodek przemysłowy; działa muzeum malarza ros. Ilji Rie-pina, który tu się urodził; wśród zabytków m. in. klasycystyczny sobór Matki Boskiej Opiekuńczej (Pokrowśkyj) z 1824-1834. CZUMACY [WMAKH], chłopi ukr. trudniący się przewożeniem towarów, gł. soli w XVI-XIX; posługiwali się wozami zaprzężonymi w woły; niektórzy doszli do dużych fortun, np. Charytonenkowie i Tereszczenkowie, dając początek dynastiom przedsiębiorców ukr. CZUMAK WASYL [HYMAK BACHJIL], 1901-1919, poeta; autor artykułu programowego Re-wolucijajak dżereio; jego wiersze są nasycone romantyzmem młodzieńczym i retoryką rewolucyjną; rozstrzelany po wkroczeniu wojsk A. Denikina do Kijowa. CZUPRYNKA HRYĆKO pyilPHHKA TPH-UŁKO], 1879-1921, poeta; tworzył pod wpływem estetyki symbolizmu; innowacyjny formalnie, zwłaszcza w zakresie wersyfikacji; rozstrzelany przez Czeka. CZURAJ MARUSIA [HyPAHMAPYCJI], 1625-1653, legendarna poetka ludowa; przypisuje się jej takie piosenki, jak Oj ne chody, Hryciu i Wi-jut' witiy, wijut' bujni; wg legendy otruła narzeczonego za zdradę; opiewana i heroizowana w literaturze, m. in. w dramacie M. Staryckiego Oj ne chody, Hiyciu, taj na weczornyci oraz powieści wierszowanej Liny Kostenko Marusia Czu-raj. CZYKAŁENKO JEWHEN [TOKAJIEHKO GBrEH], 1861-1929, właściciel ziemski, działacz społeczny, mecenas sztuki; wydawał czasopismo „Nowa Hromada" i dziennik „Rada"; opracował popularne na przełomie XIX i XX Rozmowy pro silśke chaziajstwo. CZYŻEWSKI DMYTRO (TSCHIŻEVSKIJ D.) [HH)KEBCBKHH flMHTPO], 1894-1977, ukr.-niemiecki literaturoznawca (ukrainista, rusycysta); od 1921 na emigracji (Czechy, Niemcy, USA), prof. Wolnego Uniwersytetu Ukr. w Pradze-Monachium oraz Uniwersytetu Harvar-da i w Heidelbergu; swoje badania, oparte na metodologii fenomenologicznej, poświęcił m. in. problematyce baroku w literaturach słowiańskich; autor fundamentalnych syntez Fiłosofija na Ukrajini oraz Istorija ukrajinśkoji literatur. 35 DANIEL HALICKI [flAHHJIO rAJTHLIBKHH], 1201-1264, książę wołyński w 1221-1238, halicki od 1238; syn Romana; za jego panowania na Rusi Halicko-Wołyńskiej nastąpił duży rozwój cywilizacyjny; utrzymywał poprawne stosunki ze Złotą Ordą; w 1254 otrzymał tytuł królewski od papieża Innocentego IV. DASZKEWICZ JAROSŁAW flPOCJIAB], ur. w 1926, historyk, bibliograf; syn Ołeny Stepaniw i Romana; członek rzeczywisty NANU; kieruje oddziałem lwowskim Instytutu Archeologii Ukr. NANU; więziony w łagrach sowieckich. DASZKEWICZ ROMAN [flALIIKEBHH PO-MAH], 1892-1975, prawnik, działacz niepodległościowy, generał armii URL; mąż Ołeny Stepaniw, ojciec Jarosława; brał udział w założe-n\w \TWO, \ecz odszed\ później od n\ej ze ^Nzg,\ej- 1943 na emigracji w Austrii; autor wspomnień o Ukr. Strzelcach Siczowych. DEMJANIUKA PROCES [nPOTJ(EC /LEM'fl-HIOKA], rozprawa przeciwko Iwanowi Demia-niukowi, byłemu policjantowi ukr. w czasie okupacji niemieckiej (1941-1944), obywatelowi USA; oskarżono go w poł. 1980. o to, że był okrutnym „Iwanem Groźnym" w obozie koncentracyjnym w Treblincc; w procesie sądowym przeprowadzonym w Jerozolimie (1988-1992) był skazany w pierwszej instancji na śmierć, a w następnej (1993) został uniewinniony (oprawcą Żydów okazał się in. Ukrainiec, Iwan Marczenko). DEMONOLOGIA STAROUKRAINSKA [CTA-POyKPAIHCBKA ^EMOHOJIOFLfl], w mitologii staroukr. (jako mutacji mitologii słowiańskiej) animistyczne przeświadczenie o istnieniu bezosobowych mocy nadnaturalnych, później duchów - dobrych i złych: demonów, pół-demonów, skrzatów; wyróżniano m. in. dusze zmarłych i zmory, duchy wodne (rusałky), leśne (lisowyky, huculskie czuhajstry, mawky) i powietrzne (wid'my) oraz duchy domu, zagrody i roli (domowyky, polowyky); pomimo chry- stianizacji Rusi-Ukrainy przetrwała aż do XX w kręgu wiejskim, inspirując twórców romantycznych (m.in. T. Szewczenkę) i modernistycznych (m.in. Łesię Ukrainkę i M. Kociubynskie-go)- DEMUCKI DANYŁO WEMYIJŁKHH ^AHH-JIO], 1893-1954, operator filmowy; w 1928-1932 współpracował z O. Dowżenkąjako autor zdjęć do filmów Arsenał, Ziemia i Iwan. DENIKIN ANTON [ZJEHIKIH AHTIH], 1872-1947, ros. generał; współorganizator antybol-szewickiej Armii Ochotniczej i jej wódz naczelny; wiosną i latem 1919 zajął Ukrainę, kontynuując ofensywę na Moskwę; po klęsce pod Orłem wrócił w 1919 na Krym; jako zwolennik restauracji imperium ros. nie zyskał poparci:, wśród Ukraińców. DEREHUS MYCHAJŁO [flEPErYC MIT HJIO], 1904-1997,malarzigrafik;napocz.. %\twótcze\ zorientowany awangardowe (m ekspresjonistyczne litografie do Eneidy I. >. tlarewskiego), później zmuszony do przy;, estetyki tzw. socrealizmu. DERYBASOWSKA ULICA W ODESM [flEPHEACIBCŁKA ByjIHUfl B OflECI], reprezentacyjna ulica w śródmieściu, miejsce spotkań i spacerów mieszkańców; nazwana dla uczczenia admirała ros. Hiszpana Jose Deryba-sa( 1749-1800) kierującego rozbudową Odessy; na niej i w jej pobliżu zlokalizował akcję swego filmu Deja vu poi. reżyser Juliusz Machulski (1989, w koprodukcji z Odeską Wytwórnią Filmów Fabularnych). DERŻAWYN WOŁODYMYR [^EP)KABHH BOJIO/THMHP], 1899-1964, historyk literatury, językoznawca, orientalista i tłumacz; prof. Uniwersytetu Charkowskiego w 1940-1941; od 1944 na emigracji w Niemczech, prof. Wolnego Uniwersytetu Ukr. w Monachium; swoje zainteresowania badawcze skupił na pisarstwie T. Szewczenki, H. Kwitki- Osnowjanenki oraz „neoklasyków kijowskich". DIAK [JlflK], pomocnik kapłana w Kościele prawosławnym i greckokatolickim; odczytuje Bi- 36 blię, śpiewa, prowadzi chór i usługuje w cerkwi; w XVI-XIX nauczał w szkołach parafialnych. DIAKON [flflKOH], duchowny w Kościele prawosławnym i greckokatolickim posiadający najniższy stopień święceń kapłańskich; spełnia funkcje służebne. DIASPORA [fllACTTOPA], całość ukr. grupy etnicznej mieszkającej poza terytorium Ukrainy; -ta jej przedstawicieli uważa się tych, którzy bez wzglądu na kraj urodzenia i znajomość języka ukr. zachowują świadomość ukr. pochodzenia, przejawiają zainteresowanie ukr. kulturą oraz wykazują zrozumienie dla narodowych interesów Ukrainy; kultywując ukraińskość, staje się ona zarazem integralną i pełnoprawną częścią społeczeństw krajów osiedlenia; wg szacunków ob. ok. 8-9 min osób (w tym 6-7 min Ukraińców w Rosji), przy czym liczba ta jest płynna i ulega wahaniom ze względu na zachodzące przemiany (asymilacja, reemigracja itp.); wyłoniła szereg organizacji i instytucji o wymiarze krajowym i światowym współpracujących aktywnie od 1991 z macierzą. DIKAŃKA [flHKAHBKA], osiedle, centrum re-onowe w obw. połtawskim; w XVII-XVIII w posiadaniu Koczubejów; znajduje się w niej kla-sycystyczna cerkiew św. Mikołaja (Mykolajiwś-:a) z 1794 oraz muzeum krajoznawcze; opisana przez M. Gogola w tomie opowiadań Wieczory na futorze niedaleko Dikańki. DILECKI MIKOŁAJ [flHJIELJLKHH MHKO-.1A], 1630-1680, kompozytor i teoretyk muzyki: kształcił się w Wilnie i Warszawie; komponował utwory religijne (m. in. nabożeństwa, koncerty dwuchórowe); opracował traktat Gramatyka muzyczna (wydanie poi. w 1678). DINAU [fllHAY (flEP)KABHE IHOOP-MALIIHHE HAmOHAJTfcHE ArEHTCTBO YKPAIHH)], oficjalna agencja prasowa Ukrainy z siedzibą w Kijowie; założona w 1992 na bazie RATAU (Radianśke tełehrafne ahenstwo Ukrajiny, 1921-1991). DIPISI (ang. DISPLACED PERSONS) [IIE-PEMIUJEHI OCOEH], osoby wywiezione na przymusowe roboty do III Rzeszy Niemieckiej (gł. z Europy Wsch.) oraz uwolnione w 1944-1945 z obozów koncentracyjnych; w 1945 liczba D. (umieszczonych w specjalnych obozach dla przesiedleńców) wynosiła ok. 8 min (w tym ok. 2,5 min Ukraińców), z czego 7 min wróciło do swoich krajów; ponad 250 tys. Ukraińców pozostało w Niemczech i Austrii, emigrując później do innych krajów, przede wszystkim USA i Kanady. DMYTRYK EDWARD [flMHTPHK E^BAPfl], ur. w 1908, amerykańsko-ukr. reżyser filmowy; realizował filmy o problematyce społecznej i politycznej, m.in. W Grossfire, Młode lwy i Miraż, a także kryminały i westerny. DNI ŚWIĄTECZNE NA UKRAINIE [CBiITKOBI flHI B YKPAIHI]: 1 stycznia - Nowy Rok, 7-8 stycznia - Boże Narodzenie, 8 marca - Święto Kobiet, 1 maja - Święto Pracy, 9 maja - Dzień Zwycięstwa, 28 czerwca- Dzień Konstytucji, 24 sierpnia - Święto Niepodległości, 7 listopada - Dzień Pamięci Ofiar Komunizmu; ponadto ruchome Święta Wielkanocne (2 dni) oraz Dzień św. Trójcy. DNIEPR [flHIITPO, CJIABYTHH, gr. BOPHC-cL>EH], rz. na Ukrainie, Białorusi i w Rosji, długość 2201 km, w tym 1090 km w granicach Ukrainy; uchodzi limanem do M. Czarnego; gł. dopływy na Ukrainie: Desna, Prypeć i Ingulec; gł. miasta leżące nad nim: Kijów, Czerkasy, Dniepropetrowsk, Zaporoże i Chersoń; jest największą rz. Ukrainy i „świętą rz." narodu ukr.; w IX-XII prowadził nim szlak handlowy znad M. Bałtyckiego do M. Czarnego łączący Ruś i Europę Płn. z Bizancjum („droga od Waregów do Greków"); w środkowym i dolnym biegu kaskada 6 elektrowni wodnych (k. Kijowa, Kaniowa, Krzemieńczuka, Dnieprodzierżyńska, Za-poroża i Kachowki) z zaporami i ogromnymi zalewami; dziś podważa się sens ekonomiczny i techniczny tych „budów socjalizmu", albowiem został naruszony ekosystem rzeczny, pod wodą znalazły się najlepsze ziemie, zniknęło kilka miast i dziesiątki wsi; ob. wody ubywa, więc elektrownie nad D. pracują zaledwie kilka godzin na dobę; zasadne okazało się jedynie wznie- I 37 sienie Dnieprogesu k. Zaporoża, gdyż zlikwidowano porohy i uczyniono rz. spławną na całej długości. DNIEPRODZIERZYNSK [flHinPOfl3EP)KH-HCBK], m. rejonowe i port nad Zbiornikiem Dnieprodzierżyńskim na Dnieprze w obw. dnie-propetrowskim, ok. 300 tys. mieszk.; znany od 1750 jako Kamianśke, od 1936 ob. nazwa (dla uczczenia F. Dzierżyńskiego); ośrodek przemysłowy (m.in. zakłady hutnicze i taboru kolejowego, w pobliżu elektrownia wodna) i oświa-towo-kulturalny (m.in. instytut industrialny oraz muzeum historii m. znajdujące się w soborze św. Mikołaja (Mykołajiwśkyj) z 1894). DNIEPROGES-zob. DNIEPRZAŃSKA ELEKTROWNIA WODNA DNIEPROPETROWSK [flHIITPOnETPO-BCbK], m. obwodowe i port na Dnieprze, ok. 1,3 min mieszk.; założony na cześć cesarzowej ros. Katarzyny II w 1776 jako Katerynosław; w 1796-1802 Noworosijśk, w 1802-1926 znowu Katerynosław, w 1918 Siczesław, od 1926 ob. nazwa dla uczczenia polityka bolszewickiego H. Petrowskiego; duży ośrodek przemysłowy (m.in. hutnictwo żelaza, zakłady budowy maszyn, w tym pocisków rakietowych), naukowy (oddział NANU), oświatowy (m. in. 9 uczelni, w tym Uniwersytet im. O.Honczara) i kulturalny (5 teatrów, w tym opery i baletu, 3 muzea); budowa metra; wśród zabytków m. in. klasycystyczny pałac G. Potiomkina z 1786 oraz sobór Przemienienia Pańskiego (Preobra-ienśkyj)z 1830-1835. DNIEPRZAŃSKA ELEKTROWNIA WODNA (DNIEPROGES) [flHinPOBCŁKA riflPO-EJIEKTPOCTAHLUil (flHIIIPOrEC)], największa elektrownia na Dnieprze, dzieląca m. Zaporoże na 2 części; wzniesiona w 1928-1932 (pierwszy etap), w 1969-1980 rozbudowana do 1581 MW; opiewana w ukr. i ros. literaturze socrealistycznej. DNIEPRZAŃSKA KASKADA [HHiriPO-BCŁKHH KACKAffl, zespół 6 elektrowni wodnych na Dnieprze; łączna moc 3800 MW; największe: Dnieproges (1581 MW) i Krze- mieńczucka (625 MW); pozostałe: Kijowska. Kaniowska, Dnieprodzierżyńska i Kachowska. „DNIPRO" [.„HHIIIPO"], wydawnictwo państwowe w Kijowie założone w 1919 (jako „Wseukrwydaw", później „Derżwydaw"); wydaje klasykę ukr. i światową oraz prace litera-turoznawcze i kulturologiczne; w 1971-1991 publikowało książki w językach obcych, w tym i po poi. DNISTRIANSKI STANISŁAW [flHICTPilH-CbKHH CTAHICJIAB], 1870-1935, prawnik i polityk; w 1907-1918 poseł do parlamentu austriackiego; ułożył projekt konstytucji ZURL; po 1920 prof. i rektor Wolnego Uniwersytetu Ukr. w Pradze; wydał szereg prac z zakresu prawa cywilnego. „DO POLAKÓW" [„IIOJ1HKAM"], wiersz T. Szewczenki, napisany na zesłaniu w 1847-1850; wyłożył w nim swoje rozumienie dziejów stosunków ukr.-poi.; w zakończeniu nawoływał do zgody wzajemnej: Podaj że ruku kozakowi/1 serce czystejepodaj!/' 1znowu imenem Chrysto-wym/ My onowym nasz tychyj raj. DOBRONEGA MARIA [^OEPOHTTA-MAPIil], ok. 1012-1087, córka Włodzimierza Wielkiego i siostra Jarosława Mądrego; od 1039 żona księcia poi. Kazimierza Odnowiciela; matka Bolesława Śmiałego, Władysława Hermana i Świę-tosławy, królowej czeskiej, żony Wratysława II. DOŁĘGA-CHODAKOWSKI ZORIAN (wł. CZARNOCKI ADAM) [flOJIEHrA-XO-^AKOBCLKHH 3OPIAH], 1784-1825, poi. etnograf, zbieracz folkloru ukr.; był zwolennikiem teorii o jedności kultury prasłowiańskiej {O Słowiańszczyźnie przed chrześcijaństwem, 1818); wywarł wpływ na zainteresowanie Ukraińców swoją kulturą ludową; jego Ukrajinśki narodnipisni wydano w Kijowie w 1974. DOM LUDOWY WE LWOWIE [HAPOflHHH /JIM y JIŁBOBI], „Ruski Instytut Ludowy" (skrócona nazwa budynku i instytucji), działający w Galicji Wsch. w 1849 - 1939; powołany na fali odrodzenia narodowego Ukraińców z 38 "•.cjatywy Holownej Rady Ruskiej; z czasem gromadził duży majątek (m.in. budynki, zie-:r.c. cerkiew, muzeum, bibliotekę i wydawniczo), który umożliwił finansowanie działalności w dziedzinie kultury i oświaty; w 1872-1939 a rękach moskwofilów; po 1939 zbiory prze- • .izano oddziałowi AN USRR oraz muzeom •.owskim. .DOM UKRAIŃSKI" [ITAJIAIJ, MHCTELITB V KPA1HCBKHH /TJM"], pałac kultury i sztu-•.. narodowej w Kijowie; jego gmach zbudowa--o z przeznaczeniem na muzeum W. Lenina; -::ejsce wystaw, koncertów, konferencji i spo-"..oń. DOMY LUDOWE [HAPOflHI flOMH], insty-rjcje i budynki, w których - na wzór Domu Ludowego we Lwowie - odbywała się działalność kulruralno-oświatowa (m. in. czytelnictwo, • jrsy i wykłady, przedstawienia sceniczne); zpowszechniły się w II poł. XIX w Galicji '.''ich., na Bukowinie Płn. i Ukrainie ros., a po •20 także na Zakarpaciu; w czasach USRR ich '.ę przejęły miejskie i wiejskie domy kultury; - wstały również na emigracji w USA, Kana-;;:;e i Ameryce Płd. OONCOW DMYTRO [flOHtlOB flMHTPO], ^S3-1973, ideolog nacjonalizmu ukr., rewolu- . jnista, polityk, publicysta i krytyk literacki; •. 1922-1939 redagował we Lwowie czasopi- "0 „Literaturno-Naukowyj Wisnyk" i jego • -ntynuację „Wisnyk"; od 1939 na emigracji Rumunia, Kanada), w 1948-1953 wykładał hi- -:orię literatury ukr. na uniwersytecie w Mont--.'.:!u; ważniejsze jego prace: Die ukrainische S:aatsidee und der Krieg gegen Russland (1915), Sacionalizm (1926), Nasza doba i literatura t1936); ugruntowując koncepcję niezawisłości " "krainy, uwydatniał jej związek z kulturą za-chodnią. i przeciwstawiał Rosji; w zakresie organizacji życia społeczno-politycznego podno->:ł rolę tzw. mniejszości inicjatywnej oraz wy- - :mych jednostek; w dziedzinie etyki - jednost-•.„'wej i wspólnotowej - nakłaniał do postaw •. yznaczanych przez ekspansywność, prze- rr.oc, fanatyzm i amoralizm; jego poglądy złożyły się w znacznej mierze na ideologię OUN i praktykę UPA; jego doktryna w oczach Ukraińców była i jest oceniana niejednoznacznie: zarówno akceptujące, jak i potępiająco (zwłaszcza przez kręgi chrześcijańskie i komunistyczne). DONEC MYCHAJŁO [flOHEULMPDCAHJIO], 1883-1941, śpiewak operowy (bas), działacz teatralny; występował w operze charkowskiej i kijowskiej; również wykonawca piosenek ludowych; rozstrzelany przez NKWD. DONIECK mOHEUBK], m. obwodowe nad rz. Kalmius, ponad 1,2 min mieszk.; założony przez przemysłowca angielskiego Johna Hughe-sa i nazwany na jego cześć Juziwka; w 1924-1961 Stalmo; duży ośrodek przemysłowy (m.in. kopalnie węgla, hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych, zakłady budowy maszyn), naukowy (oddział NANU), akademicki (5 uczelni, w tym uniwersytet) i kulturalny (3 teatry, w tym opery i baletu, 2 muzea); ob. zaniedbany ekologicznie. DONIECKIE ZAGŁĘBIE WĘGLOWE (DONBAS) [flOHELIBKHH ByriJILHHH BACEHH (Z(OHEAC)], znajduje się na Ukrainie Płd.-Wsch.; obszar ok. 40 tys. km2, zasoby węgla kamiennego ok. 140, 8 mld t; eksploatacja pokładów węgla na skalę przemysłową rozpoczęta w k. XIX; ob. roczne wydobycie ponad 100 min t; gł. ośrodki: Donieck, Makijewka, Horliw-ka i Lisiczańsk. DOROSZENKO DMYTRO [/IOPOIIIEHKO flMHTPO], 1882-1951, historyk, publicysta, działacz Towarzystwa „Proswita"; w 1918 minister spraw zagranicznych w rządzie hetmana P. Skoropadskiego; od 1919 na emigracji (Austria, Niemcy, Czechy, Polska, Kanada); prof. uniwersytetów w Pradze i Warszawie oraz Wolnego Uniwersytetu Ukr. (Wiedeń-Praga-Mona-chium); opublikował ok. 1 tys. prac z ukra-inoznawstwa (fundamentalna publikacja histo-riograficzna: 2-tomowa Istorija Ukrajiny. 1917-1923); pozostawił cenne wspomnienia. DOROSZENKO PETRO [flOPOIUEHKO nETPO], 1627-1698, hetman Ukrainy prawobrzeżnej w 1665-1676; w 1666 wystąpił zbroj- 39 nie przeciw Polsce i przyjął w 1669 zwierzchnictwo Turcji; wojna z Ukrainą lewobrzeżną zakończyła się jego klęską; nie zdołał zrealizować swojej koncepcji zjednoczenia wszystkich ziem ukr.; wywieziony przez władze carskie do Rosji i mianowany wojewodą w Wiatce; bohater pieśni ludowych. cystyczny z uogólnieniem filozoficznym, swoj-skość z uniwersalizmem; jego poezja jest „świadectwem zauroczenia słońcem, życiem, siłą witalną ziemi ukr." (F. Nieuważny); tłumaczony w Polsce (wydano m. in. dwa zbiory liryków). DOWBUSZ (DOBOSZ) OŁEKSA OJIEKCA], 1719-1745, jeden z wielu dowódców watah opryszków na Pokuciu; celem jego napadów na ziemian Polaków oraz Żydów było zdobycie pieniędzy, broni, odzieży i żywności; wg podania, zginął zdradzony przez kochankę; upoetyzowany w folklorze i piśmiennictwie ukr. DOWŻENKO OŁEKSANDR [flOB^EHKO OJIEKCAHflP], 1894-1956, reżyser filmowy i pisarz; współtwórca kinematografii ukr., autor wielu innowacji warsztatowych, zwłaszcza w zakresie montażu; w swoich filmach poetycko-filozoficznych o podłożu ekspresjonistycznym nawiązywał do tradycji ludowych (m.in. Zie-mia); był zmuszony do realizowania wielu filmów w poetyce socrealizmu, a jego dokument Wyzwolenie z 1939-1940 (dotyczył najazdu ZSRR na Polskę) okazał się banalnym plakatem patetyczno-propagandowym; ugruntował w literaturze ukr. gatunek opowieści filmowej, tworząc takie utwory, jak Poemat o morzu i Zaczarowana Desna (wydane też w Polsce). DOŻYNKI [OE)KHHKH], ludowa uroczystość zakończenia żniw; obchodzone na ziemiach ukr. w k. lipca lub na pocz. sierpnia; niektóre ich elementy spożytkowano w czasach USRR przy urządzaniu „świąt urodzaju" w kołchozach czy sowchozach. DRACZ IWAN [flPAH IBAH], ur. w 1936, poeta, scenarzysta filmowy, polityk; w 1989-1991 przewodniczył Ludowemu Ruchowi Ukrainy na rzecz przebudowy ZSRR; od 1991 poseł do Rady Najwyższej oraz prezes Światowego Kongresu Ukraińców; debiutował w 1961 po-ematem-tragediąNóż w słońcu, zajmując od tego czasu czołowe miejsce w poezji ukr. ; w jego twórczości stapia się synkretycznie folkloryzm ze współczesnym scjentyzmem, patos publi- DRAHOMANOW MYCHAJŁO MAHOB MHXAHJIO], 1841-1895, historyk, publicysta, działacz polityczno-społeczny; w 1864-1875 docent Uniwersytetu Kijowskiego; od 1876 na emigracji w Szwajcarii i Bułgarii, od 1889 prof. Uniwersytetu w Sofii; był zwolennikiem łączenia walki wyzwoleńczej Ukraińców z przeobrażeniami socjalistycznymi; przyszłe państwo ukr. widział w sojuszu federacyjnym z Rosją; dostrzegał w „historycznym" patriotyzmie Polaków (tj. koncepcji odrodzenia Polski w granicach przedrozbiorowych) niebezpieczeństwo dla całej Europy Wsch.; jako badacz komparatysta opublikował szereg cennych prac (m.in. Istoriczeskaja Polsza i wielikorusskaja diemokratija, Istoriczeskije pieśni małontssko-go narada). DRAJ-CHMARA MYCHAJŁO [flPAHOCMAPA MHXAHJIO], 1889-1938, poeta i historyk literatury; prof. Uniwersytetu w Kamieńcu Podolskim oraz uczelni kijowskich; jego poezja ma rodowód neoklasycystyczny wzbogacony elementami surrealistycznymi; mistrz sonetu oraz przekładu (zwłaszcza z symbolistów francuskich); wśród jego prac naukowych wyróżnia się Tworczyj szlach Kazimira Tetmajera; uwięziony w 1935 i osadzony w łagrze na Kołymie (gdzie zmarł). DRAMAT [flPAMA], rodzaj literacki obejmujący utwory (tragedię, dramat, komedię) przeznaczone do realizacji scenicznej; jego powstanie na Ukrainie łączy się z inscenizacjami szkolnymi w XVI-XVII; pomimo niesprzyjających warunków rozwinął się w XIX, kiedy ukazały się sentymentalistyczne wodewile I. Kotlarewskie-go i H. Kwitki-Osnowjanenki oraz narodnicko-realistyczne utwory M. Staryckiego, M. Kro-pywnyckiego i I. Karpenki-Karego; w XX jego modernistyczną wersję urzeczywistnili Łesia Ukrainka i W. Wynnyczenko, awangardową M. 40 Kulisz, a socrealistyczną I. Mykytenko, I. Koczerha i O. Komijczuk; ob. jego twórcy (brakuje jednak wybitnych indywidualności) poszukują nowych form wyrazu. DREWLANIE [flEPEBJIJIHH], plemię staroukr. .:.irnieszkałe na terytorium leżącym między Te-::rewem, Dnieprem, Prypecią i Horyniem; od "X w zależności od Rusi Kijowskiej; po powsta-::;-.: (stłumionym) w 945 włączeni do niej. .DREWO" [„flPEBO"], zespół folklorystyczny, .iłożony w 1979 przez absolwentów Konserwatorium Kijowskiego z Jewhenem Jefremo-wem na czele; kultywują autentyczne (bez „obróbki" zawodowców) formy piosenki ludowej. DROHOBYCZ [LPOrOEHH], m. rejonowe w /o w. lwowskim, ponad 85 tys. mieszk.; znany od 1238; od XIV w granicach Polski, w 1772-: 918 w zaborze austriackim, w 1919-1939 znowu w Polsce; do 1959 centrum obw. drohobyc-kiego; od poł. XIX ośrodek wydobycia i przetwarzania ropy naftowej; uniwersytet pedagogiczny i teatr; mieszkali tu m.in. I. Franko oraz 3runo Schulz; wśród zabytków m.in. romańska .-. ieża obronna z XIII-XIV, drewniana cerkiew >w. Jura z XVI-XVII oraz synagoga z XVII; w pobliżu wieś Nahujewicze z muzeum I. Franki który tu się urodził). DROZD WOŁODYMYR [flPO3^ BOJTO-alTMHP], ur. w 1939, prozaik; w 1982-1985 redagował miesięcznik literacki „Kyjiw"; w swej realistycznej prozie (powieści, opowiadania i nowele) roztrząsa kwestie etyczne, propagując przy tym wzory osobowe; jego mikropowieści Oliwki i Samotny wilk oraz powieść Katastrofa ukazały się po poi. DRUGI OBIEG WYDAWNICZY [CAMBH-JAB], publikacje, ukazujące się w USRRpoza cenzurą (1965-1986); związany z ruchem dy-sydenckim zwalczanym przez władze sowieckie; za udział w nim (powielanie materiałów oraz ich rozpowszechnianie) groziły sankcje administracyjne, więzienia, łagry i zesłania; współtworzyły go również wydawnictwa emigracji ukr. na Zachodzie (Tamwydaw), m.in. „Su-czasnist' " i „Smołoskyp". DRUKARSTWO [flPYKAPCTBO], rzemiosło rozwijające się na Ukrainie w XVI-XVII; zakładano wówczas drukarnie świeckie (pierwsza I. Fiodorowa we Lwowie) i cerkiewne (największa w kijowskiej Ławrze Peczerskiej); drukowano księgi Pisma św., psałterze, literaturę ha-giograficzną itp. oraz oryginalne utwory w języku staroukr.; podupadło w poł. XVIII na skutek podporządkowania drukarni cerkiewnych synodowi kościoła ros. DUBNO [.ZTyEHO], m. rejonowe w obw. rówień-skim, ok. 45 tys. mieszk.; zakłady przemysłu spożywczego (m.in. browar), dziewiarskiego i meblarskiego; wśród zabytków m.in. zamek Ostrogskich z XV i barokowy zespół klasztoru Karmelitanek z 1630-1686. DUCHNOWICZ OŁEKSANDR [flyXHOBI« OJIEKCAIW], 1803-1865, duchowny greckokatolicki, pisarz, pedagog, działacz narodowy na Zakarpaciu; pisał wiersze patriotyczne (m. in. słynny Ja rusyn buwjeśm i budu); wydawał też podręczniki szkolne i modlitewniki. DULEBOWIE [flYJIEEH], plemię staroukr. zamieszkujące Wołyń Zach. (między środkowym Bugiem i górnym Dniestrem a Prypecią i Horyniem); od X w składzie Rusi Kijowskiej. DUMA [^YMA], 1) ukr. ludowy poemat epic-ko-liryczny o tematyce historyczno-bohater-skiej lub obyczajowej, o charakterze recytatyw-nym, wykonywany zazwyczaj przez kobziarzy przy wtórze instrumentu strunowego -kobzy (bandury); zawiera duży ładunek treści patriotycznych; najczęstsze motywy to walki Kozaków z Turkami, Tatarami i Polakami; okres rozkwitu przypada na XVII; teksty zaczęto zbierać i zapisywać w XIX; renesans wykonawczy obserwujemy ob., gdy ugruntowuje się niepodległe państwo ukr.; 2) w poezji poi. i ros. gatunek obejmujący utwory epicko-liryczne o tematyce historycznej, w tym i ukr., np. autorstwa J. U. Niemcewicza i K. Rylejewa. „DUMA O OPANASIE" [„flYMA ITPO OFIAHACA"], poemat poety ros. Eduarda Ba-grickiego z 1926 stylizowany na Hajdamaków T. Szewczenki; opowiada o konflikcie Żyda - I 41 bolszewika Kogana z Ukraińcem Opanasem, partyzantem z oddziałów N. Machny podczas wojny domowej na Ukrainie (1918-20); kończy się śmiercią Opanasa, który ginie pomszczony przez „czerwonych" za zabójstwo Kogana. DUMKA [flYMKA], 1) pieśń ludowa o charakterze elegijnym lub balladowym, np. Czyja w łuzi ne kałyna bułał 2) refleksyjny wiersz liryczny uprawiany przez romantyków ukr. oraz poi., zwłaszcza przedstawicieli „szkoły ukr.", m.in. J. B. Zaleskiego. „DUMKA" (NARODOWA KAPELA UKRAINY „DUMKA") [„flYMKA" (HAmOHAJIBHA AKA^EMIMHA XOPOBA KAIIEJIA YKPAIHH ,,/TYMKA")], ukr. chór zawodowy, założony w 1920 w Kijowie; w repertuarze utwory kompozytorów ukr.; za swoje osiągnięcia otrzymała status „narodowej". DUNAJ [flYHAH], rz„ długość (wraz z Kilią) w granicach Ukrainy 150 km; stanowi naturalną granicę między Ukrainą a Rumunią; jego deltę zajmują bagna stanowiące unikatowy rezerwat przyrody; łączy Ukrainę z in. krajami naddu-najskimi; w ukr. symbolice ludowej jest rz. magiczną (oraz rz. w ogóle). DWUJĘZYCZNOŚĆ [flBOMOBHICTB], ob. na Ukrainie utrzymuje się równowaga w zakresie używania języka ukr. i ros. (pomimo uznania przez konstytucję języka ukr. za język państwowy); jakkolwiek język ukr. zdobywa coraz większy zasięg terytorialny i społeczny, ruszczyzna nie ustępuje; posługują się nią zarówno przedstawiciele władz państwowych i biznesu, jak też mass media i szkoły wszystkich typów; język ukr. dominuje na Ukrainie Zach. i Płn., ros. zaś w Kijowie, na Krymie oraz w uprzemysłowionych rejonach płd. wschodu. DWUWŁADZA HETMAŃSKA NA UKRAINIE [rETBMAHCBKA #BOBJIAflA B YKPA-IHI], od 1663 oraz w wyniku zawarcia układu andruszowskiego (30 I 1667) między Polską a Rosją Ukraina została podzielona pomiędzy obydwa państwa, przy czym Rzeczpospolita zatrzymała Prawobrzeże, a państwo carów -Zadnieprze z Kijowem (traktat grzymułtowski z 1686 ten podział potwierdził); w każdej części urzędował hetman, a po zagarnięciu przez Turcję Podola w 1672-1685 zainstalowano tam trzeciego hetmana; każdy z nich miał ambicje zjednoczenia wszystkich ziem ukr. pod swoją buławą, stąd zaciekłe walki domowe między nimi, które doprowadziły Ukrainę do upadku ekonomicznego i kulturalnego; w 1700 Rzeczpospolita zniosła hetmanat na Ukrainie prawobrzeżnej. „DYNAMO" KIJÓW [„^HHAMO" KHIB], klub sportowy, słynący z zespołu piłki nożnej; wielokrotnie zdobywało mistrzostwo ZSRR i Ukrainy, a w 1975 i 1986 europejski Puchar Zdobywców Pucharów; swoje sukcesy zawdzięcza m. in. trenerowi W. Łobanowskiemu. DYREKTORIAT (RADA PiĘCIU) [flHPE-KTOPW], organ władzy wykonawczej URL powołany 14X1 1918 przez Ukr. Związek Na-rodowo-Państwowy w celu przejęcia władzy po klęsce Niemiec w I wojnie światowej oraz po upadającym rządzie hetmana P. Skoropad-skiego; na jego czele stanął W. Wynnyczenko, później S. Petlura; kierował obroną URL przed napaścią Armii Czerwonej i „białych" wojsk A. Denikina; miejsce jego działania to najpierw Kijów, potem - w wyniku stopniowej utraty terytorium URL - Winnica, Równe i Kamieniec Podolski; w V 1920 samorozwiązanie; jako demokratyczny i zespołowy organ władzy najwyższej wykazywał brak skuteczności. DYSYDENCI [flHCHflEHTH], działacze tworzący opozycję demokratyczną w USRR w 1956-1986; ich liczbę szacuje się na ok. 950 osób; zgłaszali najpierw postulaty w zakresie demokratyzacji ustroju komunistycznego i uspołecznienia władzy oraz występowali w obronie praw obywatelskich; na pocz. 1970. wysunęli hasło niepodległości Ukrainy; m. in. zorganizowali drugi obieg wydawniczy, powołali do życia Ukr. Grupę Helsińską, wydawali pismo „Ukrajinśkyj Wisnyk"; byli prześladowani i nękani przez KGB, więzieni w łagrach, zmuszani do emigracji, gnębieni w szpitalach psychiatrycznych itp.; byli nimi m. in. W. Czor-nowił, W. Stus, Ł. Łukjanenko, M. Horyń i in.. 42 DYWIZJA SS „GALIZIEN" [flHBI3W CC ..FAJIHHHHA"], jednostka wojskowa sformowana przez OUN-M i walcząca w 1943-1945 po stronie niemieckiej; jej pierwszy skład liczący ok. 16 tys. żołnierzy został rozbity przez Armię Czerwoną pod Brodami (VII 1944); uzupełniona do stanu 14 tys. ludzi walczyła na Słowacji i w Słowenii przeciwko miejscowej partyzantce; w 1945 „zukrainizowana" i przekształcona w I dywizję Ukr. Armii Narodowej (pod dowództwem P. Szandruka) toczyła boje z Armią Czerwoną w Czechach i Austrii; internowana przez Brytyjczyków. DZERŻYNSKI IWAN [fl3EP)KHHCŁKHH IBAH], 1909-1978, kompozytor; komponował wg kanonów socrealizmu, m.in. opery (Cichy Don), komedie muzyczne, koncerty symfoniczne i pieśni. DZIENNIK KIJOWSKI", dwutygodnik polskojęzyczny wydawany przez Związek Polaków na Ukrainie w Kijowie od 1992; jest dodatkiem do dziennika „Hołos Ukrajiny" (dotowanym przez państwo ukr.); nawiązuje do tradycji ..D.K." z 1906-1918; nakład 3 tys. egz.; również w Kijowie wychodzi po poi. kwartalnik . .Krynica", a we Lwowie „Gazeta Lwowska" (w -akladzie 2 tys. egz.). iE POLA [,H,HKI ITOJDI], hist. nazwa Za-ża, bezludnych stepów nad dolnym Dnie-. poniżej porohów, ciągnących się do M. ego i Azowskiego; w XVI-XVII osiedlali Kozacy; malownicze opisy tych tere-majdujemy w powieści H. Sienkiewicza i mieczem oraz M. Gogola Taras Bul- IWAN [fl3K>EA IBAH], ur. w 1931, : historyk literatury, polityk; od 1989 Ludowego Ruchu Ukrainy, w 1992- ." kultury; członek rzeczywisty -idniony w jej Instytucie Literatu-T Szewczenki; badawczo koncentruje się matyce współczesnego procesu lite-'. w eseju Internacionalizm czy nisyfi-(1965) podjął kwestię sowietyzacji kul-. za co był represjonowany oraz zmu-óo publicznej „samokrytyki". „DZWIN" [„,K3BIH"], miesięcznik literacko-ar-tystyczny wydawany we Lwowie przez Związek Literatów Ukrainy; założony w 1940 pod nazwą „Literatura i Mystectwo"; tytuły in.: w 1945-1951 „Radianśkyj Lwiw", w 1951-1989 „Żowteń"; redaguje go od 1968 prozaik Roman Fedoriw; publikuje przeważnie twórców z Ukrainy Zach.; reprezentuje orientację narodo-wo-demokratyczną(z elementami nacjonalizmu i polonofobii). DZWONNICA GŁÓWNA W ŁAWRZE PE-CZERSKIEJ [BEJIHKA ,H,3BfflHILq B IIEHEPCŁKIH JIABPI], najwyższa sakralna budowla (96 m) na Ukrainie, środek kompozycyjny monasteru; wzniesiono ją w stylu póź-nobarokowym wgproj. I. Szedelaw 1731-1744. DŻERIA MYKOŁA [/I,)KEP^ MHKOJIA], tytułowy bohater opowieści I. Neczuja-Łewyckie-go z 1876; chłop pańszczyźniany buntujący się przeciwko wyzyskowi i zniewoleniu (także przez ziemian Polaków); uosabiał odyseję chłopstwa ukr. w XIX. EDMONTON [EflMOHTOH], miasto w Kanadzie, stolica prowincji Alberta; dzięki znacznej liczbie (10%) mieszkających w nim Ukraińców (a także na terenie prowincji) stał się ośrodkiem narodowego życia ukr. w Kanadzie Zach. • EKOLOGICZNE PROBLEMY [EKOJIOriHHI rtPOBJIEMH], problemy ochrony środowiska przyrodniczego na Ukrainie otrzymały rangę państwową dopiero po awarii Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej w 1986; uświadomiono sobie (władze państwa, elita intelektualna, obywatele) potrzebę naprawienia szkód spowodowanych przez industrializację i bezmyślną „walkę z przyrodą" w czasach USRR; degradacja środowiska jest powszechna, dotknęła miasta i wsie, gleby, rzeki, jeziora i morza; naruszony został system wodny w wyniku działań melio-ratorów oraz budowniczych elektrowni wodnych na Dnieprze; rokrocznie wzrastają o ł mld t odpady przemysłowe, problem stanowi też 800 „cmentarzysk" zużytych materiałów radio- 43 aktywnych; szczególnie zagrożone są okolice Czarnobyla (obw. kijowski i żytomierski) oraz naddnieprzańsko-doniecki region przemysłowy; powstał ruch ekologiczny (m.in. Stowarzyszenie „Zełenyj Świt" i Partia Zielonych) działający na rzecz ochrony środowiska i racjonalnego korzystania z zasobów naturalnych; z powodu szczupłości środków finansowych państwa ukr. niewiele w tej dziedzinie dokonano; słowa „modlitwy ekologicznej" są wciąż aktualne: Boże, wriatuj Ukrajinu. EKRANIZACJE [EKPAHI3AIJII], adaptacje dzieł literackich dla potrzeb kina bądź telewizji; do literatury jako źródła fabuł i tematów zwracali się już twórcy kina niemego; filmy powstałe w 1930.-1950. oparte na utworach T. Szewczen-ki, I. Franki i in. klasyków nie wychodziły zazwyczaj poza ramy poprawności ilustracyjnej; dopiero przedstawiciele kina poetyckiego z 1960.-1980. -rozwijając i dopełniając scenariu-szowo dzieła literackie - osiągnęli wysoki poziom artyzmu, m. in. S. Paradżanow {Cienie zapomnianych przodków wg M. Kociubynskie-go), Ł. Osyka {Kamienny krzyż wg W. Stefany-ka), J. Illienko {Noc świętojańska wg M. Gogo-la) i I. Mykołajczuk {Babilon-XXwg W. Zemla-ka). EKSLIBRIS [EKCJIIEPHC], znak własnościowy książki z nazwiskiem posiadacza rozpowszechniający się na Ukrainie od XVI; w XX jego technikę zmodernizowali H. Narbut i P. Kowżun; ob. wyróżnia się narodowymi treściami i nowoczesnością w formie. EKSPRESJONIZM [EKCriPECIOHI3M], awangardowy prąd artystyczny; przejawił się na Ukrainie w 1910.-1920. w sztukach plastycznych, teatrze, filmie i literaturze; rozwijał twórczość pojmowaną jako subiektywny wyraz przeżyć artysty oraz sposób dotarcia do prawd uniwersalnych; jego wpływ odcisnął się m.in. na inscenizacjach teatru „Berezil", ekranizacjach O. Dowżenki, malarstwie O. Nowakiwskiego, H. Narbuta i O. Hryszczenki oraz rzeźbie O. Archipenki, a w literaturze na utworach W. Ste-fanyka, T. Ośmaczki i M. Kulisza. ELEGIA [EJIEITil], utwór liryczny utrzymany w tonie smutnego rozpamiętywania, poruszający problematykę egzystencjalną; uprawiali ją romantycy, w tym i T. Szewczenko, a później I. Franko, M.Rylski, I.Dracz i Lina Kostenko. ELEMENTARZE [EyKBAPI], podręczniki do początkowej nauki czytania i pisania; na ziemiach ukr. pojawiły się w XVI, m.in. cerkiewnosło-wiańskie Azbuki I. Fiodorowa (1574, 1578): pierwsze E. ukr. opracowano w poł. XIX. szczególną popularność zdobyły E. T. Szew-czenki i P. Kulisza. EŁŁAN-BŁAKYTNY WASYL [EJIJIAH-EJIA-KHTHHH BACHJIt, wł. EJIJIAHCbKHH B.], 1894-1925; poeta, działacz polityczny; w 1918-1920 należał do stronnictwa borotbistów; zwolennik społecznego posłannictwa literatury; jego neoromantyczna twórczość była nasycona patosem rewolucyjnym, aktualiami, schematycznym optymizmem; pomimo swej retoryczno-ści miała powodzenie u współczesnych. EMIGRACJA POLITYCZNA Z UKRAINY [IIOJIITHHHA EMirPAIIW 13 YKPAIHH], uchodźstwo gł. do państw Europy Zach. i Ameryki Płn.; pierwsza fala to zwolennicy hetmana I. Mazepy po 1709; następną tworzyli w 1870-1914 działacze rewolucyjno-niepodległo-ściowi; w 1919-1920 po upadku URL i ZURL wyemigrowało ok. 100 tys. osób wraz z władzami państwowymi; w 1945-1947 z ok. 2,5 min osób (w tym jeńcy wojenni z Armii Czerwonej i robotnicy przymusowi oraz żołnierze dywizji SS „Galizien", partyzanci z UPA i Ukraińcy z poi. armii W. Andersa) ponad 250 rys. pozostało na uchodźstwie, osiedlając się w USA, Kanadzie, Wielkiej Brytanii i in. krajach: w 1957-1985 powiększyli ją pojedynczy uchodźcy z USRR, a także z Polski i Czechosłowacji; do 1991 kontynuowały na emigracji swoją działalność władze URL (prezydent, rząd) oraz stronnictwa polityczne, organizacje kombatanckie, instytuty politologiczne. EMIGRACJA ZAROBKOWA Z UKRAINY [3APOEITHAHCŁKA EMirPAITIil 13 YKPAIHH], wychodźstwo, gł. chłopów ukr., z m 44 ąro-auej I. .. polach it-sło-c~8); XIX, .TiW- ilA- aa.], -18-r.vo-«go a pa- i et- w Jo- RL vła- -,5 :er-:rze \ i 150 ;w ;h; :zy .10- .;CJi ad) m- NY 13 , z przyczyn ekonomicznych (zacofanie gospodarcze ziem ukr., przeludnienie wsi) do Europy Zach., Ameryki Płn. i Płd. oraz Rosji, poczynając od II poł. XVIII (z okolic Preszowa do Serbii i Bośni) i do dnia dzisiejszego; masowe fale wyjazdowe: w II poł. XIX - 1985 z Ukrainy Naddnieprzańskiej (później USRR) do Azji ros. Syberia, Kazachstan oraz obw. amurski, Kraj Nadmorski i płd. część Kraju Chabarowskiego, ;zw. Zielony Klin) ok. 3 min, w 1870-1939 z Galicji Wsch., Bukowiny Płn. i Zakarpacia do USA, Kanady, Brazylii, Argentyny, Niemiec i m. ok. 1 min; jej problematykę odzwierciedliła literatura ukr. w licznych dziełach (I. Franko, W. Stefanyk, P. Karmanski, U. Samczuk). EMIGRACYJNA LITERATURA [EMIITA-UIHHA JIITEPATYPA], piśmiennictwo tworzone poza granicami Ukrainy w XIX-XX przez pisarzy, którzy ją opuścili pod przymusem caratu i Sowietów; za jej pierwszego przedstawiciela uważa się M. Drahomanowa, zmuszonego do emigracji w 1876; w XX zasilili jątwórcy z dwu napływów emigracji: po upadku URL w 1920 oraz po 1945; jej wybitni reprezentanci to m.in. poeci J. Malaniuk, Todoś Ośmaczka, J. Tarnowski oraz prozaicy W. Wynnyczenko, J. Bahriany, W. Barka: jej rozwojowi sprzyjają w diasporze ufa-, instytucje życia literackiego, czasopisma, związki twórcze itp. EMPIRE [AMITIP], styl w architekturze i rzeźbie ukr. pocz. XIX, późna faza klasycyzmu; pod jego wpływem powstały liczne budowle sakralne (za reprezentatywną może uchodzić cerkiew Jezusa Chrystusa w m. Choroł k. Połtawy z 1808) i świeckie, a także pomniki, np. gubernatora A. Richelieu w Odessie autorstwa I. Mar-tosaz 1828. .EMSKI UKAZ" [„EMCLKHH YKA3"], dekret podpisany przez cara Aleksandra II w niemieckim uzdrowisku Ems (1876); zaostrzał „Cyr-kularz" Wałujewa: zabraniał importu wszelkich wydawnictw drukowanych po ukr. za granicą, wystawiania spektakli teatralnych, publikowania przekładów na język ukr. oraz ukr. tekstów do utworów muzycznych; obowiązywał do rewolucji 1905 (jedynie w 1881 uchylono zakaz wystawiania sztuk po ukr.). i „ENCYKLOPEDIA DIASPORY UKRAIŃSKIEJ" [„EHLIHKJIOnE^Iil YKPAIHCLKOI /JIA-CnOPH"], zaprojektowana w 1989 - 1993 w Naukowym Towarzystwie im. T. Szewczenki (na obczyźnie) i NANU wg pomysłu W. Kubi-jowicza i pod redakcją W. Markusia; ob. w fazie realizacji; przewiduje się jej wydanie w 7 tomach, które obejmą informacje o wszystkich enklawach ukr. na świecie oraz ich dziejach, poczynając od emigracji po klęsce połtawskiej po czasy współczesne. „ENCYKLOPEDIA UKRAINOZNAWSTWA" [„EHlJHKJIOnEfllJi YKPAIHO3HAB- CTBA"], encyklopedia typu ogólnego; powstała w 1949-1984; obejmuje 2 działy: problemowy (t. 1, cz. 1-3) i słownikowy (t. 2, cz. 1-10); przygotował ją zespół pod kierownictwem W. Kubijowicza w ramach prac naukowych Towarzystwa im. T. Szewczenki (na obczyźnie); ob. oddział lwowski Towarzystwa kończy jej re-printową edycję krajową. ENCYKLOPEDIA UKRAIŃSKA OGÓLNA [YKPAIHCbKA 3AFAJIbHA EHITHKJIOriE-JTJJI], pierwsza E. w języku ukr. ukazała się w Polsce w 1930-1935 (Lwów-Stanisławów-Ko-łomyja) pod red. I. Rakowskiego: w 3 t. zawierała 34 tys. haseł, w tym 8 tys. ukrainoznaw-czych; w 1949-1984 wydano w diasporze 13-tomową Encyklopedię ukrainoznawstwa pod red. W. Kubijowicza; w 1957-1967 opublikowano w Argentynie (Buenos Aires) 8-tomową Ukr. małą encyklopedię autorstwa J. Onackie-go; w 1959-1965 ukazała się 17-tomowa Ukr. radziecka encyklopedia pod red. M. Bażana (w 1978-1985 drugie jej 12-tomowe wydanie w języku ukr. i ros.); nadto w 1966-1968 wydrukowano 3-tomowy Radziecki słownik encyklopedyczny (II wydanie -1988-1989) oraz w 1999 Ukraiński słownik encyklopedyczny. „ENEASZ" [„EHEH"], słynna kawiarnia-bar w budynku Związku Literatów Ukrainy na ulicy Bankowej w Kijowie; prestiżowe miejsce spotkań i dyskusji (niekiedy hulanek) ludzi sztuki. „ENEIDA" [„EHEIflA"], poemat I. Kotlarewskie-go z 1798-1809, trawestacja eposu rzymskiego 45 Wergiliusza; pierwszy utwór nowożytnej literatury ukr., który objawił cywilizacji zachodniej odrodzenie się kultury ukr. (poprzez pryzmat komizmu ludowego); w poetyce zbliżona do powieści łotrzykowskiej; ugruntowała w poezji ukr. wierszowanie sylabotoniczne; miała duży wpływ na rozwój piśmiennictwa ukr. „ENEJ" [„EHEH"], popularna w 1960.-1970. grupa bigbitowa w składzie: Taras Petrynenko, Ru-słan Horobec, Kyryło Stecenko i Henadij Tatar-czenko; repertuar stylistycznie urozmaicony. ENEOLIT [EHEOJIIT], epoka miedzi, okres przejściowy między epokami kamienia i brązu; rozwijała się na Ukrainie w 2,5-2 tys. p.n.e.; narzędzia kamienne obok narzędzi, broni i ozdób z miedzi. EPIKA [EIIIKA], ogół utworów narracyjno-fabu-larnych pisanych zarówno wierszem, jak i prozą; rozwijała się wraz z in. rodzajami i formami piśmiennictwa, wyłaniając w XI-XVII oryginalne dzieła (m.in. byliny, Słowo o wyprawie /góra, dumy i pieśni historyczne); początki nowożytnej E. wiążą się z pierwocinami gatunków mających nieraz wymiar modelu, np. trawesta-cja epicka (Eneida I. Kotlarewskiego), mikropo-wieść i opowiadanie (H. Kwitka-Osnowjanen-ko), poemat (T. Szewczenko) oraz powieść (P. Kulisz); II poł. XIX to dominacja utworów pro-zatorskich (Marko Wowczok-Wilinska, I. Ne-czuj-Łewycki, P. Myrny, I. Franko); w XX utrzymuje się przewaga prozy (szczyty to: powieść W. Wynnyczenki, O. Honczara i J. An-druchowicza; mikropowieść M. Kociubynskie-go i O. Dowżenki; opowiadanie i nowela W. Stefanyka, W. Wynnyczenki, M. Chwytowego, O. Wyszni i J. Hucały), aczkolwiek poemat pozostawał nadal ulubioną formą wypowiedzi (ŁesiaUkrainka, I. Franko, W. Sosiura, I. Dracz i Lina Kostenko). EPISTOLOGRAFIA [EITICTOJIflPHA JIITEPA-TYPA], dział piśmiennictwa obejmujący twórczość listowną; sztuka pisania listów na Rusi-Ukrainie w XI-X VII osiągnęła - za sprawą retoryki - wysoki poziom (m.in. list - pouczenie Włodzimierza Monomacha, listy polemiczne I. 46 Wyszenskiego); formę listów stosowali prozaicy przy konstruowaniu utworów, np. T. Szew-czenko w mikropowieściach Muzykant i Artysta; wśród jej klasyków wyróżniają się m.in. I. Franko, Łesia Ukrainka i W. Wynnyczenko. EPITAFIUM [EniTAtDI], krótki wierszowany utwór pogrzebowy, który przyjął formę inskrypcji nagrobkowej; było rozpowszechnione w okresie baroku, później (XIX-XX) przybrało odcień satyryczny; najsłynniejsze to auto-epitafium H. Skoworody: Mir łowił mienia, no nie pojmał. EPOKA BRĄZU [BIK MIJI,I I EPOH3H], na ziemiach ukr. od 2 tys. do VIII p.n.e.; brąz stanowił podstawowy surowiec do produkcji narzędzi, broni i ozdób. EPOKA ŻELAZA [3AJII3HHH BIK], na ziemiach ukr. od VIII do I p.n.e.; reprezentuje ją kultura Scytów, ludu indoirańskiego, przybyłego z Azji Środkowej; założyli oni państwo nazywane Wielką Scytią, które zajmowafo tereny na południu od dolnego biegu Dunaju do M. Azo-* -skiego i Donu, a płn. granicę stanowił śrocti.=; wy bieg Dniepru. EROTYKA [EPOTHKA], tematyka miłości 7-słowej i życia seksualnego; w kulturze przez długi czas pruderyjnie przemilczam-, odsłaniana pomimo istnienia językowego ..-ziemia" obscenicznego, które naruszało w-, kie zakazy obyczajowe; dlatego tak komie, zabrzmiała wypowiedź uczestniczki próg:. telewizyjnego „Moskwa-Nowy Jork" (I1-A u nas, w SSSR, sieksa niet; Rozkuwały ':'. - naszperszyj wyzwolnyjfront - wołał n i „ no M. Szłemkewicz w felietonie o „zagu: duszy ukr"; to wezwanie zostało usłyszar.; niepodległej Ukrainie, m. in. przez postmoar nistów i feministki oraz wydawców pism erotycznych typu „Łel", nadrabiających „zaległości" z przeszłości; w mikropowieści Polowi do-slidżennia z ukrajinśkoho seksu O. Zabużkc wzdycha do „świata z miłością i seksem", n:t mając przekonania co do możliwości rewoluc;. seksualnej na Ukrainie, zdominowanej -wg nie; - przez etnokulturę patriarchalną. mx 4 UNOGRAr ludowej, z archeologią # ETNICZNE CZYSTKI NA WOŁYNIU ZACHODNIM I W GALICJI WSCHODNIEJ [ETHPTHI HHCTKH HA 3AXI,ZIHIH BOJIHHI I B CXI/J(HIH rAJIHHHHI], wypędzenie oraz likwidacja ludności poi. na mocy rozkazów gl. zarządu OUN-B z 1943 i 1944, realizowanych z całą bezwzględnością przez UPA; wygnano ok. 450 tys. Polaków oraz zamordowano ok. 80-100 tys. (wg R. Torzeckie-zo); wtedy też powstały liczne ogniska samoobrony Polaków we wsiach wołyńskich i gali-„•yjskich oraz rozpoczęły się walki pol.-ukr. zob. np. Czerwone noce H. Cybulskiego). ETNOGRAFIA [ETHOrPALH], nauka o kulturze ludowej, ludoznawstwo; ściśle powiązana z archeologią, antropologią, folklorystyką, językoznawstwem i geografią; za jej pioniera na Ykrainie uważa się Z. Dołęgę-Chodakowskie-^o, którego pracę w zakresie zbierania źródeł (twórczości ludowej) i systematyzowania wie-Jzy o wsi ukr. kontynuowali romantycy (M. Maksymowicz, P. Kulisz, M. Kostomarow); w '.'. poł. XIX i na pocz. XX wzbogaciły ją bada-r.;a M. Drahomanowa, O. Potebni, B. Hrinczen-\\. D. Jawornyckiego, W. Hnatiuka i F. Kołes->y; od 1936 prace badawcze w skali kraju prowadzi i koordynuje Instytut Sztuki, Folklory--:yki i Etnologii im. M. Rylskiego NANU w Kijowie. :*SOGRAFIZM [ETHOrPAACTIB], m. rejonowe w obw. kijowskim, ok. 57 tys. mieszk.; znany od 1390; ob. węzeł kolejowy, ośrodek przemysłu; wśród zabytków m. in. kościół rzymskokatolicki z 1903-1911 (wg proj. W. Dąbrowskiego). FEDERACJA ORGANIZACJI POLSKICH NA UKRAINIE [OEflEPAUIJI riOJIbCbKHX OPrAHBAUJH B YKPAIHI], porozumienie stowarzyszeń poi. funkcjonujących na Ukrainie zawarte w Kijowie (1992) w celu integrowania ich działalności oraz reprezentowania interesów poi. mniejszości narodowej wobec państwa ukr. FEDERALIZM [OELEPAJII3M], koncepcja federacyjnego ustroju państwowego będącego wyższą formą autonomii; jako idea emancypacji Ukrainy zrodziła się w kręgu Bractwa Cyryla i Metodego (postulat federacji narodów słowiańskich - równych i niezależnych); jego założenia teoretyczne opracowali M. Drahomanow i S. Podołynski, którzy m.in. godzili się na federacyjne włączenie ziem ukr. zarówno do Rosji, jak i Austrii; próby jego upraktycznienia pod- jęły na początku XX niektóre partie polityczne, jednak w miarę rozwoju ruchu narodowego został on odrzucony na rzecz dezyderatu odzyskania całkowitej niezależności. FEDKOWICZ JURIJ [OE^BKOBI-TC K>PIH], 1834-1888, pisarz, budziciel świadomości narodowej Ukraińców bukowińskich; w swych romantycznych utworach (poetyckich i proza-torskich) ukazywał trudną egzystencję Hucułów, szczególnie w wojsku austriackim, oraz ich ziywy wyzwoleńcze (poemat Łukjan Kobyły-cia); patron Uniwersytetu w Czerniowcach. FELIETON [(6EHJTETOH], krótki utwór publicystyczny napisany w sposób lekki i efektowny; ukształtował się gatunkowo w czasopiśmie „Osnowa", uprawiali go I. Franko i O. Makowej; do jego klasyki należą utwory O. Wyszni; w diasporze cieszyły się popularnością F. I. Ker-nyckiego. FEMINISTYCZNY RUCH [)KIHOHHH PYX], ruch społeczny kobiet głoszący program ich równego z mężczyznami uczestnictwa w życiu prywatnym i publicznym; jego organizacje na ziemiach ukr. powstawały od 1870; w 1937 powołano Światowy Związek Ukrainek (bez udziału USRR), a w 1948 Światową Federację Ukr. Organizacji Kobiecych (działającą efektywnie do dziś); zasłużyły się dla niego N. Ko-brynska, S. Rusowa, O. Huzar i in. FEODOSIJ PECZERSKI [0>EOflOCIH riEHEPCbKHH], ok. 1036-1074, święty, pierwszy ihumcn Ławry Peczerskiej w Kijowie; autor kazań i pouczeń. FEODOSJA [OEO^OCW], m. rejonowe, uzdrowisko i port nad M. Czarnym w Republice Krym, ok. 100 tys. mieszk.; znana od VI p.n.e. jako kolonia grecka, później pod nazwą Kafa słynęła z handlu zbożem i niewolnikami; opisana w dumach (wyzwalanie niewolników przez Kozaków); ośrodek przemysłowy (m.in. zakłady meblarskie) i kulturalny (m.in. galeria obrazów im. I. Ajwazowskiego); w pobliżu osada Płanerśke (były Koktebel) z domem pracy twórczej (założonym przez poetę ros. M. Wołoszy-na); wśród zabytków m. in. twierdza genueń- 48 ska z XIV i ormiańska cerkiew św. Archaniołów Michała i Gabriela z 1408. FESZCZENKO-CZOPIWSKI IWAN [: opublikowany w • z domieszką elemo»i>«« i ^o-.v Ukrainy od i 1768; prezentów. na historię ukr.: s: romantyków ukr HISTORIOGRAFIA 1 jopisarstwo ukr. w się w XI-XIII; ta f w XIV-XVII oraz sie kozacko-hetr - o-tr kierunek roman: -»:• --* najmocniej w p:.;. -t* Kostomarowa, P. -.-^t=-W. Antonowicza. ::»-c--monograficzny; zs>t*t-staM. Hruszewski. • rija Ukrajiny-Rur, ' -nowy schemat ukr rri*-"-koncepcję prymr- ' nad politycznym: r-:C*..... Tomasziwski, uw-- ^ti?.:.^ państwa ukr. ;wlv' wadzanogł. dodr.: :-* --munizmu sowiec? r; energię badawczą ' - <• spisanie historii p^-.-**> » 56 I H Wsch. i dotyczyła przede wszystkim piśmiennictwa ukr. (m.in. Istorija literatury ruśkoji 0. Ohonowskiego, 1887-1893); in. syntezy histo-rycznoliterackie powstały w I poł. XX (autorzy: S. Jefremow, M. Wozniak, M. Hruszew-ski oraz D. Czyżewski); w okresie USRR odznaczała się tendencyjnością i wulgarnym so-cjologizmem; dopiero od 1991 podjęto próby, zwłaszcza pod egidą Instytutu Literatury im. T. Szewczenki NANU w Kijowie, oświetlania dziejów literatury ukr. sine im et studio; powstałe od tego czasu podręczniki dla szkół średnich i uniwersytetów (zredagowane przez W. Donczyka, P. Chropkę, M. Jacenkę i in.) są nader udane, opracowane w zgodzie z zasadami pisarstwa naukowego. HISTORIA RUSÓW" [„HCTOPHiI pyCOB"], anonimowy traktat polityczno-hi--toryczny powstały w k. XVIII i pocz. XIX, opublikowany w 1846; napisana w języku ros. -• domieszką elementów języka ukr.; opis dzie-ow Ukrainy od czasów najdawniejszych do 1768; prezentowała narodowy punkt widzenia ••.a historię ukr.; stała się „bibliąnarodową" dla romantyków ukr. HISTORIOGRAFIA [ICTOPIOrPAOIJI], dzie-opisarstwo ukr. w formie latopisów zrodziło się w XI-XIII; ta forma utrzymała się również .v XIV-XVII oraz - zmodyfikowana - w okre--:e kozacko-hetmańskim; w XIX dominował •uerunek romantyczno-narodnicki ujawniony -.ajmocniej w pracach M. Maksymowicza, M. Kostomarowa, P. Kulisza, M. Drahomanowa i V. Antonowicza, zawierających duży dorobek ^nograficzny; zsyntetyzował go pozytywi-.: VI. Hruszewski,w 10-tomowym dziele Isto- .: Ukrajiny-Rusy (1898-1937) przedłożył '.y schemat ukr. procesu historycznego; jego r-.cepcję prymatu czynników społecznych ..: politycznymi podważali W. Łypynski i S. r.asziwski, uwydatniając znaczenie dziejów -.siwa ukr.; w USRR historię Ukrainy spro-.:zano gł. do dziejów ruchu robotniczego i komizmu sowieckiego; ob. historycy kierują .Tgię badawczą na obiektywne i nowoczesne - ~anie historii państwowości ukr. w jej ciągło- ści ewolucyjnej, zapełniając przy tym tzw. białe plamy. HLIBOW ŁEONID [DIIEOB JIEOHIfl], 1827-1893, bajkopisarz i poeta liryczny; napisał ponad 100 bajek, w których konwencjonalne motywy wzięte ze światowej twórczości bajkowej obdarzył kolorytem ukr. HŁAZOWY PAWŁO [DTA3OBHHIIABJIO], ur. w 1922, popularny satyryk, artysta estrady; jego humor to „śmiech uskrzydlony miłością" (W. Kosiaczenko). HŁUSZCZENKO MYKOŁA [niyillEHKO MHKOJIA], 1901-1977, malarz i grafik; w 1925-1946 w Paryżu; ewoluował od neoklasy-cyzmu do ekspresjonizmu; zasłynął z obrazów rodzajowych (m.in. Kartiari), aktów kobiecych, pejzaży francuskich i kijowskich oraz ilustracji do dzieł M. Gogola. HŁUSZKOW WIKTOR [rJiyiUKOB BIKTOP], 1923- 1982, ukr.-ros. matematyk, automatyk i informatyk; pionier informatyki na Ukrainie, stworzył Instytut Cybernetyki przy AN USRR; prace z cybernetyki, teorii automatów i zastosowań techniki obliczeniowej. HMYRIA BORYS [rMHPfl EOPHC], 1903-1969, śpiewak operowy (bas); od 1939 w Teatrze Opery i Baletu w Kijowie. HNATIUK DMYTRO [THATIOKflMHTPO], ur. w 1925, śpiewak operowy (baryton) i reżyser; od 1951 w kijowskim Teatrze Opery i Baletu; w repertuarze także piosenki ludowe; od 1998 poseł do Rady Najwyższej Ukrainy. HNATIUK OLA (ALEKSANDRA) [THATIOK OJIEKCAHflPA], ur. w 1961, pol.-ukr. literatu-roznawczyni (ukrainistka), tłumaczka; zatrudniona w Instytucie Slawistyki PAN w Warszawie; zainteresowania badawcze skoncentrowane na problematyce literatury staroukr. oraz XX; opublikowała monografię Ukrajinśka duchowna barokowapisnia; jako tłumaczka propaguje w Polsce twórczość postmodernistów ukr.; wydała antologię współczesnej literatury ukr. Rybo-wino-kur oraz Wiedźmy, czarty i święci Huculszczyzny, Mity i legendy. 57 r HNATIUK WOŁODYMYR [rHATIOK BOJTO-flHMHP], 1871-1926, etnograf, folklorysta, historyk literatury i tłumacz; niestrudzony zbieracz i badacz kultury ludowej Ukraińców zach.; rozpoczął naukową publikację ukr. materiałów folklorystycznych; patron Uniwersytetu Pedagogicznego w Tarnopolu. HNIZDOWSKI JAKIW [rHI3/I0BCtKHH flKIB], 1915-1985, malarz, grafik i rzeźbiarz; studiował m.in. w Warszawie, od 1949 na emigracji w USA; osiągnął syntezę artystyczną (m. in. elementy fotorealizmu amerykańskiego, ku-bizmu francuskiego i baroku ukr.) wyrażającą jego pojmowanie świata (np. obraz olejny Smert'); zasłynął też z metaforycznych drzeworytów (m.in. Soniasznyk, Wiwcia, Aleja). HOŁOBORODKO WASYL [rOJIOEOPOZTfcKO BACHJIB], ur. w 1945, poeta; przedstawiciel „pokolenia lat sześćdziesiątych" zaliczany do kijowskiej szkoły metaforystów; w twórczości (wiersz wolny) odsłania egzystencję człowieka współczesnego; w Polsce tłumaczony m.in. przez F. Nieuważnego i W. Woroszylskiego (wybór wierszy Ikar na motylich skrzydłach). „HOŁOS UKRAJINY" [„rOJIOC YKPAIHH"], dziennik, wydawany w Kijowie w języku ukr. i ros.; organ Rady Najwyższej; ukazuje się od 1991 w nakładzie 450 tys. egz.; jego dodatkiem jest polskojęzyczny „Dziennik Kijowski". HOŁOWACKI JAKIW [rOJIOBAIJLKHH ilKIB], 1814-1888, duchowny greckokatolicki, poeta, folklorysta, prof. i rektor Uniwersytetu Lwowskiego; autor romantycznych wierszy, współredaktor almanachu „Rusałka Dnistro-waja"; w 1867 wyrzekł sięukraińskości, przy-jąwszy optykę moskwofilską, i zamieszkał w Wilnie (kierując tu komisją archeologiczną). HOŁOWKO ANDRIJ [rOJIOBKO AHflPIH], 1897-1972, prozaik; napisał m.in. w duchu socrealizmu powieść Burjan (1927) o zwycięstwie ideologii bolszewizmu na wsi ukr. HOŁOWNA RADA RUSKA - zob. WIOSNA LUDÓW NA ZIEMIACH UKR. HOŁUBIEC [rOJiyEEUb], figura w tańcach ludowych polegająca na zalotnym okręcaniu się pary wokół siebie; w jej trakcie tancerze uderzają obcasami o podłogę (bądź obcasem o obcas) oraz podskakują. HOŁYŃSKA TATIANA [TOJ1HHCBKA TE-TilHA], ur. w 1931, pol.-ukr. językoznawczy-ni (ukrainistka), tłumaczka; wykładowczyni w Uniwersytecie Warszawskim; wydała monografię pt. Ukraińskie nazwy miesięcy na tle ogól-noslowiańskim oraz - wspólnie z M. Jakóbcem - Wypisy z literatury ukraińskiej; przełożyła na język poi. szereg dzieł prozatorskich autorstwa m.in. W. Drozda i J. Hucały. HOMO SOVIETICUS [TOMO COBeTIKYC], określenie osobowości ukształtowanej m.in. na Ukrainie przez komunizm sowiecki; wyróżniane sąnast. jego cechy: bezwzględne podporządkowanie wspólnocie (partii, organizacji) oraz władzy; oportunizm, zanik poczucia własnej wartości, samodzielnego myślenia i działania. HONCZAR IWAN [rOHMAP IBAH], 1911-1993, rzeźbiarz i malarz; wśród jego licznych prac rzeźbiarskich zachwyca realistyczny Mo-lodyj T. Szewczenko; zbieracz i badacz dzieł twórców ludowych. HONCZAR OŁEŚ [rOHHAP OJIECb], 1918-1995, prozaik i publicysta; autor wielu opowiadań i powieści, w tym romantyzowanej trylogii Chorążowie (Praporonosci, 1948-1949) o szlaku bojowym Armii Czerwonej po ziemi rumuńskiej, węgierskiej i czeskiej; jego najlepsza powieść to realistyczny Sobór z 1968, ukazujący niebezpieczeństwa materialne i duchowe zagrażające istnieniu narodu ukraińskiego (ucisk aparatu sowieckiego, nihilizm narodowy, degradacja kultury i środowiska przyrodniczego); tłumaczony w Polsce. HOPAK [rOTTAK], taniec ludowy, bardzo żywy, w metrum 2/4 z akcentami na drugiej części taktu. HORBACZ (HORBATSCH) OŁEKSA [TOPEAH OJIEKCA], 1918-1997, ukr.-niemiecki językoznawca (ukrainista, slawista); od 1944 na emi- .-.\cji w Niemczech. :•:> cthego we Frank:~-rci ; -c o wspólnocie p> - hodniosłowiańsład^* - .:orium; opv. ^ii. dialek: :;zony Krzy::_ :/enia Polski iz propagatorką ;- -ORBACZEWSK1 IV •-H], 1854-1942 •larola w P: .versytetu '. Medycznej w Ta - GDYŃSKI Ś\M -aiii cb>itou: .acz, malarz; od \); w tradyc arł dramatyczne ny światowe, ką emigranta; . m.in. O. Arci OLIWKA [rOPJl .eckim, ok. 35O( słowy (min. iatowo-kulti . Tiy oraz muzę Rericha). RYŃMYCHAJŁOj .v 1930, polityk.) z gt. postaci c w czasach -;zany na 6 lat .zył w działaniach! . skazano go w H -:a (zwolniony w 11 • Ludowym Ruch* I • %v Partii Chrześ :.rialalności polit>t -rat Bohdan, z za* 58 H gracji w Niemczech; prof. Uniwersytetu J. W. Goethego we Frankfurcie nad Menem; obalił tezę o wspólnocie pochodzenia języków wschodniosłowiańskich, udowadniając samoistną ewolucję języka Ukraińców na ich własnym terytorium; opublikował prace z zakresu leksy-kologii, dialektologii i historii języka ukr.; odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (za zasługi w rozwijaniu kontaktów poi.-ukr.-niemieckich w dziedzinie kultury); wdowa po nim, Anna-Halja, jest cenioną propagatorką i tłumaczką literatury ukr. w Niemczech. HORBACZEWSKI IWAN [rOPEA^EBCBKHH IBAH], 1854-1942, chemik, prof. Uniwersytetu Karola w Pradze, współzałożyciel Wolnego Uniwersytetu Ukr. w Wiedniu; patron Akademii Medycznej w Tarnopolu. HORDYNSKI ŚWiATOSŁAW CbKHH CBiłTOCJIAB], 1906-1993, poeta, tłumacz, malarz; od 1945 na emigracji (Niemcy, '.."SA); w tradycyjnych formach wierszowych 'awarł dramatyczne przeżycia wywołane przez vojny światowe, systemy totalitarne oraz tułaczkę emigranta; autor monografii o artystach ukr., m.in. O. Archipence, O. Hryszczence i H. Kruku. HORLIWKA [rOPJIIBKA], m. rejonowe w obw. .:onieckim, ok. 350 tys. mieszk.; ośrodek przemysłowy (m.in. zakład eksploatacji węgla) i swiatowo-kulturalny (m.in. instytut pedagogiczny oraz muzeum krajoznawcze z obrazami M. Rericha). -ORYŃ MYCHAJŁO [rOPHHŁ MHXAHJIO], ::. w 1930, polityk, publicysta, psycholog; jed-~.i z gł. postaci ruchu dysydenckiego na Ukra-~.ie w czasach ZSRR; aresztowany w 1965 i ;azany na 6 lat więzienia; w k. 1970. uczestniczył w działaniach Ukr. Grupy Helsińskiej, za :o skazano go w 1981 na 15 lat łagrów i zesłana (zwolniony w 1986); w 1989-1991 działał - Ludowym Ruchu Ukrainy; ob. jeden z lide- - -.v Partii Chrześcijańsko-Republikańskiej; w iłalności politycznej towarzyszy mu jego \-.r Bohdan, z zawodu historyk sztuki. HRABOWICZ HRYHORIJ (GRABOWICZ GEORGE) [rPABOBHH TPHrOPIH], ur. w 1943, amerykańsko-ukr. historyk literatury; prof. Uniwersytetu Harvarda w Cambridge (USA); reprezentuje metodologię strukturali-styczną; autor wielu prac z zakresu szewczen-koznawstwa, m. in. The Poet as Mythmaker. A Study ofSymbolic Meaning in Taras Śevćenko (przekład ukr. w 1991). HRABOWSKI PAWŁO [rPABOBCBKHH riABJIO], 1864-1902, poeta i tłumacz; za działalność polityczną związaną z ruchem narodnic-kim zesłany na Sybir; odżegnując się od motywów liryki czystej {Ja ne spiweć czudownoji pryrody...), uprawiał poezję społecznikowską. HREBINKA JEWHEN [rPEBIHKA (rPEBEH-KA) GEsrEH], 1812-1848, ukr.-ros. poeta liryczny, bajkopisarz i prozaik; wydawca almanachu „Łastiwka" (1841); jego wiersze roman-tyczno-sentymentalne zyskały popularność jako teksty piosenek, a romans rosyjskojęzycz-ny Oczy czarne (Oczi czornyje, oczi strastny-je...) nabrał rozgłosu światowego; w prozie zbliżony do ros. szkoły naturalnej, uprawiał m.in. szkic fizjologiczny. HRINCZENKO BORYS [rPIHHEHKOBOPHC], 1863-1910, poeta i prozaik, publicysta, leksy-kograf, wydawca; w poezji przełamywał konwencję pseudoszewczenkowską, w prozie zaś łączył technikę opisu etnograficznego i tendencję moralizatorską z dążeniem do typizacji i psychologizmu; jego największe osiągnięcie to 4-tomowy opisowy Słowar' ukrajinśkoji mowy (1907-1909). „HROMADA" [„rPOMAflA"], partia polityczna założona w 1993; liderowałjej do 2000 Paw-ło Łazarenko; wyznaje zasady socjaldemokratyczne, zarazem antyliberalna i zorientowana narodowo; posiada swoją reprezentację w Radzie Najwyższej Ukrainy. HROMADA UKRAIŃSKICH POGAN „PRAWOSŁAWIE" [rPOMA,H,A yKPAIHCBKHX ił3HHHHKIB „nPABOCJIABIC"], wspólnota neopogańska powstała w 1990.; przewodzi 59 H jej Hałyna Łozko; w „świętej księdze" pt. Woi-chownyk stwierdza się, że gł. wiarą jest ubóstwienie „naturalnego początku wszechświata" oraz czczenie boga narodu ukr. - Swaroga. „HROMADY" [„FPOMAflH"], organizacje inteligencji ukr. na Ukrainie Naddnieprzańskiej w II poł. XIX i na pocz. XX; orientacja ukrainofil-ska, zgoda na autonomię Ukrainy w składzie Rosji; prowadziły działalność oświatową wśród ludzi pracy fizycznej; uczestniczyli w nich M. Drahomanow, W. Antonowicz, M. Starycki i in. HRUSZEWSKI MYCHAJŁO [rPYIIIEBCLKHH MHXAHJIO], 1866-1934, historyk i polityk, pierwszy prezydent Ukrainy; prof. Uniwersytetu Lwowskiego i Kijowskiego; światopoglądowo utożsamiał się z ukr. ideologią narodową oraz socjalizmem; wydał fundamentalne prace historiograficzne oparte na metodologii pozytywistycznej (m.in. 10-tomowa Istorija Ukra-jiny-Rusy i 5-tomowa Istorija ukrajinśkoji literatury). HRYCKOWIAN JAROSŁAW [rPHL[KOBiIH JIPOCJIAB], ur. w 1931, pol.-ukr. literaturo-znawca i pedagog; naukowo specjalizuje sie w problematyce recepcji piśmiennictwa ukr. w Polsce, m.in. opracował bibliografię przekładów dzieł twórców ukr. z 1945-1990; autor podręczników do nauki języka ukr. dla ukr. szkół podstawowych w Polsce oraz poradników metodycznych dla nauczycieli-ukrainistów. HRYHORENKO PETRO |TPHrOPEHKO IIETPO], 1907-1987, generał Armii Czerwonej, dysydent; w 1960. głosił potrzebę demokratyzacji ustroju ZSRR, a w 1976 współzakładał Ukr. Grupę Helsińską; represjonowany przez KGB, przymusowo „leczony" w zakładach psychiatrycznych (1964-1965, 1969-1974); od 1977 na emigracji w USA; pozostawił wspomnienia w języku ros. pt. Wpodpolje rnożno wstrietit' tolko krys... ków, walcząc z armią URL; w 1919 ogłosił się atamanem Ukrainy; rozbity przez „czerwonych" zbiegł do oddziałów N. Machny, gdzie go rozstrzelano. HRYHOROWICZ-BARSKI IWAN [TPHrOPO-BHH-BAPCLKHH IBAH], 1713-1785, architekt, brat Wasyla; zasłużony dla rozwoju Kijowa; jego budowle mają estetycznie cechy przejściowe od ukr. baroku do klasycyzmu, np. dzwonnica cerkwi św. Cyryla (Kyryliwśka); był współautorem klasycystycznego pałacu Ma-ryjskiego (Marijinśkyj) przeznaczonego dla cesarskiej rodziny (ob. rezydencja prezydenta Ukrainy). HRYHOROWICZ-BARSKI WASYL [rPHTOPO- BHH-BAPCŁKHH BACHJTB], 1701-1747, podróżnik, brat Iwana; po studiach w Akademii Kijowsko-Mohylańskiej przez 24 lata podróżował po krajach śródziemnomorskich; pozostawił opis świętych miejsc na Bliskim Wschodzie. HRYHORJEW MATWIJ MATBIH], 1878-1919, ataman, dowódca zgrupowania partyzanckiego w 1918-1919; uczestnik powstania przeciwko P. Skoropadskiemu w 1918, następnie przeszedł na stronę bolszewi- HRYSZCZENKO OŁEKSA OJIEKCA], 1883-1977, malarz, historyk sztuki; od 1922 na emigracji we Francji; miał sukcesy, wystawiał w krajach Europy Zach.; jako przedstawiciel awangardy ewoluował od kubi-zmu do ekspresjonizmu; zasłynął z pejzaży; jest autorem relacji podróżniczej Deux ans a Constantinople oraz wspomnień Ukrajina mo-jich błakytnych dniw. HRYWNA [rPHBHil], jednostka pieniężna na Ukrainie wprowadzona do obiegu 1 IX 1996, równa 100 kopijkom (groszom); nazwa nawiązuje do pieniędzy z czasów Rusi Kijowskiej i URL. HUCAŁO JEWHEN [rYIJAJIO CBrEH], 1937-1995, prozaik, przedstawiciel „pokolenia lat sześćdziesiątych"; opublikował ponad 30 książek; jego proza jest immanentnie opozycyjna wobec poetyki tzw. socrealizmu (antymonu-mentalizm, liryzm); w powieści Domowe ognisko (Rodynne wohnyszcze 1968, tłum. poi. 1978), stosując narrację personalną (świat przedstawiony jest tak ukazany, jak się jawi świadomości bohatera, tu wdowie Hance), ry- I :rzyca --^jantyczne i bajta. ; Panią T\\ardo*si* * MUMAŃ [YMA>łU; ' kaskim, ok. '. oraz z wydarz. humańska"!: w kich; S. Szczc-1805 dla żony ^ trrrs-mentalnyr.. . ---cmysłowy (m. : _/ych) i oświat: -.e. galeria obra. 60 H suje dramatyczny obraz kołchozowego życia wsi ukr. po II wojnie światowej. HUCULI [ryiJYJIH], górale z terenów Karpat Wsch., ok. 300 tys. osób; stworzyli oryginalną kulturę regionalną; ich tradycyjne zajęcia to hodowla bydła, pasterstwo i myślistwo. HUCULSKIE KONIE (HUCUŁY) CBKI KOHI (ryiiyjIH)], rasa małych (w kłębie 130-140 cm) koni wyhodowana na Huculsz-czyźnie; silne i wytrzymałe, b. odporne, przyzwyczajone do warunków górskich. HUCULSZCZYZNA [ ryiryjIbmHHA], zasiedlone przez Hucułów tereny Karpat Wsch. w obrębie rz. Prut, Czeremosz, Siret, Cisa i Bystrzyca w obw. iwano-frankowskim (część płd.), czemiowieckim (część zach.) i zakarpac-kim (część wsch.). HULAJEW JURIJ [ryJLSeB KDPIH], 1930-1986, śpiewak operowy (baryton); w 1960-1974 solista w Teatrze Opery i Baletu w Kijowie; od 1975 w moskiewskim Teatrze Wielkim. HULAJPOLE [ryjIflHnOJIE], m. rejonowe w obw. zaporoskim, ponad 25 tys. mieszk.; w 1918-1921 centrum ukr. ruchu anarchistycznego kierowanego przez N. Machnę; ośrodek przemysłowy (m.in. zakłady maszyn rolniczych i obuwia). HUŁAK-ARTEMOWSKI PETRO [ryjIAK-APTEMOBCŁKHH ITETPO], 1790-1865, poeta, tłumacz, literaturoznawca; prof. i rektor Uniwersytetu Charkowskiego; pisał ballady romantyczne i bajki, przetłumaczył na język ukr. Panią Twardowską A. Mickiewicza. HUMAŃ [yMAHŁ], m. rejonowe w obw. czer-kaskim, ok. 100 tys. mieszk.; znana od 1616 oraz z wydarzeń koliszczyzny w 1768 („rzeź humańska"); w 1726-1832 w posiadaniu Potockich; S. Szczęsny Potocki założył tu w 1795-1805 dla żony Zofii park „Zofiówka" w stylu sentymentalnym o pow. 150 ha; ob. ośrodek przemysłowy (m. in. zakłady maszyn rolniczych) i oświatowo-kulturalny (m.in. 2 uczelnie, galeria obrazów). HUMENNA DOKIA [ryMEHHA flOKW], 1904-1996, pisarka; debiutowała w 1924, od 1944 na emigracji (Austria, Niemcy, USA); stworzyła m.in. 4-tomową sagę rodzinną Dity Czu-maćkoho szlachu, powieść-kronikę Chreszczatyj Jar (o okupacji Kijowa przez hitlerowców w 1941-1943) oraz powieść historiozoficzną Zo-lotyj pluh. HUMOR [ryMOP], wrażliwość na komizm, istotna cecha mentalności narodowej Ukraińców; wyraża kontemplacyjny stosunek do świata i prowadzi do refleksji optymistycznej; znalazł swoje odzwierciedlenie gatunkowe zarówno w kulturze ludowej (m.in. dowcipy, żartobliwe opowiadania, piosenki i przyśpiewki), jak w dziennikarstwie (prasa humorystyczna) i formach artystycznych (intermedia, wodewile i powieści I. Kotlarewskiego, H. Kwitki-Osnow-janenki i I. Neczuja-Łewyckiego, „spiwomow-ki" S. Rudanskiego, humoreski O. Wyszni, powieść „magiczna"); ukr. kultura śmiechu rozwijając się dwutorowo: zjednej strony nurt o proweniencji plebejskiej (rubaszność, błazenada, burleska), z drugiej - intelektualny (czarny humor, ironia, groteska), swoją syntezę uzyskała w dziełach członków grupy literackiej BuBaBu, zwłaszcza w prozie jej „patriarchy" J. Andru-chowicza. HUMORESKA [ryMOPECKA], krótkie opowiadanie o zabawnym zdarzeniu, zamknięte dowcipną puentą; ukształtowała się w XIX dzięki utworom H. Kwiatki-Osnowjanenki i S. Rudanskiego; w XX jest uprawiana na łamach czasopism popularnych, w tym i humorystycznych; rozwijali jąm.in. O. Wysznia, O. Kowiń-ka, S. Olijnyk, A. Kryżaniwski i in. HUSIATYN [ryCilTHH], m. rejonowe nad rz. Zbrucz w obw. tarnopolskim, ok. 10 tys. mieszk.; wśród zabytków m.in. cerkiew św.. Onufrego (Onufrijiwśka) z XVI i renesansowa synagoga z XVI-XVII. HUSTYNIA [ryCTHHfl], wieś w obw. czerni-howskim (k. Pryłuk); znajduje się tu słynny monaster, zbudowany w XVII w stylu barokowym; w 1600-1640 prowadzono w nim latopis wydarzeń ówczesnych. 61 H I HYMN PAŃSTWOWY UKRAINY [flEPJKAB-HHH TIMH YKPAIHH], jest nim (podobnie jak w okresie URL) pieśń patriotyczna Szcze ne wmerła Ukrainy ni sława, ni wola (słowa P. Czubynskiego, muzyka M. Werbyckiego), powstała w 1864; funkcję hymnów narodowych Ukraińców pełniły w 1848-1991 i in. pieśni, m.in. Myrwam, brattia, wsim prynosym (I. Hu-szałewicz - D. Siczynski), Zapowit (T. Szew-czenko - M. Łysenko) oraz Boże wełekyj, jedyny] (O. Konyski - M. Łysenko). I IDEOLOGIA NARODOWA [HALUOHAJILHA IflEOJIOriil], całokształt idei i poglądów na świat oraz życie polityczno-społeczne, wypływających ze świadomości przynależności do narodu ukr.; zrodziła się w k. XVIII; w XIX jej prawodawcy dążyli do ugruntowania wśród Ukraińców poczucia wspólnoty losów historycznych, kultury, języka i terytorium etnicznego (m.in. T. Szewczenko, P. Kulisz, M. Dra-homanow, I. Franko); na przełomie XIX i XX sformułowano postulat odzyskania państwa ukr. (J. Baczynski, M. Michnowski); w XX powstały w niej różne nurty, w tym i nacjonalistyczny, proponujące praktyczne metody rozwiązania kwestii narodowej; ob. - pomimo zdobycia niepodległości - politycy i intelektualiści nagłaśniają potrzebę zmodyfikowania konsolidującej społeczeństwo I. N. IGOR [irOP], ?-945, wielki książę kijowski od 912, założyciel dynastii Rurykowiczów (syn Ruryka, mąż Olgi, ojciec Światosława); podbił Tywerców i Uliczów, walczył z Pieczyngami, wyprawiał się na Bizancjum; zabity przez Drewlan podczas zbierania daniny. IGOR ŚWIATOSŁAWOWICZ [ITOP CBtfTO-CJIABHH], 1151-1202, książę Nowogrodu Sie-wierskiego od 1178 oraz czernihowski od 1198; w 1185 przedsięwziął nieudany najazd na Po-łowców, co stało się tematem eposu Słowo o wyprawie Igora. IHUMEN [irYMEH], przełożony monasteru. IKONA [IKOHA], obraz religijny w Kościele prawosławnym i greckokatolickim wykonany wg ściśle określonych wzorców, przedstawiający Chrystusa, Marię, aniołów i świętych oraz wydarzenia biblijne; D. Stepowyk wyodrębnia stylistycznie I. ukr. (obok grecko-bizantyjskiej, bułgarskiej, ros. i kaukaskiej) i wyróżnia w jej dziejach kilka ogniw: w X-XV związek z Bizancjum, w XVI-XVIII uwidocznienie elementów sztuki zachodnioeuropejskiej, zwłaszcza włoskiej, w XIX rozwój wersji rodzimej, a w XX uwspółcześnionej (w diasporze); jej największe zbiory posiadają kijowskie Narodowe Muzeum Sztuk Pięknych (kolekcja M. Bilasziwskiego) oraz lwowskie Muzeum Narodowe (kolekcja A. Szeptyckiego). IKONOSTAS [IKOHOCTAC], przegroda z trojgiem drzwi oddzielająca w cerkwi nawę od ołtarza, wyłożona ikonami w określonym porządku; upowszechnił się na Ukrainie w XIV-XV, a w XVI-XVIII przyjęły się w świątyniach ukr. wielopoziomowe I. ILLIENKO JURIJ [IJIJIGHKO IOPIH], ur. w 1936, reżyser filmowy; współtworzył ukr. kino poetyckie; zrealizował szereg filmów, m. in. Bifyj ptach z czornoju oznako/u, Weczir na Iwana Kupała, Krynycia dlasprahłych. IŁARION [DIAPIOH], ? - ok. 1054, pierwszy metropolita kijowski spośród Rusinów (od 1051); autor słynnej homilii Słowo o prawie i łasce, w której łączył treści religijne z problematyką polityczną, uzasadniając m. in. równość Rusi Kijowskiej wśród krajów chrześcijańskich. IMIONA [IMEHA], miana osobiste; ob. najbardziej popularne na Ukrainie (aczkolwiek istnieją „mody" i przyzwyczajenia regionalne, środowiskowe itp.) to: Bohdan, Borys, Jarosław, Wołodymyr, Nadija, Switłana (pochodzenia słowiańskiego); Andrij, Fedir, Jewhen, Jurij, Ołek-sandr, Petro, Stepan, Wasyl, iryna.Oksana (poch. greckiego); Ihor, Ołeh, Olha (poch. skandynawskiego); Iwan, Hanna, Marija (poch. hebrajskiego); Pawło, Roman, Serhij, Natalia, Tetiana (poch. łacińskiego). gze;jLfl# kieso. OL* JNOO-JEWRO1 •: założony m J* <ŚCK)W»HJe T*T r do kultur. np. -.ryda to I d sanskrv-- r NABUO owanedo k. 720: przsxa .•. lecej kijów l im. W. Wer- IHSTYTUT [IH( prowadząca sti a»e posiadając i . --•» dernickich w m zakresie nad placówka nauko NANU (profil te ministerstw (profili PłSTYTUT FILOZ( NANU W Kl)( cooii im. r a KHGBI], powołany i dziedzinie logiki 11 zofii powszechnej 11 naukowy „Fiłosofśtol (wspólnie z Instyt INSTYTUT HISTC [IHCTHTYT ICT powołany w 1936." storii powszechne sięcznik naukou ;• Żurnał". 62 IMPRESJONIZM [IMITPECI0HI3M], modernistyczny prąd artystyczny, rozwijający się na Ukrainie w 1900.-1920. w malarstwie, muzyce i literaturze; jego istotą było utrwalanie wrażeń jednostkowych; odzwierciedlił sięm. in. w malarstwie O. Muraszki oraz F. i W. Kryczewskich, w kompozycjach muzycznych W. Barwinskie-go i N. Nyżankiwskiego oraz pisarstwie M. Ko-ciubynskiego, O. Ołesia i M. Chwylowego. .INDO-JEWROPA" [„IHflO-GBPOnA"], kwartalnik założony w 1992; stawia sobie za cel dowartościowanie ukraińskości i wkładu Ukraińców do kultury światowej; materiały w niej drukowane są przeważnie amatorskie i pseudonaukowe, np. twierdzenia typu, że zagadkowa Atlantyda to Praukraina, że język ukr. jest starszy od sanskrytu itp. INKUNABUŁY [IHKYHAEYJTH], książki wydrukowane do 1501; na Ukrainie zachowało się ich ok. 720; przechowująje biblioteki naukowe, najwięcej kijowska Centralna Biblioteka Naukowa im. W. Wernadskiego NANU (517). INSTYTUT [IHCTHTYT], 1) szkoła wyższa prowadząca studia na poziomie magisterskim, nie posiadająca jednak pełnych uprawnień akademickich w porównaniu z uniwersytetem (np. w zakresie nadawania stopni naukowych); 2) placówka naukowo-badawcza w strukturze NANU (profil teoretyczny) bądź w strukturze ministerstw (profil wdrożeniowy). INSTYTUT FILOZOFII IM. H. SKOWORODY NANU W KIJOWIE [IHCTHTYT (PIJIO-CO<5II IM. T. CKOBOPOflH HAHY Y KHGBI], powołany w 1946; badania m. in. w dziedzinie logiki i metodologii oraz historii filozofii powszechnej i ukr. ; wydaje miesięcznik naukowy „Fiłosofśka i Sociołohiczna Dumka" iwspólnie z Instytutem Socjologii). INSTYTUT HISTORII NANU W KIJOWIE [IHCTHTYT ICTOPII HAHY Y KHGBI], powołany w 1936; badania m. in. w zakresie historii powszechnej oraz Ukrainy; wydaje miesięcznik naukowy „Ukrajinśkyj Istorycznyj Żumał". i INSTYTUT JĘZYKOZNAWSTWA IM. O. PO-TEBNI NANU W KIJOWIE [IHCTHTYT MOBO3HABCTBA IM. O. ITOTEEHI HAHY Y KHGBI], założony w 1921; pracę badawczą prowadzą nast. zakłady: językoznawstwa ogólnego; języków słowiańskich; języka rosyjskiego; języków romańskich, germańskich i bałtyckich; języków narodowości Ukrainy oraz lingwistyki strukturalno-matematycznej; w 1991 wydzielono z niego Instytut Języka Ukraińskiego; wydaje dwumiesięcznik „Mowo-znawstwo". INSTYTUT LITERATURY IM. T. SZEWCZENKI NANU W KIJOWIE [IHCTHTYT JIITE-PATYPH im. T. IIIEBHEHKA HAHY Y KHGBI], powstał w 1936 na bazie Instytutu T. Szewczenki; prowadzi i koordynuje badania w zakresie teorii i socjologii literatury oraz historii literatury ukr. i powszechnej; posiada 5 zakładów: teorii literatury, ukr. literatury klasycznej, ukr. literatury XX w., literatury światowej i komparatystyki oraz rękopisów i tekstologii, a także zasobną bibliotekę (wraz z archiwami pisarzy); wydaje miesięcznik naukowy „Słowo i Czas". INSTYTUT STAUROPIGIJSKI WE LWOWIE [CTABPOniriHCLKHH IHCTHTYT Y JlbBOBI], instytucja kulturalno-oświatowa w Galicji Wsch. powołana w 1788 na bazie Bractwa Uspeńskiego przez cesarza Austrii Józefa II; w II poł. XIX opanowany przez moskwofi-lów, w 1915-1922 kierowany przez narodowców, a w 1922-1939 znowu w rękach moskwo-filów lojalnych wobec władz poi.; prowadził działalność oświatową, wydawniczą, muzeal-nicząi archiwalno-dokumentacyjną. INSTYTUT SZTUKI, FOLKLORYSTYKI 1 ETNOLOGII IM. M. RYLSKIEGO NANU W KIJOWIE [HCTHTYT MHCTELITBO3HA-BCTBA, OOJILKJIOPHCTHKH TA ETHO-JlOni IM. M. PHJIbCBKOrO HAHY Y KHGBI], założony w 1936; posiada nast. zakłady i pracownie: muzykologii, teatrologii, fil-mologii, sztuk plastycznych, teorii sztuki, sztuki i folkloru narodów świata, etnografii, etno-socjologii, problematyki obrzędowości, etnolo- 63 gicznych problemów twórczości artystycznej i folklorystyki; wydaje dwumiesięcznik naukowy „Narodna Tworczist' ta Etnohrafia" oraz rocznik „Ukrajinśke Mystectwoznawstwo". INSTYTUT SZTUKI TEATRALNEJ I FILMOWEJ im. I. KARPENKI-KARECO W KIJOWIE [IHCTHTYT TEATPAJIBHOrO MHCTE-UTBA I KIH0MHCTEI4TBA im. I. KAPnE-HKA-KAPOrO y KHGBI], szkoła wyższa kształcąca ludzi teatru i kina; powstała na bazie wydziału dramatycznego Instytutu Muzyczno-Dramatycznego im. M. Łysenki w 1934; posiada wydziały: aktorski, reżyserski, teatrologii oraz sztuki filmowej; ob. ok. 1 tys. studentów. INTELIGENCJA [IHTEJIirEFmiJI], warstwa ludzi wykształconych, zajmujących się zawodowo pracą umysłową; sformowała się na ziemiach ukr. z różnych grup społecznych w I poł. XIX; jej pierwsze manifestacje światopoglądowe to programy i działalność „Ruskiej Trójcy" oraz Bractwa Cyryla i Metodego; od tego momentu jej funkcje przywódcze, kulturotwórcze i ideologiczne w społeczeństwie ukr. (ujawniane m.in. poprzez „Hromady", Towarzystwo „Proswita" i ruch spółdzielczy, w dziedzinie naukowej i dziennikarskiej) nie podlegały dyskusji; uprawiane przez nią różne formy aktywności narodowej wygenerowały na przełomie XIX i XX powstanie stronnictw politycznych, zdolnych do wyartykułowania postulatów wyzwoleńczych; wyłoniła z siebie przywódców URL i ZURL, a później po klęsce sprawy narodowej kontynuowała walkę niepodległościową w ciągu 70 lat USRR, doznając represji i ponosząc straty; ob. w 2000. wyzbywa się swej tożsamości grupowej oraz traci na znaczeniu społecznym ze względu na postępującą komercjalizację tych dziedzin, które stanowiły jej domenę; zasila z jednej strony klasę polityczną, z drugiej zaś - klasę średnią. INTERMEDIUM [IHTEPME/JJil], krótki utwór sceniczny o charakterze komicznym, wystawiany w przerwach między aktami zasadniczej sztuki; pierwsze I. ukr. znalazły się w poi. dramacie J. Gawatowica o śmierci Jana Chrzciciela z 1616; rozpowszechniło się w XVIII, m.in. dzięki twórczości M. Dowhałewskiego i H. Ko-nyskiego; wiedzę o nim zawarł M. Wozniak w swojej monografii Poczatky ukrajinśkojikomedii (1919). IPATIEWSKI KODEKS [inATIBCtKHH 3BI^], zbiór latopisów z pocz. XV; nazwę wziął od monasteru w pobliżu ros. Kostromy, gdzie został znaleziony; połączono w nim Powieść minionych lat, Latopis kijowski i Latopis halicko-wofyński, tworząc w ten sposób kronikę narodową dawnej Ukrainy. IRCZAN MYROSŁAW [IPHAH MHPOCJIAB, wł.BAE'IOK AH/IPIH], 1897-1937, dramato-pisarz, poeta, nowelista i krytyk literacki; reprezentował nurt ekspresjonistyczny, szczególnie widoczny w dramatach pacyfistycznych, np. Rodyna szczitkariw; pochodząc z Galicji Wsch., znał kulturę poi., wypowiadał się jednak o niej krytycznie; uwięziony w 1933, stracony w łagrze na Wyspach Sołowieckich. IRWANEC OŁEKSANDR [IPBAHEUB OJIE-KCAHJIP], ur. w 1961, poeta, prozaik, dramaturg, literaturoznawca; członek grupy postmo-dernistów BuBaBu; publikuje rozprawy o twórczości Brunona Schulza; tłumaczony w Polsce. ISAJEWICZ JAROSŁAW [ICAGBHq ilPO-CJIAB], ur. w 1936, historyk kultury; członek rzeczywisty NANU, kieruje jej Instytutem Nauk Społecznych we Lwowie; w 1990. przewodniczył Międzynarodowemu Stowarzyszeniu Ukrainistów; swoje badania poświęcił problematyce kultury staroukt, m.in. dziejom drukarstwa oraz bractw cerkiewnych. IWANCZENKO RAJISA [IBAHHEHKOPAICA, wł.IBAHOBA P], ur. w 1934, historyk, pisarka; docent Uniwersytetu im. T. Szewczenki w Kijowie; uprawia beletrystykę historyczną, m. in. dotyczącą dziejów Rusi Kijowskiej (trylogia Hniw Peruna, Zoloti stremena i Zrada). IWANO-FRANKOWSK [IBAHO-OPAHKI- BCBK], m. obwodowe, ok. 240 tys. mieszk.; znany od 1662 jako poi. Stanisławów (od imienia założyciela Stanisława R. Potockiego); w 1939-1962 Stanisław; ob. nazwę przyjęto dla ..czczenia I. Franki: -:sko Ormian; węże -rzemysłowy (m.ir. t oświatowo-kultuia. fodkarpacki Un: tatry i 3 muzea" > iHłości zamku Potc ffcowy sobór św. Zn n/a) z 1753-1763 11 f*azl742. ŁNYCZUK RO' FOMAH], ur. w 191 1990 poseł do Rady x ele i mikropowieśc «rsi zachodnioukr., a - JB-1. France, atamaner. . Jbiowiecznemu Lwc ! tyci Ruś koji); w Pols.. Orda. »|KASYKTEŁESYK[IBAC Itr ukr. baśni ludowej. . tyczka, zaradny życ, zwycięsko ze starcia ze • oparł K. Stecenko swoją < Tyczyna przekazał ją w ' BA KSIĄŻKOWA IM (KHH>KKOBA IIAJIATA EflOPOBA], państwowa wo-bibliograficzna i info bliograficzne na Ukrainic;| Charkowie, ob. w Kijowi kie druki ukr., wydaje kaO "obornik światosłav ~ •.3bophhk cbmtoc. ^jroruski zbiór materiak :. ;znej sporządzony i- ;no na język cerkiev - -any) w Kijowie dla ks.. swiatosława Jarosławów eoż adresata wykonane IZDRYKJURIJ[I3/TPHKK zaik, eseista, grafik i k, grupy postmodernistów JYozzeck" (tłumaczonej wizerunek „człowieka po, 64 I Ko- :k W -jme- uczczenia I. Franki; w XVIII - XIX duże skupisko Ormian; węzeł kolejowy oraz ośrodek przemysłowy (m.in. zakłady budowy maszyn) i oświatowo-kulturalny (m.in. 4 uczelnie, w tym Podkarpacki Uniwersytet im. W. Stefanyka, 2 teatry i 3 muzea); wśród zabytków m.in. pozostałości zamku Potockich z XVII-XVIII, barokowy sobór św. Zmartwychwstania {Woskre-sinnia) z 1753-1763 i barokowa cerkiew ormiańska z 1742. IWANYCZUK ROMAN [IBAHHHYK POMAH], ur. w 1929, prozaik, polityk; od 1990 poseł do Rady Najwyższej Ukrainy; nowele i mikropowieści poświęcił współczesnej wsi zachodnioukr., a powieści historyczne m. in. I. France, atamanom Siczy Zaporoskiej i średniowiecznemu Lwowowi (Manuskrypt z wu-hci Ruśkoji); w Polsce wydano jego powieść Orda. IWASYK TEŁESYK [IBACHK-TEJIECHK], bohater ukr. baśni ludowej, chłopiec zrodzony z patyczka, zaradny życiowo, który wychodzi zwycięsko ze starcia ze smokami; na tej baśni oparł K. Stecenko swoją operę dla dzieci, a P. Tyczyna przekazał ją w formie wierszowej. IZBA KSIĄŻKOWA IM. I. FIODOROWA [KHH)KKOBA nAJIATA YKPAIHH IM. I. OE/JOPOBA], państwowa instytucja nauko-wo-bibliograficzna i informacyjna, centrum bibliograficzne na Ukrainie; założona w 1922 w Charkowie, ob. w Kijowie; rejestruje wszystkie druki ukr., wydaje katalogi i informatory. 1ZBORNIK ŚWIATOSŁAWA Z 1073 ROKU [I3BOPHHK CB5ITOCJIABA 1073 PORY], staroruski zbiór materiałów o treści encyklopedycznej sporządzony (przetłumaczony z greckiego na język cerkiewnosłowiański oraz przepisany) w Kijowie dla księcia czemihowskiego Światosława Jarosławowicza; drugi zbiór dla te-aoż adresata wykonano w 1076. IZDRYK JURIJ [I3APHKK)PIH],ur. w 1962, prozaik, eseista, grafik i kompozytor; należy do grupy postmodernistów BuBaBu; w powieści ..Wozzeck" (tłumaczonej w Polsce) prezentuje wizerunek „człowieka podziemnego", który nie I potrafi odnaleźć swej tożsamości w warunkach świata wolnego. IZIASŁAW [I3JICJIAB], m. rejonowe nad rz. Horyń w obw. chmielnickim, ok. 15 tys. mieszk.; znany od 1127; fabryka instrumentów muzycznych; wśród zabytków m. in. barokowy klasztor Bernardynów z XVII. IZIUM [I3IOM], m. rejonowe nad rz. Doniec w obw. charkowskim, ok. 70 tys. mieszk.; znany od 1571 jako twierdza kozacka; ośrodek przemysłowy; wśród zabytków m. in. barokowy sobór Zbawiciela (Spaso-Preobrażenśkyj) z 1684. IZMAIŁ [I3MAIJI], m. rejonowe i port nad rz. Kilia w obw. odeskim, ok. 100 tys. mieszk.; znany od XII jako twierdza genueńska, a od XVI turecka; w 1790 zdobyty przez ros. wojska A. Suworowa, od 1812 należał do Rosji; w 1918-1940 w składzie Rumunii; do 1959 centrum obw. izmailskiego; ośrodek przemysłowy (m. in. zakłady celulozo-papiernicze i rybne) i oświatowo-kulturalny (m. in. instytut pedagogiczny, muzeum A. Suworowa, galeria obrazów); wśród zabytków m.in. Mały Meczet z XVI i neobi-zantyjska cerkiew św. Mikołaja (Swiato-My-kołajiwśka) z 1852. IZYDOR [ICHflOP], 7-1463, duchowny prawosławny, Grek; w 1436 mianowany przez patriarchę Konstantynopola Józefa II na metropolitę kijowskiego i całej Rusi; jako zwolennik unii z Kościołem rzymskokatolickim uczestniczył w soborze florenckim, którego postanowienie o zjednoczeniu Kościołów ogłosił na ziemiach ukr. w 1440; po upadku Konstantynopola i zerwaniu unii zrzekł się tytułu metropolity kijowskiego. JABŁONSKA TETIANA [flEJIOHCLKA TETJI-HA], ur. w 1917, malarka-realistka; tworzy obrazy rodzajowe, często romantyzowane, np. popularny Chlib z 1949, a także pejzaże, m.in. Nad Dniprom; wyróżniana nagrodami, w czasach ZSRR - Stalinowską, a w 1998 Państwową Nagrodą Ukrainy im. T. Szewczenki. 65 r JACKIW MYCHAJŁO [JIIJKIB MHXAHJIO], 1873-1961, prozaik-modernista; należał do lwowskiej grupy literackiej „Mołoda muza"; w swych opowiadaniach i mikropowieściach ukazywał niedole chłopstwa galicyjskiego, osiągając głębię psychologizmu i uogólnienia symbolicznego. „JAK MÓWIONO W KIJOWIE W XIV I XV WIEKU ?" [„KAK rOBOPHJIH B KHEBE B XIV H XV BB.?"], tytuł toczącej siew 1883 na łamach czasopism kijowskich dyskusji naukowej (w języku ros., gdyż używanie ukr. w prasie było zakazane) na temat autochtoniczności Ukraińców i języka ukr.; zapoczątkowali ją Rosjanin A. Sobolewski i Ukrainiec P. Żytecki; była kontynuacją debat z 1850.-1860., m.in. między ros. historykiem M. Pogodinem a M. Maksymowiczem; twierdzenie Sobolewskiego o przynależności dialektu starokijowskiego do języka ros. obalono, udowadniając, iż w dawnym Kijowie dominował takiż system fonetyczny, jak w Haliczu i in. miastach ukr.; o tymże dyskutowano na pocz. XX, kiedy miała miejsce szczególnie ostra wymiana myśli pomiędzy Sobolewskim i A. Krymskim. JAKÓBIEC MARIAN [iTKyEEITŁ MAP'JIH], 1910-1998, poi. slawista, historyk literatur wschodnio-i południowosłowiańskich; w 1947-1980 prof. Uniwersytetu Wrocławskiego; autor prac o twórczości T. Szewczenki, I. Franki i in. pisarzy ukr. oraz o poi.-ukr. związkach literackich; w 1974 wydał Wybór poezji Szewczenki w serii „Biblioteka Narodowa" Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu. JAŁTA [5UITA], m. rejonowe, uzdrowisko i port nad M. Czarnym w Republice Krym, ok. 100 tys. mieszk.; znana od 1145; ośrodek turystycz-no-wypoczynkowy i kulturalny (m.in. 2 teatry, muzeum A. Czechowa); w pobliżu ogród botaniczny założony w 1812; 4-11 II 1945 odbyła się tu konferencja jałtańska z udziałem szefów rządów USA, Wielkiej Brytanii i ZSRR poświęcona zakończeniu wojny z Niemcami i Japonią oraz zasadom powojennej organizacji świata; wśród zabytków m. in. zespół pałacowy „Li-wadia" z przełomu XIX i XX - była rezydencja carów ros. 66 JAN PAWEŁ II (wł. WOJTYŁA KAROL) [IOAH TTABJIO II], ur. w 1920, papież od 1978; również głowa Kościoła greckokatolickiego, dla którego restytucji na Ukrainie i w in. krajach postkomunistycznych uczynił nadzwyczaj wiele; jego pontyfikat charakteryzuje m. in. aktywny ekumenizm oraz dialog z Kościołami prawosławnymi. JANCZARY [JIHHHAPH], żołnierze wyborowej piechoty tureckiej tworzonej od XIV z młodych brańców chrześcijańskich, w tym i Ukraińców, zmuszanych do przyjęcia islamu; podczas najazdów tureckich na ziemie ukr. odznaczali się okrucieństwem i bezwzględnością wobec ludności. JAN IW WOŁODYMYR [ilHIB BOJIO^H-MHP], 1908-1991, psycholog, socjolog, poeta, działacz „Płastu"; od 1955 prof. Wolnego Uniwersytetu Ukr. w Monachium, w 1968-1986 jego rektor; badawczo zajmował się etnopsycho-logią Ukraińców oraz kryminologią. JANOWSKI JURIJ [JIHOBCLKHH IOPIH], 1902-1954, prozaik i dramatopisarz; jego proza, zwłaszcza z 1920.-1930., mieści siew nurcie neoromantycznym; powieść Jeźdźcy (Wer-sznyky) z 1935 poświęcił wojnie domowej na Ukrainie w 1917-1920; tłumaczony w Polsce. JANÓW JAN [iHTYB mi], 1888-1952, poi. językoznawca ukrainista; prof. Uniwersytetu Lwowskiego i Jagiellońskiego; opublikował prace m. in. z dialektologii ukr. oraz poi.-ukr. stosunków językowych w XVII. JAPOŁOT' [iinOJIOTt], wieś k. Równego na Wołyniu Zach.; jak i in. wsie (Złazne, Połdłuż-ne), została spacyfikowana w 1943 przez Schut-zmannschaftsbataillon-202 -jednostkę policyjną złożoną z Polaków z Generalnego Gubernatorstwa; również w odwecie za napady UPA na ludność poi. rozpoczęła wtedy kontrakcję przeciw Ukraińcom na Wołyniu Armia Krajowa. JAREMCZE [ilPEMHA], m. i uzdrowisko nad rz. Prut w obw. iwano-frankowskim, ok. 15 tys. mieszk.; jeden z większych ośrodków sportów zimowych na Huculszczyźnie; w pobliżu ^cowosci zwia:' szem. 1SŁAW MĄDR> •-1054, wielki k-•• x!zimierzaWie..'. .-a-oju Rusi Kijów .•jzeństwo, zaw:.-- .-'.oma monarcha:' -. sądowniczy >.-. ^yjal kulturze, r JSŁAW OSV MOMHCJI], ? :"?: prowadził 1L." num Księstwa ti+m. ^lerał rozwój gosp«- OSŁAWNA [flPOC» 51], córka księcia . sła, żona księcta Igora Światos! . cko przez autora wizerunek jako -walali też in. . I. Franko i M. nOSZENKO M ehkomhko.~ia;.i nrz realista; należą' -ików; zasłynął z r.- i i Wsiudy iyttic ^TREMSKI ILU •xlIAH], ur. _ ii^fikowana gri > ok. 60% ob UKRAIN-ŁOW WSCH( CbKA v-'C.1OB'?. ••raz z białor.. fcow wschodni •^polnych cech. tek nosowych, rochomy; majei I uświadczone samogłoski ja: samogłosek o w i (np. nis, .«/>. oteć): spółgł ż\-\vanie w ków końcówek rżenie czasu prry go się z bezoko! wa posiłkowego UZYKOZNAW ST BO3HABCTB plina humanistyi funkcją i rozw< rniach ukr. na uniwersytetóv st\tucjąuniv ;dnak trzeba csJ 4 Ą 68 r JEŻYK go, stając się odmianąjęzyka SCS (tzw. slowe-norośkyj jazyk). JĘZYK STAROUKRAIŃSKI [CTAPOYKPA-IHCLKA MOBA], zasób wyrazów, zwrotów i form używanych w celu porozumiewania się w IX-XVIII na ziemiach ukr.; nazywany też sta-roruskim; ukształtował się na podstawie prasłowiańskich tradycji mowy, doskonalił się pod wpływem języka staro-cerkiewno-słowiańskie-go, zapożyczonego w momencie przyjęcia przez Ruś Kijowską chrześcijaństwa. IĘZYK UKRAIŃSKI [YKPAIHCbKA MOBA], państwowy język Ukrainy, narodowy język Ukraińców; wyodrębnił się z grupy języków wschodniosłowiańskich; współczesny język literacki ukształtował się na bazie gwar środko-wonaddnieprzańskich; jego pismem jest zmodyfikowana grażdanka; za język ojczysty uważa go ok. 60% obywateli Ukrainy. IĘZYK UKRAIŃSKI WŚRÓD INNYCH JĘZYKÓW WSCHODNIOSŁOWIAŃSKICH [YK-PAIHCLKA MOBA CEPE^ IHIUHX CXI-flHOC.nOB'.SIHCLKHX MOB], język ukr. wraz z białoruskim i ros. tworzy grupę języków wschodniosłowiańskich; ma wiele z nimi wspólnych cech, m.in. pełnogłos, brak samogłosek nosowych, akcent wyrazowy swobodny i ruchomy; ma jednak właściwości indywidualne zaświadczone w jego dziejach, m. in. wymowa samogłoskijat'jako / (np. wira, sino); przejście samogłosek o, e w sylabach nowo zamkniętych w / (np. nis, sil); zachowanie miękkiego ć (np. oteć); spółgłoska h jako odpowiednik ros. g; używanie w celowniku liczby poj. rzeczowników końcówek -owi, -ewi (np. kozakowi); tworzenie czasu przyszłego złożonego składającego się z bezokolicznika i form osobowych słowa posiłkowego jati (np. japysatymu) i in. JĘZYKOZNAWSTWO (LINGWISTYKA) [MO-BO3HABCTBO (JIIHrBICTHKA)], dyscyplina humanistyczna zajmująca się budową, funkcją i rozwojem języka; powstała na ziemiach ukr. na pocz. XIX wraz z powołaniem uniwersytetów w Charkowie i Kijowie oraz restytucją uniwersytetu we Lwowie (odnotować jednak trzeba osiągnięcia lingwistyki stosowa- nej w XVI-XVII w dziedzinie podręcznikowo-słownikowej); wyodrębnia się w jego dziejach kilka etapów: romantyczno-etnograficzny (I. Sreznewski, M. Maksymowicz), pozytywistyczny (P. Ławrowski), pragmatyczny (O. Ohonowski, O. Kołessa, S. Smal-Stocki), psychologiczny (O. Potebnia), marksistowski (Ł. Bułachowski, I. Biłodid) i strukturalistyczny (W. Simowicz, J. Szewelow); wyłoniło z siebie w XIX-XX liczne subdyscypliny, m.in. leksy-kologię i leksykografię, dialektologię, fonetykę i fonologię, morfologię i składnię, historięjęzy-ka, onomastykę, ortografię i kulturę języka. JIŻAKEWICZ IWAN [DKAKEBPMIBAH], 1864-1962, malarz i grafik, realista; wiele obrazów poświęcił obyczajowości oraz krajobrazowi i przeszłości Ukrainy (np. Na Spasa, Hajdama-ky); jego ilustracje do dzieł klasyków literatury ukr. (I. Kotlarewskiego, T. Szewczenki, I. Franki, Ł. Ukrainki) należą do kanonu grafiki ukr. JOHANSEN MAJK [HOIAHCEH MAHK], 1896-1937, poeta, prozaik, leksykograf pochodzenia szwedzkiego; poetycko ewoluował od neoromantyzmu do konstruktywizmu; gł. motywy jego poezji to wielkie miasto, krajobrazy wsi, przeżycia intymne; w prozie nieustannie eksperymentował; zwolennik latynizacji pisma ukr.; zginął w łagrze. JORDAN [HOPflAHB], w Kościele prawosławnym i greckokatolickim obrzęd święcenia wody nad jeziorem lub rzeką na pamiątkę chrztu Jezusa Chrystusa (6 stycznia). JUDAIZM NA UKRAINIE [IYflABM B YKPA-IHI], religia Żydów zamieszkałych na Ukrainie od X; jego rozkwit przypada na XV i XVI w związku z przyrostem społeczności żydowskiej; tragedia żydostwa w XVII i XVIII (m.in. rzezie wojsk B. Chmielnickiego oraz hajdama-ków) sprzyjała rozwojowi chasydyzmu; po 1991 zostały stworzone warunki do odrodzenia życia religijnego mniejszości żydowskiej; ob. funkcjonuje ponad 80 wspólnot, które jednoczą się w 2 związkach (Religijne Wspólnoty Wyznania Żydowskiego Ukrainy, Żydowskie Organizacje Religijne Ukrainy). 69 „JUDENKREIS CZYLI WIECZNE KOŁO" [,,JU-DENKREIS, AEO BHHE KOJIO"], film fabularny z 1996 (reż. W. Dombrowski, scenariusz S. Całyk, w roli gł. B. Stupka); w swej strukturze formalnej odwołuje się do różnych tekstów kultury (m. in. opery G. Verdiego A ida, poematu T. Szewczenki Katarzyna, filmu G. Aleksan-drowa Świat się śmieje); opowiada o losach wielokulturowej społeczności Bukowiny Płn. (Ukraińcach, Żydach, Rumunach, Polakach, Rosjanach, Niemcach i Cyganach) okupowanej na przemian przez nacjonalistów rumuńskich, wojska hitlerowskie i Armię Czerwoną. JURA HNAT [K)PA THAT], 1887-1966, aktor i reżyser teatralny, jeden z założycieli w 1920 kijowskiego Teatru Dramatycznego im. I. Franki oraz do 1961 jego dyrektor; w grze aktorskiej i inscenizacjach ewoluował od naturalizmu do realizmu scenicznego w duchu koncepcji K. Sta-nisławskiego. JURKEWICZ PAMFYŁ [R3PKEBHM I1AM-OHJI], 1827-1874, filozof; pisał po ros.; prof. Akademii Teologicznej w Kijowie, następnie Uniwersytetu Moskiewskiego; m. in. roztrząsał problematykę antropologiczną, głosił „teorię serca" jako ośrodka duchowego osoby ludzkiej; wywarł wpływ na filozofię Rosjanina W. Sołowjowa. JURKOWSKi MARIAN [FOPKOBCbKHH MAP'.SH], ur. w 1929, poi. językoznawca-ukrainista, tłumacz; prof. Uniwersytetu Warszawskiego; wydał monografię Ukr. terminologia hydrograficzna, napisał rozprawy o języku pisarzy ukr., m.in. I. Kotlarewskiego i Łesi Ukra-inki; przełożył na język poi. wiele ukr. utworów poetyckich. K KACNELSON ABRAM [KAUHEJIfeCOH ABPAM], ur. w 1914, poeta, krytyk literacki, tłumacz pochodzenia żydowskiego; opublikował ok. 30 tomów poetyckich i esejów; mistrz miniatury lirycznej; w 1997 wyemigrował do USA (z powodu antysemityzmu otoczenia i choroby), lecz więzi z Ukrainą i ukraińszczy- zną nie zerwał: Probaczte, moji adresatyjocej nostalhijnosti wyjaw:/«Łos-Andżełos» trebapy- \ saty./aja szcze za zwyczkoju - «Kyjiw». KACZANÓWKA [KAHAHIBKA], osada w obw. czernihowskim; znajduje się w niej zespół hi-storyczno-architektoniczny obejmujący m.in. pałac w stylu pseudogotyckim (w nim rodzina Tarnowskich gościła T. Szewczenkę w 1843 i 1859), pomnik Szewczenki oraz altankę kompozytora ros. M. Glinki. KACZUROWSKI I HOR [KAHYPOBCŁKHH IFOP], ur. w 1918, pisarz, tłumacz i literaturo-znawca; od 1944 na emigracji (Austria, Argentyna, Niemcy); prof. Wolnego Uniwersytetu Ukr. w Monachium; w liryce kontynuator neo-klasycyzmu; wydał prace z zakresu poetyki (m. in. Strofika, Fonika). KAGANOWICZ ŁAZAR [KAEAHOBM JIA3AP], 1893-1990, polityk sowiecki, Żyd; w 1924-1957 członek najwyższych władz partyjnych i państwowych ZSRR; w 1925-1928 i 1947 oddelegowany na Ukrainę do pełnienia funkcji I sekretarza KC KP(b) Ukrainy, a w 1932 w charakterze pełnomocnika Moskwy na III konferencję partyjną; odpowiedzialny za zbrodnie wobec narodu ukr., eksterminacjęjego inteligencji oraz spowodowanie głodu na Ukrainie w 1932-1933. KALCZENKO HAŁYNA [KAJIMEHKO TAJIHHA], 1926-1975, rzeźbiarka; uprawiała sztukę monumentalną; autorka pomników m.in. I. Kotlarewskiego, Łesi Ukrainki i M. Zańko-weckiej w Kijowie oraz współautorka pomnika Matki Bohaterskiej w Czerkasach. KALENDARZ [KAJIEHflAP], 1) system rachuby czasu; wraz z przyjęciem chrześcijaństwa Ruś-Ukraina wzięła od Bizancjum K. juliański (nazywany starym stylem); K. gregoriański wprowadziła w URL Centralna Rada 1 III 1918, odtąd obowiązujący (poza dziedziną życia religijnego, gdzie zachował moc K. juliański); 2) wydawnictwo roczne o walorach użytkowych i rozrywkowych; znany od początków piśmiennictwa ukr., rozwijał się w XVII-XIX (zwłaszcza na zach. ziemiach ukr.). llłr b% ujaj*ce.w|* ^40, poetka, -jchu dysyder.c zanana9 lat!.:- 70 ocej :py- KALINA [KAJIHHA], pospolity krzew na Ukrainie; niegdyś jej kwiaty, owoce i gałązki pełniły funkcję symboliczną w obrzędach ludowych, zwłaszcza na weselach i pogrzebach; w folklorze jest alegorią Ukrainy (Bez werby i kałyny nema Ukrajiny). KALININ KONSTIANTYN [KAJIIHIH K0HCT5IHTHH], 1889-1938, konstruktor lotniczy; był pionierem budowy samolotów na Ukrainie; konstruował i budował samoloty pasażerskie, sanitarne i wojskowe (seria „K"); aresztowany przez NKWD i stracony. KALNISZEWSKI PETRO [KAJTHHIIIEBCLKHH IIETPO], 1690-1803, ostatni ataman Siczy Zaporoskiej (od 1762); jako zdolny administrator uczynił wiele dla wzmocnienia ekonomicznego Zaporoża; uczestniczył z wojskiem kozackim w wojnie ros.-tureckiej, zasłużył się zwłaszcza przy zdobyciu Chanatu Krymskiego (1769); po likwidacji Siczy przez Katarzynę II (1775) uwięziony w monasterze Sołowieckim, skąd zwolnił go dopiero w 1801 Aleksander I. KALUTAWIŁŁEN [KAJIIOTA BIJIJIEH], 1930-2000, operator filmowy; autor wielu realizacji zdjęciowych do filmów fabularnych; wysokie noty zdobył za zdjęcia do filmu Urga w reżyserii Rosjanina N. Michałkowa (1991). KAŁYNEC I HOR [KAJIHHEHL irOP], ur. w 1939, poeta, przedstawiciel „pokolenia lat sześćdziesiątych", mąż Iryny; więziony w łagrach za działalność niepodległościową; jego dorobek poetycki obejmuje 17 zbiorów w dwóch cyklach: Probudżena muza i Newolny-cza muza; jego poezja ma charakter intelektual-no-refleksyjny, dostrzega w świecie przede wszystkim wartości duchowe - trwałe i nieprzemijające; w poetyce nawiązuje do tradycji wiersza klasycznego, komplikując jego strukturę zarówno elementami awangardowymi, jak i stylizacją ludową; przestał pisać w 1981; tłumaczony w Polsce. KAŁYNEC IRYNA [KAJIHHELILIPHHA], ur. w 1940, poetka, żona Ihora; od 1966 działała w ruchu dysydenckim, za co została w 1972 skazana na 9 lat łagrów i zesłania; od 1991 uczest- IC niczy w działalności politycznej; była inicjatorką powołania Stowarzyszenia Chrześcijańskiego „Miłosierdzie". KAMIENIEC PODOLSKI [KAM'.aHEHB-nO-,I{IJIŁ>CBKHH], m. rejonowe nad rz. Smotrycz w obw. chmielnickim, ponad 110 tys. mieszk.; założony przed 1062, w XII gród w Księstwie Halickim; w 13 52-1793 w Litwie i Polsce, stolica województwa i ośrodek handlowy ze Wschodem; od 1793 w składzie Rosji; w 1920 siedziba rządu URL; ośrodek przemysłowy (m. in. cukrownia, fabryka mebli) i oświatowo-kul-turalny (m.in. 2 uczelnie, w tym Uniwersytet im. I. Ohijenki); wśród zabytków m. in. zamek-twierdza z XIV-XVIII, ormiańska cerkiew św. Mikołaja z XIV, ratusz magistratu poi. z XVII i drewniana cerkiew Podniesienia Krzyża (Chry-stowozdwyżenśka) z XVII-XVIII. KANIÓW [KAHIB], m. rejonowe nad Dnieprem w obw. czerkaskim, ok. 40 tys. mieszk.; w 1569-1772 w składzie Polski, w XVIII jeden z ośrodków koliszczyzny; miejsce święte dla Ukraińców, tu bowiem na brzegu dnieprzańskim znajduje się grób i pomnik T. Szewczenki (proj. M. Manizera); w pobliżu elektrownia wodna; ob. zastój w jego rozwoju ze względu na upadek zakładów przemysłowych oraz skutki silnego napromieniowania w 1986 (awaria elektrowni jądrowej w Czarnobylu); wśród zabytków m. in. sobór św. Jerzego (Heorhijiwśkyj) z 1144; jego okolice opiewał S. Goszczyński w powieści poetyckiej Zamek Kaniowski. KAPELA BANDURZYSTOW UKRAINY LHEP-)KABHA KAnEJlA EAH/I,yPHCTIB YKPA-IHH], zespół założony w 1935 w Kijowie; w repertuarze dumy i pieśni historyczne; słynie z wysokiego poziomu wykonawstwa. KAPNIST WASYL (WASILIJ) [KAIIHICT BACHJIb], 1758-1823, ukr.-ros. pisarz i działacz społeczny pochodzenia greckiego; tworzył wg kanonów klasycyzmu w języku ros.; jego Oda na rabstwo wyrażała protest przeciwko wprowadzeniu pańszczyzny na Ukrainie w 1783 przez Katarzynę II; wierszowana komedia Jabieda była satyrą na skorumpowane są- 71 K downictwo ros.; należał do koła autonomistów (działającego w Nowogrodzie Siewierskim), był zwolennikiem odrębności Ukrainy nie tylko w dziedzinie kulturalnej, ale i politycznej. KARAIMI NA UKRAINIE [KAPAIMH B YKPAIHI], grupa etniczna pochodzenia tureckiego licząca ok. 10 tys. osób; mieszkajągł. na Krymie i Ukrainie Zach. (Łuck, Halicz); wyznawcy antytalmudycznej wersji judaizmu. KARAZIN WASYL [KAPA3IH BACHJIB], 1773-1842, działacz oświatowy; dzięki jego inicjatywie i staraniom otwarto w Charkowie uniwersytet (1805) oraz drukarnię, gdzie wydawano czasopisma ukr.; publikował prace z historii, ekonomiki i statystyki. KARMANSKI PETRO [KAPMAHCLKHH nETPOj, 1878-1956, poeta modernista; w 1910-31 na emigracji (Kanada, Brazylia i Austria), od 1931 we Lwowie; należał do grupy literackiej „Mołoda muza"; wzbogacił poezję ukr. w obrazowość symboliczną o proweniencji zachodnioeuropejskiej; poruszał zarówno ogólną problematykę egzystencji ludzkiej, jak też sprawy narodowe i obywatelskie; razem z M. Ryl-skim przełożył pierwszą część Boskiej komedii Dantego. KARMELUK USTYM [KAPMEJIIOK (KAPMA-JIKDK) YCTIIM], 1787-1835, chłop, watażka oddziałów powstańczych działających na sposób hajdamacki; dokonał kilkaset napadów na majątki ziemskie (przeważnie poi.) na Podolu Wsch., Wołyniu i Kijowszczyźnie; więziony kilka razy, uciekał, zabity podczas obławy; w oczach chłopstwa ukr. zyskał opinię mściciela ludowego i tak jest ukazany w folklorze ukr. oraz utworach M. Wowczok-Wilinskiej, M. Staryc-kiego i S. Wasylczenki. KARPATOUKRAINA [KAPnATCLKA YKPA-IHA], nazwa ukr.-zakarpackiego państwa autonomicznego (1938-1939) w ramach Czechosłowacji; autonomię uzyskało Zakarpacie pod naciskiem Niemiec hitlerowskich; 8 X 1938 powstał rząd z A. Wołoszynem na czele; Węgry zgłosiły do niej swe roszczenia i rozpoczęły działania zbrojne zakończone 20 III 1939 jej rozbiciem. KARPATY [KAPIIATH], góry w Europie Środ-kowo-Wsch.; ciągną się hakiem otwartym ku zachodowi przez terytoria Czech, Węgier, Słowacji, Polski, Ukrainy i Rumunii (od Dunaju pod Bratysławą do Dunaju w Żelaznej Bramie); długość ok. 1300 i szerokość 100-350 km; dzielą się na Zachodnie, Wschodnie i Południowe; K. Wsch. to pasmo górskie na zachodzie Ukrainy, między granicą poi. a górną Suczawą na wschodzie; ukr. K. Wsch. tworząBeskidy Wsch. (m.in. Bieszczady Wsch. i Gorgany), Beskidy Pokuc-ko - Bukowińskie i Beskidy Polonińskie z pasmem Czarnohory. KARPENKO-KARY IWAN [KAPITEHKO-KAPHH IBAH, wł. TOEIJIEBHH I.], 1845-1907, dramatopisarz, aktor i reżyser, brat M. Sadowskiego i P. Saksahanskiego; napisał 18 sztuk, w tym dramaty i komedie społeczno-obyczajowe z życia wsi (m.in. Sto tysiacz i Cha-ziajin) oraz historyczne (m.in. Czumaky); muzeum jemu poświęcone, znajduje się w Kirowo-gradzie oraz na chutorze „Nadija" k. Kirowo-gradu. KARYKATURA [KAPHKATYPA], ośmieszające wyolbrzymienie cech postaci, grup społecznych, przedmiotów i wydarzeń w grafice, malarstwie i rzeźbie; jej rozwój jest związanyz pismami humorystycznymi (m.in. „Osa", „Komar", „Pereć"); wśród jej twórców wyróżnili się m.in. T.Terłecki, P. Kowżun, W. Łytwynenko i E. Kozak. KASIJAN WASYL [KACL3H BACHJIL], 1896-1976, grafik; prof. Instytutu Sztuk Plastycznych w Kijowie; posługiwał się wszystkimi technikami graficznymi; wykonał ilustracje do wielu dzieł klasyków literatury ukr., a także portrety pisarzy i artystów mu współczesnych; nic stronił od zadań propagandowych w okresie stalinizmu. KASJAN MIROSŁAW [KACSH MHPOCJIAB]. ur. w 1933, poi. folklorysta, literaturoznawca i tłumacz; prof. Uniwersytetu im. M. Kopernika w Toruniu; propaguje ukr. twórczość ludową w Polsce; wydał m. in. Na ciche wody. Dumy ukraińskie i Na przełęczy światów. 150 ukrain- ich baśni. gx^ V. a >:r . 1 MV. . 1 Wł, 72 skich baśni, gadek, humoresek i podań ludowych. KATARZYNA ii [KATEPHHA II], 1729-1796, cesarzowa Rosji od 1962; umocniła absoluty-styczny i centralistyczny system zarządzania państwem; prowadząc politykę imperialną, zdobyła m.in. Krym na Turcji oraz - uczestnicząc w rozbiorze Polski - przyłączyła do Rosji Ukrainę prawobrzeżną; konsekwentnie ograniczała autonomię Ukrainy (w 1764 likwidacja hetmanatu, a w 1775 Siczy Zaporoskiej) oraz osłabiała jej warstwy przywódcze (m.in. rusyfikacja starszyzny, prześladowanie grekokato-lików, sekularyzacja majątków monasterów prawosławnych). KAWAŁERIDZE IWAN [KABAJIEPIfl3E IBAH], 1887-1978, rzeźbiarz, reżyser filmowy i drama-topisarz; estetycznie bliski ekspresjonizmowi i konstrukcjonizmowi, w 1930. zmuszony do przyjęcia zasad socrealizmu; zrealizował m.in. pomniki T. Szewczenki w Połtawie i Sumach oraz H. Skoworody w Kijowie; w kinie eksperymentował, nad opowiadanie fabuły przedkładał uniwersalizm przesłania ideowego (m.in. Prometej, Hryhorij Skoworoda). KAWECKI ROSTYSŁAW [KABEHbKHH POCTHCJIAB], 1899-1978, patofizjolog, onkolog; członek rzeczywisty AN USRR; stworzył w strukturze AN Instytut Problemów Onkologii, który ob. nosi jego imię. KAZYMYRENKO MYCHAJŁO [KA3H-MHPEHKO MHXAHJ1O (MIXA)], ur. w 1938, poeta, Cygan; mieszka w Korosteniu, obw. żytomierski; opublikował w 1997 swój przekład Kobzarza T. Szewczenki po cygańsku (romani). KEDRYN IWAN [KE^PHH IBAH wł. PYZIHHHLKHH I.], 1896-1995, dziennikarz, publicysta, polityk; w 1925-1939 rzecznik Ukr. Reprezentacji Parlamentarnej w Warszawie; od 1944 na emigracji (Austria, USA); autor wielu publikacji, m.in. Pryczyny upadku Polszczi. KERCZ [KEPH], rejonowe m. portowe nad Cieśniną Kerczeńską w Republice Krym, ok. 190 I IC tys. mieszk.; założony przez Greków jako Pan-tikapajon w VI p.n.e.; w X-XII w składzie Księstwa Tmutorakańskiego będącego częścią Rusi Kijowskiej; od 1475 twierdza turecka; od 1774 w składzie Rosji; ośrodek przemysłowy (m. in. kopalnia rudy żelaza, huta, stocznia) i kulturalny (m.in. teatr, muzeum archeologiczne); wśród zabytków m.in. pozostałości budowli starożytnych oraz cerkiew św. Jana Chrzciciela (Ioana Predteczi) z X. KGB-zob. NKWD KICMAŃ [KIUMAHL], m. rejonowe w obw. czer-niowieckim, ok. 10 tys. mieszk.; do 1940 ośrodek oświatowo-kulturalny Bukowiny Płn. należącej od 1919 do Rumunii; w 1998 otwarto tu Muzeum Iwasiuków - ojca Mychajła (1917-1995), pisarza, i syna Wołodymyra (1949-1979), kompozytora i poety, autora popularnych piosenek, m.in. Czerwonej ruty. KIJ [KHH], wg legendy - założyciel Kijowa (wraz z braćmi Szczekiem i Chorewem oraz siostrą Łybid'); pierwszy jego władca; wg O. Pricaka był Chazarem. „KIJEWLANIN" [„KHEBJMHHH"], dziennik rosyjskojęzyczny ukazujący się w Kijowie w 1864-1919; był trybuną ultrakonserwatywnych sił politycznych, zwalczał wszelkie odruchy emancypacyjne wśród Ukraińców; był nastawiony również antypolsko i antyżydowsko. „KIJEWSKIJE WIEDOMOSTI" - „KYJIWŚKI WIDOMOSTI" [„KHEBCKHE BEflOMOC-TH"- „KHIBCLKI BlflOMOCTI"], gazeta ukazująca się 3 razy w tygodniu w 2 mutacjach - rosyjskojęzycznej (ok. 100 tys. egz.) i ukra-ińskojęzycznej (ok. 40 tys. egz.); wydawane od 1992; nie ukrywają uprzedzeń wobec państwowości ukr. „KIJOWSKA SZKOŁA POETÓW" [„KHIB-CfcKA IUKOJIA nOETIB"], nurt w poezji związany światopoglądowo z „pokoleniem lat sześćdziesiątych", z powodu represji władz USRR ujawniony w pełni w 1980.; luźnie tworzyli ją m. in. M. Worobjow, W. Hołoborodko, W. Kor-dun i in.; opozycyjna wobec tzw. socrealizmu, 73 K była wspólnotą poetów pragnących przekazywać kontemplowane na sposób zindywidualizowany piękno wszechświata. KIJOWSKIE KSIĘSTWO [KHIBCŁKE KHH3IBCTB0], ziemia Polan, później dzielnica Rusi Kijowskiej; wyodrębniło siew 1130, uzależniając się nieraz od księstw silniejszych: Czernihowskiego i Halicko-Wołyńskiego; w 1240 zdobyte przez Mongołów, a od 1362 w składzie Wielkiego Księstwa Litewskiego (od 1471 jako województwo). KIJÓW [KHIB], stolica Ukrainy; miasto wydzielone, podległe rządowi; centrum obwodu; założony w V jako centrum plemienia Polan, gł. miasto Rusi Kijowskiej, w 1362-1648 w składzie Litwy i Polski; liczy ob. ok. 2,7 min mieszk.; węzeł kolejowy, metro, międzynarodowy port lotniczy (Boryspil); duży ośrodek przemysłowy (m.in. zakłady lotnicze, elektrotechniczne, elektroniczne), naukowy (siedziba NANU, resortowe instytuty naukowo-badawcze), akademicki (18 uczelni, z których większość przybrała po 1991 nazwę „uniwersytet"), kulturalny (m.in. 18 teatrów, 37 muzeów), religijny (rezydencje patriarchy Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego i Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Kijowskiego oraz egzarchy Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Moskiewskiego) i sportowy (centrale związków sportowych oraz kluby sportowe, w tym słynne „Dynamo"); tu znajdują się najświetniejsze zabytki architektury ukr., m. in. sobór św. Zofii z XI, Złota Brama z XI, Ławra Peczerska z XI-XVIII, cerkiew św. Andrzeja z XVIII oraz sobór św. Włodzimierza z XIX; ob. realizacja planu rozbudowy miasta przewidzianej do 2020. KILIA[KIJIIiI],m. rejonowe i port nad rz. Kiliaw obw. odeskim, ok. 30 tys. mieszk.; znana od XIV; opisana w dumach jako cel wypraw kozackich przeciw Turkom; od 1812 w składzie Rosji, w 1918-40 należała do Rumunii; wśród zabytków m. in. cerkiew św. Mikołaja (Myko-łajiwśka) z XV-XVII. KILIMY [KHJIHMH], tkaniny rozpowszechnione na Ukrainie zarówno w wersji dekoracyjnej, jak i użytkowej; niegdyś ich wyrobem trudnili się twórcy ludowi (z wysokiego kunszt:: nęli zwłaszcza Hucule oraz mieszkańc\ łtawszczyzny); ob. ich produkcją na ma-skalę zajmują się spółdzielnie rzemieślnicza tystyczne. „KINO-TEATR" [„KIHO-TEATP"], dwurr sięcznik teoretyczny i publicystyczno-k-tyczny wydawany od 1995 w Kijowie; pośv cony twórczości filmowej i scenicznej; reda. je go Ł. Briuchowecka. KIROWOGRAD [KIPOBOrPAfl], m. obwoc we nad rz. Inguł, ok. 290 tys.mieszk.; założor. w 1754 jako twierdza św. Elżbiety; nazwa zmieniała się: do 1924 Jełysawethrad, w 1924-193-Zinowjewśk, w 1934-1939 Kirowo i od 19? ob. na cześć polityka sowieckiego S. Kirov. ośrodek przemysłowy (m.in. zakłady agregato rolniczych i silników Diesla) i oświatowo-kui-turalny (m.in. 3 uczelnie, w tym UniwersyU im. W. Wynnyczenki, 2 teatry, 3 muzea, galer obrazów); wśród zabytków m.in. cerkiew gre^ kaz 1812. KISIEL ADAM [KHCIJIfc AflAM], 1580-1653 polityk; wojewoda bracławski od 1648, kijowski od 1649; jako lider szlachty ukr. bronił prawosławia; w 1648-1652 prowadził pertraktacje z B. Chmielnickim, zmierzając (nieudanie) dc kompromisu między powstającym państwem ukr. a Rzecząpospolitą. KISTIAKOWSKI JURIJ [KICTSKOBCBKHI: KDPIH], 1900 - 1982, amerykańsko-ukr. fizy-ko-chemik; od 1926 w USA, prof. Uniwersytetu Harvarda w Cambridge; w 1957-1961 doradca prezydenta D. Eisenhowera ds. nauki i technologii. KLARNETYZM [KJIAPHETH3M], termin zaproponowany przez J. Ławrinenkę dla wyróżnienia fenomenu poetyckiego wczesnego P Tyczyny, uwidocznionego zwłaszcza w zbiorze Soniaczni klarnety z 1918; obejmuje takie rysy twórczości Tyczyny, jak optymizm postawy światopoglądowej, malarskość i muzyczność wiersza oraz skrótowość wypowiedzi, które wytworzyły w sumie syntetyczn'. typ myślenia poetyckiego w literaturze ukr. 74 f sty-3o-.nvą -ar- rad-:ech- :h za- vróż- go P. zbio- :akie i po- mu- wie- czny .kr. KLASYCYZM [KJIACHUH3M], prąd artystyczny w literaturze, sztukach plastycznych, architekturze i muzyce ukr. XVIII i I poł. XIX, nawiązujący do wzorów kultury starogreckiej i rzymskiej; reprezentują go m. in. pisarze I. Kotlarewski i H. Kwitka-Osnowjanenko, architekt P. Dubrowski, malarze D. Łewycki, W. Borowykowski i T. Szewczenko. KLASZTORNE ZESPOŁY ARCHITEKTONICZNE [MOHACTHPCbKI APXITEKTYPHI KOMITJIEKCH], jako zabytki architektury z XV-XIX zachowało się na Ukrainie 106 klasztorów, w tym 53 rzymskokatolickie, reszta prawosławne i greckokatolickie; najbardziej znane klasztory obrządku prawosławnego to Ławra Kijowsko-Peczerska, Ławra w Poczajowie, monaster Wydubecki w Kijowie, Jelecki w Czer-nihowie i Wozneseński w Perejasławiu Chmielnickim; katolickie (Bernardynów, Dominikanów, Jezuitów i in.) znajdują się we Lwowie, Berdyczowie, Żółkwi, Winohradowie i in. miejscowościach, a greckokatolickie zakonu Bazylianów - w Łucku i Buczaczu; ob. duża część zespołów jest zwracana właścicielom, inna zaś restaurowana przez państwo i przeznaczana na cele publiczne, najczęściej dla instytucji kulturalnych. KLASZTORY [MOHACTHPI], zgromadzenia zakonne na Ukrainie; po prześladowaniach w czasach USRR przeżywają ob. okres restytucji; jest ich ok. 220 (w tym 76 greckokatolickich, 81 prawosławnych i 17 rzymskokatolickich) z ok. 3200 mnichów i mniszek; sporo funkcjonuje również w diasporze; wśród nich wyróżniają się zakony Bazylian i Bazylianek, Studytów i Studytek, Sedemptorystów i Sióstr Służebnych; miały w przeszłości i mają ob. duże zasługi dla kultury oraz konsolidacji życia narodowego i religijnego. KLIMENT SMOLATYCZ [KJIHMEHT CMOHilTH1!], ? - 1164, duchowny prawosławny, kaznodzieja; w 1147-1154 metropolita kijowski (bez zgody patriarchy konstantyno-polskiego); z jego licznych dzieł zachowało się Posłanije Fomi, w którym wykłada on swoją K alegoryczno-symboliczną interpretację Pisma św. KLECH WŁADYSŁAW [KJTEX BHAflHCJIAB, wł. KJIEXHBOBCEKHH B.], ur. w 1922, scenograf amerykańsko-ukr.; mieszka w USA, od 1966 współpracuje z Metropolitan Opera Ho-use w Nowym Jorku; wykonuje też scenografią dla teatrów diaspory ukr. w USA. KŁEN JURIJ [KJIEHIOPIH, wł. EyprAPflTOC-BAJIBfl], 1891-1947, poeta, krytyk literacki, tłumacz; był Niemcem, w 1931 repatriował się do ojczyzny; należał do grupy „neoklasyków kijowskich"; próbował odrodzić gatunek eposu; jego Popił imperij, uogólniający tragiczne doświadczenia ludzkości w XX, pozostał nie ukończony. „KNYHAR" [„KHHrAPt"], miesięcznik kry-tyczno-bibliograficzny, ukazywał się w Kijowie w 1917-1920; redagowali go W. Koroliw-Stary i M. Zerow; publikował rozprawy kry-tyczno-literackie oraz recenzje i adnotacje o nowych książkach; był fenomenem wydawniczym: przetrwał 14 rewolucji, powstań i zamachów stanu, zaświadczając o trwałości i rozwoju kultury ukr. KOBRYNSKA NATALIA [KOEPHHCfcKA HATAJIW], 1851 -1920, pisarka, feministka; organizowała ruch kobiecy w Galicji Wsch.; w jej dorobku znajdujemy realistyczne opowiadania z życia kobiet. KOBYLANSKA OLHA [KOEHJLSHCLKA OJIbEA], 1863-1942, prozaik, mieszkała w Czerniowcach; tworzyła naturalistyczne powieści i nowele z życia wsi na Bukowinie Płn. (np. wydana w Polsce mikropowieść Ziemia) oraz inteligencji; była zaangażowana w ruchu feministycznym. KOBYŁICA ŁUKIAN [KOEHJIHLL5I JIYICSH], 1812-1851, ludowy działacz polityczny na Bukowinie Płn.; przewodził powstaniu chłopskiemu w 1848; bohater utworów ludowych i poematu J. Fedkowicza. KOBZA [KOE3A], ludowy instrument muzyczny, chordofon szarpany, rodzaj lutni. 75 K „KOBZARZ" [„K0E3AP"], tytuł pierwszego tomu utworów poetyckich T. Szewczenki, wydanego w 1840 (epokowe wydarzenie w literaturze i życiu narodowym Ukraińców); później nazwa zaczęła oznaczać całą poezję Szewczenki oraz odnosić się do niego samego; w Czerka-sach otwarto w 1993 Muzeum Kobzarza (jako księgi). „KOBZARZ" [„KOB3AP"], tytuł tomu poetyckiego futurysty M. Semenki z 1924; miał prowokacyjny podtekst, wyrażał bowiem bunt awangardysty wobec naśladowców T. Szewczenki, tkwiących w poetyce postromantycz-nej i udających, że w poezji ukr, nic się nie zmieniło, że można dalej opisywać „gaje", „słowiki" i „ukraińskie chatki" (F. Nieuważny). KOBZIARZE [KOB3API], ludowi śpiewacy wykonujący patriotyczne dumy i pieśni z akompaniamentem gry na kobzie (bandurze); najczęściej niewidzący; pierwsze wzmianki o nich z XV-XVI; w XIX zasłynęli m. m. Andrij Szut, Ostap Weresaj, Iwan Krawczenko i in.; prześladowani przez policję carską (powód oficjalny: włóczęgostwo); również Sowieci tępili ich za budzenie uczuć narodowych, 337 z nich zgładzono w 1932 (zwabiwszy uprzednio do Charkowa pod pretekstem odbycia zjazdu); ob. mają rangę artystów estrady, w 1989 otwarto dla adeptów szkołę sztuki kobziarskiej we wsi Stri-tiwka k. Kijowa; wyśmienity kunszt prezentują K. z Kapeli Bandurzystów Ukrainy (utworzonej w 1935). KOCIUBYNSKI MYCHAJŁO [KOmOEHH-CBKHH MHXAHJIO], 1864-1913, prozaik impresjonista; uprawiał małe i średnie formy narracyjne - nowelę, opowiadanie i mikropo-wieść; w psychologicznej mikropowieści Fata morgana ukazał narastanie napięć rewolucyjnych na klasowo rozwarstwionej wsi ukr., a w opowiadaniu Cienie zapomnianych przodków zawarł liryczno-mitologiczny obraz Huculsz-czyzny; muzea jemu poświęcone otwarto w Winnicy (1927) i Czemihowie (1934). KOCZERHA IWAN [KOHEPrA IBAH], 1881-1952, dramatopisarz; opublikował ponad 30 dramatów w języku ukr. i ros.; wartościowszej to Majstry czasu i Jarosław Mudryj; nie dbał ol doraźną perspektywę, lecz poruszał (na przy-1 kładzie losów jednostki oraz zbiorowości) za-l gadnienia uniwersalne, ponadczasowe; połączył I poetykę realistyczną z elementami umowność: [ symbolicznej. KOCZUBEJ WASYL [KOTYEEH BACHJIBJ.I 1640-1708, polityk; od 1699 sędzia generalny! Ukrainy lewobrzeżnej; był wrogiem I. Mazepy (chociaż jego córka bardzo pragnęła wyjść I za mąż za hetmana); doniósł Piotrowi I o ukła-1 daniu się Mazepy z królem poi. S. Leszczyńskim; został stracony, ponieważ car mu nie uwierzył. KOCZUR HRYHGRSJ [KOWP rPHFOPIHl. 1908-1994, tłumacz i krytyk literacki; w latach 1943-1953 więziony w łagrze; przyswoił kulturze ukr. arcydzieła poezji zachodniej o szerokim zasięgu - od starożytności do liryki ibero-amerykańskiej; z literatury poi. przekładał A Mickiewicza, J. Słowackiego, J. Tuwima, T. Różewicza i in. KODNIA [KQZIH.S], wieś w obw. żytomierskirr: związana z ruchem hajdamackim; za udział w powstaniu w 1768 władze poi. dokonały tu egzekucji ok. 3 tys. osób; ob. muzeum koliszczy-zny; wśród zabytków m. in. klasycystyczna cerkiew Narodzenia Bogurodzicy {Rizdwa Bo~ horodyci) z 1841 oraz kurhan, w którym pogrzebano straconych hajdamaków. KOLBERG OSKAR [KOJILEEPr OCKAP], 1814-1890, poi. folklorysta i etnograf; wydał 40-to-mowe dzieło pt. Lud, do którego włączył materiały z ukr. twórczości ludowej, m. in. w tomach Pokucie, Wołyń, Ruś Karpacka i Ruś Czerwona. KOLEGIA [KOJIEHI], szkoły średnie, niekiedy wyższe, na ziemiach ukr. w XVII-XVIII; zakładane wg wzorów szkół jezuickich; w 1632 otwarto prawosławne K. Mohylańskie (przekształcone w 1700 w Akademię) w Kijowie oraz K. w Czemihowie, Charkowie i Perejasławiu z łacińskim językiem wykładowym; dostępne dla wszystkich stanów; przyczyniły się do rozwoju oświaty i nauki \ XVIII, kiedy sekularyzację rr.aą nasterów. KOLEGIUM MAi CIHCBKAKOJIL:.. skiego w 1722-1"2 wała działalność mie lewobrzeżne cyjny zarządzający zniesieniu hetmani KOLEGIUM PAWŁA 1871 w Kijowie; nia pamięci przedwc wysoki poziom na« ukrainofilską; zlikv ków w 1920. KOLEKTYWIZACJA KTHBI3AIJIJI CIJ1 PCTBA], przymusov spodarstw rolnych f przedsiębiorstwa " 1929-1933 oraz w ( płn..Zakarpaciui' oparte na państwc łJukcji; towarzysz nych chłopów or IOL1SZCZYZNA :hłopsko-kozack.. brzeżnej przecie * jej trakcie odór cokonały masakr \m.m. rzeźhumar poi. i ros. kolonie greck kojiohiihayk: •:'.emiasta-państv. ?. płn. wybrzeżu) ;nanemBohu\ i--ajon (na Krym:-on stał się stolic:: obejmującego y: pobrzeże M. Cz-:owo na ziemie . 76 :kiedy zakła- 1632 te (prze- «rie oraz - {awiuz iepne dla •rozwoju oświaty i nauki ukr.; straciły na znaczeniu w k. XVIII, kiedy Katarzyna II przeprowadziła sekularyzację majątków utrzymujących je mo-nasterów. KOLEGIUM MAŁOROSYJSKIE [MAJIOPO-CIHCLKA KOJIEIUI], 1) instytucja rządu carskiego w 1722-1727; nadzorowała i kontrolowała działalność władz hetmańskich na Ukrainie lewobrzeżnej; 2) wyższy organ administracyjny zarządzający Ukrainą w 1764-1786 po zniesieniu hetmanatu przez Katarzynę II. KOLEGIUM PAWŁA GAŁAGANA [KOJIEFL3 I1ABJIA rAJIAIAHA], gimnazjum założone w 1871 w Kijowie przez H. Gałagana dla uczczenia pamięci przedwcześnie zmarłego syna; miało wysoki poziom nauczania, realizowało linię ukrainofilską; zlikwidowane przez bolszewików w 1920. KOLEKTYWIZACJA ROLNICTWA [KOJTE-KTHBI3AU,Ifl CIJItCBKOrO FOCnOflA-PCTBA], przymusowe łączenie chłopskich gospodarstw rolnych w wielkie „spółdzielnie"-przedsiębiorstwa (na sowieckiej Ukrainie w 1929-1933 oraz w Galicji Wsch., na Bukowinie Płn., Zakarpaciu i Wołyniu Zach. w 1948-1950) oparte na państwowej własności środków produkcji; towarzyszyły jej represje wobec opornych chłopów oraz klęski głodu. KOLISZCZYZNA [KOJlIIBmHHA], powstanie chłopsko-kozackie w 1768 na Ukrainie prawobrzeżnej przeciwko poi. ziemiaństwu i Żydom; w jej trakcie oddziały I. Gonty i M. Żeleźniaka dokonały masakry ludności poi. i żydowskiej (m.in. rzeź humańska); stłumiona przez wojska poi. i ros. KOLONIE GRECKIE NA UKRAINIE [FPEULKI KOJIOHII HA YKPAIHI], w VIII-V p.n.e. greckie miasta-państwa założyły kolonie handlowe na płn. wybrzeżu M. Czarnego, m.in. Olbię (nad limanem Bohu), Chersonez, Feodosję i Pantika-pajon (na Krymie) i in.; w V p.n.e. Pantikapa-jon stał się stolicą Królestwa Bosporańskiego, obejmującego płw. Kercz i Tamań oraz płn. pobrzeże M. Czarnego; promieniowały kulturowo na ziemie ukr.; zniszczone przez najazdy K ludów koczowniczych albo podbite przez Rzym (po jego podziale znalazły się w Bizancjum). KOŁCHOZ [KOJirOCII], rolnicza spółdzielnia produkcyjna; masowemu ich zakładaniu w 1929-1933 (część sowiecka) i 1948-1950 (Galicja Wsch., Wołyń Zach., Zakarpacie i Bukowina Płn.) towarzyszyły przemoc i represje wobec chłopów, a także głód; nieefektywna forma gospodarowania oraz zaprzeczenie demokracji spółdzielczej; przetrwał upadek ZSRR, utrzymując się do 2000 jako tzw. agrofirma. KOŁESSA F1ŁARET [KOJIECCA OIJIAPET], 1871-1947, muzykolog i kompozytor, brat Ołeksandra; prof. Uniwersytetu Lwowskiego; zbierał i badał utwory ukr. muzyki ludowej. KOŁESSA OŁEKSANDR [KOJIECCA OJIE-KCAHflP], 1867-1945, językoznawca, historyk literatury i polityk, brat Filareta; prof. Uniwersytetu Lwowskiego, Uniwersytetu Karola w Pradze oraz założyciel, rektor i prof. Wolnego Uniwersytetu Ukr. w Wiedniu-Pradze; badał poi.-ukr. związki literackie (m.in. praca Szew-czenko i Mickewycz). KOŁOMYJA [KOJIOMHJI], m. rejonowe nad rz. Prut w obw. iwano-frankowskim, ponad 70 tys. mieszk.; znana od 1240; w średniowieczu centrum wydobycia soli; ośrodek przemysłu (m.in. zakłady maszyn rolniczych) oraz sztuki huculskiej (m.in. muzeum sztuki Huculszczyzny i Pokucia); wśród zabytków m.in. drewniana cerkiew Zwiastowania NMP (Błahowiszczennia) z 1587; jeszcze do niedawna żartowano z niej, mówiąc: Kołomyja - ne pomyja,/ Kołomyja -mis to! KOŁOMYjKA [KOJIOMHHKA], przyśpiewka ludowa wykonywana zwykle równocześnie z tańcem, np.: Czerez horod woda ide, a w rici klekocze,/ Kotora diwka chorosza, robyty ne chocze, KOMAROWSKA KULTURA [KOMAPIBCŁKA KYJIŁTyPA], kultura epoki brązu ludności zamieszkującej od XV do IX p.n.e. dorzecze górnego i środkowego Dniestru; nazwa od osiedla i cmentarzyska w Komarowie k. Halicza. 77 IC KOMEDIA [KOMEflW], gatunek dramatu operujący środkami komizmu, o żywej akcji i pomyślnym zakończeniu; rozwinęła się na Ukrainie z intermedium okresu baroku (XVII); pierwsze K. nowożytne to utwory I. Kotlarewskie-go Natałka Połtawka i Moskal-czariwnyk, nazywane też operami komicznymi z powodu elementów wokalnych w ich strukturze; K. tworzyli w II poł. XIX M. Starycki, I. Karpenko-Kary i M. Kropywnycki; szczytowymi osiągnięciami są tragikomedie M. Kulisza; w okresie USRR powodzeniem cieszyły się m.in. W stepach Ukrajiny O. Kornijczuka i Ne nazywa-juczy prizwyszcz W. Mynki wykonane w stylu tzw. socrealizmu. KOMSOMOŁ [KOMCOMOJI, KOMMY-HHCTHHECKHH COK)3 MOJIO,KE>KH], w 1920-1991 masowa organizacja młodzieżowa w ZSRR kierowana i kontrolowana przez KPZR; na Ukrainie pod nazwą ŁKSMU {Łeninśka komunistyczna spilka molodi Ukrajiny); narzędzie aparatu partyjnego wykorzystywane do realizacji zadań produkcyjnych oraz sowietyzacji i rusyfikacji młodzieży ukr. KOMUNISTYCZNA PARTIA UKRAINY [KOMYHICTHHHA nAPTM YKPAIHH], republikańska organizacja KPZR w 1918-1991; do 1952 pod nazwą Komunistyczna partia (bolszewików) Ukrainy; po kilku próbach (nieudanych) usamodzielnienia siew 1920.-1930. przez Ukraińców (m.in. M. Skrypnyka i O. Szum-skiego) lojalnie realizowała w kraju politykę Moskwy (m.in. komunizm wojenny, kolektywizację wsi, teiTor wobec rodzimej inteligencji); przywódcy delegowani przez centralę moskiewską (m.in. Ł. Kaganowicz, S. Kosior, N. Chruszczow, W. Szczerbicki); rozwiązana w 1991. KOMUNISTYCZNA PARTiA UKRAINY [KOMYHICTOTHA IIAPTm YKPAIHH], stronnictwo polityczne powstałe w 1992; swój program opiera na ideologii tzw. marksizmu-le-ninizmu i optuje za restauracją ZSRR; przewodzi jej W. Symonenko; posiada wpływy w społeczeństwie ukr. (zwłaszcza na wschodzie i południu kraju), dzięki czemu uzyskała w 1998 najliczniejsząreprezentacjęposelskąwRadz... Najwyższej; jej frakcja (lider poeta B. Olijnyk>| opowiada się za komunistyczną i zarazem nie- ] podległą Ukrainą; wydaje tygodnik „Komunist' KOMUNISTYCZNA PARTIA ZACHODNIE) | UKRAINY [KOMYHICTHHHA EtAPTU!! 3AXmHOI YKPAIHH], w 1923-1938 autonomiczna organizacja Komunistycznej Partii Polski powstała z przekształcenia Komunistycznej Partii Galicji Wsch. (1919-1923); zrzeszała Ukraińców i Żydów - obywateli Polski; była agenturą bolszewickiej Moskwy. KONASZEWICZ-SAHAJDACZNY PIOTR [KOHALUEBHxI-CArAH/I,AHHHH ITETPO]. 7-1622, hetman kozacki, z pochodzenia szlachcic poi.; brał udział (po stronie Polski) w wojnach z Moskwą oraz Turcją (Chocim w 1621); bohater utworów ludowych (dum i pieśni) oraz powieści historycznych. KONDRATIUK JURIJ [KOHLPATK)K IOPIH, vel UIAMPAH OJIEKCAHflP, vel IIIIHrEP CAMYEJIB], 1897-1942, wynalazca samouk, specjalista w dziedzinie astronautyki i techniki rakietowej; jego praca Zawojewanije mieżpta-nietnych prostranstw (1929) inspirowała uczonych z b. ZSRR, m.in. Siergieja Korolowa (pochodzącego z Ukrainy), oraz amerykańskich, realizujących program lądowania kosmonautów na Księżycu; jego imieniem nazwano krater na Księżycu; jego biografia zawiera sporo zagadek; był represjonowany przez NKWD; jako żołnierz Armii Czerwonej zginął w niewoli niemieckiej. KONGRES UKRAIŃSKICH NACJONALISTÓW (KUN) [KOHITEC YKPAIHCLKHX HAUTO-HAJIICTIB (KYH)], partia utworzona przez działaczy OUN-B w 1992; kieruje nim Sława Stećko, wdowa po J. Stećce; ideologicznie niepodległościowy i prozachodni, ma jednak obawy przed Unią Europejską i NATO; jego dążeniem jest zapewnienie językowi i kulturze ukr. prymatu w państwie; ma skromne poparcie elektoratu, w wyborach do Rady Najwyższej w 1998 zdobył jedynie 4 mandaty poselskie; wydaje tygodnik „Szlach Peremohy". UEC »-nik armii UWO, o. nik wsp. państ-go A tuicnv. kultv tea" « sr («izeczel 5TYTUCH FAlHH). 1)1 I przez Ceno izama USRR jai;o 1937 ;> niczych i 1977; . -TRAKTY [i 7-.emskich ;;i-XIX.nal ace obrotu{ ważniejsze i ?\vie,Niżyi .- do Kij owal ŁONYSKI HE rift], H17-1-9 sarz i pedagog: Akademii Kijo biskup i arcybi si; autor wierszy oraz homilii i Prawa i wolnoś W. Ks. Litews-:. KONYSKI OJIEKCAHflP 78 KONOWALEC jEWHEN [KOHOBAJIEIIB GBrEH], 1891-1938, działacz polityczny; pułkownik armii URL, współzałożyciel i komendant UWO, od 1929 przewodniczący OUN; rzecznik współpracy ukr.-niemieckiej w odbudowie państwa ukr.; zabity przez agenta sowieckiego A. Sudopłatowa. KONSTRUKTYWIZM [K0HCTPYKTHBI3M], awangardowy prąd artystyczny; oddziaływanie na kulturę ukr. (architekturę, sztuki plastyczne, teatr i literaturę) w 1920.; postulował zbliżenie sztuki do osiągnięć cywilizacji urba-nistyczno-technicznej oraz zerwanie z ekspresją, na rzecz ekonomizmu środków; reprezentowali go m.in. architekt A. Mordwinow (gmach poczty gł. w Charkowie), rzeźbiarz O. Archi-penko, scenograf A. Petrycki i poeta W. Polisz-czuk. KONSTYTUCJE UKRAINY [KOHCTHTyiin YKPAIHH], 1) K. URL z 29 IV 1918 uchwalona przez Centralną Radę (nie weszła w życie z powodu zamachu stanu P. Skoropadskiego); 2) K. USRR jako państwa kolonialnego z 1919, 1929, 1937 i 1978 były jedynie mutacjami ustaw zasadniczych RSFRR i ZSRR z 1918, 1924, 1936 i 1977; 3) K. niepodległej i suwerennej Ukrainy przyjęta przez Radę Najwyższą 28 VI 1996. KONTRAKTY [KOHTPAKTH], zjazdy właścicieli ziemskich, przedsiębiorców i kupców w XVIII-XIX, na których zawierano umowy dotyczące obrotu ziemią, dzierżaw i kredytów; najważniejsze odbywały się w Berdyczowie, Lwowie, Niżynie i Dubnie (w 1798 przeniesione do Kijowa). • ONYSKI HEORHIJ [KOHHCBKHH TEOP-7IH], 1717-1795, duchowny prawosławny, pi- 3X7. i pedagog; w 1745-1755 profesor i rektor \kademii Kijowsko-Mohylańskiej; od 1755 -iskup i arcybiskup w Mohylowie na Białoru--:; autor wierszy i dramatu w stylu barokowym :>raz homilii i prac historycznych (m.in. po poi. Drawa i wolności obywatelów Korony Polskiej i ''•'. Ks. Litewskiego...). • 3NYSKI OŁEKSANDR [KOHHCŁKHH \1EKCAH^P], 1836-1900, pisarz, pedagog i K działacz społeczny; w twórczości (obywatelska poezja oraz proza z życia wiejskiego) tradycjonalista, dbający głównie o przesłanie dydaktyczne; autor słów do „hymnu - modlitwy za Ukrainę" Boże wełekyj, jedyny] (muzyka M. Łysenki). KOPYSTENSK! ZACHARiUSZ [KOIIHCTEH-CLKHH 3AXAPIH], 7-1627, duchowny prawosławny, pisarz polemista; od 1624 archiman-dryta Ławry Peczerskiej w Kijowie; przeciwnik unii brzeskiej; dał temu wyraz w rozprawie pt. Palinodia, iii Kniga oborony kafoliczeskoj swiatoj apostolskoj wschodniej cerkwi, i swia-tych patriarchów, i griekoch, i o rossoch chri-stianiech, skierowanej przeciw książce unity Lwa Krewzy Obrona jedności cerkiewnej (po poi.). KOPYSTYNSKI TEOFIL [KOITHCTHHCLKHH TECkDDI], 1844-1916, malarz realista; uprawiał portret (m.in. Hucułka) oraz malarstwo religijne; ilustrował utwory I. Franki (m.in. poemat-bajkę Łys Mykyta). KORNIAKT KONSTANTY [KOPKHKTKOHC-TflHTHH], 1517-1603, kupiec pochodzenia greckiego, mieszkał we Lwowie; sfinansował budowę monumentalnej dzwonnicy przy cerkwi Uspeńskiej oraz kamienicy (wg proj. P. Barbona); obie budowle, utrzymane w formach renesansu włoskiego, należą do gł. akcentów urbanistycznych Lwowa. KORNIJCZUK OŁEKSANDR [KOPHIHWK OJTEKCAHJJJP], 1905-1972, dramaturg, działacz sowiecki, mąż W. Wasilewskiej; w 1938-1941 i 1946 - 1953 kierował Związkiem Pisarzy Ukrainy, a w 1947-1953 przewodniczył Radzie Najwyższej USRR; autor licznych sztuk napisanych zgodnie z wymogami socrealizmu (m.in.Zahybel eskadry, Front). KOROLENKO WŁODZIMIERZ [KOPOJIEHKO BOJIOflHMHP], 1853-1921, pisarz ros. pochodzenia ukr.; ostatnie 20 lat mieszkał w Połtawie; kontynuował tutaj działalność publicystyczną, obwiniając rządy Rosji m.in. o pacyfikację wsi ukr. w czasie rewolucji 1905 r. czy hecę antyżydowską w związku z procesem M. Bejlisa; 79 r IC nie przejawiał zainteresowania ukr. ideologią narodową oraz zmaganiami wyzwoleńczymi Ukraińców; kilka swoich opowiadań, m.in. Ślepy muzykant, Bez języka i Las szumi, oparł na tematyce z życia ukr. KOROŁEWA NATAŁENA [KOPOJIEBA HATA-JIEHA], 1888-1966, pisarka; pochodziła z rodziny poi.-hiszpańskiej; w 1919-1966 mieszkała w Czechach; uprawiała prozę historyczną, czerpiąc tematy z dziejów starożytnych i średniowiecznych (np. powieści 1313, Son tini i Quid veritas?). KOROTICZ WITALIJ [KOPOTPW BITAJIIH], ur. w 1936, poeta, prozaik i publicysta; z wykształcenia lekarz; w poezji ujawniał kolizje moraine, które odsłaniał, tworząc sytuację umowności oraz skojarzenia historyczne i alegoryczne; w 1986-1991 redagował ros. tygodnik „Ogoniok" (Moskwa); po upadku ZSRR odszedł od piśmiennictwa ukr. i ukraińskości; poi. wybór wierszy Lustro ukazał się w 1974. KORSUŃ SZEWCZENKOWSKI [KOPCYHb-IHEBHEHKIBCBKHH], m. rejonowe nad rz. Roś w obw. czerkaskim, 27 tys. mieszk.; założony w 1032, do 1944Korsuń; wpobiiżu m.in. zwycięstwo w 1648 wojsk kozacko-tatarskich pod wodzą B. Chmielnickiego nad Polakami oraz zwycięska bitwa Armii Czerwonej z ugrupowaniem wojsk niemieckich (1944); wśród zabytków m.in. klasycystyczny pałac S. Ponia-towskiego z XVIII. KORSZ FEDIR [KOPLII OEflIP], 1843-1915, filolog ukrainista i rusycysta; prof. Uniwersytetu Moskiewskiego oraz Noworosyjskiego w Odessie; prace naukowe i publicystyczne w obronie języka i kultury ukr. KORZEC [KOPEIJb], m. rejonowe w obw. ró-wieńskim, ponad 10 tys. mieszk.; wśród zabytków m. in. zamek Koreckich-Czartoryskich z XV-XVII oraz zespół żeńskiego monasteru św. Trójcy (Swiato-Trojićkyj) z 1620. KOS-ANATOLSKI ANATOLU [KOC-AHATOJIbCŁKHH AHATOJTIH], 1909-1983, kompozytor; tworzył duże formy muzyczne 80 (balet, opery, kantaty) oraz kameralne (utwory dla chóru, romanse i piosenki). KOSIOR STANISŁAW [KOCIOP CTAHIC-JIAB], 1889-1939, polityk sowiecki, z pochodzenia Polak; w 1928-1938 sekretarz generalny KC KP(b)U; odpowiedzialny za zniszczenie rolnictwa ukr. (w czasie tzw. kolektywizacji) i eksterminację ludności wsi (m.in. likwidację tzw. kułaków - najlepszych rolników, głód w 1932-1933) oraz rusyfikację życia społecznego i kulturalnego na Ukrainie. KOSÓW [KOCIB], m. rejonowe i uzdrowisko w obw. iwano-frankowskim, ok. 10 tys. mieszk.; ośrodek sztuki huculskiej (m.in. jarmarki wyrobów ludowych, technikum sztuki regionalnej oraz muzeum Huculszczyzny); w pobliżu wieś Kosmacz słynąca ze sztuki pisanek. KOSSOW SYLWESTER [KOCCOB CHJIbBEC-TP], 7-1657, duchowny prawosławny, pisarz religijny; od 1647 metropolita kijowski; rzecznik kompromisu z Rzecząpospolitą, ale bronił odrębności religijno-narodowej Ukraińców; pisał również po poi. KOSTECKI IHOR [KOCTELtbKHH irOP], 1913 -1983, ukr.-niemiecki prozaik, dramaturg, tłumacz i teoretyk kultury; od 1944 na emigracji w Niemczech; związany z awangardą literacką; tom jego poezji pt. Surowe sonety ukazał się w poi. przekładzie J. Niemojewskiego (Londyn 1976). KOSTENKO LINA [KOCTEHKO JIIHA], ur. w 1930, poetka; w 1958 mieszkała w Polsce; uprawia lirykę (10 zbiorów wierszy), pisze poematy (wyróżnia się Cyhanśka muza o losie Papu-szy - cygańskiej poetki z Polski), wydała wierszowane powieści historyczne Marusia Czuraj i Beresteczko; kontynuuje tradycje Łesi Ukra-inki, jej poezja jest intelektualna w treści, nasycona tragizmem i patosem obywatelskim; tematyczne dominanty to: artysta a władza, przeszłość a teraźniejszość oraz przeżycia i emocje jednostki w sferze życia osobistego; tłumaczona w Polsce. KOSTIUK HRYHORIJ [KOCTK)KrPMTOPIH], ur. w 1902, historyk literatury; w 1936-1940 - *' L K: PŁ \~ * s-TOMAROV. TOMAPOB - pisarz i h vskiego i P-ictwaCyry vch Ksi.:: .:\:vczny ''• - ika mikror .-rwszych uk. : ugruntowani- ;ii pozytyw:.- święcił m.in. r -y W XV-XVII : ;eczi Pospolitoj łOSYNKA HRYHO*» \% wł. CTPIJIEiri .Drawiał noweli>'-> •mu, modyfikują. . -.ie motywacji sp.-\KWD i stracony kOSZELIWEC 907-1999, tłumi, ry; od 1941 na er .966, 1976-1977. miecznik „Suczasn:-cję ruchu dysyder..-Ukraina. 1956-h'- KOSZULE WYSZYW « XI na ziemiach uk-• kie haftowano. 7 < wiórów, motywc-. narodowego : _' 4OSZYC OŁEKS**-\HJP], 1875-: -^anizator i k:-' »^ - ^rodowego w ' iny w lagrach; od 1944 na emigracji (N'iem-JSA); szczególnie zasłużył się w opracowaniu i udostępnianiu spuścizny W. Wyn- - .zenki. «. inTIUK PLATON [KOCTIOK nJIATOH], ur. '. 924, fizjolog; od 1969 członek rzeczywisty V USSR; badania i prace poświęcił układowi :T'.vowemu człowieka. * WTOMAROW MYKOŁA (NIKOŁAJ) [KO- rOMAPOB MHKOJTA], 1817-1885, ukr.-• pisarz i historyk; prof. Uniwersytetu Ki-?kiego i Petersburskiego; współzałożyciel :twa Cyryla i Metodego, autor jego progra-ych Ksiąg bytu narodu ukr.; jako twórca ..etyczny wydał m. in. Ukrainskije ballady .. NKA HRYHORIJ [KOCHHKA rPHFO-:. wł. CTPDIEUb r.], 1899-1934, prozaik; .:'.viał nowelistykę w poetyce impresjoni-... modyfikując ją później przez wzmocnie-. -.notywacji społecznej; uwięziony przez vWD i stracony. ELIWEC IWAN [KOIHEJIIBEUL IBAH], -1999, tłumacz, krytyk i historyk literatu-od 1941 na emigracji (Niemcy); w 1961-•'-*. 1976-1977, 1983-1984 redagował mie-. nik „Suczasnisf"; opracował dokumenta-. uchu dysydenckiego i wydał ją w książce \iina. 1956-1968 (1969 w języku poi.). *OSZULE WYSZYWANE [BHLUHBAHKH], od W na ziemiach, ukr. bia\e koszule męskie i żeń- IC cji (Francja. USA); tworzy! kompozycje dla chóru, w tym obróbki pieśni ludowych; autor wspomnień Zpisneju czerez świt. KOŚCIÓŁ ADWENTYSTÓW DNIA SIÓDMEGO [tJEPKBA A/IBEHTHCTIB CŁOMOFO /IHiI], odłam protestantyzmu rozpowszechniony również na Ukrainie; konferencja ukr. liczy ok. 500 wspólnot grupujących ponad 50 tys. wyznawców. KOŚCIÓŁ BAPTYSTÓW [EAnTHCTCBKA L(EPKBA], odłam protestantyzmu rozpowszechniony od 1864 na Ukrainie; liczy ok. 1627 wspólnot, grupujących ponad 120 tys. wyznawców. KOŚCIÓŁ PRAWOSŁAWNY W POLSCE [nO- JlbCbKA ITPABOCJIABHA LJEPKBA], organizacja religijna poi. wyznawców prawosławia; od 1925 autokefaliczny; tworzy 1 metropolię złożoną z 6 diecezji; zwierzchnikiem jest metropolita warszawski i całej Polski; ok. 800 tys. wiernych, w tym i Ukraińców; posiada 3 klasztory żeńskie (Grabarka, Dojlidy i Wojnowo) oraz 3 męskie (Supraśl, Jabłeczna i Ujkowice). KOŚCIÓŁ GRECKOKATOLICKI [rPEKO-KATOJIHU,LKA U.EPKBA], ogólna nazwa kościołów chrześcijańskich obrządku wschodniego, pozostających w unii z Kościołem Rzymskokatolickim i podległych Watykanowi; są to Kościoły: Ukraiński, Rusiński (na Zakarpaciu i w Słowacji), Rumuński i Słowacki. KOŚCIÓŁ GRECKOKATOLICKI W POLSCE [TPEKO-KATOJIHIILKA L[EPKBA B nOJTLIIIJ], nazywany też Bizantyńsko-Ukra-ińskim; podlegając Watykanowi, zachowuje swojąliturgię, hierarchię, kalendarz juliański oraz małżeństwa księży (zgodnie z Artykułami Unii . lorów, motywów i kompozycji; składnik stro-. narodowego i ubiorów regionalnych. dz\X s\^iaa pocz. \9%0.; p polie: przemysko-warszawski gdańską; ma ok. 200 ty? \HffP], 1875-1944, dyrygent i kompozytor; •^anizator i kierownik pierwszego ukr. chóru -.-udowego w 1917-1919; od 1919 na emigra- biskup metropolita przemysko-warsz*mii» (Iwan) Martyniak (ur. w 1939); wydaje sięcznik „Błahowist". \ .1913 z, tłu- 3CJ1 W rackąj się w :ndyn . zuraj Ukra-nasy-tema-prze-mocje -.aczo- więziony w łagrach; od 1944 na emigracj i (Niemcy, USA); szczególnie zasłużył się w opracowywaniu i udostępnianiu spuścizny W. Wyn-nyczenki. KOSTIUK PLATON [KOCTKOK nJTATOH], ur. v 1924, fizjolog; od 1969 członek rzeczywisty AN USSR; badania i prace poświęcił układowi orwowemu człowieka. •>OSTOMAROW MYKOŁA (NIKOŁAJ) [KO- ."TOMAPOB MHKOJIA], 1817-1885, ukr.-".is. pisarz i historyk; prof. Uniwersytetu Ki-:wskiego i Petersburskiego; współzałożyciel Bractwa Cyryla i Metodego, autor jego programowych Ksiąg bytu narodu ukr.\ jako twórca romantyczny wydał m. in. Ukrainskije ballady : kilka mikropowieści historycznych; jeden z pierwszych ukr. krytyków literackich, sprzyja! ugruntowaniu w humanistyce ukr. metodologii pozytywizmu; prace historiograficzne poświęcił m.in. początkom Rusi, dziejom Ukrainy w XV-XVII oraz Polsce (Poslednije gody Rieczi Pospolitoj). OSYNKA HRYHORIJ [KOCHHKA TPHrO-?;fl, wł. CTPIJIEI^b r.], 1899-1934, prozaik; oprawiał nowelistykę w poetyce impresjoni-nnu, modyfikując ją później przez wzmocnienie motywacji społecznej; uwięziony przez NKWD i stracony. OSZELIWEC IWAN [KOIUEJIIBEIJb IBAH], -"J7-1999, tłumacz, krytyk i historyk literatu-r.. od 1941 na emigracji (Niemcy); w 1961-N66, 1976-1977, 1983-1984 redagował miesięcznik „Suczasnist"'; opracował dokumenta-c ; ruchu dysydenckiego i wydał ją w książce '-''.•aina. 1956-1968 (1969 w języku poi.). ZULE WYSZYWANE [BHUIHBAHKH], od Xl na ziemiach ukr. białe koszule męskie i żeń-».«.:e haftowano, z użyciem różnych technik, ». "orów, motywów i kompozycji; składnik stro-. -arodowego i ubiorów regionalnych. •OSZYC OŁEKSANDR [KOIIIHLIb OJIEK-. •-MR?], 1875-1944, dyrygent i kompozytor; :r^mizator i kierownik pierwszego ukr. chóru •urodowego w 1917-1919; od 1919 na emigra- IC cji (Francja, USA); tworzył kompozycje dla chóru, w tym obróbki pieśni ludowych; autor wspomnień Zpisneju czerez świt. KOŚCIÓŁ ADWENTYSTÓW DNIA SIÓDMEGO [LIEPKBA A^BEHTHCTIB CLOMOID ZlHiI], odłam protestantyzmu rozpowszechniony również na Ukrainie; konferencja ukr. liczy ok. 500 wspólnot grupujących ponad 50 tys. wyznawców. KOŚCIÓŁ BAPTYSTÓW [EAriTHCTCLKA LJEPKBA], odłam protestantyzmu rozpowszechniony od 1864 na Ukrainie; liczy ok. 1627 wspólnot, grupujących ponad 120 tys. wyznawców. KOŚCIÓŁ PRAWOSŁAWNY W POLSCE [IIO-JlbCLKA nPABOCJTABHA IJEPKBA], organizacja religijna poi. wyznawców prawosławia; od 1925 autokefaliczny; tworzy 1 metropolię złożoną z 6 diecezji; zwierzchnikiem jest metropolita warszawski i całej Polski; ok. 800 tys. wiernych, w tym i Ukraińców; posiada 3 klasztory żeńskie (Grabarka, Dojlidy i Wojnowo) oraz 3 męskie (Supraśl, Jabłeczna i Ujkowice). KOŚCIÓŁ GRECKOKATOLICKI [rPEKO-KATOJTHIJbKA IJEPKBA], ogólna nazwa kościołów chrześcijańskich obrządku wschodniego, pozostających w unii z Kościołem Rzymskokatolickim i podległych Watykanowi; są to Kościoły: Ukraiński, Rusiński (na Zakarpaciu i w Słowacji), Rumuński i Słowacki. KOŚCIÓŁ GRECKOKATOLICKI W POLSCE [rPEKO-KATOJTHIJLKA IJEPKBA B nOHŁIHI], nazywany też Bizantyńsko-Ukra-ińskim; podlegając Watykanowi, zachowuje swoją liturgię, hierarchię, kalendarz juliański oraz małżeństwa księży (zgodnie z Artykułami Unii Brzeskiej); zawieszony w czasach PRL, odrodził się na pocz. 1980.; podzielony na 2 metropolie: przemysko-warszawską i wrocławsko-gdańską; ma ok. 200 tys. wiernych, w większości Ukraińców; jego zwierzchnikiem jest arcybiskup metropolita przemysko-warszawski Jan (Iwan) Martyniak (ur. w 1939); wydaje miesięcznik „Błahowist". 81 IC KOŚCIÓŁ RZYMSKOKATOLICKI NA UKRAINIE [PHMCBKO-KATOJIHUKA UEPKBA B YKPAIHI], liczy ob. ponad 700 wspólnot, zgrupowanych w 3 diecezjach - lwowskiej, kamie-niecko-podolskiej i żytomierskiej; posiada 17 klasztorów; otacza opieką duszpasterską Polaków, Ukraińców, Węgrów, Słowaków, Niemców i in.; wydaje w Kijowie dwutygodnik „Parafialna Hazeta" (za pośrednictwem Kolegium Teologii Katolickiej im. św. Tomasza z Akwinu). KOŚCIÓŁ UKRAIŃSKI AUTOKEFALICZNY PRAWOSŁAWNY [yKPAIHCBKA ABTOKE-cDAJILHA ITPABOCJTABHAUEPKBA], jeden z Kościołów prawosławnych, zrzeszający zwolenników autokefalii prawosławia ukr.; utworzony w 1921 w Kijowie na soborze wszechu-kraińskim jako niezależny od patriarchatu moskiewskiego; zmuszony w 1930 przez władze sowieckie do samolikwidacji, kontynuował działalność w 1942-44 oraz w diasporze; krajowy ruch odrodzeniowy rozpoczął się w 1989, w 1990 na soborze powołano go znowu oraz wybrano patriarchę (został nim Mstysław Skrypnyk); ob. liczy 1209 wspólnot. KOŚCIÓŁ UKRAIŃSKI GRECKOKATOLICKI [yKPAIHCLKA rPEKO-KATOJIHUBKA H.EPKBA], powstał w wyniku unii brzeskiej w 1596; zlikwidowany w 1839 przez Mikołaja I na Ukrainie ros., funkcjonował nadal w Galicji Wsch. i na Zakarpaciu do momentu rozwiązania go przez Sowietów w 1946; odrodzony na Ukrainie w 1989, od 1991 jego zwierzchnik arcybiskup kardynał Myrosław Lubacziwski rezyduje we Lwowie; ob. liczy 3089 wspólnot, posiada 76 monasterów oraz 9 seminariów; gł. świątynia - sobór św. Jura we Lwowie. KOŚCIÓŁ UKRAIŃSKI PRAWOSŁAWNY PATRIARCHATU KIJOWSKIEGO [yKPAIHCLKA nPABOCJTABHA UEPKBA KHIBCLKOrO IIATPIAPXATy], jeden z Kościołów prawosławnych, kierowany przez patriarchę kijowskiego i całej Ukrainy-Rusi (ob. przez Filareta); zmierza do uzyskania autokefalii; liczy 1332 wspólnoty, posiada akademię teologiczną, 4 seminaria i 17 monasterów; gł. świątynia - sobór św. Włodzimierza (Wołody-myrśkyj) w Kijowie. KOŚCIÓŁ UKRAIŃSKI PRAWOSŁAWNY P4 TRIARCHATU MOSKIEWSKIEGO [\'KPA IHCBKA nPABOCJIABHA UEPKBA MC KOBCBKOrO nATPIAPXATy], jeden Kościołów prawosławnych, podlegający ?Ą triarsze moskiewskiemu i posiadający autor..4 mię administracyjną (egzarchat); zwierzchn kiem jest metropolita Wołodymyr (Sabodan|j ob. posiada 6564 wspólnoty, 64 monastery i seminariów; gł. centrum - Ławra Peczerska "» Kijowie. KOŚCIÓŁ ZIELONOŚWIĄTKOWY [n'ilTHflE CflTHHKH], odłam protestantyzmu to: powszechniony również na Ukrainie; liczy 8SfrJ wspólnot, które są zrzeszone w Związk Chrześcijan Wiary Ewangelickiej Ukrainy. KOTLAREWSKI IWAN [KOTJDIPEBCBKHf11 IBAH], 1769-1838, pisarz, klasyk nowożytna literatury ukr.; wprowadził do literatury języi ludowy, udowadniając jego zdolność do formowania tworów humanistycznych; jego arcydzieła to Eneida (trawestacja eposu Wergiliusza oraz wodewile Natalka Poltawka i Moskal-cza-riwnyk; muzeum poświęcone jego pamięci znai-duje się w Połtawie (otwarte w 1952). KOWACZ IWAN [KOBAH IBAH], ur. w 1946. poeta, prozaik, literaturoznawca; mieszka w Rumunii; tworzą w tym kraju i in. poeci ukr. m.in. Stepan Tkaczuk, Mychajło Mychaluk i Pawło Romaniuk. KOWACZ MYCHAJŁO [KOBA^I MHXA-HJIO], ur. w 1909, pisarz, tłumacz, dziennikarz i działacz społeczny; mieszka w Serbii; ułożył elementarz oraz szereg podręczników dla szkół ukr. w byłej Jugosławii. KOWNIR STEPAN [KOBHIP CTEI7AH], 1695-1786, mistrz budowlany; jako poddany Ławry Peczerskiej w Kijowie prowadził w niej ponad 60 lat prace budowlano-zdobnicze, wzbogacając ją w budowle barokowe. KOWPAK SYDIR [KOBnAK CHflIP], 1887-1967, działacz sowiecki, generał; w 1942-1944 dowodził ugrupowaniem partyzanckim na Ukrainie Zachodniej; podczas swych rajdów osła- -1638 Pr» nina ' ' ckk. RE|E Ko: UKRAIN , ludność r» i ukr. woln ni; fonr l drobnej -lorganizację w : płd. woba. - • t stopniowo sttMu « ci. dlatego iniCK"» -te skierowane przct * pentej; w ich wyr..» stwo kozacko-hr*-republikańska > likwidacji Kozaczyz-1(1700) i lewobrr--howała uprawruc-oili z siebie warsr* : leligencką, która * gię narodową. łOZACY UKRAIN KPAIHCBKE K :;anizacje(ok. 21 " rmować w catyrr. %." ..ołano Międzyna-co Sportowy mający kr nia kozaczyzny orir triotycznych. KOZAK [KO3AK]. :worzącej wolny s:i" ' 82 K 1946: zka w .-ci ukr. -.aluk i !HXA- ::.-nnikarz ułożył i szkól .1695- Ławry .- ponad ~ogaca- . 1887- -2-1944 na Uk- \v osła- biał ludność poi. przed napaściami oddziałów VPA; zostawił wspomnienia Wid Putywla do .Karpat. fcOZACKIE POWSTANIA [K03AULKI ITOB-CTAHH5I], zbrojne wystąpienia Kozaków ukr. -:zeciw Rzeczypospolitej, wywoływane ogra- - czaniem ich swobód i zmniejszaniem rejestru; -.ijbardziej masowe to: w 1594-1596 pod wo-^zą Seweryna Nalewajki, 1635 -Iwana Sulimy, 1637-1638 - Pawła Pawluka, 1638 - Jakuba Ostrzanina (Ostrianyci), 1648-1654 - B. Chmielnickiego, 1702-1704 - Semena Palija. LŁOZACY REJESTROWI [PECCTPOBI KO3A-KH], Kozacy ukr. w służbie Rzeczypospolitej; i od 1578 wpisywani do tzw. rejestru (imiennego wykazu Kozaków na żołdzie poi.). ŁOZACY UKRAIŃSCY [YKPAIHCŁKI KO3A-KH], ludność tworząca w XVI-XVIII na zie-łiach ukr. wolny stan zwany Kozakami zaporoskimi; formowali się gł. ze zbiegłych chłopów «raz drobnej szlachty ukr. i poi.; posiadali wła-jaą organizację wojskową; stanowili skuteczną nporę płd. wobec żywiołu turecko-tatarskie-go; stopniowo stawali się nosicielami idei wol-•ości, dlatego inicjowali powstania wyzwoleń- '; skierowane przeciwko feudalnej Rzeczypo-.-.tej; w ich wyniku wyemancypowało się >two kozacko-hetmańskie oraz wzmocniła - republikańska Sicz Zaporoska; pomimo idacji Kozaczyzny na Ukrainie prawobrzeż- - , 1700) i lewobrzeżnej (1775) część z nich .howała uprawnienia stanowe do 1917; wy- :!i z siebie warstwę starszyńsko-szlachecko-.-'.igencką, która w XIX kształtowała ideolo- . narodową. )Z\CY UKRAIŃSCY DZIŚ [CYMACHE •PAIHCBKE KO3AUJBO], paramilitarne _.:P.izacje (ok. 20 tys. osób), które zaczęły się "-.ować w całym kraju od 1989; w 1990 po- v -ano Międzynarodowy Związek Obronno- - - rtowy mający kierować procesem odrodze- - . vozaczyzny oraz jej tradycji duchowo-pa-. :ycznych. •OZAK [KO3AK], 1) członek grupy ludności rżącej wolny stan w społeczeństwie feudal- nym dawnej Rzeczypospolitej i zamieszkałej na terenie płd. Ukrainy; 2) sługa na dworze ziemiańskim; 3) ukr. taniec ludowy mężczyzn, wykonywany w tempie szybkim, z przysiadami, wyrzucaniem nóg i podskokami; też muzyka do tego tańca. „KOZAK HOŁOTA" [„KO3AK TOJIOTA"], duma o Kozaku Hołocie, który bije się w pojedynku z Tatarzynem i zwycięża go; odzwierciedla wydarzenia z II poł. XVI, tj. nieustanne potyczki Kozaków z Tatarami i Turkami; bohater jest synonimem Zaporożca-patrioty. „KOZAK MAMAJ" [„KO3AKMAMAH"], najczęstsza postać na obrazkach ludowych (tzw. łubkach, tj. tanich, prostych technicznie i dostępnych powszechnie rycinach rozpowszechnianych w XVII-XIX); postać chwackiego Kozaka rozłożonego biwakiem z typowymi rekwizytami: koniem, szablą, bandurąi fajką; in. tematy to np. Ołeksandr Weiykyj, Rozbijnyk Har-kusza, lilia Muromeć bądź ilustracje do treści piosenek ludowych, np. Zaswystaty kozaczeń-ky. KOZAK STEFAN [KO3AK CTEIIAH], ur. w 1937, poi.-ukr. literaturoznawca-ukrainista; prof. Uniwersytetu Warszawskiego; działacz Związku Ukraińców w Polsce, od 1990 prezes Poi. Towarzystwa Ukrainoznawczego; swoje badania i publikacje poświęcił problematyce romantyzmu ukr. (m.in. monografie U źródeł romantyzmu i nowożytnej myśli społecznej na Ukrainie oraz Ukraińscy spiskowcy i mesjani-ści. Bractwo Cyryla i Metodego), twórczości poszczególnych pisarzy (m.in. P. Hułaka-Arte-mowskiego, Łesi Ukrainki, O. Dowżenki i O. Łapskiego) oraz pol.-ukr. związków literackich. KOZELEC [KO3EJlEI];b], osada, centrum rejonowe nad rz. Oster w obw. czernihowskim, ok. 12 tys. mieszk.; wśród zabytków m.in. barokowy sobór Narodzenia Bogurodzicy (Rizdwa Bohorodyci) z 1712-1763 oraz budynek administracyjny pułku kozeleckiego z 1756-1760. KOZŁANIUK PETRO [K03JIAHIOK nETPO], 1904-1965, prozaik i publicysta; mieszkał we Lwowie; uprawiał twórczość wg wymogów so- 83 K crealizmu; w jego spuściźnie m.in. trylogia./«r-ko Kruk poświęcona wsi zachodnioukr. w zaborze austriackim oraz w II Rzeczypospolitej. KOZŁOWSKI IWAN [K03JI0BCŁKHHIBAH], 1900-1993, ukr.-ros. śpiewak operowy (tenor); w 1926-1954 występował w Wielkim Teatrze Opery i Baletu w Moskwie; słynął z wykonawstwa ukr. piosenek ludowych. KOZYCKI PYŁYP [KO3HIIfcKHH nHJiHII], 1893-1960, kompozytor; od 1945 prof. Konserwatorium Kijowskiego; w 1952-1956 kierował Związkiem Kompozytorów Ukrainy; komponował opery, preludia na fortepian, suity (m.in. Kozak Hołota) oraz piosenki i romanse; autor licznych aranżacji piosenek ludowych, w tym poi. KRAJOBRAZ UKRAIŃSKI [YKPAIHCtKHH JIAH^IIIAOT], większość obszarów Ukrainy zajmują równiny, górzystajest część zach. obejmująca Karpaty Wsch. oraz płd. część Płw. Krymskiego; ze względu na lesistość wyróżniają się 3 strefy: polesie (płn. i zach. część kraju) obejmujące obwody: czernihowski, iwano-fran-kowski, lwowski, rówieński, wołyński, zakar-packi i żytomierski; lasostep (środkowa część kraju) obejmujący obwody: charkowski, chmiel-nicki, czerkaski, czerniowiecki, kijowski, tarno-polski, połtawski, sumski i winnicki; step (płd. część kraju) obejmujący obwody: chersoński, dniepropetrowski, doniecki, kirowogradzki, łu-gański, mikołąjowski, odeski, zaporoski oraz Republikę Krym. KRAJOZNAWSTWO [KPAC3HABCTBO], ruch społeczny mający na celu poznawanie regionów („małych ojczyzn") oraz popularyzowanie wiedzy o nich; jego ośrodkami sąmuzea historyczne w Kijowie, Lwowie, Charkowie i Czemiho-wie oraz krajoznawcze w pozostałych miastach obwodowych i w 23 in. miejscowościach; wspomagają je towarzystwa krajoznawcze (np. Wszechukr. Związek Krajoznawców), mające koła w szkołach i instytucjach, oraz czasopismo „Krajeznawstwo". KRAKÓW [KPAKIB], największy ośrodek gospodarczy, kulturalny i naukowy w płd. Polsce, z wielu względów bliski Ukraińcom; od XIV przy- ciągał pragnących się tu kształcić Ukraińców. | wielu z nich studiowało w II poł. XIX i I poi XX; na jego uczelniach wykładali tacy uczeni j ukr. jak B. Lepki, I. Ziłynski, I. Feszczenko-Czopiwski; w 1491 została tu wydrukowana] pierwsza książka ukr.; w 1939-1944 był ośrodkiem życia politycznego Ukraińców (zwłaszcza z kręgu OUN-M) współpracujących z j Niemcami (m.in. Ukr. Komitet Centralny); ob. I ukr. życie kulturalno-oświatowe koncentruje sio gł. w Fundacji św. Włodzimierza, a religijne w greckokatolickim kościele św. Norberta. KRAS NO DON [KPACHOflOH], m. rejonowe w obw. ługańskim, ponad 60 tys. mieszk.; ośrodek eksploatacji węgla kamiennego; spopularyzowany przez pisarza ros. A. Fadiejewa v. powieści pt. Młoda gwardia (zmistyfikowan^ relacja o działającej w 1942 antyniemieckiej organizacji młodzieżowej). KRAWCZENKO ULANA [KPABHEHKO YJDIHA, wł. IHHAHZtEP IOJIW], 1860-1947. pisarka i pedagog; uprawiała tradycyjną lirykę intymną, opisową i obywatelską. KRAWCZUKŁEONID [KPABHYK JIEOHIfl], ur. w 1934, polityk; do 1991 w aparacie KC KPU. w 1990-1991 przewodniczył Radzie Najwyższej, w 1991-94 prezydent Ukrainy; ob. lide: Ukr. Partii Socjaldemokratycznej (zjednoczonej i poseł do Rady Najwyższej. KRAWCZUK MYCHAJŁO [KPABWK MHXA-HJIO], 1892-1942, matematyk; prof. Uniwersytetu i Politechniki w Kijowie; swoje badania poświęcił m.in. równaniom różniczkowym i całkowym, teorii prawdopodobieństwa i statystyce matematycznej; w obiegu naukowym funkcjonuje termin „wielomiany Krawczuka'': aresztowany w 1938, skazany na 20 lat łagrów (gdzie zmarł). KROŁEWEC [KPOJIEBELTJb], m. rejonowe w obw. sumskim, ok. 48 tys. mieszk.; słynny ośrodek ludowego tkactwa artystycznego (m.in. wyszywane ręczniki i koszule, chusty, obrusy): co roku odbywa się tu święto folklorystyczne. KROPYWNYCKI MARKO [KPOIIHBHH-IJbKHH MAPKO], 1840-1910, dramatopisarz. EUBAK- -acy l < pac .lbHHUbi w»czka< prof te opery wała we * w warsz MUSZEIM UbKHH Af literacki, tłi minister i Lwowie. 84 ".owe w ; ośro-pulary-ewa w vowana ::kiej or- iEHKO J-1947, a lirykę ..C KPU; \ajwyż-b. lider iczonej) aktor i reżyser teatralny; współkształtował repertuar teatra narodowego, opracował ponad 40 sztuk; ugruntował poetykę dramatu obycząjo-wo-psychologicznego; najbardziej znany jego utwór to Hfytaj, abo ż Pawuk; na jego cześć nazwano Teatr Dramatyczno-Muzyczny w Ki-rowogradzie. KRÓL MOŁDAWANKI" [„KOPOJTB MO-.l.ZLA.BAHKH"], legendarny bandyta odeski z dzielnicy żydowskiej Mojżesz Winnicki, pseud. Miszka Japończyk (1891-1919); podczas pogromu Żydów stał na czele samoobrony, później walczył razem z Armią Czerwoną przeciwko „białej gwardii"; prototyp Beni Krzyka z Opowiadań odeskich pisarza ros. Iza-aka Babla. KRÓLESTWO BOSPORAŃSKIE [EOCIIO-PCBKE L1APCTBO], państwo powstałe ok. 480 p.n.e. nad M. Azowskim w wyniku zjednoczenia kilku kolonii greckich, w tym Pantika-najonu; rozwinęło się intensywnie w IV p.n.e., rozszerzając władzę na cały Krym, pobrzeże M. Azowskiego, ujście Donu i Kubania oraz han-Jlując z miastami Grecji; od 107 p.n.e. zależne ?d Pontu, a od 63 p.n.e. od Rzymu; w IV zniszczone przez Hunów; miało znaczny wpływ kulturowy na płd. ziemie ukr. KRUK HRYHORIJ [KPYK ITHrOPIH], 1911-'. 988, rzeźbiarz-realista; studiował m.in. w Krakowie, od 1944 na emigracji w Niemczech; z upodobaniem rzeźbił ludzi ze wsi, ukazując ich związki z ziemią (np. Selany, Wahitna). •>RUSZELNYCKA SALOMEA [KPYIIIE-/ibHHUbKA COJIOMUI], 1873-1952, śpiewaczka operowa (sopran) o światowej sławie, ?rof. lwowskiego Konserwatorium im. M. Ły-.enki w 1945-1952; debiutowała w 1893 na sce--ie opery lwowskiej, w 1895-1939 występowała we wszystkich operach Europy, również .v warszawskim Teatrze Wielkim. ^RUSZELNYCKI ANTIN [KPYIHEJIbHH-UbKHH AHTIH], 1878-1937, pisarz, krytyk :teracki, tłumacz, pedagog i polityk; w 1919 minister oświaty w rządzie URL; od 1920 we Lwowie, gdzie m.in. redagował czasopisma li „Nowi Szlachy" i „Krytyka"; w 1934 wyjechał z rodziną na Ukrainę sowiecką, gdzie wkrótce go uwięziono (zginął w łagrze sołowieckim); był pod wpływem modernizmu, uprawiał różne gatunki literackie; zdobył uznanie zwłaszcza w dziedzinie dramatu i małej prozy; opublikował po poi. Zarys współczesnej literatury ukr. (1910). KRUSZELNYCKI MARIAN [KPYLUEUtHH-m>KHHMAP'.HH], 1897-1963, aktor i reżyser teatralny; w 1924-1934 w teatrze Ł. Kurbasa „Berezil", gdzie kreował role komediowe; w 1934-1952 kierował Teatrem Dramatycznym im. T. Szewczenki w Charkowie, a od 1954 Teatrem Dramatycznym im. I. Franki w Kijowie. KRUTY [KPYTH], wieś w obw. czernihowskim; 29 I 1918 w pobliżu 800 żołnierzy URL (gimnazjalistów i studentów kijowskich) stoczyło nierówny bój z 4-tysięcznym oddziałem bolszewików; ponad poł. Ukraińców zginęła, 18 pochowano z honorami na Mogile Askolda w Kijowie. KRYCZEWSKI FEDIR [KPHHEBCŁKHH <5E-/JIP], 1880-1947, malarz i pedagog, brat Wasy-la; współzałożyciel (1917) oraz prof. i rektor Akademii Sztuki w Kijowie (1920-1922); w malarstwie odchodził od impresjonizmu do stylizacji ludowych (np. obraz Dowbusz). KRYCZEWSKI WASYL [KPH^EBCBKHH BACHJIb], 1873-1952, malarz, grafik, architekt i historyk sztuki, bratFedora; w jego malarstwie impresjonistycznym przeważają pejzaże; mistrz grafiki książkowej, w której łączył motywy grafiki staroukr. ze stylem konstruktywi-stycznym; współpracował z teatrem i filmem jako scenograf; w architekturze zasłynął jako twórca stylu ukr. (uwidocznionego po raz pierwszy w projekcie budynku ziemstwa w Połtawie); od 1944 na emigracji w Niemczech i Wenezueli. KRYM, PÓŁWYSEP KRYMSKI [KPHM, KPHM-CbKHH niBOCTPIB, TABPHflA, TABPW], płw. między M. Czarnym i Azowskim, pow. 27 tys. km , ok. 3 min mieszk.; w starożytno- 85 I K ści na wybrzeżu kolonie greckie; w 1443-1783 Chanat Krymski, państwo tatarskie zależne od Turcji, nękające najazdami ziemie ukr.; w 1783-1954 w składzie Rosji, w 1954 na mocy dekretu Prezydium Rady Najwyższej ZSRR przekazany Ukrainie; od 1991 Republika Krym ze stolicą w Symferopolu, autonomiczna jednostka administracyjna Ukrainy; przeważnie nizinny, w płd, części Góry Krymskie, klimat ciepły, liczne miejscowości uzdrowiskowe i wypoczynkowe; gł. miasta: Sewastopol, Jałta i Kercz; opiewany m.in. przez A. Mickiewicza w Sonetach krymskich i Łesię Ukrainkę w cyklu Krymśki spohady. KRYMSKI AHATANHEŁ [KPHMCŁKHH AFA-TAHrEJI], 1871-1942, orientalista i ukrainista, pisarz i tłumacz, organizator i członek AN USRR, prof. Uniwersytetu Kijowskiego; prace z historii islamu i narodów arabskich, a także z literatury arabskiej, tureckiej i perskiej; w zakresie ukrainistyki m.in. studia dotyczące pochodzenia języka ukr.; umarł w szpitalu więziennym Gułagu. KRYPJAKEWICZ IWAN [KPHH^KEBOT IBAH], 1886-1967, historyk; prof. Uniwersytetu Lwowskiego; badał i opisywał m.in. dzieje Ukrainy feudalnej oraz powstanie B. Chmiel-nickiego {Studiji nad derżawoju B. Chmelnyćko-ho). KRYSZTOFOW1CZ AFRYKAN [KPHLUTO-(UOBH1! AcDPHKAH], 1885-1953, paleobotanik; prace z geologii i stratygrafii trzeciorzędowych i mezozoicznych pokładów węgla w płn.-wsch. Azji; gł. publikacja to Paleobotanika (po ros.). „KRYTYKA" [„KPHTHKA"], miesięcznik inte-lektualno-filozoficzny i społeczny, założony w 1997; redagują H. Hrabowicz i M. Riabczuk; zamieszcza artykuły, eseje i recenzje analizujące fakty i zjawiska literackie; także problematyka światopoglądowa, polityczna i ekonomiczna. KRYTYKA LITERACKA [JTITEPATYPHA KPHTHKA], dział piśmiennictwa ukr. opisujący dzieła i życie literackie oraz projektujący zmia- ny w literaturze; powstała na Ukrainie na pocz. XIX wraz z ukształtowaniem się czasopiśmien-nictwa literackiego; za pierwszego krytyka profesjonalnego uznaje się P. Kulisza; in. zasłużeni dla literatury ukr. krytycy to I. Franko, W. Szczurat, M. Jewszan, S. Jefremow, M. Zerow, O. Biłecki i Ł. Nowyczenko; w XIX i XX jej światopogląd estetyczny wyznaczała i reglamentowała ros. myśl krytycznoliteracka, najpierw o orientacji narodnickiej i pozytywistycznej, później modernistycznej i marksistowskiej; ob. (od 1991) w stadium przewartościowań teoretycznych i pisarskich. KRZEMIENIEC [KPEMEHEHL], m. rejonowe nad rz. Ikwą w obw. tarnopolskim, ok. 26 tys. mieszk.; znany od 1226, w XIV-1793 w składzie Litwy i Polski, w 1793-1917 w Rosji, a w 1919-1939 znowu w Polsce; w 1805-1831 działało tu słynne Liceum Krzemienieckie; dom-muzeum J. Słowackiego (poeta spędził tu najmłodsze lata, 1814-1828); wśród zabytków m.in. pozostałości zamku z XIII-XIV, kościół i kolegium Jezuitów z XVIII oraz groby Kozaków z XVII. KRZYWOROSKIE ZAGŁĘBIE RUD ŻELAZA [KPHBOPI3BKHH 3AJII3OPyZJ.HHH EA-CEHH], okręg górniczy w obw. dniepropetrow-skim; eksploatacja przemysłowa rozpoczęła się w 1881; zasoby rud ok. 1,7 mld t; gł. ośrodek m. Krzywy Róg. KRZYWORÓWNIA [KPHBOPIBHJI], letniskowa wieś k. Werchowyny (Żabia) na Huculsz-czyźnie; od pocz. XX popularne miejsce wczasów oraz pracy twórczej pisarzy ukr. (niegdyś m.in. I. Franki, M. Kociubynskiego, H. Chot-kewicza), a także poi.; w 1953 otwarto tu muzeum I. Franki; materiał folklorystyczny zebrany w niej spożytkował S. Vincenz w dziele Na wysokiej połoninie. KRZYWY RÓG [KPHBHH PIT], m. rejonowe nad rz. Ingulec w obw. dniepropetrowskim, ponad 740 tys. mieszk.; założony w 1775; gł. ośrodek zagłębia md żelaza, także zakłady hutnicze i maszyn górniczych; centrum oświatowo-kulturalne (m.in. 2 uczelnie, teatr). UtZYŻPRAWOSŁA* XPECT],symb rakteryzuje sie jącą belkę, • Chrystusowi z; KSIĄŻKA UKRAIN TA], na ziemi.-.-jaństwa w X; r rozwojowi dru.-. zyku nowoukr wydrukowano v. cja książkowa p:. -200 tytułów roc. ' rewolucja 1905 ku; w okresie US ściach: od 1813 i 4048 w 1959.;. z książką rosy.iv 1991 w warunka." znajduje się on:: syjskojęzyczna: ści ukr. może pr dano 8,5 tys. tyt.: egz. .KSIĘGA WEŁESA „BJIEC KHHrA-' śmienniczy z cz: Rusi-Ukrainy; zz-niu Słowian Wsc-Kijowa itp.; odfcr. XVI-XVII (zapu: wych); ob. trwa;i .KSIĘGI BYTU [„KHHFH BHT: • jy"], dokumer.: -i Metodego (lS-; marowa; wzorom -" grzymstwa poi- .- nich ideologu. storiozoficzne • Ukrainy. KSIĘSTWA UDZIE KH5I3IBCTBA : skie, Czerniho* skie.Perejasławs-. Halickie i in. ir: 86 KRZYŻ PRAWOSŁAWNY [nPABOCJIABHHK XPECT], symbol odkupienia i zbawienia; charakteryzuje sie ukośną belką dolną wyobrażającą belkę, która służyła umierającemu Chrystusowi za podporę nóg. KSIĄŻKA UKRAIŃSKA [YKPAIHCLKA KHH-FA], na ziemiach ukr. od przyjęcia chrześcijaństwa w X; rozwój ilościowy od XVI dzięki rozwojowi drukarstwa; pierwszą książkę w języku nowoukr. (Eneidę I. Kotlarewskiego) wydrukowano w 1798; w II poł. XIX produkcja książkowa przeważnie w Galicji Wsch.- ok. 200 tytułów rocznie; na Ukrainie ros. dopiero rewolucja 1905 r. otworzyła możliwości jej druku; w okresie USRR druk w znacznych ilościach: od 1813 tytułów w 1924 do 6455 w 1931 . 4048 w 1959, jednak jej udział w porównaniu • książką rosyjskojęzyczną wciąż malał; od '. 991 w warunkach ekonomiki wolnorynkowej znajduje się ona w sytuacji gorszej niż ro--yjskojęzyczna; ugruntowanie się państwowości ukr. może przynieść poprawę; w 1997 wydano 8,5 tys. tytułów w nakładzie ok. 200 min egz. >SIĘGA WEŁESA" [„BEHECOBA KHHFA", ..BJ1EC KHHFA"], domniemany zabytek piśmienniczy z czasów przedchrześcijańskich Rusi-Ukrainy; zawiera informacje o pochodzc--,:u Słowian Wsch., ich wierzeniach, założeniu Kijowa itp.; odkryta w 1919, istnieje w kopii z XVI-XVII (zapisanej na deszczułkach dębowych); ob. trwają spory o jej autentyczność. ,KSIĘGI BYTU NARODU UKRAIŃSKIEGO" ..KHHFH EHTLH YKPAIHCLKOrO HAPO-2V"], dokument programowy Bractwa Cyryla : Metodego (1845-1847) autorstwa M. Kosto-marowa; wzorowany na Księgach narodu ipiel-grzvmstwa poi. A. Mickiewicza; wyłożono w nich ideologię stowarzyszenia, tezy historiozoficzne oraz poglądy na posłannictwo V krainy. ŁSIĘSTWA UDZIELNE W XI-XIV [Y^IJILHI KHiBIBCTBA B XI-XIV], Księstwo Kijowskie, Czernihowskie, Nowogrodzko-Siewier-ririe, Perejasławskie, Włodzimiersko-Wołyńskie, Halickie i in. mniejsze, które po rozluźnieniu K więzów ustrojowo-dynasfycznych Rusi Kijowskiej i stopniowej utracie przez nią zwierzchnictwa nad dzielnicami (zwłaszcza po śmierci Włodzimierza Monomacha) zaczęły się państwowo wyodrębniać. KUBAŃSKIE WOJSKO KOZACKIE [KYEAH-CBKE KO3AME BIHCLKO], ostatnie ogniwo kozactwa zaporoskiego; powstało w 1860 z Kozaków Czarnomorskich oraz ros. Kozaków Dońskich i istniało do 1917; jego żywioł ukr. podlegał nieustannej rusyfikacji, dlatego ruch narodowy na jego terytorium nie rozwinął się; jego potomkowie w czasach ZSRR i ob. związków z Ukrainą nie utracili. KUBIJOWICZ WOŁODYMYR [KYEIHOBHH BOJlOflHMHP], 1900-1985, geograf, demograf, pedagog i polityk; ukończył Uniwersytet Jagielloński, pracował w nim w 1928-1939 na stanowisku docenta; od 1940 prof. Wolnego Uniwersytetu Ukr. w Pradze i Monachium; w 1940-1944 stał na czele Ukr. Komitetu Centralnego w Generalnym Gubernatorstwie (z ramienia OUN-M), a w 1943 brał udział w formowaniu dywizji „SS Galizien"; od 1945 na emigracji (Niemcy, Francja); kierował Naukowym Towarzystwem im. T. Szewczenki w Europie; organizator i redaktor naczelny Encyklopedii ukrainoznawstwa i jej wersji anglojęzycznej (Encyclopedia of Ukrainę); liczne prace naukowe z zakresu antropogeografii i demografii. KUBIZM [KYEI3M], awangardowy prąd artystyczny w ukr. sztukach plastycznych, który m.in. odrzucał reguły perspektywy i rozbijał materię na elementy zgeometryzowane; jego wybitnym przedstawicielem był O. Archipen-ko, pierwszy w sztuce światowej rzeźbiarz-ku-bista; jego postulaty znalazły odbicie również w malarstwie O. Hryszczenki, S. Buraczka i M. Andrijenki. KUC WOŁODYMYR [KYLI BOJICflHMHP], 1927-1975, lekkoatleta; dwukrotny mistrz olimpijski (Melbourne, 1956) i rekordzista świata w biegach na 5 i 10 km. KUCHNIA UKRAIŃSKA [YKPAIHCLKA KY-XH5I], ceniona za różnorodność oraz wartości 87 l< smakowe; przeważają potrawy mączne, mleczne, jarskie; duży udział chleba; popularne dania to barszcz, gołąbki (hołubci), pierogi (wareny-ky); ob. w praktyce kulinarnej - wskutek polityki żywnościowej władz byłego ZSRR dążących do standaryzacji kuchni - zatraciła częściowo narodową „czystość". KUCZMA ŁEONID [KYHMA JIEOHIfl], ur. w 1938, polityk; do 1991 działacz gospodarczy, w 1992-1993 premier; od 1994 prezydent Ukrainy (reelekcja w 1999). KUINDŻY ARCHYP [KyiHL)KI APXPffl], 1841-1910, malarz grecko-ukr.-ros.; ur. w Ma-riupolu; należał do stowarzyszenia pieriedwiż-ników; malował krajobrazy ukr., m.in. Czumać-kyj szlach i Weczir na Ukrajini. KULCZYCKA OŁENA [KYJ1BHHIJŁKA OJIEHA], 1877-1967, plastyczka; w twórczości (malarstwo sztalugowe, grafika i kilim) widoczny związek z secesją wiedeńską i krakowską; namalowała cykl obrazów o Huculszczyź-nie; dla cmentarza w Pikulicach k. Przemyśla (gdzie pochowano w 1919-1920 zmarłych jeńców z armii ZURL) zaprojektowała 8-metrowy stylizowany krzyż żelazny (1931); we Lwowie otwarto poświęcone jej muzeum. KULISZ MYKOŁA [KyjIIUI MHKOJIA], 1892-1937, dramatopisarz ekspresjonista, razem z Ł. Kurbasem twórca awangardowego teatru ukr.; napisał ok. 10 sztuk, z nich najbardziej znane to 97, Narodnyj Małachij (poi. tytuł Reformator), Myna Mazajło i Patetyczna sonata; poruszał w nich problemy rzeczywistości ukr. z 1920. (rewolucja a jednostka, głód na wsi, deformacje ustrojowe komunizmu, rusyfikacja), osiągając wymiar uniwersalizmu; uwięziony przez NKWD i stracony w łagrze sołowieckim. KULISZ PANTEŁEJMON [KyjTIIU riAHTEHE-HMOH], 1819-1897, poeta, prozaik, dramaturg, tłumacz, krytyk literacki, historyk i etnograf; tworzył również w języku ros.; w 1846-1847 członek Bractwa Cyryla i Metodego; napisał w 1857 pierwszą w literaturze ukr. powieść historyczną pt. Czorna Rada; ewoluował od romantyzmu do realizmu obyczajowego; wyrażał się krytycznie o zdolności Ukraińców do wskrzeszenia państwowości, m.in. w wierszu pt. Do ridnoho narodu (Narode bezputtia, bez czesti i powahy...); w 1882 podjął próbę (nieudaną) pojednania inteligencji ukr. i poi. (broszura Kraszanka rusynam i polakam na Weiykdeń 1881 roku). „KULTURA I ŻYTTIA" [„RYJU/TYPA I )KH-TTS"], tygodnik wydawany w Kijowie przez Ministerstwo Kultury i Związek Zawodowy Pracowników Kultury; założony w 1945 jako „Radianśke Mystectwo", w 1955-1965 pod nazwą „Radianśka Kultura"; dokumentował ukr. proces twórczy i kulturalny; dużo miejsca poświęcał problematyce ruchu amatorskiego; w 1998 ze względów finansowych przestał się ukazywać. KULTURA MASOWA [MACOBA JLSPHA) KYJIbTyPA], wytworzenie się w społeczeństwach XX form twórczości zakładających zunifikowany ich odbiór przez zróżnicowane masy; jej treści są dodatkowo potęgowane przez mass media; przeciwstawia się ją K. wysokiej, elitarnej; przykładami w K. ukr. są m.in. felietony O. Wyszni i P. Hłazowego, duet konferansjerów Tarapuńka i Sztiepsel, powieści sensacyjne o wyczynach szpiegów sowieckich (np. J. Dolda-Mychąjłyka) i piosenki estradowe (np. Pisnia pro rusznyk nazwana przez I. Koszeliwca „banałem sentymentalnym"); ob. trwa o niej dyskusja w związku z ukazaniem się monografii zbiorowej Narysy ukrajinśkojlpopularnoji kultury (1998) pod red. O. Hiycenki (w przedmowie twierdzi się m.in., iż Ukraina w XIX nie miała literatury wysokiej, lecz właśnie masową). KULTURA TRYPOLSKA - zob. NEOLIT KUŁAK [KyPKYJIb], pejoratywne (zwłaszcza w okresie USRR) określenie zamożnych chłopów; podczas kolektywizacji rolnictwa ukr. (1929-1933) masowo prześladowani, rozstrzeliwani, więzieni i deportowani w głąb Rosji. KUN -zob. KONGRES UKRAIŃSKICH NACJONALISTÓW ,NCEWICZJO2 \T], 1580-: ięty; od 16 i -nywW;:. zwolen 643 I ako i 4icki. pat: [TZYNSKI R< ,!AH], 1894-1 rtor; w 1914-lj elców Sicze ył wiele iryłyś hałyaut lajet'sta.... 8AS ŁEŚ [KY1 ri reżyser tear vego;zor -1933). ed kiwania c ! osiągnie esjonizmu i urealnienia r vistości. Sowietóv >??. zesłany do ch i tam straci Podwołoczy>-dzit dziecin-zeum. .REŚ [KYPIHb ków w Siczy Zapa kowa, odpowiedrłT kiej, armii UP ni. otO^H IHAN jcazziemi;ro; i w okresie w niowieczu ( ••siwa); tę fo pnporoscy (do 88 KUNCEWICZ JOZAFAT [KYHUEBHH HOCA-OAT], 1580-1623, duchowny greckokatolicki, święty; od 1618 arcybiskup w Połocku; zamordowany w Witebsku w trakcie walk religijnych między zwolennikami prawosławia i unii brzeskiej; w 1643 beatyfikowany, a w 1867 kanonizowany jako męczennik za sprawę zjednoczenia chrześcijaństwa; pierwszy święty greckokatolicki, patron unii. KUPCZYNSKI ROMAN [KYimHHCŁKHH POMAH], 1894-1976, poeta, prozaik i kompozytor; w 1914-1920 żołnierz Legionu Ukr. Mrzelców Siczowych i Ukr. Armii Halickiej; tworzył wiele piosenek strzeleckich, m. in. Zażurytyś hafyczanky...; autor romansu Czowen ILRBASŁEŚ[KYPEACJIECB], 1887-1937, ak-:<.'f i reżyser teatralny, twórca ukr. teatru awangardowego; zorganizował teatr „Berezil", kiero-:-.\ nim w Kijowie (1922-1926) i w Charkowie •26-1933), gdzie zrealizował spektakle oparte . materiale dramatów ukr., m.in. M. Kulisza, ..z utworów literatury zachodnioeuropejskiej; -zukiwania estetyczne prowadziły go do -tezy osiągnięć teatru M. Reinhardta, poetyki -presjonizmu i konstruktywizmu; zmierzał urealnienia formuły, iż teatr nie odtwarza .czywistości, lecz ją kształtuje; oskarżony jz Sowietów o formalizm, uwięziony w .-3, zesłany do łagru na Wyspach Sołowiec-.;: i tam stracony; w 1987 w Starym Skalacie ^odwołoczysk w obw. tarnopolskim (gdzie .Jził dzieciństwo i młodość) otwarto jego REN [KYPIHb], 1) budynek mieszkalny Ko-: >.ów w Siczy Zaporoskiej; 2) jednostka woj-va, odpowiednik batalionu, w Siczy Zapo-.•.:ej, armii URL i UPA, składająca się z kilku [KYPFAH], typ grobu w postaci kop-ziemi; rozpowszechniony na ziemiach ukr. v okresie neolitu, stosowany jeszcze w śre-wieczu (do wprowadzenia chrześcijań-- -i; tę formę pochówku stosowali Kozacy (do II poł. XVIII). K KUTIA [KYT>I], potrawa obrzędowa spożywana m. in. w wigilię Bożego Narodzenia; znana na Ukrainie od czasów pogańskich; sporządzana z gotowanej pszenicy z utartym makiem i miodem. KWITKA-OSNOWJANENKO HRYHORIJ [KBITKA-OCHOB'iIHEHKO rPHFOPIH], 1778-1843, prozaik i dramatopisarz; zapoczątkował formy narracyjne w literaturze ukr.; jego powieści i opowiadania mają rodowód senty-mentalistyczny (np. Marusia) lub są oparte na poetyce romansu łotrzykowskiego (np. Saldać-kyj partret); w dramacie - w nawiązaniu do I. Kotlarewskiego - preferował wodewile (np. Swatannia na Honczariwci); pisał też po ros. KYBYNCE [KHEHHH,I],wieś k. Myrhorodu w obw. połtawskim; w I poł. XIX własność D. Troszczynskiego, ziemianina i mecenasa kultury; wówczas ośrodek ukr. życia kulturalnego (m. in. teatr ukr.-ros., galeria obrazów, bogata biblioteka). „KYJIWŚKA STAROWYNA" [„KHIBCBKA CTAPOBHHA"], dwumiesięcznik naukowo-popularny poświęcony historii i kulturze Ukrainy; wydawany od 1992; w formule nawiązuje do ukrainoznawczego miesięcznika „Kijewska-ja Stadna" z 1882-1907 (w 1907 pod nazwą „Ukrajina"); w 1997 część redakcji oddzieliła się, zakładając czasopismo „Pamiat' Stolit'" poświęcone wyłącznie dziejom Ukrainy. KYRCZIW ROMAN [KHPMIB POMAH], ur. w 1930, historyk literatury; wydał liczne rozprawy o ukr.-poi. związkach literackich, m. in. Ukrajińskyj folklor u polśkij literaturi (period romantyzmu). LACHY [JIJIXH], pejoratywna nazwa Polaków, używana przez Ukraińców od XVII. LASSOTA VON STEBLAU ERICH [JMCCOTA <5OH IHTEBJIAY EPIX], 1550-1616, dyplomata austriacki; delegowany w 1594 przez cesarza Rudolfa II do Siczy Zaporoskiej, aby pod- 89 nieść Kozaków na walkę z Turcją; pozostawił dziennik swojej podróży (Das Diarium des Erich von Steblau), źródło wiedzy o Zaporo-żu. LASY [JIICH], powierzchnia lasów na Ukrainie stale maleje, ob. ok. 2% terytorium; jest to skutek rabunkowej gospodarki leśnej w XVII-XX; ich rozmieszczenie, rodzaje i gęstość uzależnione od sprzyjających L. uwarunkowań glebowych i klimatycznych (takie są na Polesiu, Podolu, Pokuciu i Karpatach Wsch. oraz Górach Krymskich, gdzie znajdują się liczne masywy leśne); przeważają L. liściaste i iglaste, a z drzew - brzoza, buk, dąb, grab, jesion, jodła, olcha i sosna. LASZLO-KUCIUK MAHDAŁYNA [JTACJIO-KyE(K)K MArflAJIHHA], ur. w 1928, ukr.-rumuńska literaturoznawczyni ukrainistka; w 1955-1983 wykładała literaturę ukr. na Uniwersytecie w Bukareszcie; napisała wiele prac z zakresu komparatystyki, m.in. Rumunśko-ukrajinśki wzajemny XIX'—początku XX stolit-tia i Welyka tradycija: ukrajinśka klasyczna literatura w poriwnialnomu wyswitlenni. LATOPIS HALICKO-WOŁYŃSKI [FAJIH-UBKO-BOJIHHCBKHH JIITOIIHC], kronika stanowiąca ciąg dalszy Powieści minionych lat i Latopisu Kijowskiego; w części halickiej obejmuje lata 1201-1250 (m. in. biografia księcia Daniela), w części wołyńskiej - 1251 -1292 (panowanie księcia wołyńskiego Włodzimierza Wasylkowicza oraz synów Daniela - Mścisła-wa i Lwa); gł. źródło Kronik Jana Długosza w części dotyczącej Rusi-Ukrainy. LATOPIS KIJOWSKI [KHIBCBKHH JTITO-ITHC], kronika spisana w Kijowie (podobnie jak jej poprzedniczka Powieść minionych lat); obejmuje wydarzenia z 1118-1200; ma charakter świecki, odznacza się „ruskim patriotyzmem" oraz odzwierciedla kształtowanie się zrębów etosu rycerskiego; wydany w Polsce. LATOPISY [JIITOITHCH], kroniki na Rusi-Ukra-inie w XI-XVII; łączyły elementy faktograficzne ułożone w porządku rocznikowym z legendarnymi biografiami i podaniami ludowymi; sporządzano je w monasterach (m.in. w Ławrze Peczerskiej w Kijowie, Hustyńskim, Pod-| horeckim) oraz na dworach książęcych; podsta wowe źródło do dziejów staroukr.; najsłynniejszy to Powieść minionych lat z ok. 1113. LATOPISY KOZACKIE [KO3AIJLKI HIT' ITHCH], powstałe w XVIII liczne prace miętnikarskie, diariusze i kroniki ukazujące dz:. Hetmańszczyzny i powstań kozackich w XV. wśród nich wyróżniają się L. Samowidźca, Hr horija Hrabianki i Samijła Wełyczki; w kor XVIII i na pocz. XIX została opracowana Iy rija Rusow relacjonująca dzieje Ukrainy od c sów najdawniejszych do 1768 i mająca uje,. historiozoficzne. LATOSZYNSKI BORYS [JMTOLUHHCBKH;''| EOPHC], 1895-1968, kompozytor i pedagc. prof. Konserwatorium Kijowskiego; ewoluow - , od impresjonizmu do ekspresjonizmu i konstr ktywizmu; nadał muzyce ukr. znamiona euro pejskości, umiejętnie łącząc je z tematyką ukrj skomponował utwory symfoniczne, kameralne' Slowianśkyj koncert na fortepian oraz opery, r in. Zolotyj obrucz. LATYCZÓW [JIETOTIB], m. rejonowe w ob* chmielnickim, ok. 15 tys. mieszk.; wXVII-X.\J ośrodek kultu maryjnego; wśród zabytków raj in. cerkiew św. Michała (Mychajliwśkd) z XVI! LEGENDA [JIEFEHJIA], opowieść o treści fantastycznej nasyconej pierwiastkami cudowne ści i niezwykłości; w literaturze ukr. wyróżniają się L. hagiograficzne (żywoty świętych onomatologiczne (np. o założeniu Kijowa), historyczne (np. o czynach I. Bohuna czy O. Dc-wbusza) i literackie (o pisarzach, np. o T. Szew -czence). LEGION UKRAIŃSKI [YKPAIHCBKHH JIE-FIOH], jednostka wojskowa sformowana r Ukr. Strzelców Siczowych pod patronatem Austrii w 1916; stoczył kilka potyczek z oddziałami ros. w Galicji Wsch.; włączony do skład-. Ukr. Armii Halickiej w 1918. LEKSYKOGRAFIA UKRAIŃSKA [YKPAIH-CBKA JIEKCHKOrPAOLS], zbieranie zasc- leksyka!: ' słowników 1 1 >KHHJ. rołyński oc : księstwa z ; KRZEMILVł [J1IUEH]. w ros. wów. tT. Czapskie. i Wołyńskie zego; po jeg^ cieli przenieś: i podstawową k, Mętu św. Wł r.;. szkółśred icielskie i gimi : funkcjonował aaiczny (rr.- Efi]. zakład sytetami, 90 JIITO-race pa-.; dzieje .• XVII; ::i, Hry- końcu id cza-j ujęcie ŁKHH .-dagog; luował onstru- i euro-•.ąukr.: .eralne. -ery, m. v obw •:ów m. 7. XVII -ci fan-,:owno-różnia-.ętychi. .va), hi-0. Dc-.'. Szew- *- .:era Au- oddzia- ; .i skład-. # KPAIH- bów leksykalnych języka ukr. oraz opracowywanie słowników; pierwsze słowniki przekładowe już w k. XVI; intensywny rozwój w XIX; najwię-ksze osiągnięcie to opisowy Słowar' ukrajinśkoji mowy B. Hrinczenki (t. 1-4, 1907-1909); w ciągu 1917-1933 wydano ponad 130 słowników; w następnym 60-leciu ukazały się fundamentalne opracowania, m. in. Ukrajinśko-rosijśkyj słownyk w 61., Siownyk staroukrajinś-koji mowy XIV-XVstolit' w 2 t., opisowy Słowny k ukrainśkoji mowy w 11 t., 2-tomowy Siownyk mowy Szewczenka, Etymołohicznyj siownyk ukrajinśkoji mowy (41. z 7 zaplanowanych) oraz mnóstwo słowników terminologicznych i dydaktycznych. .ENIN WŁODZIMIERZ [JIEHIH BOJIO-JHMHP, wł. YJIMHOB B.], 1870-1924, przywódca bolszewików, organizator państwa sowieckiego, ideolog komunizmu; uformował to-•.•>.! itarny model państwa komunistycznego; bę-..c zwolennikiem jedności byłego imperium s., zwalczał ukr. ruch narodowy; odpowie-;alny za najazdy Rosji sowieckiej na URL oraz okupację w 1920. ^ HALICKI [JTEB flAHHJIOBHH, KH#3b .J1HHBKHH], ok. 1230-ok. 1301, książę ha-.„ko-wołyński od 1269, syn Daniela; przeniósł " jlicę księstwa z Halicza do Lwowa. TEUM KRZEMIENIECKIE [KPEMEHE->KHHJIIITEH],pol. szkoła 10-letniaw 1805- * 1 w ros. wówczas Krzemieńcu; założone :ez T. Czapskiego (do 1817 pod nazwą Gim-zjum Wołyńskie) z programem zakładu pół- zszego; po jego zlikwidowaniu w 1831 na- :ycieli przeniesiono do Kijowa, gdzie stano- i podstawową kadrę przy tworzeniu Uni- sytetu św. Włodzimierza; w 1920-1939 ze- • poi. szkół średnich (m. in. seminarium na-> cielskie i gimnazjum klasyczne); na jego c funkcjonował w 1940-1969 ukr. instytut agogiczny (przeniesiony później do Tarno-'). ;UM NIŻYŃSKIE [HDKHHCbKHH 1JEH], zakład zrównany w uprawnieniach z .- '.versytetami, założony przez książęcą rodzi- nę Bezborodków w 1820 w m. Niżyn; w XIX i na pocz. XX wiele zmian organizacyjnych, od 1939 Instytut Pedagogiczny im. M. Gogola; wśród absolwentów wielu zasłużonych dla kultury ukr., m.in. M. Gogol, J. Hrebinka, Ł. Hli-bow, O. Łazarewski i in. LIMAN [JIHMAH], płytka zatoka lub jezioro nadmorskie położone u ujścia rzeki do morza; powstaje w wyniku częściowego bądź całkowitego zamknięcia ujścia do rzeki przez mierzeję; występuje u wybrzeży M. Czarnego i Azow-skiego (m. in. L. Dnieprowy, L. Dniestrowy). LINGWISTYKA zob. JĘZYKOZNAWSTWO „LINIA CURZONA" [„JIIHW KEP3OHA"], projekt poi.-sowieckiej linii demarkacyjnej zaproponowany przez ministra spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii G. Curzona; przebiega od Grodna przez Brześć, Dorohusk, na wschód od Hrubieszowa, na zachód od Rawy Ruskiej, na wschód od Przemyśla i do Karpat; zatwierdzona na konferencji w Jałcie (1945), stanowi też ob. podstawę granicy między Polską a Ukrainą. LIPICKA KULTURA [JIHnHULKA KYULTY-PA], kultura ludności zamieszkującej tereny nad górnym i środkowym Dniestrem (oraz Mołdawię) w I-III; łączona z plemieniem Daków; nazwa pochodzi od cmentarzyska we wsi Łypy-cia Horisznia k. Rohatyna. LIRNICY [JIIPHHKH], śpiewacy ludowi (kiedyś przeważnie ślepcy) akompaniujący sobie grana lirze; znani od XV; w repertuarze kantyczki i psalmy oraz dumy i pieśni historyczne; represjonowani w okresie rządów Stalina. LIRYKA [JIIPHKA], rodzaj literacki obejmujący utwory, których domenę tematyczną stanowią przeżycia i przekonania jednostki; jej elementy stopniowo uwidoczniły się w synkretycznej rodzajowo poezji ukr. XI-XVIII (zarówno w wersji folklorystycznej, jak i piśmienniczej); jej wyodrębnienie się było związane z estetyką romantyzmu, zgodnie z którą ekspresja emocji i doznań winna być kształtowana przez konwencję liryki ludowej (m. in. wiersze „romantyków 91 charkowskich", T. Szewczenki i postromanty-ków); tę tradycją przełamują I. Franko i Łesia Ukrainka, zwłaszcza w poezji refleksyjno-filo-zoficznej, oraz symboliści (M. Worony, O. Ołeś, P. Tyczyna); próbę jej modernizacji podjęli przedstawiciele awangardy (M. Semenko, B. I. Antonycz, J. Tarnawski), inni (M. Rylski, Ł. Perwomajski, Lina Kostenko, W. Stus, I. Dracz) wzbogacili ją treściowo i formalnie (zależnie od orientacji - neoklasycystycznej bądź neoroman-tycznej); ob. zbliża się ku poezji rozumianej jako „nie-proza", w której ekspresja ustępuje funkcji estetycznej (W. Cybulko, M. Myroszny-czenko). „LISTY DO MATKI Z NIEWOLI" [„JIHCTHflO MATEPI 3 HEBOJII"], wydane w 1994 przejmujące listy Wałerija Marczenki (1947-1984), krytyka literackiego, dziennikarza i obrońcy praw obywatelskich, więzionego w łagrach przez władze sowieckie. LISTY MAZEPY DO MOTRI [JIHCTH MA3E-ITH^O MOTPI], 12 listów 65-letniego hetmana I. Mazepy do 16-letniej Motri, córki sędziego generalnego W. Koczubeja (1704); mają charakter miłosny, zarazem dramatyczny; prawo kanoniczne zabraniało małżeństwa między ojcem chrzestnym (Mazepą) a córką chrzestną, dlatego przybyłą do niego Motrię odesłał hetman do rodziców; sprawę skomplikowały doniesienia na Mazepę skierowane przez Koczubeja do cara Piotra I, co przyczyniło sie do śmierci jej ojca; po klęsce Ukraińców w bitwie pod Połtawą(1709) Motria zamknęła się w mo-nasterze. LITERATURA [JIITEPATYPA], ukr. twórczość piśmiennicza (liryka, epika i dramat) swe początki zawdzięcza impulsom idącym od kultury śródziemnomorskiej (przez Bizancjum) i własnego folkloru; już w XI-XIII osiągnęła poziom europejski (m.in. Słowo o wyprawie Igora); w XVI-XVII zdominowała ją problematyka religijna w związku z unią brzeską (piśmiennictwo polemiczne tworzone przez jej zwolenników i przeciwników); od XVII podlegała rytmice ewolucyjnej prądów artystycznych równolegle do zjawisk zachodzących w Europie: barok-klasy- cyzm-romantyzm-realizm-modernizm-awan-l garda-postmodemizm; jej rozwój nie był jednai.1 równomierny, lecz zróżnicowany ze względu ruj rozczłonkowanie kraju przez zaborców; szcze-1 gólnie brutalne represje stosowały władze car-l skie na Ukrainie ros., zabraniając drukowania :| wystawiania twórczości narodowej; usiłowali] parokrotnie w XVIII-XX dokonać swego odro I dzenia i odrobienia zaległości w stosunku dc Europy Zach.; mianem „rozstrzelanego odrodzenia" określano ją w 1920.-1930. w związki z zastosowaniem wobec niej terroru Stalinów- j skiego; kolejny zryw nastąpił w 1960., kied> twórcy próbowali znieść rygoryzm tzw. realizmu socjalistycznego hamującego jej rozwój c. 1934; dopiero od 1991 jej funkcjonowanie prze biega bez zakłóceń zewnętrznych, zgodnie . wewnętrzną logiką procesu artystycznego. LITERATURA DLA DZIECI I MŁODZIEŻ> [HITEPATYPA flJIil /4ITEHIMOJIOJTJ ], dziedzina twórczości literackiej, której odbiorcarr są dzieci i młodzież; obejmuje zarówno folkk (np. kołysanki, baśnie), jak i utwory piśmier nicze (np. bajka, powieść przygodowa, podróżnicza i fantastyczna); uprawiali ją równie: wybitni pisarze, m.in. H. Skoworoda, T. Szew- I czenko, I. Franko, B. Hrinczenko, Łesia Ukra-1 inka, M. Kociubynski, P. Tyczyna; specjalizowali się w niej N. Zabiła, W. Byczko, M. Tru-błajini, O. Iwanenko, D. Czerednyczenko i in. włącza się do niej też literackie programy radic -we i telewizyjne dla dzieci oraz inscenizacje v teatrach dziecięcych i młodzieżowych (Teatr junoho hladacza). LITERATURA FAKTU [flOKyMEHTAJILH,-. JTJTEPATyPA], twórczość narracyjna o charakterze dokumentalnym realizowana najczęściej w formie reportażu; w 1920.-1930. uprawiali jąB Antonenko-Dawydowicz, M. Johansen i in koncentrując się na tematyce osiągnięć produkcyjnych; później podupada, krępowana zakazami i nakazami nie była zdolna i władna obiektywnie dokumentować rzeczywistości sowieckiej; dominował reportaż portretujący bohaterów wojny i pracy o wymiarze wzorów osobowych; dopiero po katastrofie czarnobylskie (1986) uzyskuje i zodności zaświad Szczerbaka, W. v Kołesnyka, O. LITERATURA OBCC IYPA1, piśmienr..c3 Kijowskiej rozwija) czeń in. literatur ru: ?J maczonych i prz> >-J w X-XVIII przyjr nomorskiego kręgu 1 cjum, Palestyny. V> '• pośrednictwem S Polaków), co byk oraz potrzebami or»1 XIX twórcy ukr., i zwracają się w st ••vodawczych (f : uprzystępniają je, parafrazą, później | .chcelniejszedzie -.iła red. miesięcz Visnyk" (1898--we przekłady Krymski, M. Pał dominowała w uk in. narodów ZSRf dowej oraz „poste, przedstawicieli. notować wydani* przekładu Pan;: ' M. Rylskiego o-Tena, M. Łukas sługi w dziele -ma „Wseswit" odl991-zbni.-. turalnej pańsr wiołowy, dv; mercyjnymi: r. ry popularne skiego. LITERATURA PC JIITEPATyPA ligijno-politye związku z prz\ r brzeskiej; imp. 92 (1986) uzyskuje rangę autentyczności i wiarygodności zaświadczoną m. in. przez utwory J. Szczerbaka, W. Jaworiwskiego, S. Płaczyndy, S. Kołesnyka, O. Dmytrenki, W. Maniaka i in. LITERATURA OBCA [3APYBDKHA JTITEPA-TYPA], piśmiennictwo ukr. od czasów Rusi Kijowskiej rozwija się w kontekście doświadczeń in. literatur narodowych, intensywnie tłumaczonych i przyswajanych przez twórców; w X-XVIII przyjmowano dzieła ze śródziemnomorskiego kręgu kulturowego - Grecji-Bizan-cjum, Palestyny, Włoch (bezpośrednio oraz za pośrednictwem Słowian Płd. i Zach., w tym i Polaków), co było związane z życiem religijnym oraz potrzebami oświatowo-dydaktycznymi; w XIX twórcy ukr., nastawieni także estetycznie, zwracają się w stronę literatur ówcześnie prawodawczych (francuskiej, niemieckiej, ros. i poi.) i uprzystępniają językowi (najpierw poprzez parafrazę, później przez translację adekwatną) ich celniejsze dzieła; wiele w tej dziedzinie uczyniła red. miesięcznika „Literaturno-Naukowyj Wisnyk" (1898-1914), w którym drukowali swe przekłady I. Franko, P. Hrabowski, A. Krymski, M. Pawłyk i in.; w okresie USRR dominowała w ukr. przekładach literatura ros., in. narodów ZSRR, tzw. krajów demokracji ludowej oraz „postępowych" (tj. prosowieckich) przedstawicieli Zachodu; godzi się jednak odnotować wydanie w tym czasie kongenialnego przekładu Pana Tadeusza zrealizowanego przez M. Rylskiego oraz dokonania translacyjne B. Tena, M. Łukasza, H. Koczura i in.; duże zasługi w dziele przyswojenia obcej twórczości ma „Wseswit" (wyd. w 1925-1934 i od 1958); od 1991 - z braku ukierunkowanej polityki kulturalnej państwa -jej recepcja ma przebieg żywiołowy, dyktowany w części względami ko- :rcyjnymi; przeważają tłumaczenia literatu-popularnej z obszaru anglo-amerykań- ego. LITERATURA POLEMICZNA [ITOJIEMFIHA ::TEPATYPA], publicystyczna twórczość re-^ijno-polityczna w XVI -XVII; zrodziła siew iązku z przygotowaniem i uchwaleniem unii . zeskiej; impuls nadały jej traktaty P. Skargi (O jedności Kościoła Bożego pod jednym pasterzem, Synod Brzeski i jego obrona) oraz unity H. Pocieja; ze strony prawosławnej polemicznie występowali m. in. H. Smotrycki, I. Wy-szenski, S. Zyzanij, Z. Kopystenski i in.; miała charakter teologicznie scholastyczny, a literacko innowacyjny (stylistyka barokowa); pomimo nawoływań autorów prawosławnych do powrotu do bizantyjskich korzeni Ukraina - jak stwierdza D. Czyżewski - zwracała twarz ku Zachodowi. LITERATURA STAROUKRAINSKA [flABHJI yKPAIHCŁKA JIITEPATYPA], ogół twórczości piśmienniczej powstałej w XI-XVIII; związana z in. formami wypowiedzi (historiograficz-nymi, religijnymi i in.) oraz zdominowana strukturalnie przez normy gatunkowe; D. Czyżewski wyróżnił w niej 5 etapów rozwojowych: okres stylu monumentalnego (XI-XII), okres stylu ornamentalnego (XIII), literaturę XIV-XV, okres renesansu (XV-XVI) i okres baroku (XVI-XVIII). LITERATURA UKRAIŃSKA W POLSCE [yKPAIHCbKA JIITEPATYPA B ITOJIBim], 1) literatura ukr. - od początków z okresu Rusi Kijowskiej do współczesności - w swoich formach ludowych i artystycznych była i jest dla odbiorcy poi. atrakcyjna (pomimo uprzedzeń i stereotypów, zwłaszcza w czasach poi.-ukr. konfliktów i waśni); rozpowszechniano, tłumaczono i badano ją szczególnie intensywnie w XIX i XX; np. bibliografia przekładów i opracowań za lata 1945-1985 ułożona przez J. Hryc-kowiana obejmuje 1128 pozycji; tłumacze poi. preferowali poezję i prozę, pomijając (oprócz sztuk M. Kulisza) twórczość dramatyczną jako najsłabszą w piśmiennictwie ukr.; uprzystępniano literaturę krajową, nie zdołano zaś (ze względu na zakazy wydawane w czasach PRL) spolszczyć celniejszych utworów pisarzy emigracyjnych; 2) w XX w Polsce (poza Galicją Wsch.) rozwijała się i rozwija oryginalna twórczość ukraińskojęzyczna, której szczytowe osiągnięcia określąjątacy poeci jak J. Małaniuk i B. Lepki (do 1944) oraz Ostap (Eustachy) Łapski (po 1945). 93 „LITERATURNA UKRAJINA" [„JIITEPA-TYPHA YKPAIHA"], tygodnik, organ Związku Pisarzy Ukrainy; założony w 1927 pod nazwą „Literaturna Hazeta"; w 1986-1991 zdobyła rozgłos i mir społeczny, podejmując m.in. problematykę odrodzenia państwowości ukr. „LITERATURNO - NAUKOWYJ WISNYK" [„jnTEPATyPHO-HAYKOBHH BICHHK"], miesięcznik poświęcony literaturze, sztuce i nauce, założony w 1898; do 1906 wydawany we Lwowie, w 1907-1914 i 1917-1919 w Kijowie, w 1922-1939 znowu we Lwowie; miał duże zasługi w konsolidacji sił intelektualnych całej Ukrainy oraz w ukształtowaniu się ukr. ideologii narodowej; w 1948-1949 na emigracji (Re-gensburg, Niemcy) podjęto próbę reedycji; od 1992 wznowiono jego wydawanie w Kijowie. LITERATUROZNAWSTWO [JIITEPATy-PO3HABCTBO], jako dyscyplina humanistyczna status naukowości na Ukrainie uzyskało w okresie i za sprawą pozytywizmu (II poi. XIX); jego funkcje dydaktyczne w wiekach poprzednich, zwłaszcza w XVII-XVIII, spełniały traktaty i podręczniki z poetyki, powstałe w kręgu Akademii Kijowsko-Mohylańskiej; jego rozwój w XIX i XX odbywał się pod wpływem metodologii ros., szczególnie orientacji komparatystycznej i marksistowskiej; oryginalnie wzbogaciła go teoria psychologiczno-lingwi-styczna O. Potebni oraz osiągnięcia szkoły hi-storycznoliterackiej W. Peretca; od 1991 trwa w nim proces krytycznego przewartościowy-wania przeszłości oraz poszukiwań metodolo-giczno-badawczych (w tym m.in. wykorzystania osiągnięć emigrantów D. Czyżewskiego i Ł. Biłeckiego). „LITOPYS UPA" [„JIITOrTHC yilA"], seria wydawnicza poświęcona dziejom UPA (m.in. dokumenty, wspomnienia i artykuły naukowe); wychodził od 1976 w Toronto, ukazało się 28 t.; t. 22 pt. UPA w switli polśkych dokumentiw opracował Eugeniusz Misiło; w 1995 zapoczątkowano nową serię. LIWYCKI ANDRIJ [JIIBHLJBKHH AHflPIH], 1879-1954, prawnik i polityk; w 1919 minister sprawiedliwości oraz spraw zagranicznych w rządach URL, a w 1920-1926 na czele rządu na wychodźstwie; od 1920 na emigracji (Polska. Niemcy), po śmierci S. Petlury został prezydentem URL na wychodźstwie. LUBACZIWSKI MYROSŁAW IWAN [JIIOBA-^IBCbKHH MHPOCJIAB IBAH], ur. w 1914, kardynał, arcybiskup większy Lwowa, zwierzchnik Ukr. Kościoła Greckokatolickiego od 1984; do 1991 rezydował w Rzymie. LUBECZ [JIIOEEH], osada w obw. czernihow-skim; znany od 882 jako twierdza na granicy Rusi Kijowskiej; w 1097 odbył się tu zjazd książąt rusko-ukr., który m.in. uchwalił zaprzestanie walk między sobą oraz konsolidację sił w celu odparcia najazdów stepowych Połowców. LUDKEWICZ STANISŁAW [JIIO^KEBH1! CTAHICJIAB], 1879-1979, kompozytor i muzykolog; komponował opery (Dowbusz), symfonie, kantaty, utwory chóralne; jego oda instru-mentalno-wokalna Kaukaz (wg poematu T. Szewczenki) j est jednym z naj lepszych dzieł w muzyce ukr.; monumentalną, modernistyczną twórczością zapoczątkował w muzyce ukr. nowy nurt, włączając ją do obiegu europejskiego. LUDNOŚĆ [HACEJIEHKH], ob. na terytorium Ukrainy mieszka 51,6 min mieszk.; wśród nich Ukraińcy stanowią ok. 74%, in. narodowości to Rosjanie, Białorusini, Żydzi, Polacy, Tatarzy Krymscy, Mołdawianie, Rumuni, Węgrzy, Grecy, Bułgarzy; większość to chrześcijanie należący do obrządku prawosławnego, greckokatolickiego i rzymskokatolickiego; w miastach 66%; średnia gęstość zaludnienia 90 mieszk. na 1 km2. LULKA ARCHYP [JIIOJILKA APXPffl], 1908- 1985, konstruktor silników lotniczych; skonstruował i zbudował pierwszy w ZSRR lotniczy silnik odrzutowy. LWÓW [JlbBIB], m. obwodowe, ok. 840 tys. mieszk.; znany od 1256 jako gród w Księstwie Halickim; w 1349-1772 w składzie Polski, w 1772-1918 w zaborze austriackim, w 1918-1939 znowu w Polsce; w 1939-1945 eksterminacja cizyd ropy naf !OŚL\br i (m.in. 101 f I Franki). ' ery i balem. 13 ) i religijny (r ; bckich: grecko ckiego i ormia •*y. międzynarodBi A. Mickiewicza r Szewczenki z ' z 1992; wśród $kazXIV-XV rzymskokato!:. zespół cerkwi 4a)zXVI-XV: bór św. Jura z .'». tusz z 1827-1835 1 ŁACINNICY ków ukr., którzy ~-» jąc przy tym ka:: przeważnie chłop: .-. . :i; większość z r --46 oraz 1955---ob. do poi. mniej.-: .LANKA" [„JIAHK •-w 1924 w Kijów : tworzenia literatur-stwa sowieckiegc " :onenko-Dawydc> synka, J.Płużnyk. -tia iRewolucija". -grupę „Mars" (zlu - ŁAPCZENKOHR^H- FOPIH], 1801-1S"' noklasycystyczne;. • Włoszech, gdzie < : modelką wielu 2" B.Thorvaldsena -. ' na tematy mitolo; szłości Ukrainy; n 94 ludności żydowskiej, poi. i ukr. przez Niemców i Sowietów; duży ośrodek przemysłowy (m.in. zakłady elektrotechniczne, autobusowe, rafineria ropy naftowej), naukowy (m.in. oddział NANU, branżowe instytuty badawcze), akademicki (m.in. 10 uczelni, w tym Uniwersytet im. I. Franki), kulturalny (m.in. 7 teatrów, w tym opery i baletu, 12 muzeów, 7 bibliotek z filiami) i religijny (m.in. metropolie 3 wyznań kato-lckich: greckokatolickiego, rzymskokatolickiego i ormiańskokatolickiego); węzeł kolejowy, międzynarodowy port lotniczy; pomniki: A. Mickiewicza z 1905, I. Franki z 1964, T, Szewczenki z 1992 oraz ofiar getta lwowskiego ?. 1992; wśród zabytków m.in. katedra ormiańska z XIV-XVIII, gotycko-barokowa katedra rzymskokatolicka z XIV-XVII, renesansowy zespół cerkwi Wniebowzięcia NMP (Uspenś-ka) z XVI-XVII, barokowy greckokatolicki sobór św. Jura z XVIII oraz klasycystyczny ratusz z 1827-1835. \CINNICY [JIATHHHHKH], określenie Pola- ukr., którzy zukrainizowali się, pozosta-.; przy tym katolikami rzymskimi; byli to ::eważnie chłopi zamieszkujący Podole i Wo-:-.: większość z nich repatriowała się w 1945--6 oraz 1955-1959; pozostałych zalicza się do poi. mniejszości narodowej. e ANKA" [„JIAHKA"], grupa literacka założona ' q24 w Kijowie; w programie m.in. hasło rżenia literatury niezależnej od polityki pań-.; sowieckiego; należeli do niej m.in. B. An--:iko-Dawydowicz, T. Ośmaczka, H. Ko-:a. J. Płużnyk; wydawała miesięcznik „Żyt-Rewolucija"; w 1926 przekształciła się w -; „Mars" (zlikwidowaną w 1929). -< ZENKO HRYHORIJ [JIAOTEHKO TPH-:fl], 1801-1876, malarz o orientacji póź-jsycystycznej; w 1831-1840 przebywał we -zech, gdzie się ożenił z Vittorią Caldoni, .-Iką wielu artystów europejskich, m.in. orvaldsena i A. Iwanowa; tworzył obrazy -maty mitologiczne i biblijne oraz z prze--:i Ukrainy; zasłynął też z portretu żony. ŁAPSKI OSTAP (EUSTACHY) [JIAIICLKHH OCTAIT], ur. w 1926, ukr.-poi. poeta, tłumacz i pedagog; jego twórczość ma charakter innowacyjny, poetyckość bowiem pojmuje jako nieustanne odnawianie środków językowo-styli-stycznych, dlatego żywioł ekspresji góruje u niego nad planem treści; przekłada poezję ukr. na język poi.; autor podręczników i antologii literatury ukr. dla szkół ukr. w Polsce. ŁAWRA [JIABPA], wielki męski monaster prawosławny podporządkowany bezpośrednio patriarsze. ŁAWRA PECZERSKA W KIJOWIE [KHeBO-ITE-^EPCŁKA JIABPA], prawosławny monaster męski założony w 1051 przez mnicha Antoni-ja; nazwa pochodzi od pierwotnej lokalizacji w pieczarach drążonych we wzgórzu nad Dnieprem; gł. centrum kultury chrześcijańskiej na Rusi-Ukrainie w XI-XIX; tu ukształtowało się latopisarstwo staromskie (m.in. Powieść minionych lat); w XX zamykana dwukrotnie przez Sowietów; ob. należy do Ukr. Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Moskiewskiego; zespół budowli sakralnych i administracyjnych ma rangę zabytku klasy światowej. ŁAWRA POCZAJOWSKA [IKHAIBCBKA JIABPA], prawosławny monaster męski w Po-czajowie k. Krzemieńca w obw. tamopolskim; założona w k. XVI jako ośrodek działań przeciwko Kościołom rzymskokatolickiemu i greckokatolickiemu; w 1713 przeszła do obrządku greckokatolickiego; w 1831 przekazana przez władze carskie Kościołowi prawosławnemu, od tego czasu i ob. jej działalność duszpasterska i misyjna przebiega zgodnie z kanonami Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego; dominantę zespołu architektonicznego (wzniesionego na skalistym wzgórzu) stanowi monumentalny rokokowy sobór Wniebowzięcia NMP (Uspenś-kyj, arch. G. Hofman, fundator M. Potocki, 1782), a także zbudowana w stylu staroruskim cerkiew św. Trójcy (Trojićka, arch. A. Szczu-siew, 1913); miejsce pielgrzymek i odpustów (słynąca z cudów ikona Matki Boskiej). ŁAWRINENKO JURIJ [JIABPIHEHKO K)PIH], 1905-1987, krytyk i historyk literatury; w 1934- 95 i 1939 więziony w łagrach sowieckich; od 1944 na emigracji (Austria, Niemcy, USA); innowa-cyjnie zinterpretował lirykę P. Tyczyny; opracował antologię utworów z 1920.-1930. pt. Rozstrilane widrodżennia (1959), wydaną przez poi. Instytut Literacki w Paryżu. ŁAZAREWSKI OŁEKSANDR [JIA3APEBCL-KHH OJIEKCAHflP], 1834-1902, historyk i bibliograf, jeden z założycieli czasopisma „Ki-jewskaja Starina"; inicjator układania poradników bibliograficznych o Ukrainie; przyjaciel i jeden z pierwszych biografów T. Szewczenki. ŁEBED' MYKOŁA [JIEEEflL MHKOJIA], 1910-1998, działacz OUN-B; skazany na dożywocie za organizację zamachu na B. Pierackiego (1934), wyszedł na wolność w 1939; w 1941-1943 przewodniczył OUN-B, zastępując uwięzionego przez Niemców S. Banderę; odpowiedzialny za akcję antypol. na Wołyniu Zach. w 1943; od 1949 na emigracji w USA, gdzie m.in. kierował oficyną „Prołoh"; wydał monografię pt. UPA (1946), w której m.in. napisał: „Na Wołyniu daliśmy Polakom ultimatum, by zabrali się stąd w ciągu 3 dni. A jeśli tego nie zrobią, to poniosą konsekwencje". ŁEBEDYN [JIEBEflHH], m. rejonowe w obw. sumskim, ok. 35 rys. mieszk.; założony w 1654; działa w nim muzeum sztuk plastycznych z wartościową kolekcją rodziny Kapnistów; wśród zabytków m.in. cerkwie z XIX. „ŁEL" [„JIEJIŁ"], miesięcznik erotyczny ukazujący się w Kijowie od 1993; redakcja, wyznając pogląd: Z usich mystectw najważływiszymje my-stectwo kochannia, propaguje subtelną kulturę seksualną. ŁEMKOWIE [JIEMKH], ludność ukr.-rusińska przybyła na ziemie poi. w XV (po inkorporacji Galicji Wsch. do Korony) i zamieszkała tereny Beskidu Niskiego, asymilując osiadłych tam Wołochów; wykształcili oryginalną kulturę, zachowując odrębność obyczaj ową i gwarową; w XIX dominowała wśród nich orientacja mo-skwofilska, a ukr. ideologia narodowa zaczęła się przyjmować dopiero po powstaniu URL; ob. rozproszeni po świecie: w XIX i XX duża emi- gracja zarobkowa do USA i Kanady, w 1945-1946 wyjechało do USRR ok. 100 tys. osób.] pozostali zostali przesiedleni na poi. ziemie I zach. i płn. w ramach Akcji „Wisła" (1947); i Ł. wywodzą się m.in. kardynał Sylwester Sem-bratowicz, poeta B. I. Antonycz, malarz Nikifor z Krynicy, otolaryngolog Wasyl Antoniw i in.; są zrzeszeni w światowej federacji stowarzyszeń łemkowskich „Łemkowyna", stymulującej i koordynującej działalność kulturalną (m.in. coroczną „Watrę Łemkowską" w Zdyni k. Gorlic); w monografii pt. Łemkowie. Grupa etniczna czy naród? z 1995 Ewa Michna opisuje 2 postawy wśród Łemków poi.: proukr. (reprezentowaną przez Zjednoczenie Łemków) i rusińsko-autonomiczną (prezentowaną przez Stowarzyszenie Łemków). „ŁEMKOWSZCZYZNA" [„JIEMKOBHHA"]. stowarzyszenie założone w 1992 w celu kultywowania, utrwalania i propagowania tradycji kultury Łemków; zarząd gł. we Lwowie. ŁEONTOWICZ MYKOŁA [JIEOHTOBHH MHKOJIA], 1877-1921, kompozytor i pedagog; komponował utwory chóralne a capella oparte na melodiach ludowych (ok. 200) oraz cerkiewne. LEPKI BOHDAN [JIEIIKHH BOr^AH], 1872-1941, poeta modernista, tłumacz i historyk literatury; w 1926-1939 lektor i prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, w 1938-1939 senator RP; w bogatym dorobku m.in. wiersze liryczne, tetralogia historyczna Mazepa, Zarys literatury ukr. po polsku oraz przekłady na język poi. (m.in. Słowo o wyprawie Igora, poezje T. Szewczenki i nowele M. Kociubynskiego); pochowany na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie; w 1990-1997 otwarto muzea jemu poświęcone oraz odsłonięto pomniki w Brzeżanach i Żukowie w obw. tarnopolskim. ŁESEWICZ WOŁODYMYR (WŁADIMIR) [JIECEBHHBOJIOflHMHP], 1837-1905, filozof ukr.-ros.; w 1879-1881 zesłany na Sybir za przynależność do organizacji „Narodna Wola"; w końcu życia dołączył do ukr. ruchu narodowego; filozof pozytywista, zbliżający się do stanowiska empiriokrytycystów; napisał po kCZENKO PE -1917. mi .-dwiznikó-. onizmu: b 'ów. prze 'ochoron\ > CKI :;itpo], r ,:sta; syn H klasycyzm r.\ swojej c .va Leszcz> UWYCKI H- J sławny, grawer. <:•-karniąw Ławrze ; rzył miedzioryt} religijnej i alegon. larzem A. Antrc:-staś w kijowskie; . ta. ŁEWYCKI KOST 1859-1941, adw poseł do parlame-eyjskiego; w 19'. • w 1919-1924 r.i : Lwowa nie ucze>-• jednak udzielał >:. • m.in. wydał stuc ky hałyćkych ukr.. ŁEWYCKI M> ( • MHXAHJIO], greckokatolick: ścioła greckoka:. 1848-1858 jegc - 96 IMIR) , filo-birza «łi Wola": •u naro-, ..v się dc .::sał pc 1 ros. m.in. Ot Konta k Avenariusu i Istorijafilo-sofii na naucznoj osnowie. ŁESIÓW MICHAŁ [JTECIB MHXAHJIO], ur. w i 928, pol.-ukr. językoznawca ukrainista i polonista; prof. Uniwersytetu im. M. Curie-Skło-Jowskiej w Lublinie; specjalizuje się w toponi-raice, dialektologii i historii języka ukr.; wydał m.in. monografię Ukrajinśki howirky u Polsz-czi oraz szkic Ukraina.wczoraj i dziś. UWCZENKO PETRO [JIEB^EHKO I7ETPO], 1859-1917, malarz i grafik; uczestnik wystaw pieriedwizników; ewoluował od realizmu do impresjonizmu; b. płodny, namalował ok. 800 obrazów, przeważnie pejzaży (np. Seło wzym-b.i. Pochoron). łEWYCKI DMYTRO (DMITRIJ) [JIEBHIJBKHH ."IMHTPO], 1735-1822, ukr.-ros. malarz-por-"rccista; syn Hryhorija; ewoluował od baroku : klasycyzmu; wykonał ok. 100 portretów .:Jzi swojej epoki, m.in. Katarzyny II, Stanisława Leszczyńskiego, D. Diderota i in. łEWYCKI HRYHORI) [JIEBHHBKHH : PIirOPIH], 1697-1769, duchowny prawo- ny, grawer, ojciec Dmytra; zarządzał dru-:ią w Ławrze Peczerskiej w Kijowie; two-miedzioryty w stylu barokowym o treści -:jnej i alegorycznej; z synem Dmytrem i ma- A. Antropowem współtworzył ikono-:v kijowskiej cerkwi św. Andrzeja Aposto- M%\YCKI KOST' [JIEBHUBKHH KOCTB], ---1941, adwokat i polityk; w 1898-1918 ?• • _: do parlamentu austriackiego i sejmu gali- ^iego;w 1918-1919 premier rządu ZURL; 1919-1924 na emigracji; po powrocie do Lwowa nie uczestniczył w życiu politycznym, ir.ak udzielał się pracy społecznej i naukowej, •c .-.. wydał studium Istorija politycznoji dum-«- - :A\ćkych ukrajinciw. 1848-1914. =«%%>CKI MYCHAJŁO [JIEBHUbKHH \AHJIO], 1774-1858, duchowny .okatolicki; w 1816-1858 metropolita Ko-.». greckokatolickiego w Galicji Wsch., w -1858 jego prymas; pierwszy kardynał wśród Ukraińców; dbał również o sprawy świeckie, m.in. sprzyjał rozwojowi szkolnictwa ukr. ŁEWYCKI OREST [JIEBHIJBKHH OPECT], 1849-1922, historyk, pisarz; w 1919-1922 prezes Ukr. AN; swoje prace poświęcił historii obyczajowej Ukrainy w XVI-XVIII, odchodząc od idealizacji przeszłości; wydał i skomentował Latopis Samowidźca. ŁEWYNSKI IWAN [JIEBHHCLKHH IBAH], 1851-1919, architekt; od 1903 prof. Politechniki Lwowskiej; zaprojektował i zbudował wiele budowli secesyjnych we Lwowie, m.in. gł. dworzec kolejowy, Gimnazjum Akademickie oraz Instytut Muzyczny im. M. Łysenki. ŁĘG WIELKI [BEJTHKHH JTYr], łęgi ciągnące się wzdłuż lewego brzegu Dniepru, niżej wyspy Chortyca, między Dnieprem a jego dopływem Kinką o długości ok. 60 km i szerokości do 20 km; na jego terenie mieściła się Sicz Zaporoska od XVI do 1775 (zmieniając lokalizację zależnie od potrzeb); był alegorią wolności i bezpiecznego życia, dlatego w twórczości ludowej nazywano go „ojczulkiem" (bat'ko). tOBODOWSKl JÓZEF [JIOBO^OBCŁKHH TO3E©], 1909-1988, poi. poeta i tłumacz; po 1939 na emigracji, od 1941 w Hiszpanii; zafascynowany Ukrainą, swój rodowód wywodził od hetmana kozackiego Hryhorija Łobody; kontynuował tradycję „ukr. szkoły" w literaturze poi., podejmując w szerokim zakresie tematykę ukr.; przekładał poetów ukr. (m.in. T. Szew-czenkę, Łesię Ukrainkę, Jara Sławutycza) oraz publikował o nich rozprawki w paryskiej "Kulturze"; tłumaczony na Ukrainie. ŁOSENKO ANTIN (ANTON) [JIOCEHKO AHTIH], 1737-1773, malarz ukr.-ros.; od 1770 prof. i rektor Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu; prekursor klasycyzmu oraz tzw. szkoły historycznej w malarstwie; autor obrazów m.in. Zeus i Temida, Żertwa Awraama i Wo-łodymyr pered Rohnydoju. ŁOTOCKI OŁEKSANDR [JIOTODJBKHH OJIEKCAHflP], 1870-1939, polityk, pisarz i 97 1 publicysta, historyk Kościoła prawosławnego; od 1917 w aparacie rządu URL, w 1918-1919 jako minister wyznań Państwa Ukr. i URL doprowadził do ustanowienia autokefalii Ukr. Kościoła Prawosławnego; od 1920 na emigracji (Austria, Czechy, Polska) jako minister spraw wewnętrznych w rządzie URL na wychodźstwie; od 1929 prof. Uniwersytetu Warszawskiego oraz dyrektor Ukr. Instytutu Naukowego w Warszawie (1930-1938); pozostawił cenne wspomnienia. ŁUBNIE [JIYEHH], m. rejonowe nad rz. Sułą w obw. połtawskim, ok. 65 tys. mieszk.; założone w 988, od XIV do 1648 w składzie Litwy i Polski; w XVI-XVII ośrodek zadnieprzańskich dóbr Wiśniowieckich; ob. ośrodek przemysłowy (m.in. zakłady farmaceutyczne); w pobliżu, we wsi Mhar słynny monaster Przemienienia Pańskiego (Spaso-Preobrażenśkyj) z XVII-XVIII. ŁUCK [JiyH,bK], gl. m. obwodu wołyńskiego nad rz. Styr, ok. 220 tys. mieszk.; znany od 1085, w XIV-1793 w składzie Litwy i Polski, w 1793-1917 wRosji, aw 1919-1939 znowu w Polsce; w XVIII-XIX centrum chasydyzmu; ośrodek przemysłowy (m.in. zakłady elektrotechniczne i wyrobów z tworzyw sztucznych) i oświa-towo-kulturalny (m.in. Uniwersytet im. Łesi Ukrainki, 2 teatry, galeria obrazów); wśród zabytków m.in. zamek książąt litewskich z XIII-XIV, cerkiew Matki Boskiej Opiekuńczej (Po-krowśka) z XV (z ikoną Wołyńskiej Matki Boskiej), kolegium Jezuitów z kościołem św. Piotra i Pawła z XVII oraz synagoga z XVII. ŁUCKI JURIJ (LUCKYJ GEORGE) [JIYIJLKHH K)PIH], ur. w 1919, kanadyjsko-ukr. literatu-roznawca (ukrainista, anglista) i tłumacz; w 1952-1984 prof. Uniwersytetu w Toronto; swoje badania poświęcił twórczości T. Szewczenki i P. Kulisza oraz grupie literackiej „Waplite" i „Mołoda muza"; wydał syntezą historycznoli-teracką Ukrainian Literaturę in the Twentieth Century; tłumaczył utwory ukr. na język angielski; jego zbiór prac Mii Hohołem i Szewczen-kom ukazał się w Kijowie (1998). ŁUCZUK IWAN [JIYHYK IBAH], ur. w 196-' poeta postmodernista, krytyk literacki; wraz in. -Nazarem Honczarem i Romanem Sadłiy skim - powołał grupę literacką „Łuhosa. (Lwów); w 1996 opublikował zbiorek Sonei. w którym przekornie (estetyzując leksykę ir cenzuralną) sytuuje wątki erotyczne w kontyście refleksji filozoficznych; w 1999 wyć powieść Ulisseja; mistrz palindromów. ŁUGAŃSK [JiyrAHCfcK], m. obwodowe, pona, 510 tys. mieszk.; założony w 1795, w 1935-1958 i 1970-1990 Woroszylowgrad (na cześć K Woroszyłowa, „czerwonego marszałka"); ośrodek przemysłowy (m.in. zakłady maszyn górniczych i lokomotyw spalinowych, hutnictwo żelaza) i oświatowo-kulturalny (m.in. 4 uczelnie, 2 teatry). ŁUKASZ MYKOŁA [JIYKAUI MHKOJIA; 1919-1988, tłumacz; przekładając z 14 języków obcych, uprzystępnił kulturze ukr. wiele arcydzieł literatury światowej; w 1989 redakcja czasopisma „Wseswit" ustanowiła nagrodę jegc imienia dla najlepszych translatorów. ŁUKJANENKO ŁEWKO [JIYK'5IHEHKO JIEBKO], ur. w 1927, prawnik i polityk; za działalność niepodległościową skazany na śmierć (1960), następnie ułaskawiony i osadzony w łagrach na 15 lat; współzałożyciel Ukr. Grupy Helsińskiej; w 1977 ponownie uwięziony, zwolniony w 1988 (w sumie w łagrach 27 lat); założyciel Partii Republikańskiej (którą później opuścił); w 1991-1994 ambasador w Kanadzie; w wyborach do Rady Najwyższej w 1998 kandydował z ramienia KUN. ŁUŻNY RYSZARD [JIY)KHHH PHUIAPD], 1927-1998, poi. literaturoznawca ukrainista i rusycysta; prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie i Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego; opublikował 212 rozpraw i artykułów ukrainistycznych, w tym Zarys dziejów literatury ukr.; badał m.in. poi.-ukr. stosunki kulturalne, religijne i literackie w XVI-XVIII (praca Pisarze kręgu Akademii Kijowsko-Mohylań-skiej a literatura polska). rz., działacz ni sce, gdzie m.in-k"; układał wi ' powicjr: ' . -, n o z z: -. .stycznych. i.finia Ukraj. il.lfa], 186-1-»=>:\vl917k -r»a i ludzi > 'ioocepcjęautc-««o;wl921 S,. satzależność swe_ skiewskie!: sjonowan} zelany. •P> NISKI WIACZ - .1-1931, polit. zeniapol.; orz. .r.anów", postu.. 'rawobrzeżu i ros. na ** •. .i budowy państwa _* -jcr., popierał rządy .-: io; od 1920 na errrr 2dzie przewodził c -• monarchistycznemu riografii ukr. orientu . twórcze (derżawnyi • pracach (np. fundarr; iomi. 1657-I659)occ . tu widzenia budowy -działalność i twórcz: europejski Instytut r-: -kiego w Filadelfii r. - ^SENKO MYKOŁA ; 842-1912, kompcr folklorysta i działacz .- rodowej szkoły mur>: -sci ukr. tradycji kul:v; sci ; autor oper, rr. .-. 3ulba i Nokturn orar rjwka; skompone- i 98 v 1965, wraz z adłow- nosad" 'onetiji, .kę nie- w Filadelfii (USA). \KO MYKOŁA [JIHCEHKO MHKOJIA], 1-1912, kompozytor, pianista, dyrygent, rysta i działacz społeczny; założyciel na-• ej szkoły muzycznej opartej na odrębno- -. MAPXJIEBCBKOrO], w 1925-1935 poi. powiat autonomiczny na Żytomierszczyźnie z siedzibą władz we wsi Dowbysz; ok. 40 tys. mieszk., w tym 28,5 tys. Polaków (pochodzących z zdeklasowanej szlachty); sporo osiągnięć narodowych (m.in. poi. rady wiejskie, szkoły, gazeta rejonowa); zlikwidowana za opór ludności poi. wobec kolektywizacji i sowietyzacji; poi. ludność została w 1936 deportowana do Kazachstanu (ob. część repatriuje się na Ukrainę i do Polski). MARCZUK IWAN [MAPHYK IBAH], ur. w 1936, malarz; stworzył ponad 1,5 tys. prac, wystawiał m.in. w Nowym Jorku, Moskwie, Kijowie, Toronto, Melbourne i in. miastach; w 1960.-1970. uczestnik nieoficjalnego ruchu artystycznego, opozycyjnego wobec socrealizmu; ob. mieszka w Nowy Jorku i Kijowie; uprawia malarstwo metaforyczne, bazując na oryginalnej technice plastycznej (dziwaczne plecionki drobnych włókien kolorystycznych); uznanie zdobyły takie jego obrazy jak Czornobylska Madonna, prace z cyklu Kolorowi preludiji, Pejzażi i Gołos mojeji duszi, a także portrety. MARGOLIN ARNOLD [MAPFOJIIH AP-HOJIbfl], 1877-1956, prawnik i polityk; z pochodzenia był Żydem; w 1918-1919 w rządzie URL, także ambasador w Wielkiej Brytanii; od 1922 na emigracji w USA; zasłynął z obrony S. Petlury przed zarzutami antysemityzmu. MARIUPOL [MAPiynOJIb], miasto i port morski przy ujściu rz. Kalmius do M. Azowskiego w obw. donieckim, ponad 500 tys. mieszk.; założony w 1779; jego budowniczowie to Grecy przesiedleni z Krymu, stąd grecka nazwa; w 1948-1991 Żdanow (dla uczczenia A. Żdano-wa, polityka sowieckiego); ośrodek przemysłowy (m.in. stocznie, zakłady hutnicze i budowy maszyn) i oświatowo-kulturalny (m.in. instytut metalurgii i muzeum malarstwa im. A. Ku-indży). MARJANENKO IWAN [MAP'iIHEHKO IBAH], 1878-1962, aktor teatralny i filmowy; w ciągu 60-letniej pracy artystycznej (debiutował w 1895) zagrał ok. 600 ról; pracował m.in. w 1923-1958 w teatrze „Berezil" i Teatrze Dramatycznym im. T. Szewczenki w Charkowie; wyda! monografię-wspomnienie pt. Mynułe ukrajinś-koho teatru. „MARS" - zob. „LANKA" MARTOS IWAN [MAPTOC IBAH], 1753-1835, ukr.-ros. rzeźbiarz; w stylu empire wykonał m.in. pomnik A. Richelieu w Odessie i nagrobek P. Rumiancewa-Zadunajskiego w kijowskiej Ławrze Peczerskiej. MARTOWICZŁEŚ [MAPTOBIW JIECŁ], 1871-1916, prozaik; uprawiał małe i średnie formy narracyjne; realistycznie (z dozą satyry) przedstawiał życie inteligencji i chłopstwa w Galicji Wsch.; jego muzeum otwarto w 1966 we wsi Torhowycia k. Horodenki. MARTYNOWSKl SKARB [MAPTHHIBCŁKHH CKAPB], znalezisko we wsi Martyniwka k. Kaniowa w obw. czerkaskim, kilkadziesiąt srebrnych i brązowych przedmiotów; datowany na VI, zaświadcza o wczesnosłowiańskiej kulturze jego właścicieli; jego odkrycia dokonano w 1909, odtąd znajduje się w kijowskim Muzeum Historycznym Ukrainy. „MARTYROLOGIUM UKRAINY" [„MAPTH-POJIOr YKPAIHH"], fundacja założona w 1988 w celu upamiętnienia Ukraińców - ofiar komunizmu sowieckiego, a także wszystkich patriotów, którzy zginęli dla dobra ojczyzny: m. in. opublikowała materiały o stratach kultury ukr. (Oltar skorboty) oraz nazwiska poległych Ukraińców - żołnierzy Armii Sowieckiej, uczestników najazdu na Afganistan w 1979-\989 (Czorni tiulpany). MARYJNY KULT [MAPIHCŁKHH KYJIbT], przyjęty wraz z chrześcijaństwem przez Ruś-Ukrainę kult Maryi (bardziej Bogurodzicy niż Madonny), którego wymownym świadectwem było oddanie państwa przez Jarosława Mądrego pod Jej opiekę w 1037; uwielbienie dla Matki Boskiej Opiekuńczej (Pokrowy) znajdujemy w twórczości ludowej, literaturze religijnej, sztuce ikonograficznej, rodzajowej i symbolicznej, 102 M w dziełach wielkich pisarzy, m.in. T. Szewczenki i P. Tyczyny; M. K. szczególnie się przejawił i przejawia (ob. restytucja sanktuariów) w oddawaniu czci cudownym ikonom Matki Bożej, znajdujących się m.in. w Berdyczowie, Dobro-mylu, Hoszowie, Kijowie, Poczajowie, Podhor-cach i Zarwanicy nad Strypą; jego ośrodkiem od dawna był zakon oo. Bazylianów, który m.in. wspierał świeckie Stowarzyszenia Maryjne. MARYjSKI PAŁAC [MAPIIHCbKHH nAJIAH], budowla barokowa postawiona w 1745-1752 wg proj. B. Rastrellego z udziałem architektów I. Hryhorowicza-Barskiego, I. Miczurina i P. Nejełowa; nazwany dla uczczenia cesarzowej Marii, żony Aleksandra II; ob. rezydencja prezydenta Ukrainy. MASONERIA NA UKRAINIE [MACOHCTBO 3 YKPAIHI], tajny tuch międzynarodowy powstały w XVIII; na pocz. XIX loże masońskie jziałały w Charkowie, Odessie i Połtawie (tu ~.in. z udziałem I. Kotlarewskiego), wkrótce zakazane przez władze carskie; Wielka Loża Ukrainy powstała w 1917 (uczestniczyli m.in. M. Hruszewski i W. Wynnyczenko), zabronio-"i w 1920 przez Sowietów. \TICA HALICKO-RUSKA [rAJIHHLKO-PY- KA MATHH5I], towarzystwo założone w -S we Lwowie w celu rozwijania kultury i :aty wśród ludu ukr.; wydała ponad 80 ksią- i podręczników, wkrótce jednak działacze jęli ideologię moskwofilską, poniechała .; użycia języka ukr. i przeszła w wydaw- . wach na „jazyczije"; w 1880. straciła auto- .-: wśród Ukraińców Galicji Wsch. 'WIJENKO NINA [MATBICHKO HIHA], • 1947, śpiewaczka, aktorka i pisarka; so- • a w Ukr. Chórze Ludowym im. H. Weriowki .nowie; występuje też w trio wokalnym Mi Kluczi" (wraz z Walentyną Kowalską i a Mykołajczuk); wyróżniona Nagrodą Pań- wą im. T. Szewczenki. ' m*7EPA IWAN [MA3EIIA-KOHELHH- ;IH IBAH], ok. 1639-1709, hetman Ukra-jwobrzeżnej od 1687; zwolennik oderwa- nia Ukrainy od Rosji; początkowo podległy carowi Piotrowi I, następnie zawarł sojusz ze Szwecją Karola XII; po klęsce Szwedów w bitwie pod Połtawąuszedł na tereny zajęte przez Turcję; sprzyjał rozwojowi kultury ukr., był jej mecenasem; ulubiony bohater literatury romantycznej (pisali o nim m.in. Byron, W. Hugo, K. Rylejew, A. Puszkin. J. Słowacki); w literaturze ukr. (T. Szewczenko, S. Rudanski, B. Lepki, W. Sosiura i in.) ukazany jako patriota (inaczej niż w wielu utworach autorów ros., w których posługiwano się stereotypem zdrajcy). MAZEPA IZAAK [MA3EnA I3AAK], 1884-1952, agronom, polityk; w 1919-1920 minister oraz premier rządu URL; od 1920 na emigracji (Czechy, Niemcy); jeden z organizatorów Ukr. Rady Narodowej na wychodźstwie i od 1948 jej przewodniczący; pozostawił cenne prace z historii Ukrainy XX oraz łąkarskie (m.in. Kar-patśkipołonyny). MAZEPÓWKA [MA3EnHHKA], nazwa czapki wojskowej obowiązującej w jednostkach Strzelców Siczowych. MECENAT [MEHEHATCTBO], na ziemiach ukr. od czasów Rusi Kijowskiej i ob. funkcjonuje opieka nad kulturą i nauką sprawowana przez osoby prywatne; tradycję tę rozpoczął Jarosław Mądry, kontynuowała arystokracja i szlachta ukr. w XV- XVIII (m. in. Raina Wiśniowiecka, Anastazja Zasławska, I. Konaszewicz-Sahaj-daczny, I. Mazepa i jego matka Maria Mahda-łyna, Kyryło i Natalia Rozumowscy), przedsiębiorcy w XIX-XX (m.in. Tereszczenkowie, Tarnowscy, Symyrenkowie, Gałaganowie, Cha-nenkowie, Czykałenkowie), a także hierarchowie Kościoła greckokatolickiego, m.in. A. Szepty cki; tradycja ta jest podtrzymywana ob., przede wszystkim przez Ukraińców z diaspory (m.in. Petro Jacyk i Erast Huculak z Kanady, Jarosław Szepelawec, Marian Koc oraz Tetiana i Omelian Antonowiczowie z USA, Maria i Mychajło Hojanowie z Australii). MEDWID' LUBOMYR [MEflBIflb JIIOEO-MHP], ur. w 1941, malarz-postmodernista; ewoluował od form figuratywnych do surreali- 103 M stycznych; pod maską ironisty i prześmiewcy odsłania w obrazach tragiczny podtekst ludzkiej egzystencji. MEJTUS JULIJ [MEHTYC K)JIIH], 1903-1997, kompozytor; skomponował 15 oper, wśród nich m.in. Ukradene szczastia (wg I. Franki) i Jarosław Mudiyj (wg I. Koczerhy); napisał wiele dzieł symfonicznych, muzyką do spektakli w teatrze „Berezil" oraz ok. 200 utworów wokalnych (m.in. romansów i piosenek). MELITOPOL [MEJIITOnOJTb], m. rejonowe w obw. zaporoskim, ok. 190 tys. mieszk.; założony w 1784, do 1842 Nowoołeksandriwka; ośrodek przemysłowy (m.in. zakłady obrabiarek) i oświatowo-kulturalny (m.in. 2 uczelnie, muzeum krajoznawcze); wśród zabytków m.in. sobór św. Aleksandra Newskiego. MELNYCZUK ASKOLD [MEJIŁHITO/K ACKOJIŁ,H], ur. w 1954, prozaik amerykański pochodzenia ukr.; wykładowca akademicki w Bostonie; opublikował w 1994 powieść postmodernistyczną What is Tołd opartą na materiale dziejów Ukraińców - przedhistorycznych oraz z pocz. XX; tłumaczy poezję ukr. na język angielski. MELNYK ANDRIJ [MEJIBHHK AHflPIH], 1890-1964, działacz polityczny i wojskowy, pułkownik armii URL; w 1923-1924 komendant UWO, od 1938 stał na czele OUN, a od 1940 swojej frakcji - OUN-M; był rzecznikiem współpracy z Niemcami, tworzył dywizję SS „Galizien"; w 1944 był więziony przez Niemców w Sachsenhausen; od 1945 na emigracji (Luksemburg). MELODRAMAT [MEJIOflPAMA], utwór sceniczny o sensacyjnej fabule i moralnej tendencji, obfitujący w efekty patetyczno-sentymen-talne; w czystej gatunkowo formie występuje w XIX; jego model ukształtował I. Kotlarew-ski, ogłaszając Natałkę Połtawkę; apogeum osiągnął w pisarstwie obyczajowym M. Staryckie-go (m.in. Oj ne chody, Hryciu, taj na weczorny-ci) i M. Kropywnyckiego (m.in. Daj serciu wolu - zawede w newolu). 104 MENCINSKI MODEST [MEHLifflCLKHI. MO/JECT], 1876-1935, śpiewak operowy (bas bohaterski); występował etatowo w teatrach operowych Sztokholmu, Lwowa i Kolonii; zdobył uznanie za wykonanie gł. ról w operach R. Wagnera; również wykonawca pieśni M. Ły-senki. MERIMEE PROSPER [MEPIME nPOCIIEP 1803-1870, francuski pisarz okresu romanr. zmu; przychylnie odnosił się do zmagań wyzwoleńczych Ukraińców; na podstawie materiałów historyków ukr. i ros. (m.in. M. Kostc-marowa) opracował dzieje kozaczyzny (Les co-saąues de L 'Ukrainę et leurs derniers atamans > oraz studium biograficzne o B. Chmielnickim (Les cosaąues d'autrefois); przyjaźnił się z M. Gogolem oraz M. Wowczok-Wilinską, które' opowiadanie pt. Kozaczka przełożył na język francuski. MESJANIZM ROMANTYCZNY [POMAHTH-HHHH MECIAHI3M], koncepcja historiozoficzna wyłożona przez M. Kostomarowa w Księgach bytu narodu ukraińskiego (1846); wyrażał wiarę w zbawcze posłannictwo dziejowe Ukrainy uosabiającej idee wolności i braterstwa: Albowiem głos Ukrainy nie ucichł. 1 wstanie ona ze swojej mogiły, i odezwie się do wszystkich swoich braci Słowian, i usłyszą jej wołanie, i wstanie Słowiańszczyzna..."(tłum. S. Kozak); odrodził się ob. w zdeformowanej postaci w ruchach neopogańskich, m.in. takich jak RUNWira, Ukr. Republika Duchowa, Hroma-da Ukr. Pogan „Prawosławie" oraz Wielkie Białe Bractwo. METŁYNSKI AMWROSIJ [METJIHHCLKHH AMBPOCIH], 1814-1870, poeta romantyczny, folklorysta i filolog; prof. Uniwersytetu Char-kowskiego i Kijowskiego; pisał wiersze liryczne i ballady, w których zawarł medytacje egzystencjalne oraz opiewał bohaterską przeszłość kozacką. MEZOLIT [ME3OJIIT], środkowa epoka kamienia, na ziemiach ukr. w 15 tys. - 7 tys. p.n.e.; człowiek zaczął się wtedy posługiwać łukiem i strzałami, a rody łączyły się w plemiona. i nruktur) *- Swodowc Ormiar. pnewaz.-.. -_ eślnikó*. te > polityczną ***• IĘDZYBOŻ chmielnickiim. i ośrodek ch*F». rotężny zai~ •zk UGB-zob. NKWD MICHNOWSKI MYKOŁA [MIXHOBCbKHH MHKOJIA], 1873-1924, działacz polityczny; iego referat (wygłoszony z okazji rocznicy T. Szewczenki w 1900) ukazał siępt. Samostijna Ukrajina, stając się wytyczną ideową dla ukr. ruchu narodowego; w 1917-1918 lider Ukr. Partii Ludowej .współorganizator wojska ukr.; po za- eciu Ukrainy przez bolszewików ukrywał się, :n.in. pracował na Kubaniu; wróciwszy do Ki- owaw 1924, w obawie przed aresztem odebrał -obie życie. MIESZCZAŃSTWO [MIIIJAHH], w szerokim naczeniu ogół mieszkańców miast (ob. ponad ?% ludności Ukrainy); w znaczeniu wąskim społeczno-prawnym oraz historycznym) lu-:.:ie podlegający prawu miejskiemu, stan wy-Jrębniony w XIV-XV oraz istniejący do 1917; * dziejach ukr. było silnie zróżnicowane pod AZględem pochodzenia, stanu majątkowego, • truktury zawodowej, przynależności etnicz--s] i wyznaniowej oraz tradycji kulturowych; narodowo było zdominowane przez Żydów, Ormian, Greków i Rosjan; Ukraińcy tworzyli przeważnie warstwę drobnych kupców i rze-Łieślników, którzy przewagę ekonomiczną i Śpolityczną zdobyli w okresie Hetmanatu. " tDZYBOŻ [ME.ZPKHEDK], osada w obw. -.ielnickim, ok. 5 tys. mieszk.; w XVIII-XIX :.k chasydyzmu; wśród zabytków m. in. _:-:ny zamek-twierdza z XIV-XVI. **iDZYGÓRZE [MDKriP'iI], wieś k. Pere-k-szlan w obw. lwowskim; znajduje się tu uni-monaster-twierdza z XV-XIX. •DZYNARODOWE STOWARZYSZENIE • RAINISTÓW [MDKHAPOflHA ACO-:;iil yKPAIHICTIB, MAY], zrzeszenie . > dziejów, języka i kultury ukr. założo-• japolu (Włochy) w 1989; koordynuje ba-aukowe, organizuje kongresy światowe, : ..Wisnyk MAU"; należy do niego Poi. .•rzystwo Ukrainoznawcze. ULCHO-MAKŁAJ MYKOŁA (NIKOŁAJ) iiCiyXO-MAKJIAH MHKOJIA], 1846- ukr.-ros. antropolog, etnograf i podróżnik; badał życie Papuasów i in. ludów Oceanii i Azji Płd.-Wsch. MIKOŁAJÓW [MHKOJIAIB], m. obwodowe i port nad limanem Bohu (M. Czarne), ok. 530 tys. mieszk.; założony w 1789; ośrodek przemysłowy (m.in. stocznie i huta aluminium) i oświatowo-kulturalny (m. in. 2 uczelnie, 3 teatry, 2 muzea); wśród zabytków m.in. klasy-cystyczna cerkiew św. Mikołaja (Swiato-Myko-łajiwśka) z 1813-1817 i kościół rzymskokatolicki z II poł. XIX. MIKROPOWIEŚĆ [nOBICTB], średni utwór epicki prozą, forma pośrednia między powieścią a opowiadaniem; za jej prawodawcę uważa się I. Neczuja-Łewyckiego (czystością gatunkową odznacza się jego Mykoła Dżeria); wytworzyła sporo odmian, m.in. obyczajowo-spo-łeczną, przygodową, autobiograficzną, nauko-wo-fantastyczną i in.; jej mistrzem jest M. Ko-ciubynski {Fata margana). MIODOBORY (TOŁTRY) [MEflOEOPH (TOB-TPH)], pasmo wzgórz na Podolu; początek biorą w okolicach Brodów (obw. lwowski), rozciągając się łańcuchem wzniesień (do 400 m wysokości) na Tarnopolszczyźnie (Zborów-Tarno-pol-Zbaraż-Skałat-Grzymałów) i dalej na wschód poprzez rz. Zbrucz; słynne niegdyś z malowniczych skał wapiennych dostarczających turystom pięknych widoków krajobrazowych; ob. w części zdewastowane przez działania eksploatacyjne zakładów kamieniarskich. MITOLOGIA STAROUKRAINSKA [CTAPO-YKPAIHCŁKA MKDOJIOriil], system wierzeń religijnych ludności Rusi-Ukrainy w okresie przedchrześcijańskim, właściwy również in. Słowianom; zawierała mity o stworzeniu i zachowywaniu ładu świata, mity połączone z obrzędami cyklicznymi, panteony bóstw naczelnych (Perun, Dażboh -Wełes, Swaroh- Tro-jan, Stryboh) i pomniejszych (Mokosz, Mare-na, Kupało, Jaryło, Lada) oraz demonologię; próbę zespolenia tych mitów i stworzenia na tej podstawie politeistycznej religii państwo- 105 M wej podjął na początku swego panowania w Kijowie Włodzimierz Wielki, jednak nie spełniła ona swego zadania konsolidacyjnego, dlatego m. in. w 988 odbył się chrzest Rusi; przez stulecia stanowiła ona z religią chrześcijańską swoistą „dwuwiarę", zasilając światopoglądowo ukr. twórczość ludową. MNIEJSZOŚCI NARODOWE I GRUPY ETNICZNE NA UKRAINIE [HAmOHAJlbHI MEHLUHHH I ETHFffll rPYITH B YKPAIHI], jest ich ponad 100, stanowią ok. 26% ludności kraju; tworzą ponad 40 związków narodowych; największe z nich to Rosjanie, Białorusini, Żydzi, Tatarzy Krymscy, Mołda-wianie, Polacy, Węgrzy, Rumuni, Grecy, Bułgarzy i in.; posiadają pełnię praw obywatelskich zgodnie ze standardami międzynarodowymi (m.in. ponad 2,5 tys. szkół, 20 tytułów prasowych, 5 teatrów, ok. 20 tys. zespołów amatorskich, ponad 430 towarzystw kulturalno-oświa-towych). „MNOHAJA LITA" [„MHOFAfl JIITA"], ukr. odpowiednik poi. pieśni Sto lat; wykonywane w momentach uroczystych i podniosłych. „MOCZYMORDY" [„MOMEMOPflH" („OE-UTECTBO MOMEMOPflHM")], koło ziemian ukr. w powiecie Pyriatyn (ob. obw. połtawski), prowadzących w 1840. wesołe życie towarzyskie (m. in. histoiyk M. Markewicz, malarz J. de Balmain, bracia Zakrewscy); zapraszany przez nich był również T. Szewczenko; spotkania miały też sens opozycyjny, antyros., debatowano na nich bowiem o sprawach narodowych i społecznych. MODERNIZM [MOflEPHBM], zbiorowa nazwa nowatorskich kierunków w sztuce i literaturze ukr. w k. XIX i dwóch dziesięcioleci XX: symbolizmu, impresjonizmu, neorealizmu i neokla-sycyzmu; znajdował się w sferze oddziaływania filozofów europejskich, przede wszystkim F. Nietzschego; nie zrywając całkowicie z estetyką mimetyczną, pojmowali artyści sztukę jako ekspresję, tj. jako wyraz swoich sytuacji i przeżyć; w literaturze ruch ten teoretycznie ukształtowali krytycy z pisma „Ukrajinśka Chata" (m.in. M. Jewszan), O. Łucki z ugrupc wania „Mołoda muza", a także M. Worony; jeg; przedstawiciele to m.in. kompozytor S. Ludke-wicz i rzeźbiarz M. Paraszczuk, a w literaturz: M. Kociubynski, Łesia Ukrainka, O. Kobylan-ska, W. Stefanyk, O. Ołeś, H. Czuprynka, P. Ty-czyna, M. Rylski i in.; do jego osiągnięć nawiązała sztuka ukr. zarówno w diasporze (1920 -1950.), jak w kraju (w okresie tzw. odwilży 1950.-1960. i „przebudowy" w 1985-1989). MODZAŁEWSKI WADYM [MO^3AJIE BCLKHH BA/IHM], 1882-1920, historyk, genealog i archiwista; w 1908-1914 opublikow^ 4-tomowy leksykon genealogiczny szlachty uk-pt. Małorossijskij rodoslownik, a w 191-(wspólnie z W. Łukomskim i H. Narbuten: herbarz pt. Małorossijskij gierbownik. MOGIŁA ASKOLDA [ACKOJILflOBA JIA], część parku na prawym brzegu Dniepr, w Kijowie, gdzie wg legendy został pogrzebany książę Askold, zamordowany przez Olega. innego Normana, w 882; nad jego domniemanym grobem zbudowano cerkiew (w 860 miał przyjąć chrzest). MOHYLÓW PODOLSKI [MOrHJIIB-nOfll-JTBCLKHH], m. rejonowe nad rz. Dniestr v. obw. winnickim, ponad 37 tys. mieszk.; założony w 1593, w składzie Polski do 1793; wśród zabytków m.in. sobór św. Mikołaja (Mykoła-jiwśkyj) z 1754 i ormiańska cerkiew św. Jerzego z 1808-1819. MOHYŁA PETRO [MOrHJIA ITETPO], 1596-1647, duchowny prawosławny, Rumun z pochodzenia; od 1633 metropolita kijowski i halicki; poliglota, znawca kultury zachodniej, zasłużony dla oświaty i kultury ukr.; m.in. założył Akademię Kijowską, w której nauczanie oparł na syntezie prawosławia z myślą zachodnią; przeciwnik unii brzeskiej; wydał wiele prac polemicznych, teologicznych i homilijnych; w 1996 kanonizowany przez Ukr. Kościół Prawosławny Patriarchatu Kijowskiego. MOKRY WŁODZIMIERZ [MOKPHH BOJIO-flHMHP], ur. w 1949, poi.-ukr. literaturoznaw- >ukrainista; i. w Krakowie, crezes Fundacji --ijawczo specu — intyzmu ukr. r ca. Karta : . : f w Galiej oficzno-*czenko ilESTOWAN YAJIbHE ?blem społe okresie tr •zacja życia i iż na sferze < sytuacji zagr .narodowej | _La Strada" oo dań socjologie większych ucz : potwierJ " _ presją i :' - -igresji mężc f yła zgwałci -acji orazob; rort" Ukrain -.ych; ośrodk -skąd rekrutowane Turcji, Izraela i chało w tym celm -•OŁDAWIANIE -tAHHBYKPAn 150 tys. osób) z« jraniczu ukr.-mol ;ając od Turków. .\ nieśli duży wk ; 924-1940 w ra Mołdawska Aut< publika Radziec pas od Tyraspol; MOŁODA MUZ teracka grupa p: we Lwowie w 1S .-stetyzmu (nie \ 106 ;rupo-7; jego udke-m turze -lylan- P.Ty-nawią- 1920.- ilży w =89). - n. za<. -iuczar. : ,.i zachce , * iele pra; ujnych; ółPra ca-ukrainista; prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie; w 1989-1991 poseł na Sejm RP; prezes Fundacji św. Włodzimierza w Krakowie; badawczo specjalizuje się w problematyce romantyzmu ukr. (wydał m.in. monografie Ruska Trójca. Karta z dziejów życia literackiego Ukraińców w Galicji w I poi. XIX w. i Literatura i myśl fdozoficzno-religijna ukraińskiego romantyzmu. Szewczenko, Kostomarow, Szaszkewicz) oraz religioznawczej (np. szkic Cerkwa w żytti ukra-jinciw). MOLESTOWANIE SEKSUALNE KOBIET [CE-KCYAJILHE HACHJUM HA/I 5KIHKAMH], problem społeczny szczególnie nabrzmiały ob. w okresie transformacji ustrojowej kraju; brutalizacja życia społecznego odcisnęła się również na sferze erotycznej, stawiając kobiety ukr. v sytuacji zagrożenia; ukr. sekcja fundacji międzynarodowej przeciwko handlowi kobietami ..La Strada" otrzymała wstrząsające wyniki ba-.iań socjologicznych wśród studentek kilku największych uczelni Ukrainy: m.in. 98% dziewcząt potwierdziło, że nieustannie znajduje się rod presją i nie jest w stanie przeciwstawić się agresji mężczyzn, a co druga oświadczyła, że -vła zgwałcona; następstwem m. in. dyskryminacji oraz obniżenia siępoziomu życia jest „eksport" Ukrainek za granicę do domów publicz--ych; ośrodkiem tego procederu jest Chersoń, >kąd rekrutowane dziewczyny są wywożone do Turcji, Izraela i in. krajów (w 1988-1998 wyjechało w tym celu ok. 400 tys. młodych kobiet). WOŁDAWIANIE NA UKRAINIE [MOJIflA-'< \HH B YKPAIHI], mniejszość narodowa (ok. tys. osób) zamieszkała przeważnie na po-.-.niczu ukr.-mołdawskim; w XVI-XVII, ucie-. .\c od Turków, znajdowali azyl na Ukrainie; -•'.eśli duży wkład do rozwoju ziem ukr.; w •24-1940 w ramach USRR funkcjonowała '•'. .iłdawska Autonomiczna Socjalistyczna Re-;ublika Radziecka (na Lewobrzeżu Dniestru; fas od Tyraspola do Bałty). LODA MUZA" [„MOJIOflA MY3A"], li-.cka grupa pisarzy modernistów działająca . Lwowie w 1906-1914 i realizująca program - .-tyzmu (nie w pełni jednak odżegnując się M od idei zaangażowania społecznego literatury); należeli do niej O. Łucki, M. Jackiw, P. Karman-ski, W. Paczowski, S. Twerdochlib i in. „MOŁODA UKRAJINA" [„MOJIOflA YKPA-IHA"], ruch polityczno-społeczny i kułtural-no-literacki w 1870.-1890.; jej przedstawiciele to I. Franko, M. Drahomanow, A. Krymski, O. Konyski i in.; dążyła do odrodzenia narodowego, europeizacji kultury i odnowienia form artystycznych. „MOŁODNIAK"[„MOJIOflH>nC"], organizacja literacka młodych komunistów (komsomol-ców), założona w 1926 w Charkowie i Kijowie; orientując się na tzw. internacjonalizm klasowy, agresywnie zwalczał literaturę narodową; w praktyce pisarskiej nie miał sukcesów; zlikwidowany w 1932. MOŁODOZANYN ŁEONID (MOL LEO) [MO-JIOflCOKAHHH JIEOHIfl], ur. w 1915, ukr.-kanadyjski rzeźbiarz, malarz i witrażysta o orientacji realistycznej; od 1948 na emigracji w Kanadzie; zasłynął z pomnika T. Szewczenki w Waszyngtonie (1964); autor wielu in. prac, np. popiersia Jana Pawła II; w 1994 przekazał w darze Sankt-Petersburgowi (Rosja) projekt pomnika T. Szewczenki. MONASTER [MOHACTHP], klasztor obrządku wschodniego. MONASTER WYDUBECKI W KIJOWIE [BH-^YBEL[bKHH MOHACTHP Y KHCBI], klasztor męski założony w 1070 przez księcia Wsewołoda Jarosławowicza na prawym brzegu Dniepru, o 2 km niżej od Ławry Peczerskiej; w zespole znajdują się m.in. sobór św. Michała (Mychajliwśkyj) z 1070-1088, sobór św. Jerzego (Heorhijiwśkyj) z 1696-1701, dzwonnica z 1727-1733 i in. budowle sakralne; tu w 1116 ihumen Sylwester opracował drugą redakcję Powieści minionych lat; w 1937 zlikwidowany przez Sowietów, a kościoły oddano na magazyny wojskowe; ob. próba restytucji. MONUMENTALNE MALARSTWO [MOHY-MEHTAJItHE MAJLHPCTBO], malarstwo dekoracyjne związane z architekturą, m.in. ma- 107 lowidła ścienne, mozaiki i witraże; jego formy wydoskonalił i unowocześnił na Ukrainie M. Bojczuk, zainspirowany sztuką bizantyńską z jej kolorystycznym przepychem i monumen-talizmem. MORDOWEC (MORDOWCEW) DANYŁO [MOPflOBELJb flAHHJIO], 1830-1905, ukr.-ros. prozaik i historyk; b. płodny, ze szczególnym upodobaniem uprawiał prozę historyczną, wśród której wyróżnia się powieść Sahaj-dacznyy, propagował twórczość T. Szewczenki i M. Kostomarowa, z którymi się przyjaźnił. MOSKALE [MOCKAJII], pejoratywna nazwa Rosjan; określeniem równie obraźliwym na Ukrainie sąKacapy. MOSKWOFILE [MOCKBOOIJIH], konserwatywny kierunek polityczny i kulturalny w Galicji Wsch., na Bukowinie Płn. i Ukrainie Zakar-packiej w II poł. XIX i pocz. XX; ich ideologowie (B. Didycki, I. Naumowicz, I. Huszałewicz i in.) kształtowali wśród Ukraińców z zaboru austriacko-węgierskiego orientację na Rosję i carat, przy czym uważali swoich ziomków za część narodu ros., a język ukr. za gwaręjęzyka ros.; byli agenturą rządu carskiego w Austrii; podjęli próbę opracowania osobnego języka -„jazyczija"- zbliżonego do ruszczyzny; na pocz. XX wraz z pogłębianiem się ukr. idei na-rodowo-państwowej stracili na znaczeniu. MOZAIKA [MO3AIKA], technika dekoracyjna polegająca na układaniu wzorów lub wizerunków z kawałków barwnych kamieni, płytek ceramicznych bądź szkła; przynieśli ją na Ruś-Ukrainę artyści bizantyńscy, dekorując wraz z miejscowymi cerkwie w X-XII, m.in. sobory kijowskie: św. Zofii, św. Michała (Mychajliwś-kyj) i Wniebowzięcia NMP (Uspenśkyj) w Ławrze Peczerskiej; od XIII ustąpiła tańszej sztuce freskowej i majolikowej; odrodziła się w XX jako rzemiosło zdobnicze. MOZOŁEWSKI BORYS [MO3OJIEBCŁKHH BOPHC], 1936-1993, archeolog i poeta; zasłynął z badań wykopaliskowych nad epoką Scytów (m.in. odnalezienie złotego pektorału); wydał książkę Skifśkyj step, w której opowieść historyczna przeplata się z wierszami lirycznymi. MSTYSŁAW [MCTHCJIAB (CKPHFIHHK); 1898-1993, duchowny prawosławny; od 199 patriarcha kijowski i Rusi-Ukrainy, zwierzchnik Ukr. Autokefalicznego Kościoła Prawosław -nego; w 1918-1920 w armii URL, a w 1931-193-poseł do Sejmu RP; od 1944 na emigracji, a od 1971 kierował Ukr. Autokefalicznym Kościołem Prawosławnym w diasporze. MUKACZEWO [MYKAHEBE], m. rejonowe u obw. zakarpackim, ok. 95 tys. mieszk.; w XII-1944 węgierski Muncacs; od XVII siedziba episkopatu Kościoła greckokatolickiego na Zakar-paciu; wśród zabytków m.in. zamek z XIV-XVII oraz barokowy zespół budynków mona-stera św. Mikołaja (Mykolajiwśkyj) z 1772. MUR [MYP, MHCTEIILKHH yKPAIHC KHH PYX], ugrupowanie pisarzy emigrantów, działające w 1945-1949 w środowisku dipisów (Nemcy); jego założeniem było tworzenie warunków organizacyjnych i wydawniczych di. twórczości zaangażowanej w realizację idei narodowej ; jego dorobek był znaczny, jednak bez osiągnięć wybitnych; napięcia ideowo-este-tyczne oraz emigracja twórców do USA i Kanady doprowadziły do jego rozpadu. MURASZKO MYKOŁA [MyPALUKO MHKO-JIA], 1844-1909, malarz, grafik, krytyk sztuk: i pedagog; zasłynął z pejzaży Kijowa, Dniepru i Krymu, a także portretów; pozostawił wspomnienia. MURASZKO OŁEKSANDR [MyPAIEKO OJIE-KCAHflP], 1875-1919, malarz; ewoluował oc realizmu do impresjonizmu; zdobył rozgłos u Europie Zach., wystawiał w Paryżu, Monachium (tu złoty medal za obraz Karusel) i Amsterdamie. MU RATO WA KIRA [MyPATOBA KIPA], ur. w 1934, reżyser filmowy; specjalizuje siew kinie społeczno-psychologicznym; rozgłos zdobyły jej filmy Krótkie spotkania i Syndrom astenicz-ny; w 2000 otrzymała Nagrodę Wolności A. Wajdy na Festiwalu Filmowym w Berlinie. JiłURAWJOW Ml YADI], J 880-19* jarskiej, Rosji .- bolszewików.< .ardii Czerwo* iicęURL; ter .^eliwał działać .-. SZKETYKJLR'' 1929, proza-..-/ viązku Pisar: j.ilistyczne za.. -ostawa mora --rołeczeństwa -!ość Ukrain". 11920 VTZEA KIJ .niiejsze i ;>nad 40. -j«taniczne. -.:ologiczr.-:j liczne iv :dowe, S?: .'•.schodnie;, muzyczne. %» nki i M "abawek i L s^LZEASZTL MY3E1], r viie XIX i .% ażnie pn nenków, F Niego); ob. . mi obrazów 108 lirycz- KPAIHCb--ligrantów. u dipisów zenie waszych dla .ęideina-idnak bez :;owo-este-;SA i Ka- 0 MHKO--.tyk sztui. :.. Dniepr. .vił wsp- - :iko on- luował 1 rozgłos » . żu, Mor: . -Asel) i A:: :PA].u: :ęwk:- zdoir; .isiei:. :-.ośc: MURAWJOW MICHAIŁ [MYPABLOB MI-XAIJI], 1880-1918, podpułkownik żandarmerii carskiej, Rosjanin; w 1917 przeszedł na stronę bolszewików; w 1918 dowodził oddziałami Gwardii Czerwonej nacierającymi na Kijów -stolicę URL; terroryzował ludność ukr., rozstrzeliwał działaczy narodowych. MUSZKETYK JURIJ [MYIUKETHKIOPIH], ur. w 1929, prozaik i publicysta; od 1989 prezes Związku Pisarzy Ukrainy; uprawia pisarstwo realistyczne zaangażowane w problemy kraju (postawa moralna jednostki, stany krytyczne społeczeństwa sowieckiego, ekologia, przeszłość Ukrainy). MUSZYNKA MYKOŁA [MYIUHHKA MHKO--1A], ur. w 1936, folklorysta, historyk literatu-rv i bibliograf; prof. Uniwersytetu w Preszo-• ie; zaangażowany w działalność na rzecz za-jhowania tożsamości narodowej przez Ukraiń-ców-Rusinów słowackich. .MUZAHET" [„MY3ArET"], literacko-artys-:yczna grupa symbolistów działająca w 1919-;920; łączył pisarzy (m.in. D. Zahuła, P. Ty-czynę, M. Tereszczenkę) i artystów (m.in. M. Buraczka i Ł. Kurbasa); wydawał czasopismo - :d tymże tytułem. vKHIH MY3EH], założone w 1918 na bazie kolekcji obrazów M. Jaroszenki; posiada działy sztuki ukr., ros. i zachodnioeuropejskiej. MUZEUM SZTUKI ROSYJSKIEJ W KIJOWIE [KHIBCBKHH MY3EH POCIHCBKOrO MHCTELIJBA], założone w 1922 jako galeria obrazów; w zbiorach m.in. ikony staroruskie, ros. malarstwo i rzeźba z XVIII-XX oraz wyroby twórców ludowych; opinia publiczna domaga się przywrócenia mu dawnej nazwy -Galeria im. M. Tereszczenki (fundatora). MUZEUM T. SZEWCZENKI W KIJOWIE [MY3EH T. IUEB^EHKA Y KHeBI], założone w 1949; przechowuje spuściznę artystyczną poety i malarza oraz dokumenty dotyczące jego życia i twórczości; nadzoruje działalność in. placówek poświęconych „Kobzarzowi' m.in. rezerwat muzealny w Kaniowie oraz muzeum we wsi Szewczenkowe w obw. czerka-skim. MUZEUM UKRAIŃSKIE W NOWYM JORKL [YKPAIHCBKHH MY3EH B HBrO-HOPKYj. założone w 1976 przez Związek Ukrainek Ameryki; ma charakter etnograficzny, posiada dużą kolekcję ukr. sztuki ludowej. MUZUŁMANIE NA UKRAINIE [MYCY- J1BMAHH B YKPAIHI], mniejszość religijna, ok. 1,5 min wyznawców (Tatarzy, Azerowie : in.), najwięcej w obw. donieckim, odeskim : Republice Krym; politycznie wspiera ich Partia Muzułmanów Ukrainy założona w 1997; ob. przystąpili do budowy meczetu w Kijowie oraz odbudowy świątyń na Krymie. MUZYCZNE ŻYCIE NA UKRAINIE [MY3mHE ^HTTil B YKPAIHI], b. intensywne zarówno na poziomie profesjonalnym, jak i amatorskim; sprzyja temu gęsta sieć teatrów muzycz-no-dramatycznych i filharmonii (w każdym mieście obwodowym), liczne teatry specjalistyczne (6 teatrów opery i baletu, 4 operetki i komedii muzycznej, 1 teatr muzyczny dla dzieci), 3 konserwatoria i wiele szkół muzycznych I i II stopnia oraz zespoły muzyczne, m.in. orkiestry, zespoły śpiewacze, młodzieżowe i folklorystyczne, a także wydawnictwo „Muzyczna Ukrajina" w Kijowie; pod egidą Związku Kompozytorów Ukrainy odbywają się cyklicznie festiwale muzyczne, m.in. Kyjiw-Muzyk-Fest, Lwiwśki kontrasty i Charkiwśki asambłe-ji- MUZYKA [MY3HKA], w ukr. sztuce chronologicznie zapoczątkowana przez twórczość ludową (m.in. pieśni obrzędowe, taniec); szczególnie znaczącą społecznie pozycję uzyskały w IX-XIX byliny, dumy i pieśni historyczne wykonywane przy wtórze instrumentów muzycznych; w profesjonalnej muzyce od X dominowały formy wokalne, zwłaszcza przy obrzędach religijnych (styl a capella, m.in. A. Wedel); w XIX uwidoczniły się tendencje do wypracowania stylu narodowego (m.in. zbieractwo folk- r XXVI« .M.H. lycznych bębnie (pc -ie); ob. I -rskie entalne; o.LZYKA ' ,ycyjna - ;zość rock „urodę kier. S.Sabadasza. Mariczka. ..szorstkiego' heavy-metal i SWKOŁA]CZt • IBAH], 194:-narzysta, ws: zasłynął z gl- • nie zapomnia-film Babilon-ówdzie /:_-'- 110 loru muzycznego, opera S. Hulaka-Artemow-skiego Zaporożeć za Dunajem, twórczość M. Lysenki); w pierwszym 30-leciu XX podjęto udaną próbę zorientowania jej na kulturę muzyczną Zachodu (modernizm, awangarda); rozwój zahamowano w 1930.-1980., kiedy obowiązywały sztywne reguły tzw. muzyki socjalistycznej. stUZYKA CERKIEWNA [HEPKOBHA MY- 3HKA], przyniesiona na ziemie ukr. z Bizan- um i Bułgarii po 988; ma charakter wokalny; X-XVI dominował śpiew jednogłosowy, od .VI - wielogłosowy z podziałem na partie; kul- wowana przez klasztory, zwłaszcza Ławrę cczerską w Kijowie, oraz bractwa cerkiewne, opniowo wzbogacała się w pierwiastki z ukr. órczości ludowej; komponowali ją M. Dolec- . M. Berezowski, D. Bortnianski i A. Wedel. MUZYKA LUDOWA [HAPOflHA MY3HKA], :-.vorzona anonimowo, przekazywana tradycją _3tnąw środowiskach wiejskich i miejskich; jej formy, intonacje i rytmy wiążą się ze stosownymi gatunkami sztuki poetyckiej i tanecznej; wykonywana na ludowych instrumentach mu-r.cznych (m.in. bandurze, cymbałach, flecie, rOLEONIDA"| - projektowanego w a państwa ukr. podj - Księstwa Wars2 . terytorium Ukrai lina Płn.-Wsch. md iona; Ukrainę pr wrócić Polsce; pli klęski cesarza Fra - -BUT HEORHIJ 6-1920, grafik ek -..w Monachium;! jdzie m. in. ilustn irossijskij gierbo s został rektorem I Sztuk Pięknych: :c . grafiki stosowane v, znaczki pocz: -trował książki : s BRODNICY [HAP .;i(reformiścii te . hasła obalenia c • nJi socjalizmu ag - .;łabyć wspólno:. . zo zdrowe i proste r.-ig --. eh wartościach: -a- "ad - wnież Ukraińcy. . -^rodowej, aczkoi . ;':U jego oświecc -irodowe (m.in. ... jnickich powsti:_ ,'odującąsiłęre- WRODOWA AKA HALLIOHAJIbH KPAIHH], ogc uikowa powoL: -Koropadskiego n. \aukowego w K -ządkowana Akac b. posiada \2 v- Charkowie, Dn:. 112 I I i pospolitej; rozbity przez S. Żółkiewskiego i stracony w Warszawie. .NAPOLEON I DA" [„HAnOJIEOHIflA"], nazwa projektowanego w 1808-1812 przez Napoleona państwa ukr. pod patronatem Francji (na wzór Księstwa Warszawskiego); miała obejmować terytorium Ukrainy Płd. wraz z Krymem; Ukraina Płn.-Wsch. miała być również wyodrębniona; Ukrainę prawobrzeżną zamierzano przywrócić Polsce; plany nie ziściły się wsku-:ck klęski cesarza Francuzów w wojnie z Ro- -ją.- \-\RBUT HEORHIJ [HAPEYT TEOPriH], ^86-1920, grafik ekspresjonista; studiował • in. w Monachium; w 1910-1917 w Petersbur- _... gdzie m. in. ilustrował herbarz szlachty ukr. ilorossijskijgierbownik; od 1917 w Kijowie, :zie został rektorem nowo powołanej Akade- i Sztuk Pięknych; realizował się w dziedzi- . grafiki stosowanej, m.in. projektował bank- y, znaczki pocztowe i pieczęcie URL oraz ^trował książki i czasopisma. WODNICY [HAPO/IHHKH], ros. rewolucjo-:i (reformiści i terroryści) z 1860.-1890.; gło-hasła obalenia caratu oraz wprowadzenia w >ii socjalizmu agrarnego, którego zalążkiem .ta być wspólnota chłopska; idealizowali lud, . zdrowe i proste życie oparte na autentyczni wartościach; w ruchu tym uczestniczyli nież Ukraińcy, jednak nie podnosili kwestii ^dowej, aczkolwiek „wędrówkę w lud" w .: jego oświecenia traktowali jako zadanie ^dowe (m.in. „chłopomani"); z ukr. grup na-"ickich powstała w 1912 Ukr. Partia Socja-v-Rewolucjonistów uznająca chłopów za .iującą siłę rewolucji. 3DOWA AKADEMIA NAUK UKRAINY :iIOHAJIBHA AKAflEMm HAYK \IHH], ogólnoukr. państwowa instytucja -.va powołana w 1918 przez hetmana P. nadskiego na wniosek Ukr. Towarzystwa :wego w Kijowie; w 1920-1991 podpo-.owana Akademii Nauk ZSRR w Moskwie; b -.'siada 12 wydziałów i 5 oddziałów (w -wie, Dniepropetrowsku, Doniecku, N Lwowie ora/ odesko-kryinski), ok. 170 instytutów i zakładów naukowo-badawczych, Centralną Bibliotekę Naukową, wydawnictwo „Naukowa dumka" oraz czasopismo informacyjno-pro-blemowe „Wisnyk NANU"; zatrudnia ok. 15 tys. osób; środowiska naukowe kraju od dawna domagają się reorganizacji jej konserwatywnej struktury. NARODOWCY [HAPOflOBIJI], ruch politycz-no-kulturalny w Galicji Wsch., na Bukowinie Płn. i Ukrainie Zakarpackiej, rozwijający siew II poł. XIX i pocz. XX; ich ideologowie (O. Partycki, O. Barwinski, O. Romanczuk i in.) głosili potrzebę rozwijania działalności narodo-wo-oświatowej wśród ludności ukr. przy lojalności wobec państwa Austro-Węgier; duże osiągnięcia kulturalne i edukacyjne; współpracowali z organizacjami poi.; wyłoniły się z nich partie polityczne (Rusko-Ukr. Partia Radykalna, później Ukr. Partia Narodowo-Demokra-tyczna) dążące do odrodzenia państwowości ukr. NARODOWY NURT W MUZYCE [HALUO-HAJIfcHHH HAnPilMOK B MY3HIII], zainicjowany w poł. XIX przez kompozytorów S. Hulaka-Artemowskiego, M. Łysenkę i in.; estetycznie opierał się na twórczości ludowej oraz tematyce baśniowej i historycznej; w XX znalazł się w konflikcie z nurtem dążącym do otwartości i łączności z kulturą muzyczną Europy Zach. „NARÓD RADZIECKI" [„PAflilHCBKHH HAPO^"], wg ideologów sowieckich wspólnota społeczno-polityczna różnych narodów i narodowości zamieszkujących ZSRR, kształtująca się w trakcie budowy komunizmu; wygodny dla polityków ZSRR i perfidny instrument ideologiczny w procesie sowietyzacji, rusyfikacji i ateizacji narodów nieros., w tym i ukr. „NASZE SŁOWO" [„HAUIE CJIOBO"], tygodnik, organ Związku Ukraińców w Polsce; ukazuje się od 1956; drukuje m. in. materiały ukra-inoznawcze, informacje o życiu Ukraińców poi., wspomnienia, listy i apele czytelników; w 1958-1988 wychodziło wraz z dodatkiem „Nasza I 113 N Kultura", a ob. zamieszcza wkładki „Łemkiwś-ka storinka", „Switanok" (dla dzieci) i „Kryny-cia" (dla kobiet). „NATAŁKA POŁTAWKA" [„HATAUKA nOJITABKA"], sentymentalistyczny wodewil I. Kotlarewskiego z 1818; opowiada o prostej dziewczynie z ludu, która odrzuca konkury starego i zamożnego urzędnika, poślubiając ukochanego młodego Petra; zdobyła dużą popularność, trzykrotnie ekranizowana (1911, 1936, 1978); ob. wykonywana w opracowaniu muzycznym M. Łysenki z 1889. NATURALIZM [HATYPAJII3M], prąd artystyczny (faza późnego realizmu),ukształtowa-ny w kulturze ukr. (literaturze, teatrze i malarstwie) w k. XIX i pocz. XX; dążenie do „doku-mentaryzmu", biologizmu i autentyzmu językowego ujawniło się najmocniej w prozie i dramacie W. Wynnyczenki, a także O. Kobylan-skiej i A. Hołowki; w teatrze preferował jego zasady H. Jura, dyrektor Teatru Dramatycznego im. I. Franki w Kijowie; także w sztukach plastycznych, m.in. w obrazach M. Pymonen-ki, P. Łewczenki i I. Jiżakewicza. NAUKOWE TOWARZYSTWO IM. T. SZEW-CZENKI [HAYKOBE TOBAPHCTBO IM. T. UJEBHEHKA, HTUI], najstarsza ukr. instytucja naukowa; założone w 1873 we Lwowie; jego inicjatorzy (O. Konyski, O. Barwinski i in.) stawiali sobie za cel organizację i koordynację badań naukowych oraz ich popularyzację; miało wspaniałe osiągnięcia, zwłaszcza w dziedzinie humanistyki w okresie prezesury M. Hruszew-skiego (1897-1913); zlikwidowane przez Sowietów w 1939, odrodziło się w 1947 w diasporze; ob. światowa sieć oddziałów krajowych; koordynuje ich działalność Rada Gł. w Nowym Jorku; restytuowano je we Lwowie w 1989, wznowiono też publikację jego serii wydawniczej „Zapysky...". NAZARUK BAZYLI [HA3APyKBACHJIt], ur. w 1946, poi.-ukr. literaruroznawca ukrainista i tłumacz; wykładowca w Uniwersytecie Warszawskim; opublikował szereg artykułów o poetach ukr. XX (m.in. I. Draczu i B. I. Antony- czu) oraz wydał antologię tekstów Futuryzm i Ukrainie; współuczestniczył w opracowań monografii etnograficznej Chołmszczyna. dlaszszia. NAZWISKA [I1PI3BHIJ4A], nazwy rodov-tworzone na Ukrainie najczęściej od przezw i imion oraz nazw przedmiotów i zwierz formowano je za pomocą przyrostków -en-jenko (Szewczenko, Kornijenkó), -uk/juk (T-. czuk, Hnatiuk), -śkyj/śka (Hruszewśkyj, Du-. jewśka), -ko (Pawlyczko), -eć (Jureć), -ewu jewycz (Konaszewycz, Isajewycz), -iw (Antoni'" -ycz (Myszanycz) oraz w sposób bezprzyrc; kowy (Czaban); przyrostek -ow/jew, -owa/je (Mamontow, Hryhorjew, Jefremowa, Hord: wa) zaktywizował swoją produktywność XIX i XX w wyniku procesów rusyfikacji (o samoruszczenia się) Ukraińców. NEBORAK WIKTOR [HEEOPAK BIKTOP], . w 1961, poeta, prozaik, eseista; członek gn-postmodernistów BuBaBu oraz lider zesp „Neborock"; opublikował kilka zbiorów w., szy (m.in. Litajucza hołowd) i powieść U : szukach Bazylewsa; tłumaczony w Polsce. NECZUJ-ŁEWYCKI IWAN JIEBHI4LKHHIBAH], 1838-1918, pisarz i: dagog; w obfitym dorobku literackim m.in.: kropowieści obyczajowe (Mykoła Dżeria, A'_ daszewa simja), dramaty historyczne, prace _ nologiczne (Switohlad ukrajinśkoho naród. rozprawy krytycznoliterackie. NEKROPOLE WOJSKOWE UKRAIŃSKIE POLSCE [yKPAIHCfcKI BIHCLKC UBHHTAPI y nOJIbmi], powstały w 19 1924 przy obozach jenieckich i dla osób in'. nowanych; z przebywających w obozach -ok. 100 tys. Ukraińców zmarło ok. 20 tys.; r większe to Pikulice k. Przemyśla, Aleksandr Kujawski, Kalisz, Wadowice, Strzałkow Tuchola; zdewastowane podczas II wojny śv towej oraz w czasach PRL, ob. odbudowy ne na koszt państwa poi. (za pośrednich . Rady Ochrony Pamięci Walki i Męczeńsrw .. ze środków Ukraińców; przywraca się też t: dycję corocznych na nich nabożeństw z udz łem duchowieństwa greckokatolickiego i praw nego oraz prztv. ych Polski i Ukrar IOPOLIA UKR A '• m hekpi -inteon św. Anc- Jersey); jest ir... Ukraińców (ok • t:owa, P. Hryho'-' ^laniuka; należ; ;ioła Prawosławn. BIZANTYJSKI STN v.nek w sztuce uk I. Bojczuk, któr .rstwo synkretyc/ . tyką awangardy . .:ący w cerkiev I cszkałychwUSA kraju. KLASYCYZM [Hl etyczny w kultur.". :y do antyku i k ocował w poezji -kę propagował.. klasyków" (M. : ' . iypowicz, J. Kk •ciłatzw. styl kla-_;aŁoraz dyscypiir 3LIT [HEOJIIT], młodB .;-'ąca na ziemiach ukŁ1 ..; reprezentuje go loi siedla gmpowah- po 31 .'.-. koliście i zamieniaj t-: charakteryzuje l tazwa pochodzi cv. :mie, gdzie po raz tego typu. %LOLOGiZMY [ - -asób leksykalny n ..-cja ku ich tworzer .si sprostać nowyr -i. np. w k. XIX. • chodził poza sfc: -• in. słowa „wykul )awnego oraz przedstawicieli władz państwowych Polski i Ukrainy. NEKROPOLIA UKRAIŃSKA W USA [YKPA-IHCbKHH HEKPOnOJIŁ B CIIIA], cmentarz panteon św. Andrzeja w Bound Brook (stan :w Jersey); jest miejscem spoczynku wybit-ch Ukraińców (ok. 5 tys. osób), m. in. D. :ncowa, P. Hryhorenki, W. Kryczewskiego i Małaniuka; należy do Ukr. Autokefalicznego •. ścioła Prawosławnego. OBIZANTYJSKI STYL [HEOBI3AHTH3M], .-runek w sztuce ukr. XX; jego prekursorem M. Bojczuk, który tworzył monumentalne .irstwo synkretyczne łączące bizantyjskość etyką awangardy i twórczości ludowej; do-- -ujący w cerkiewnej sztuce Ukraińców . -.:eszkałych w USA i Kanadzie; ob. odradza : v kraju. >KLASYCYZM [HE0KJIACHLIH3M], prąd ystyczny w kulturze ukr. I poł. XX nawią-y do antyku i klasycyzmu; szczególnie rocował w poezji (m.in. Łesi Ukrainki); jego :ę propagowała w 1920. kijowska grupa lasyków" (M. Rylski, M. Draj-Chmara, .'ypowicz, J. Kłen i M. Zerow), która wy-Sliicila tzw. styl klasyczny z logiczną klarow-oraz dyscypliną myśli i formy. T [HEOJIIT], młodsza epoka kamienia, ca na ziemiach ukr. od 7 tys. do 2 tys. . reprezentuje go kultura trypolska, któ-:cdla grupowały po 50-40 chat usytuowa-koliście i zamieszkałych przez ok. 500 charakteryzuje go też kult matki rodziciel-a pochodzi od wsi Trypilla na Kijowsz-le, gdzie po raz pierwszy znaleziono osa-typu. ";1ZMY [HEOJIOri3MH], wzbogacają-leksykalny nowotwory językowe; ten-.: ich tworzeniu wzmaga się, gdy język ostać nowym zadaniom cywilizacyj-w k. XIX, kiedy ukr. język literacki :ił poza sferę ludowo-etnograficzną nva „wykute" przez Ołenę Pcziłkę: ;, peremożeć, pałkyj); tak jest ob., kiedy nawiązuje kontakt z demokracją za- i N chodnią (m.in. pojęcia z zakresu ekonomiki wolnorynkowej: rozderżawłennia, broker, marketing). NEOPOGAŃSTWO [HEO^3HHHHLITBO], nurty i grupy religijne nawiązujące do przedchrześcijańskiej mitologii narodowej; najbardziej znane to RUNWira, Ukr. Republika Duchowa, Hromada Ukr. Pogan „Prawosławie" i Wielkie Białe Bractwo; ich rozkwit nastąpił zwłaszcza w 1990., tj. w okresie transformacji ustrojowej i światopoglądowej Ukrainy. NEOROMANTYZM [HEOPOMAHTH3M], jedno z określeń tendencji modernistycznych w literaturze ukr. k. XIX i 2 dziesięcioleci XX, sugerujące, że związek tego nurtu z romantyzmem jest jego dominantą estetyczną (stanowisko takie reprezentuje m.in. S. Kozak); twierdzi się, że jest on mocno uwidoczniony w twórczości Łesi Ukrainki, O. Ołesia i H. Chotkewi-cza oraz M. Chwylowego, O. Dowżenki i J. Janowskiego. „NEOUNIA" [„HEOyHLS"], nieoficjalna nazwa akcji Kościoła rzymskokatolickiego (1925-1939) przywrócenia zniesionego przez carów ros. Mikołaja I i Aleksandra II obrządku greckokatolickiego wśród ludności ukr. i białoruskiej, zamieszkałej na Polesiu, Wołyniu, Podlasiu i Lubelszczyźnie Wsch.; w jej wyniku powstały Parafie Kościoła Katolickiego Wschod-niosłowiańskiego Obrządku (nie powiązane kanonicznie z Kościołem greckokatolickim); w sukurs jej przyszły władze RP, które w 1935-1938 burzyły cerkwie prawosławne, co spotkało się z protestem społeczności lokalnych i w konsekwencji przesądziło ojej niepowodzeniu; ob. na terenie Polski funkcjonuje jej jedna parafia (we wsi Kostomłoty k. Terespola). NESTOR [HECTOP], ok. 1056 - ok. 1116, kronikarz staroukr., mnich Ławry Peczerskiej w Kijowie; sporządził pierwszą redakcję Powieści minionych lat; w 1989 w Kijowie odsłonięta jego pomnik (wg proj. F. Sohojana). NEVRLY MIKULAŚ [HEBPJIHH MIKYHALU], ur. w 1916, słowacki literaturoznawca-ukraini-sta, Czech z pochodzenia; jest autorem rozpraw 115 N k 0 literaturze ukr. XIX i XX, zwłaszcza o poetach „neoklasykach" i „praskiej szkole poetyckiej". „NIE ZABIJAJ" [,,HE YEHH"], tytuł listu pasterskiego zwierzchnika Kościoła Greckokatolickiego A. Szeptyckiego w listopadzie 1942; ostrzegał przed walkami bratobójczymi, wzywał do zaprzestania mordowania ludności cywilnej oraz przestrzegania Prawa Bożego (w podobnym duchu brzmiały listy pasterskie z VIII 1943, XI 1943 i II 1944); jego wpływ na bieg wydarzeń był znikomy: ani w katolickiej Galicji Wsch., ani tym bardziej na prawosławnym Wołyniu niższe duchowieństwo i wierni nie usłuchali nauk arcypasterza. NIEMCY NA UKRAINIE [HIMLII B yKPAIHI], do 1914 czwarta liczbowo mniejszość narodowa (po Rosjanach, Żydach i Polakach) na ziemiach ukr. (ok. 800 tys.), dziś praktycznie nie istnieje (wg spisu z 1989: 30 tys. osób);N. osiedlali się w czasach Rusi Kijowskiej i później, przeważnie w miastach, rozwijając handel, rzemiosło oraz zaciągając się do wojska; masowy napływ nastąpił po 1763 i 1804; przyczynili się do rolniczego skolonizowania Ukrainy Płd. 1 Krymu oraz sporych obszarów Wołynia; represjonowani podczas I i II wojny światowej oraz w okresie terroru stalinowskiego; wnieśli znaczny wkład do nauki i kultury ukr. NIEMIRÓW [HEMHPIB], m. rejonowe w obw. winnickim, ok. 20 tys. mieszk.; znany od 1506, w 1648 pogrom Żydów przez Kozaków B. Chmielnickiego; w XVIII-XIX ośrodek chasy-dyzmu; zakłady przemysłowe, m. in. cukrownia i wytwórnia materiałów budowlanych; muzeum pisarki M. Wowczok-Wilinskiej; wśród zabytków m. in. neoklasycystyczny pałac Potockich z 1897-1917. NIEMIRYCZ JERZY [HEMHPHHKDPIH], 1612-1659, magnat poi.-ukr.; arianin, później przyjął prawosławie; walczył przeciwko B. Chmielnic-kiemu, po 1655 agent szwedzki na Ukrainę; w 1657 przeszedł na stronę hetmana I. Wyhow-skiego, współtworzył umowę hadziacką w 1658; zginął z rąk przeciwników ugody z Polską. NIEUWAŻNY FLORIAN [HEYBAMUl! (WIOPIAH], ur. w 1929, poi. literaturoznav (ukrainista i rusycysta), tłumacz; prof. Uniw.-sytetu Warszawskiego, w 1968-1990 kierov. i I w nim Katedrą Filologii Ukr.; opublikował rr: | nografię O poezji ukraińskiej. Od Iwana K tlarewskiego do Liny Kostenko oraz wiele rc : praw poświęconych m.in. twórczości O. Pcz ki, Łesi Ukrainki i W. Czumaka; wydał (wraz : | J. Pleśniarowiczem) Antologię poezji ukr a. skiej oraz wybory poezji B. I. Antonycza, '. Bażana, I. Dracza, W. Koroticza, R. Łubkiwsk:. go, D. Pawłyczki, M. Rylskiego, P. Tyczyrr. Łesi Ukrainki. NIKIFOR KRYNICKI, wł. EPIFAN DROWNIAk | [HHKH&OP KPHHHm>KHH (OTOA-flPOBHHK)], 1895-1968, ukr.-pol. malarz pr. mitywista, akwarelista; Łemko z Krynicy; imici jest przezwiskiem, nazwisko Krynicki (odl dziadków Krynickich) nadano mu w 1962 (nil wniosek opiekuna Andrzeja Banacha); malows71 pejzaże, gł. urbanistyczne, w ujęciu realistycznym lub fantastycznym oraz wnętrza autoportrety i sceny religijne. NIŻYN [HDKHH], m. rejonowe w obw. czem:-howskim, ok. 90 tys. mieszk.; znany od 114" w 1631, 1637 i 1638 powstania przeciw j eg., właścicielowi M. Potockiemu; w XVII-XIX słynne jarmarki założone przez Greków; ośrodek przemysłowy (m.in. zakłady maszyn rolniczych) i oświatowo-kulturalny (m.in. instytut pedagogiczny, teatr); wśród zabytków m.ir sobór św. Mikołaja (Mykołajiwśkyj) z 166>-1670 oraz pomnik M. Gogola (wg proj. P. Zabiły) z 1881. NKWD (LUDOWY KOMISARIAT SPRAV\ WEWNĘTRZNYCH ZSRR) [HKB/I (HAPO^-HŁIH KOMHCCAPHAT BHYTPEHHHX flEJI CCCP)], zbrodniczy organ władz ZSRr w 1934-1946, realizujący politykę terroru; poprzedzały go w 1917-1922 i 1922-1934 Czek, (Ogólnorosyjska Nadzwyczajna Komisja rwowego); instyru;, -.presje wobec Ukr w diasporze. .SOCE UKRAIŃSKIE MUSZA" [,,VK? 4 -A - nicy; im* -.icki (o 1962 (n . malował •;alistycz~ wnętrz WIiHAPC tf terroru; | :-I934 Cz i Komisja I Bezpieczeństwa Państwowego) i w 1954-1991 KGB (Komitet Bezpieczeństwa Państwowego); instytucje te stosowały krwawe represje wobec Ukraińców zarówno w kraju, jak i w diasporze. „NOCE UKRAIŃSKIE, ALBO RODOWÓD GENIUSZA" [„YKPATHCbKI HCTCI, ABO PO^OBI^ rEHDT], powieść biograficzna o T. Szewczence opublikowana w 1966 przez Jerzego Jędrzejewicza (1902-1975), pisarza i tłumacza; ukazał w niej autora Kobzarza na tle europejskich wydarzeń i procesów historycznych, eksponując jego odrębność i wielkość artystyczną; tłumaczona na język ukr. i wydana dwukrotnie (1980 Kanada i 1988 Ukraina). ..NOTATNIK JEŃCA" [„3AITHCKHIIOJIOHE-HOFO"], zapis dokumentalny z pobytu autora Ołeksy Warawwy-Kobca (1893-1967) jako żołnierza armii ros. w niewoli austriacko-węgierskiej w 1916-1917; wydany w 1931 (wersja wierszowana pt. Pid nebom czużym. Szczoden-nyk połonenoho ukazała siew 1919); ilustruje postawę dużej części Ukraińców, zwłaszcza inteligentów, podczas I wojny światowej, bojkotujących interesy zaborców (Rosji i Austrii) i skłaniających się ku walce niepodległościowej postulowanej przez Związek Wyzwolenia Ukrainy. ,NOWA HENERACIJA" [„HOBA TEHEPA-H/T"], futurystyczna grupa literacka założona 1927 w Charkowie; poprzedzały ją ugrupowania „Aspanfut" („Asociacija panfuturystiw") ..Asociacija komunkultu" (1921-1925); przerodził jej M. Semenko, należeli do niej H. Szku-rupij, O. Połtoracki i in.; w programie m. in. połączenie hasła tzw. internacjonalizmu proletariackiego z postulatem europeizacji kultury JEH)] starogreckie miasto, kolonia Miletu w VI p.n.e. - IV n.e. nad limanem Dniepru; ważny ośrodek handlowy (eksport pszenicy); w 260 zburzony przez Alanów; pozostałości znajdują się w pobliżu wsi Parutyne k. Oczakowa. OLEG WIESZCZY [OJIEF BIIIJHH], ?-912 lub 922, Norman, pierwszy książę kijowski (od ;>; stworzył pi ..owskiej; w wyr zancjum w 907 : .51 układ. :LKOWICZE [O:.. ążąt kijowskich zi-. - OIgierdowicza(i.;- i_ ;cia litewskiego Gie :der(+1455)iwnuk! : wywalczyć niezale :go od Wilna, byli j [OJIECBKO]. -wskim, ok. 5 tys. rr.:-i :n. renesansowy zan-r ala w nim galeria obr ( m.GA[OJItrA],?-969. i^ Igora, matka Światosb ca Rusi Kijowskiej; w ' uznana za świętą w Xl LIJNYK BORYS [OJI :335, poeta; część jego -.vana publicystyczne - .i. zwłaszcza poeniu^'-ciągnięcia artystyczr. .;. należy do Komuni: • trując grupą tzw. p I •J)NYK STEPAN '8-1982, poeta sa •uilarność; jako dz! r.kretnie, bezpośrc. -onych realiów ż\c -egatywne zjawiska -„•onu, nie dotykał ( systemu komunistycz".. OLŻICZ OŁEH [OT .-JIEAC], 1907-1'--.całościowy, syn O. emigracji (Czechy, U v OUN-M, zmarł w ob -enhausen; należał do ..?:*& .-sio poezja, impresjo:""*rv roetyckiej, wypowi:.. -e i obywatelskie. 120 882); stworzył podstawy państwowości Rusi Kijowskiej; w wyniku pochodu zbrojnego na Bizancjum w 907 zawarł z nim korzystny dla Rusi układ. OLELKOWICZE [OJIEJIbKOBHHI], dynastia książąt kijowskich założona przez Włodzimierza Olgierdowicza (1362-94), wnuka wielkiego księcia litewskiego Giedymina; jego syn Ołek-sander( 1455) i wnukSemen ( 1471) nie zdołali wywalczyć niezależności Księstwa Kijowskiego od Wilna, byli jego ostatnimi władcami. OLESKO [OJIECBKO], osiedle k. Buska w obw. lwowskim, ok. 5 tys. mieszk.; wśród zabytków m. in. renesansowy zamek Sobieskich z XVI (ob. Jziała w nim galeria obrazów). OLGA [OJIbFA], ?-969, żona księcia kijowskiego Igora, matka Światosława; w 945-960 regent-_ wych w miastach obw. (w tym krymska z fii w Jałcie). ORLIK FILIP [OPUHK nHJIHII], 1672-174: hetman Ukrainy na uchodźstwie w 1710-1742 jako sprzymierzeniec I. Mazepy uczestnicz; w przegranej przez Ukraińców bitwie połtav. skiej; poeta, publicysta, autor traktatów politycznych; redagował Konstytucję Benderską, -> której określono status Ukrainy jako państw: niepodległego oraz uregulowano strukturę wewnętrzną wojska kozackiego. h K GRZEGORZ "59, hrabia i ;cn --.żył też w Pois leszczyńskiego; po| r-.igracji ukr., snuł; IdtŁOWSKI WOŁC .--awiał malarstv. i - iwi^cil sie^ pei? vS\IANIE NA KPAIHI], mniej: -.i. osób; zatniesz I es: na Krymie oraz vać na Ukrairk .".: i rzemiosłer.. T.iańskiej m.in. k:. . • -29 unia Kościół:1. r: z Rzymem) orar .. Podolskim. -rawnego pisar. |XIX-XX; u podst.. orfologiczna, kt-aorzy opracow:, ha), J. Żełeclr "..inow (drahen , omocnienie komisji ANUS Kr>mskiego; ob. —:s wydany w 1994 jznej NANU; tm oznawców i pubS modernizacji. ft^ADCZUK BOHDA ,;\H], ur. w 1920, hB -'nego Uniwersyteli wania naukowe s unizmu sowie' . poi. „Kultur) • :my polityczne wsp OEŁEDEC [OCEJIEAE -jbku ogolonej giow ,'.v zaporoskich. SIĄGNIĘCIA VCniXH 122 1ONALI- VIHCL- listyc , zosi MNYV\ I pańs: ska z fc ie pc itów ORLIK GRZEGORZ [OPJIHK rPHrOPIH]. 1702 -1759, hrabia i generał francuski, syn Filipa; służył też w Polsce, był zwolennikiem S. Leszczyńskiego; po śmierci ojca został liderem emigracji ukr., snuł plany wyzwolenia Ukrainy. ORŁOWSKI WOŁODYMYR [OPJlOBCbKHH BOJIO^HMHP],1842-1914, malarz realista; uprawiał malarstwo rodzajowe; w końcu życia poświęcił się pejzażowi morskiemu. ORMIANIE NA UKRAINIE [BIPMEHH B YKPAIHI], mniejszość narodowa licząca ok. 50 :ys. osób; zamieszkują w rozproszeniu, najwięcej na Krymie oraz Ukrainie Zach.; zaczęli napływać na Ukrainę od XI; zajmowali się han-i!em i rzemiosłem; wśród zabytków kultury ormiańskiej m.in. katedra we Lwowie z 1363 (w - 629 unia Kościoła wychodźstwa ormiańskiego z Rzymem) oraz liczne budowle w Kamień-:u Podolskim. "TOGRAFIA [OP*OrPA »\LI) SEMEN [FiA.1 .k, pułkownik, rzeciw Rzeczyp lazepę przed Pi ..ołów społeczny. • iony po upadku V: =>^ŁŁAD\N OLEK- T1AJIJIAJIIH O." ukr.-ros. biocherr. USRR; członek : badania m.in. nac cesamibiochemic. jego podręcznik Polsce. jystyczny będący by, grupy społeci .\ał się podczas XVII (np. P.-list jo I. Franko, O.! okresie USRR fa m.in. przeciw nemu i Watykano chlubnie J. Hałan,< 'AMIĘTNIKARS1 pisarstwo biogr czątkowanenal kozackie z XVIII| S. Wełyczki; w ] 124 •a rzecz XXI w. i przy- sSKICH r.v. żyto- . od 977: : zabyt- liwśka) słYKOŁA MHKO- właśo .-. muz\- flK T1IMK' ^M dumki i p> wu na ludo* mms> ukrain PALANCE JACK [riAJIArHIOK BOJIOflH-MHP], ur. w 1918, aktor amerykańsko-ukr.; jako wykonawca charakterystyczny zdobył uznanie w USA za występy w teatrze, filmie i telewizji; grał główne role m.in. w filmach E. Kazana {Panie in the Streets, 1950) i R. Aldri-cha (Attack!, 1956); w 1995 wyróżniony Oskarem za rolę drugoplanową w komedii filmowej City Slickers II (reż. P. Weiland). PALEOLIT [ITAJIEOHIT], starsza epoka kamienia, pierwszy etap rozwoju kultury na ziemiach ukr. (ok. 300 tys.-15 tys. p.n.e.); stanowiska ludzkie z tych czasów znaleziono nad rz. Desna i Dniestr, na Wołyniu i Połtawszczyźnie; powstały wtedy m.in. związki rodowe oraz wierzenia animistyczne. PUIJ SEMEN [I1AJ1IH CEMEH], 7-1710, Kozak, pułkownik; w 1702 wszczął powstanie -rzeciw Rzeczypospolitej; oskarżony przez I. Mazepę przed Piotrem I o rewolucjonizowanie .iołów społecznych i zesłany na Sybir; zwolniony po upadku Mazepy. •UŁADIN OŁEKSANDR (ALEKSANDR) nAJIJIAfllH OJTEKCAHflP], 1885-1972, cr.-ros. biochemik; w 1946-1962 prezes AN SRR; członek zagraniczny PAN; prowadził ..dania m.in. nad biochemią witamin oraz pro-. -ami biochemicznymi w układzie nerwowym; . .;o podręcznik Biochemia został wydany w !sce. '\MFLET [IIANKWIET], utwór literacko-publi-. . styczny będący demaskatorską krytyką oso-••'. grupy społecznej lub instytucji; ukształto-.': się podczas polemik religijnych w XVIII (np. P.-listy I. Wyszenskiego); uprawiali . I. Franko, O. Makowej i M. Chwylowy; w .dresie USRR forma propagandy skierowanej lin. przeciw tzw. nacjonalizmowi burżuazyj-u i Watykanowi (wyróżniali się w tym nie-..bnie J. Hałan, O. Połtoracki i in.). MMIĘTNIKARSTWO [MEMYAPHCTHKA], :stwo biograficzno-dokumentalne, zapo- Kowane na Ukrainie w XVII; m.in. latopisy Ackie z XVIII Samowidźca, H. Hrabianki i elyczki; w XIX wyróżniają się szewczen- kiana oraz wspomnienia M. Drahomanowa; w ogromnym korpusie tekstów XX znajdują się relacje dotyczące walki o niepodległość Ukrainy w 1917-1920, II wojny światowej, szczególnie działań partyzanckich (UPA) oraz martyrologii narodu ukr. (czasów głodu, więzień, łagrów sowieckich i obozów hitlerowskich). PANCZ PETRO [I1AHH IIETPO, wł. HKO II], 1891-1978, prozaik; jego dokonania to socrealistyczne mikropowieści o wojnie domowej na Ukrainie w 1918-1920, m.in. Błakyt-ni eszełony i Ołeksandr Parchomenko, a także powieść historyczna Homoniła Ukrajina (o powstaniu B. Chmielnickiego). PAN ICH I DA [nAHAXH#A], nabożeństwo żałobne. PAŃSTWO UKRAIŃSKIE [yKPAIHCŁKA ^EPJKABA], nazwa oficjalna Ukrainy w okresie rządów hetmana P. Skoropadskiego (IV-XII 1918). PAŃSZCZYZNA [IIAHIUHHA, MHHA, KPinAUTBO], forma renty gruntowej w okresie dominacji na ziemiach ukr. stosunków feudalnych (od XVI do poł. XIX); wykonywanie przez prawnie zależnych chłopów różnych prac, przeważnie przy uprawie roli, na rzecz właścicieli latyfundiów i folwarków oraz majątków klasztornych i należących do skarbu państwa; jej uciążliwości dla wieśniaków były wszędzie trudne do zniesienia, jednak nie rozkładały się równomiernie; bezwzględny wyzysk ekonomiczny miał miejsce w okresie poi. {1569 -1795) i ros, (od zniewolenia szeregowych Ket. żaków w 1783 do jej zniesienia w 1861); łagodniejsze formy istniały na węgierskim Zakarpa-ciu, mołdawskiej Bukowinie Płn. oraz w austriackiej Galicji Wsch. PANTEON WŁODZIMIERZA WIELKIEGO [IIAHTEOH BOJIO^HMHPA BEJIHKOrO], próba stworzenia politeistycznej religii państwowej podjęta przez wielkiego księcia kijowskiego w 980; posągi bóstw pogańskich ustawiono przed rezydencją księcia w Berestowie k. Kijowa wg ich hierarchii: naczelny Perun (bóg niebios i piorunów), następnie Chors (bóg słoń- 125 ca), Dażbog (bóstwo ognia ofiarnego i domowego), Strybog (bóstwo wiatrów), Symargł (demon w postaci psiogłowego ptaka) i Mokosz (bogini macierzyństwa); in. czczone wówczas bóstwa (m.in. Swarog - bóg ognia i kowalstwa, Trojan - bóg słońca, Wełes - patron pasterzy, Marena - bogini wiosny i wody, Lada - bogini miłości i piękności orazŁel-bóg miłości i pożądania) do tego pocztu nie trafiły (bądź o tym nic nie wiadomo); jako instytucja kulturowa trwał krótko, zastąpiło go w 988 chrześcijaństwo. PANTIKAPAJON [riAHTIKAriEH], kolonia grecka założona ok. 575 p.n.e. na Krymie; od V p.n.e. stolica Królestwa Bosporańskiego, ob. m. Kercz. PARADŻANOW SERHIJ [IIAPA,ipKAHOB CEPriH, wł. IIAPAJPKAHOB CAKIC], 1924-1990, ormiańsko-ukr. reżyser filmowy i malarz; zrealizował filmy z życia Huculszczyzny (Cienie zapomnianych przodków) oraz Armenii i Gruzji utrzymane w stylu przypowieści ludowej; w 1997 na terenie Wytwórni Filmów Fabularnych im. O. Dowżenki w Kijowie wzniesiono mu pomnik. PARASZCZUK MYCHAJŁO [IlAPAiiryK MH-XAHJIO], 1878-1963, rzeźbiarz, działacz narodowy; od 1921 na emigracji w Bułgarii (Sofia); we wczesnym okresie twórczości zbliżony do impresjonizmu symbolicznego A. Rodi-na, później (w bułgarskim) przeszedł do sztuki realistycznej; specjalizował się w monumentalnej rzeźbie dekoracyjnej (m.in. dekorował reprezentacyjne budowle Sofii, w tym mauzoleum G. Dymitrowa), nagrobkowej (m.in. pomnik M. Drahomanowa w Sofii) i popiersiach. PARODIA [riAPOflW], utwór literacki będący karykaturalnym i ośmieszającym naśladowaniem jakiegoś stylu, dzieła lub gatunku; w literaturze ukr. znana od dawna, szczególnie rozpowszechniona w XVI-XVIII; w XIX nieobecna z braku intensywnego życia literackiego, odrodziła się w XX, zwłaszcza w 1920., kiedy ścierały się stanowiska estetyczne i poetyckie prezentowane przez różne grupy artystyczne; jej mistrzowie to W. Ełłan-Błakytny, O. Wysznia i K. Burewij. „PARTIA WŁADZY" [„nAPTLS określenie wspólnoty pragmatycznie zorientowanych wyższych warstw byłej nomenklatury USRR - przedstawicieli ob. aparatu państwowego i ekonomicznego wspieranych przez dawną opozycję narodowo-demokratyczną; nie posiada formalnych struktur organizacyjnych; ma cechy rządów oligarchii; jej dominacja w życiu współczesnej Ukrainy oraz dążenie do utrzymania status quo ma negatywne skutki (sta-gnacja polityczna i gospodarcza, mafijność, korupcja, „szara strefa", pauperyzacja obywateli). PARTIE NA UKRAINIE [nAPTII B yKPAIHI], ob. (2000) ranking stronnictw politycznych ustalił się w wyniku wyborów do Rady Najwyższej w 1998; w czołówce znajdują się: Ludowy Ruch Ukrainy, Komunistyczna Partia, Socjalistyczna Partia, Socjaldemokratyczna Partia (Zjednoczona), Partia Ludowo-Demokra-tyczna, Partia Ludowa, „Hromada" i Kongres Nacjonalistów Ukr. PARYŻ [ITAPPCK], stolica Francji; w 1920,-1940. jedno z centrów emigracji ukr., jej życia narodowego, religijnego, naukowo-oświatowego i artystycznego; tu mieszkali tacy wybitni Ukraińcy, jak S. Petlura, W. Wynnyczenko i O. Ar-chipenko; ob. w nim i w pobliżu działają tak prężne instytucje, jak Biblioteka im. S. Petlury oraz europejska filia Naukowego Towarzystwa im. T. Szewczenki (Sarcelles). PASTERNAK JAROSŁAW [riACTEPHAK ilPOCJIAB], 1892-1962, archeolog; w 1939-1941 prof. Uniwersytetu Lwowskiego; od 1944 na emigracji, prof. Wolnego Uniwersytetu Ukr. w Monachium (Niemcy); prowadził prace wykopaliskowe na terenie Halicza i in. miast ukr. oraz Czechosłowacji; swoje studia poświęcił m.in. pradziejom Galicji Wsch. i Wołynia. PATERYK KIJOWSKO-PECZERSKI [KHCBO-ITCTEPCbKHH IIATEPHK], 1225-1226, ha-giograficzne dzieło Symona i Polikarpa o ojcach-zakonnikach z Ławry Peczerskiej w Kijowie; pierwszy w literaturze staroukr. cykl powiastek dydaktycznych o czynach i cudach mnichów 126 chrześcijańskich opracowany wg wzorów bizantyńskich. PATON BORYS - zob. PATON JEWHEN PATON JEWHEN [IlATOH GBrEH], 1870-1953, uczony-specjalista w dziedzinie budowy mostów i spawania metali; opracował teorię spawania elektrycznego; wg jego metody zbudowano ponad 100 mostów, w tym w Kijowie przez Dniepr (nazwany jego imieniem); kontynuatorem jego badań jest syn Bory s (ur. w 1919), od 1962 prezes NANU. PATORŻYNSK1 IWAN [IIATOP>KHHCbKHH IBAH], 1896-1960, śpiewak operowy (bas); występował w operze charkowskiej i kijowskiej; również wykonawca utworów ludowych. PATRONIMIK [nO EATLKOBI], przydomek ..tworzony od imienia ojca, używany w fordach grzecznościowych i oficjalnych dokumen-..ich, m.in. dowodach osobistych, np. Taras ::iyhorowycz Szewczenko, Iryna Wasyliwna 'Uadka. ZEGOTA [riAyjII 3CEFOTA], 1814-pol. etnograf i historyk; wydał m.in. 2-mowy zbiór pieśni ukr. pt. Pieśni ludu ruskie-: w Galicyi (1839-1840, pismem łacińskim). PAWEŁ RUSIN Z KROSNA, wł. PAWEŁ PROCE- LER [nABJIO PyCHH 13 KPOCHA], ok. . 4"0-1517, poi.-ukr. poeta nowołaciński; prof. Akademii Krakowskiej; pisał wiersze religijne, • olicznościowe i panegiryczne. ' - A ŁOKOMA [nABJIOKOMA], wieś k. Dy-va w Przemyskiem; spacyfikowana 3 III -5 przez chłopów Polaków z kilku okolicz-:h wsi przy wsparciu oddziału Armii Krajo-.-• porucznika „Wacława"; zamordowano •vczas 365 mieszkańców Ukraińców; podob-"ajazdy miały miejsce w 1945-1946 w kil-wsiach na terenie Małopolski Wsch. i rjiszczyzny Wsch. współzamieszkałych r.cz Ukraińców (Zawadka Morochowska, •Ikowicze, Piskorowice, Gorajec, Wierzcho--;. i in.). vrt ŁYCZKO DMYTRO [nABJIH^IKO flMH-j, ur. w 1929, poeta, tłumacz, polityk; po 1991 poseł do Rady Najwyższej Ukrainy, w 1996-1998 jej ambasador w Słowacji, a od 1999 w Polsce; jego poezja ma ukierunkowanie obywatelskie (w okresie USRR również wg kanonów socrealizmu), zasłynął także z wierszy miłosnych; poi. wybory jego utworów to Istota rzeczy (1980) i Tajemnica twojej twarzy (1989). PAWŁYK MYCHAJŁO [HABJIHK MHXA-HJIO], 1853-1915, pisarz i działacz społeczny; współpracował z prasą poi.; w jego dorobku realistyczne opowiadania i powieści, rozprawy socjologiczne i etnograficzne; przełożył na język ukr. Chłopów W. Reymonta. PAWŁYSZYN MARKO (PAVLYSHYN MARKO) [ilABJIHfflHH MAPKO], ur. w 1955, austra-lijsko-ukr. historyk literatury (ukrainista, germanista) o orientacji kulturologicznej, tłumacz; prof. Uniwersytetu Monasha w Melbourne; bada m. in. ukr. prozę współczesną oraz piśmiennictwo ukr. Australii; na Ukrainie wydał zbiór prac Kanon ta ikonostas; tłumaczy utwory pisarzy ukr. na język angielski. PCZIŁKA OŁENA [FRUnCA OJIEHA, wł. KOCAMI OJItrA], 1849-1930, pisarka, dziennikarka, działaczka społeczna, matka Łesi Ukra-inki; wydała pracę Ukrajinśkyj narodnyj ornament (1876); w 1907-1916 redagowała tygodnik społeczno-kulturalny „Ridnyj Kraj"; zostawiła wspomnienia o swoich współczesnych. PECUCH GRZEGORZ [TIEL[yX rPHTOPIH], ur. w 1923, pol.-ukr. rzeźbiarz; mieszka w Zakopanem; uprawia iTzib^ monumentalną oraz małe formy w drewnie; odwołuje się do ludowej sztuki Łemków; in. artyści pochodzenia ukr. tworzący w Polsce po 1945 to m. in. Lew Getz (1896-1972), Zenobiusz Poduszko (1887-1963) i Tyrs Wenhrynowicz (ur. w 1924). PEŁENSKI JAROSŁAW [nEJIEHCLKHH 980-CJIAB], ur. w 1929, historyk i dziennikarz; od 1944 na emigracji (Niemcy, USA); prof. uniwersytetów w Waszyngtonie i Iowa City; publikował m. in. w miesięczniku „Suczasnist"', a w 1984-1987 redagował politycznie niezależne pismo „Widnowa"; ob. kieruje Instytutem Badań Wschodnioeuropejskich NANU w Kijo- 127 I PEN-CLUB [nEH-KJIYE], międzynarodowa organizacja pisarzy założona w 1922 (Londyn); jego sekcję ukr. powołano w 1992, prezesuje jej J. Swerstiuk. „PEREĆ" [„ITEPEIJB"], ilustrowany miesięcznik humorystyczno-satyryczny; ukazuje się w Kijowie od 1944; w okresie USRR jego „humor i satyra" miały ostrze ukierunkowane, krytyka mogła dotyczyć np. „zgniłego Zachodu" czy „ukr. nacjonalizmu burżuazyjnego", nigdy zaś systemu sowieckiego; od 1992 ukazuje się również miesięcznik satyryczny „Wus"; w dziejach prasy humorystycznej na Ukrainie znajdujemy mnóstwo tytułów, np. „Strachopud" (1863-1905,Wiedeń-Lwów), „Budiak" (1917, Kijów) „Łys Mykyta" (pod tym tytułem 3 pisma w diasporze po 1948) i in. PEREJASŁAW CHMIELNICKI [IIEPE5ICJTAB-XMEJIBHHUbKHH], m. rejonowe w obw. kijowskim, ok. 32 tys. mieszk.; znany od 906, w XI-XIII stolica księstwa; w 1943 dołączono do nazwy człon Chmielnicki; ob. ośrodek oświa-towo-kulturalny, m. in. instytut pedagogiczny oraz 14 muzeów, w tym H. Skoworody, Szole-ma Alejchema i Muzeum Chleba; wśród zabytków m.in. barokowy sobór Wniebowstąpienia (Woznesenśkyj) z 1695-1700 wzniesiony sumptem I. Mazepy. PEREJASŁAWEC WALENTYNA [ITEPE5ICJIA-BEUB BAJIEHTHHA], ur. w 1907, tancerka, choreograf i pedagog; od 1923 w teatrach opery i baletu Charkowa i Kijowa; w 1939-1944 primabalerina we Lwowskim Teatrze Operowym; od 1944 na emigracji (Niemcy, USA). PEREJASŁAWSKA RADA [ITEPEflCJIABCBKA PA,fl[A], narada starszyzny kozackiej zwołana 8 I 1654 przez B. Chmielnickiego w Perejasła-wiu; na niej podjęto decyzję o połączeniu się Ukrainy z Rosją. PERETC WOŁODYMYR (WŁADIMIR) [ITE-PETTJ. BOJIOflHMHP], 1870-1935, ukr.-ros. historyk literatury; w 1903-1914 prof. Uniwersytetu Kijowskiego; badacz literatury staroru-skiej, ukr. i ros. oraz ich związków z piśmiennictwem poi.; zasłynął pracąS/owo o pólku Iho- rewim, pamjalka feodalnoji Ukrajiny-Rusy XI-wiku. PERIODYZACJA DZIEJÓW JĘZYKA UKRAIN SKIEGO [nEPIO^H3AUW ICTOPL YKPAIH-CtKOI MOBK], ustalony przez O Horbacza podział na 3 okresy: 1) staroukr. kijowsko-czernihowski i halicko-wołynski (IX-1350); 2) średnioukr. (1350-XVIII) i 3) nowc-ukr. (od 1798, roku publikacji Eneidy I. Kotla-rewskiego, do dziś). PERIODYZACJA HISTORYCZNOLITERACKA [H.EPIOflH3AIJ,DI ICTOPII JIITEPATYPHj. podział procesu rozwojowego literatury na epoki i okresy; ob. uznaje się w literaturoznawstwic ukrainistycznym za jej gł. wyznacznik ewolucję systemów działań twórczych (np. prądów, stylów); uzupełniając schemat zaproponowany przez D. Czyżewskiego (1956), można b> ją w odniesieniu do literatury ukr. przedstawi, w sposób nast.: epoka stylu monumentalnego (Ruś Kijowska); epoka stylu ornamentalnego (XII-XIII); piśmiennictwo XIV-XV; renesans: reformacja; barok; klasycyzm, sentymentalizm, realizm oświeceniowy; romantyzm; realizm: modernizm; awangarda; socrealizm; postmodernizm. „PERSZYJ WINOK" [„IIEPIIIHH BIHOK"]. pierwszy kobiecy almanach literacki wydany w 1887 (Lwów) pod red. Natalii Kobrynskiej i Ołeny Pcziłki; świadectwo powstawania na Ukrainie ruchu kobiecego; w zbiorze opublikowały swe utwory m. in. Hanna Barwinok, Ulana Krawczenko i Łesia Ukrainka. PERWOMAJSK [ITEPBOMAHCBK], m. rejonowe w obw. mikołajowskim, ok. 90 tys. mieszk.: do 1920 Olwiopol; ośrodek przemysłowy; wśród zabytków m.in. klasycystyczna cerkiew Matki Boskiej Opiekuńczej (Pokrowśka) z 1805. PERWOMAJSKI ŁEONID [ITEPBOMAH-CBKHH JTEOHLU, wł. rYPEBHH IJIJIJI], 1908 -1973, poeta, prozaik i tłumacz pochodzenia żydowskiego; w młodości uprawiał poezję konstruktywistyczną; uznanie zdobyła powieść Dykyj med (wyd. w Polsce pt. Gorzki id), w której v. 45 ukazał w ; >ralnej; przysw Jow świata. rLURA SYMOS "9-1926, poli:; • . iagował pismc wie; w 1917-191 19-1920 stał nz ".keję gł. atami- --eciw A. Denik --zu z Polską); >:-^ zwalczał inicjato 21 na emigracji i .;ny przez Szlomcl nnie agenta sow> 'ROW WIKTOR 5MOHTOBH1-: ryk literatun •.igracjiwNieir, .netrowal diasr . biograficznej .że zasługi w b ..in. studium/3 A nolog napisał : nva i etnos. >:TRUSENKO KCAHA, wł. : 100-1940, śpieu .epowała w operat* -• -:jmarze), od 1934»ł. . rolach kobiecy;- jkrywczyni \:.'. ;>itokur. 'ETRUSZEWICZ :BrEH], 1863-: 918 poseł do paro dc a Ukr. Parf..' .v 1918-1919 prer gracji, zmarł w Bc PETRYCKI ANATO. mmii], 1895-: -ccnografię(z\\. -.ej) dla teatróv. "loskiewskich: - 128 *Husy XII KRAIŃ- ;topii -zez O. •3ukr. ->ki(IX-nowo-Kotla- -JRACKA .typh]. na epo- -.wstwie cwolu- n radów. onowa- iżna b> . JstawL . -.talneg.. .-talneg'. ;nesans . ntalizn: realizir. .:m; pc- •:hok"; .•dany • nskic; ani a v publik '.- i" reior. .. cerK:. nvśka • 'BOMAi: 'A IJIJli-wts*:z pochodr. -•ial pochyla -. pt. Goi: miód), w której wydarzenia wojenne z 1941-1945 ukazał w płaszczyźnie metafizycznej i moralnej; przyswoił literaturze ukr. ballady narodów świata. PETLURA SYMON [ITETJTIOPA CHMOH], 1879 -1926, polityk, publicysta; w 1912-1917 redagował pismo „Ukrainskaja Żyzń" w Moskwie; w 1917-1918 dowodził armią URL; w •919-1920 stał na czele Dyrektoriatu i pełnił funkcję gł. atamana, organizując obronę URL przeciw A. Denikinowi i bolszewikom (w sojuszu z Polską); stronnik współpracy z enten-tą, zwalczał inicjatorów pogromów Żydów; od '921 na emigracji (Polska, Francja); zamordo-.iny przez Szlomę Schwarzbarda (prawdopo-bnie agenta sowieckiego). ITRÓW WIKTOR [nETPOB BIKTOP, pseud. .I0M0HT0BM B.], 1894-1969, prozaik, hi- -:oryk literatury i etnograf; w 1945-1949 na •.: gracj i w Niemczech, gdzie jako agent NKWD . etrowal diasporę ukr.; inicjator ukr. powie- 'niograficznej (m.in. Alina i Kostomarow); ma e zasługi w badaniu twórczości P. Kulisza :n. studiumP. Kulisz wpjatdesiati ro/cy); jako log napisał fundamentalną pracę Skify: a i et nos. " --:USENKO OKSANA [nETpyCEHKO .'AHA, wł. EOPO^ABKIHA KCEHUt], -1940, śpiewaczka operowa (sopran); wywala w operach ros. (m.in. w Kazaniu i :rze), od 1934 w Kijowie; duże osiągnięcia .ich kobiecych z repertuaru narodowego; wczyni talentu malarskiego Kateryny •jr. • • . SZEWICZ JEWHEN [nETPyiUEBM :;H], 1863-1940, prawnik, polityk; w 1908-poseł do parlamentu austriackiego, przy-. .i Ukr. Partii Narodowo-Demokratycznej; . S-1919 prezydent ZURL; od 1919 na emi-zmarł w Berlinie. CKI ANATOLIJ [flETPHirjbKHH AHA- II], 1895-1964, scenograf; opracowywał j'afię (zwolennik umowności dekoracyj- j teatrów kijowskich, charkowskich i jwskich; ewoluował (pod przymusem) od ekspresjonizmu i konstruktywizmu do socrealizmu; jego dorobek malarski i graficzny pozostał w szczątkowym stanie, gdyż kilkakrotnie jego obrazy i szkice były niszczone przez władze sowieckie. PETRYKIWKA [ITETPHKIBKA], osada w obw. dniepropetrowskim; od XVIII znana ze sztuki ludowej (kilimy, skrzynie malowane); ob. słynie z ozdobnego wzoru zwanego petrykiwskim; również tu muzeum twórczości lokalnej. PIDDUBNY IWAN [ITWryEHHH IBAH], 1870 -1949, atleta, zawodowy zapaśnik w stylu francuskim; w 1905-1909 kilkakrotny mistrz świata; w 1925-1927 zwycięzca w wolnoamerykan-ce podczas występów w USA. PIDMOHYLNY WAŁERJAN [ni,fl,MOrH-JIBHHH BAJIEP^H], 1901-1941, prozaik i tłumacz; autor impresjonistycznych opowiadań i mikropowieści, w których konkretyzował problematykę jednostki wobec rewolucji; uznanie zdobył powieścią realistyczną Misto, gdzie ukazał chłopaka zewsijako zdobywcę wielkiego miasta; aresztowany w 1934, stracony przez NKWD. PIECZYNGOWIE [IlE^EHirH], związek koczowniczych plemion tureckich osiadłych w IX-XI na stepach nad M. Czarnym i Azow-skim; dokonywali nękających najazdów na Ruś Kijowską; rozgromieni w 1036 przez Jarosława Mądrego. PIELGRZYMKI [nPOIITJ], indywidualne lub zbiorowe podróże do miejsc świętych; praktykowane na Rusi-Ukrainie od XI; w XI-XV wędrowano na Ziemię Świętą oraz do kościołów Konstantynopola i Athosu; w XVI-XX rozwinęło się pielgrzymowanie do rodzimych świątyń, m. in. monasterów kijowskich, Ławry w Poczajowie, podolskiej Zarwanicy oraz zakar-packiego Mukaczewa i bukowińskiej Suczawy; nie ustawały - mimo zakazów i represji - w czasach USRR, a ob. odbywają się bez przeszkód. PIERESTROJKA [ITEPEEyflOBA], próba zreformowania systemu komunistycznego w ZSRR 129 I (1985-1991); zainicjowana przez M. Gorbaczo-wa, sekretarza generalnego KC KPZR jako program unowocześnienia życia społecznego i gospodarczego; załamała się po puczu moskiewskim w VIII 1991; jej największe osiągnięcie to tzw. jawność (głasnost1) życia publicznego, mająca duże znaczenie dla odrodzenia kultury ukr. PIEROGI RUSKIE [YKPAIHCŁKI BAPEHH-KH], popularna, również w Polsce, potrawa przygotowywana z mąki, jaj, wody i soli z nadzieniem z masy twarogowo-ziemniaczanej; nadzienie oblepia się ciastem i gotuje w wodzie; podaje się ze skwarkami lub śmietaną, PIEŚNI LUDOWE [HAPOZIHIIIICHI], podstawowy gatunek poetycki literatury ludowej, współistniejący z muzyką; samoistne dzieła sztuki towarzyszące życiu na wsi; P. obrzędowe wykonywano w czasie uroczystości, np. wesel, dożynek, pogrzebów; in., np. kołysanki, rodzinne, zawodowe, religijne śpiewano na co dzień; wyodrębniły się też miłosne, kozackie, humorystyczne, pijackie; istnieje wiele różnych wersji poszczególnych utworów zależnie od regionów, wykonawców itd.; w XX ta twórczość zanika (poza przyśpiewką satyryczną), jakkolwiek w czasach USRR próbowano sztucznie jąpodsycać; entuzjastyczne akcje ich zbierania prowadzono w XIX; pionierem w tej dziedzinie był Z. Dołęga-Chodakowski, a jego działalność kontynuowali m.in. M. Maksymo-wicz, P. Kulisz, P. Czubynski, B. Hrinczenko, P. Żytecki, F. Kołessa i in. PINTUSEWICZ ŻANNA [niHTyCEBHq )KA-HHA], ur. w 1972, lekkoatletka, uprawia biegi na krótkich dystansach; w 1997 na mistrzostwach świata zdobyła na 200 m złoty medal, a na 100 m srebrny. PIOSENKA ESTRADOWA [ECTPAflHA ni-CH.H], ugruntowana na Ukrainie w okresie „odwilży" i liberalnych rządów I sekretarza KPU P. Szełesta (1954-1964); poetycko ciążyła ku tradycji piosenki ludowej, romansu i operetki; reprezentują ją popularne piosenki P. Majbo-rody, O. Biłasza, S. Sabadasza i W. Iwasiuka (np. Kyjiwśkyj wals, Bili kasztany, Czerwona ruta.l pidu w daleki hory); rozpowszechniana pr radio i telewizję; w jej wykonywaniu wyróżt ła się Sofija Rotaru (później wybrała reper rosyjskojęzyczny); w poł. 1980. uległa konv . cjonalizacji i straciła na znaczeniu w kulti masowej. PIOTR I [riETPO I], 1672-1725, od 1682 car re-w 1721 przyjął tytuł cesarza; prowadził pc. tykę imperialistyczną; w odniesieniu do Ukrs-1 iny zmierzał do ograniczenia jej suwerenność wzmógł represje wobec niej po porażce Szv.. dów i I. Mazepy w bitwie pod Połtawą: śmierci I. Skoropadskiego (1722) zniósł het; nat, powierzając zarządzanie UkrainąKoleg: Małorosyjskiemu. PISANKI [ITHCAHKH], jaja malowane na Wic kanoe; pokrywane rysunkami o rozmaity. wzorach; poświęcane wraz z chlebem wiel:. nocnym w cerkwi jako alegoria zwycięstwa z cia nad śmiercią; w Dzień Zaduszny (drugi dzic: Świąt Wielkanocnych) są wykładane na gr bach. PISARZE ROSYJSCY POCHODZENIA UKR V IŃSKIEGO [POCIHCBKI ITHCLMEHHHK;. yKPAiHCbKoro noxo^acEHHii] to v. Kapnist, H. Bogdanowicz, M. Gniedicz, V. Narieżny, M. Gogol, G. Danilewski, S. Szcze-bina, W. Korolenko, I. Potapenko, A. Czechc A. Achmatowa, M. Zoszczenko, A. Makarer ko, P. Werszyhora i in. PLASTYCY UKRAIŃSCY W USA [YKR--IHCLKI Xy,D;COKHHKH y CIUA], zrzeszę: (ponad 70 osób) od 1952 w Związku Plasr. ków Ukraińców w Ameryce; prezentują s« ; prace na wystawach ogólnoamerykańskicr środowiskowych i indywidualnych; część : nich kontynuuje tradycje dziedzictwa narodu wego, in. są zorientowani kosmopolitycznie awangardowo; uznanie zdobyli O. Archipenk^ O. Hryszczenko, J. Hnizdowski, M. Nediłk-. M. Czereszniowski, M. Osinczuk i in.; ich sukcesem organizacyjnym było otwarcie (wraz z. Związkiem Ukrainek) w Nowym Jorku Muzeum Ukraińskiego (1976). IMIONA WSCI •-: minionych i :. płd.): Tywe c. Biali Cho •.nianie, Drewl :--.-. Wiatycze, Krył «-.: rwierdzi si: -~. :h plemion i\ .wskiej; nar^-. * \-XII (z Polan . Bużan-Wor- -vch Chorwa". - latyczów, Kr- .a) i białorusr. —w). JEREMII" :kowy założon> -4 (Lwów); zwi iBu; ich przebój I j: Kost' Mosłec"! [rojioci:- :^;e się z obrzęc. - :h, wykonywar i:, zawierają for: -czo i modlitewna •».\CZYNDASERh .- w 1928, r --zywódcaParti: ;a lat sześćdz .'.czył o zachov — iwadził kampa: -owieści histor> Ł hendy dawnioji n ASKORZEŹBA - arska wydoby:. »klęsły); na zie:. XII w dekorowami. -'.howie i Haliczu, : : nOMIITJ,HLi;tKHX CAflHE], miały miejsce v. 1917 na Kijowszczyznie, Podolu płd.-wsch Wołyniu i Polesiu; ich pierwsza seria odbyła si. na jesieni 1917, kiedy chłopi ukr. pod wpływem programu socjalistycznej Centralnej Rady (je; III Uniwersał z 20 XI 1917 znosił bez odszkodowania wielką i średnią własność ziemska wystąpili przeć:* przełomie 191x przeciw „Lacłu spodarstw o w;, dując ostatecz: inteligencji na „POKOLENIE U [ „IUICTflECin ukr., zwłaszcza | padł na 1956-1' jego przedstawi ko, L. Kostenkc pełne wiary i na moralne i naro jąc się estetyce j narodnicko-foD del poezji zdoti ryczną, która krs fleksji, ale nie i łowym, pragnęłł 1 istnieniu ze wsr».->! poglądowa zos": zdyskredytowi-władze polit>. pokucie [no:- ju Dniestru. " dzielnica Ru> walk między ? łączone do Pi w 1919-193-wsch. część POLACY NA L • im], do i9i- rodowa (po R osób (na wsr- -tys.; osiedlał: -pierw na Ru> Ukrainie Nac: (1569) oraz : od Turcji P-szlachta twe:. jącą, sprzyja;-przybywając;-wa ukrainiz micznej ukr 132 i„ MNSKU ,1CAJIH -omnieli ogii pt. danej w • r. Toma- ;go (na-) (Rewu- vicza, P. o,M.Ro-Zaleskie-,;ji twór-v okresie t -nerszowa-. ezji ukr •ąść Eiu-:.) dosk; :wórcz rainki: • :\ (Ma>-~. (Smf ka muz. • O\V wystąpili przeciw „panom"; w drugiej serii - na przełomie 1918-1919- miały ostrze narodowe przeciw „Lachom"; zniszczono wtedy wiele gospodarstw o wysokiej kulturze agrarnej, likwidując ostatecznie obecność poi. ziemiaństwa i inteligencji na Ukrainie prawobrzeżnej. „POKOLENIE LAT SZEŚĆDZIESIĄTYCH" [„nOKOJIIHHil IIłICT^EC5łTHX POKIB", „IUICmEOITHHKH"], określenie twórców ukr., zwłaszcza poetów, których debiut przypadł na 1956-1965, tj. lata „odwilży" w ZSRR; jego przedstawiciele to I. Dracz, D. Pawłycz-ko, L. Kostenko, M. Winhranowski i in.; było pełne wiary i nadziei w odrodzenie polityczne, moralne i narodowe swego kraju; przeciwstawiając się estetyce socrealizmu i rodzimej tradycji narodnicko-folklorystycznej proponowało model poezji zdominowanej przez osobowość liryczną, która kreowała swój świat uczuć i refleksji, ale nie traciła więzi z czynnikiem zespołowym, pragnęła bowiem harmonii we współ-: stnieniu ze wspólnotą; j ego odrębność światopoglądowa została wkrótce (po 1965) brutalnie .'dyskredytowana przez krytykę oficjalną oraz bładze polityczne. 'OKUCIE [nOKyTT5i], region na prawym brzegu Dniestru, nad górnym Prutem; w XI-XII .izielnica Rusi Kijowskiej; w I poł. XVI obiekt • alk między Polską a Mołdawią, w 1531 przy-•;zone do Polski, od 1772 w składzie Austrii, - 1919-1939 znowu w Polsce; dziś stanowi a sch. część obw. iwano-frankowskiego. •OLACY NA UKRAINIE [FlOILHKH B YKPA-:HI], do 1914 trzecia liczbowo mniejszość namowa (po Rosjanach i Żydach): ok. 2,66 min -ób (na wszystkich ziemiach ukr.); ob. ok. 300 ~- >.; osiedlali się „falami kolonizacyjnymi": naj-r.erw na Rusi Halickiej po 1340, później na '.Krainie Naddnieprzańskiej po unii lubelskiej i 1569) oraz na pocz. XVIII po poi. przejęciu mi Turcji Podola; magnaci, bogata i średnia Biachta tworzyli w XVI-XIX warstwę panu-Apą, sprzyjając polonizacji elity ukr., zarazem fcybywający chłopi poi. i szlachta czynszo-]M ukrainizowali się ulegając bardziej dyna-ccznej ukr. kulturze ludowej; okresowo byli usuwani i unicestwiani zarówno przez żywioł ukr. (powstania kozackie i B. Chmiełnickiego, rzezie hajdamackie w 1734, 1750 i 1768, pogromy majątków poi. w 1917-1919, czystki etniczne UPA na Wołyniu Zach. i Galicji Wsch. w 1943-1944), jak aparat represyjny caratu (zesłania za udział w powstaniu listopadowym i styczniowym) i Sowietów (deportacje na Wschód w 1936-1941, repatriacje do Polski w 1944-1946,1955-1959); przyczynili się do rozwoju cywilizacyjnego Ukrainy i zbliżyli ją do kultury zachodniej, a wielu z nich (np. W. An-tonowicz, W. Łypynski) współtworzyło ukr. ideologię narodową. POLANIE [ITOJDIHH], plemię staroukr., osiadłe nad środkowym Dnieprem; w VI-VII wschodni odłam wielkiego związku plemion słowiańskich (odłam zachodni udał się na zachód w kierunku Wisły i Odry, dając później początek narodowi poi.); od IX podporządkowali sobie Drewlan, Dregowiczów i Siewierzan; tworzyli trzon etniczny Rusi Kijowskiej oraz narodu ukr. POLANSKI JURIJ [ITOJDIHCLKHH IOPIH], 1892-1975, geolog, geograf, archeolog, pedagog i działacz polityczny; w 1939-1941 prof. Uniwersytetu im. I. Franki we Lwowie; od 1944 na emigracji (Austria, Niemcy, Argentyna); od 1956 prof. Uniwersytetu Państwowego w Buenos Aires; swoje badania poświęcił problematyce geologiczno-geograficznej Podola i Polesia, a także Argentyny. POLESIE [ITOJIICCa], region w dorzeczu rz. Prypeć (na Ukrainie oraz Białorusi); ponad połowę powierzchni stanowią bagna i torfowiska, a także liczne jeziora i lasy sosnowe; obejmuje płn. część obwodów kijowskiego, żytomierskie-go, rówieńskiego i wołyńskiego; dotknięte skutkami awarii elektrowni jądrowej w Czarnobylu oraz wandalizmem ekologicznym w okresie USRR (wadliwie przeprowadzona melioracja, która doprowadziła do naruszenia systemu wodnego, stepowienia ziemi ornej, zniszczenia krajobrazu). POLISZCZUK KŁYM [riOJIIIHyK KJIHM], 1891-1937, poeta, prozaik, dramaturg; przed- 133 stawiciel nurtu symbolistycznego; w 1920-1925 we Lwowie, w 1925 powrócił do Kijowa; w 1935 uwięziony, zginął w łagrze na Wyspach Sołowieckich. POLISZCZUK WAŁERJAN [nOJIIIHyK BA-JIEP'.SH], 1897-1937, poeta i krytyk literacki o orientacji awangardowej (konstruktywista); w wierszach (przeważnie wolnych) opiewał cywilizację naukowo-techniczną, później dał wyraz fascynacji komunistyczną ideą rewolucji światowej; aresztowany w 1934, osadzony w łagrze na Wyspach Sołowieckich (gdzie zginął). POLITECHNIKA KIJOWSKA [HAU.IOHAJIB-HHH TEXHFqHHH yKPAIHCŁKHH yHIBEPCHTET „KHIBCBKHH nOJIITEX-fflMHHH IHCTHTyT"], największa uczelnia techniczna w kraju, założona w 1898; na 18 wydziałach studiuje ponad 35 tys. studentów; od 1995 status „uniwersytetu narodowego". POLITECHNIKA LWOWSKA [TEXHItIHHH yHIBEPCHTET „JIBBIBCŁKA nOJTITEX-HIKA"], najstarsza uczelnia techniczna na ziemiach ukr., założona w 1844 jako zawodowa Akademia Techniczna, w 1877 podniesiona do rangi szkoły wyższej z nazwą P. L. (do 1939); w 1922-1925 na znak protestu przeciwko usunięciu profesorów-Ukraińców wykładowcy i studenci ukr. utworzyli podziemną Wyższą Szkołę Politechniczną; w 1939-1941 i 1944-1993 pod nazwą Instytut Politechniczny, a pod okupacją niemiecką jako Instytut Techniczny; od 1993 status uniwersytecki; ob. na 16 wydziałach studiuje ok. 30 tys. studentów; gł. gmach w stylu neorenesansowym wzniesiono w 1874-1877 wg proj. J. Zachariewicza. POLONISTYKA UKRAIŃSKA [yKPAIHCBKA ITOJIOHICTHKA], studia nad językiem i literaturą poi. rozpoczęto na Ukrainie od pocz. XIX, przede wszystkim w Uniwersytecie Char-kowskim (m.in. P. Hułak-Artemowski); systematyczne badania po II wojnie światowej, gdy otwarto sekcje słowiańskie w Instytucie Literatury im. T. Szewczenki i Instytucie Językoznawstwa AN USRR w Kijowie, a także w oddziale AN we Lwowie; szczególnie dobrze roz- wija się literaturoznawstwo (prace m.in. H. Werwesa, R. Kyrcziwa, J. Bułachowskiej i S. Łewinskiej); osiągnięciem językoznawców było wydanie 2-tomowego słownika poi.-ukr. pod red. Ł. Humeckiej; jako kierunek studiów istnieje w Uniwersytecie im. T. Szewczenki w Kijowie oraz we Lwowie, Charkowie, Iwano-Frankow-sku i Żytomierzu. POLONIZMY W JĘZYKU UKRAIŃSKIM [ITO-JIOHI3MH B yKPAIHCBKIH MOBI], zapożyczone z języka poi. wyrazy, ich formy i znaczenia oraz związki wyrazowe i konstrukcje składniowe; znaczny zakres w przeszłości, większy na Ukrainie prawobrzeżnej niż lewobrzeżnej, największy w Galicji Wsch.; w czasach USRR rugowane z użycia, najczęściej zastępowane rusycyzmami; utrzymały się ob. -w języku literackim oraz w gwarach zach. - te, które zasymilowały się dawniej. POŁONSKA-WASYŁENKO NATALIA [IIOJIO-HCBKA-BACHJIEHKO HATAJIW], 1884-1973, historyk i archeolog; od 1944 na emigracji (Niemcy); prof. Uniwersytetu Kijowskiego i Wolnego Uniwersytetu Ukr. w Monachium; opublikowała ponad 200 prac naukowych z archeologii i historii Ukrainy, w tym 2-tomową syntezę Istorija Ukrajiny. POŁOWCY [nOJIOBLU], lud turecki osiadły w XI na Nizinie Czarnomorskiej; przez dwa wieki Ruś Kijowska prowadziła z nimi walkę o dominację; rozproszyli się po 1273. POŁTAWA [nOJITABA], m. obwodowe, ponad 330 tys. mieszk.; znana od 1174, w 1569-1648 w składzie Polski; w pobliżu w 1709 porażka sił sprzymierzonych szwedzko-ukr. pod dowództwem Karola XII i I, Mazepy w bitwie z wojskiem ros. Piotra I; ośrodek przemysłowy (m. in. zakłady diamentów i fabryka instrumentów muzycznych) i oświatowo-kulturalny (5 uczelni, 2 teatry, 5 muzeów, w tym I. Kotlarew-skiego i bitwy połtawskiej); wśród zabytków m. in. barokowy sobór Podniesienia Krzyża {Chrystowozdwyżenśkyj) z 1689-1709 oraz modernistyczny gmach ziemstwa z 1903-1908 (wg proj. W. Kryczewskiego i O. Szyrszowa). POŁUBOTOK f BJIO], ok. W iny lewobrzez. się ograniczar, sję; uwięziony w Petersburgi.:, pozostawiony^ miał zapisać v. POMNIK CHM [nAM'i!THI!: KHGBI], słyń wzniesiony w_ szyna w 1888 : POMNIK MIC [riAM'.STHII.: BI], pomnik w: 1904 na placu ^: in., zbudowane uczczenia autc w Iwano-Frank POMNIK SZEW t M'iITHHK LUfc słynny monumer.-proj. M. Manizen tenże rzeźbiarz ~.. ki w Charkowie.. we Lwowie posa -(proj. W. i A. S-: Ukraińcy lwows. szy jego pomni>. czonego postać:-wista I. Kawałer . POMNIK SZEWC2 [IIAM'flTHHK rTOHI], pomiy biarza L. Molo; wa Żuka, odsk -27 VI1964 z v.;.-D. Eisenhower-„Kobzarza": A wym i kotyś/; in. pory: się w WinnipeL veland (popier-w Buenos Airc- 134 in. H. :ej i S. w było r. pod sinieje lijowie :nkow- . zapo-". i zna-•.rukcje złości, • iewo-'.v cza-j i ej za-: ob. -..i. -te, nojio- 1884- emigra- cłskiego » jhzar-'3 mową r.adły w *-a wie-walkę o *e, ponad 69-1648 1 porażka pod do-i bitwie z nysłowy strumen-Miny (5 rlarew-I abytków Krzyża *)9 oraz -1908 -zowa). POŁUBOTOK PAWŁO [nOJTYBOTOK IIA-BJIO], ok. 1660-1724, hetman nakaźny Ukrainy lewobrzeżnej w 1722-1724; przeciwstawiał się ograniczaniu autonomii Ukrainy przez Rosję; uwięziony w Twierdzy Petropawłowskiej w Petersburgu, gdzie zmarł; istnieje legenda o pozostawionych przez niego skarbach, które miał zapisać w spadku niepodległej ojczyźnie. POMNIK CHMIELNICKIEGO W KIJOWIE [FIAM'iITHHK XMEJIBHHI],bKOMy Y KHGBI], słynny pomnik hetmana Ukrainy wzniesiony wg proj. rzeźbiarza ros M. Mikie-szyna w 1888 na placu św. Zofii. POMNIK MICKIEWICZA WE LWOWIE [ITAM^THHK MmKEBHTOBI Y JILBO-BI], pomnik wzniesiony wg proj. A. Popielą w 1904 na placu Mariackim (ob. pl. Mickiewicza); in., zbudowane przez Polaków na Ukrainie dla uczczenia autora Pana Tadeusza, znajdują się w Iwano-Frankowsku, Borszczowie i Zbarażu. POMNIK SZEWCZENKI W KANIOWIE [FIA-M'iITHHK IIIEBHEHKOBI Y KAHEBI], słynny monumentalny pomnik wzniesiony wg proj. M. Manizera na brzegu Dniepru w 1939; tenże rzeźbiarz zrealizował pomniki Szewczen-ki w Charkowie (1935) i Kijowie (1939); w 1992 we Lwowie postawiono „Kobzarzowi" pomnik (proj. W. i A. Suchorskich), o którym marzyli Ukraińcy lwowscy od stu lat; najoryginalniejszy jego pomnik (w kształcie kurhanu zwieńczonego postacią poety) wzniósł konstrukty-wista I. Kawałeridze w Połtawie (1926). POMNIK SZEWCZENKI W WASZYNGTONIE [nAM'iITHHK IIIEBMEHKOBI Y BAIHHH-TTOHI], pomnik zaprojektowany przez rzeźbiarza L. Mołodożanyna i architekta Radosława Żuka., odsłonięty w centrum Waszyngtonu 27 VI1964 z udziałem byłego prezydenta USA D. Eisenhowera; na cokole odciśnięto cytat z „Kobzarza"; Koty diżdemoś Waszingtona z nowym i prawednym zakonom? A diżdemoś taky kołyś!; in. pomniki poety w Ameryce znajdują się w Winnipeg (wg proj. A. Darahana), w Cle-veland (popiersie autorstwa O. Archipenki) oraz w Buenos Aires (wg proj. Ł. Mołodożanyna). I PONOMARIOW OŁEKSANDR [ITOHOMA-PtOB OJIEKCAH^P], ur. w 1973, piosenkarz estradowy o dużej popularności; kontynuuje tradycję lirycznej piosenki estradowej z 1960.-1970. POP [IIHI], ksiądz prawosławny i greckokatolicki. POROHY DNIEPRZAŃSKIE [^HIIIPOBI nOPOFH], kamienne progi rzeczne na Dnieprze do 1932, ciągnące się na odcinku 90 km i uniemożliwiające żeglugę; zniknęły po sztucznym spiętrzeniu Dniepru dla potrzeb elektrowni wodnej Dnieproges. PORYK WASYL [ITOPHKBACHJIB], 1920-1944, oficer Armii Czerwonej; uciekł z niewoli niemieckiej i przyłączył się we Francji do Ruchu Oporu; pojmany przez Niemców i rozstrzelany. POSTMODERNIZM [nOCTMQZJEPHI3M], nowe tendencje we współczesnej kulturze ukr., podejmujące krytykę idei jedności, całości i racjonalności, obiektywizmu oceny i wartości oraz akcentujące znaczenie różnicy, pluralizmu i relatywizmu; ujawnił się szczególnie w literaturze (m. in. odrodzenie estetyki baroku, działania grupy BuBaBu, twórczość O. Zabużko). POSTĘPOWA PARTIA SOCJALISTYCZNA [nPOFPECHBHA COmAJIICTHHHA IIAP-TW], powstała w wyniku rozłamu w Socjalistycznej Partii Ukrainy w 1997, jest partią komunistów wypowiadających się za restytucją ZSRR. POSTYSZEW PAWIEŁ [FIOCTfflllEB riA-BeJFj, 1887-1939, polityk sowiecki, Rosjanin; w 1933-1937 sekretarz KC KP(b)U, osobisty przedstawiciel J. Stalina na Ukrainie; rozpętał krwawy terror wobec chłopów ukr. (łamiąc ostatecznie ich opór przeciw kolektywizacji) oraz inteligencji narodowo zorientowanej, w tym i partyjnej (doprowadzając do zamknięcia etapu „ukrainizacji" w USRR); za szerzenie kultu swojej osoby uwięziony przez NKWD i stracony. 135 POTAPOWA OŁENA [nOTAnOBA OJIEHA], ur. w 1930, tancerka; w 1948-1978 primabalerina w kijowskim Teatrze Opery i Baletu. POTEBNIA ANDRIJ [ITOTEEH5I AHflPIH], 1838-1863, oficer armii ros., narodnik, brat Ołek-sandra; przeszedł na stronę powstania styczniowego; poległ w bitwie pod Skałą. POTEBNIA OŁEKSANDR [nOTEBHil OJIEKCAHflP], 1835-1891, językoznawca, brat Andrija; prof. Uniwersytetu w Charkowie; prace m. in. z gramatyki historycznej języków ukr. i ros., językoznawstwa ogólnego oraz teorii języka poetyckiego; tezę W. von Humboldta o „wewnętrznej formie słowa" rozwinął w zbiorze rozpraw Myśl i jazy k. POTIOMKIN GRIGORIJ [ITOTLOMKIH rPHrOPIH], 1739-1791, feldmarszałek ros., faworyt Katarzyny II; od 1774 zarządca i namiestnik Ukrainy Płd.; przyczynił się do jej wszechstronnego rozwoju; z jego inicjatywy carowa zlikwidowała w 1775 Sicz Zaporoską; w 1783 zajął i przyłączył Krym do Rosji; w 1790 mianowany „hetmanem katerynosław-skich i czarnomorskich wojsk kozackich". „POTIOMKINOWSKIE WSIE" [„I1OTBOM-KIHCBKI CEJIA"], legenda o fikcyjnych wsiach, zbudowanych przez G. Potiomkina z okazji wizytacji w 1787 przez Katarzynę II Ukrainy Płd. (którą wtedy zarządzał), jest wymysłem historiografów ros.; w istocie ziemie te, ciągniące się wzdłuż Dniepru od Krzemieńczu-ka do Chersonia, były wspaniale zagospodarowane przez Kozaków zaporoskich i chłopów ukr.; carowa ros. podziwiała prawdziwe wsie, zadbane i zasobne, nie zaś namalowane na ogromnych „drewnianych planszach". „POUCZENIE" WŁODZIMIERZA MONOMA- CHA [„noyHEHIC" BOJIOflHMHPA MO-HOMAXA], utwór dydaktyczno-autobiogra-ficzny z gatunku „testamentu", powstały w 1099-1117; gatunek ten, wywodzący się z piśmiennictwa bizantyjskiego, był rozpowszechniony na Rusi-Ukrainie; jego przykłady znajdujemy m.in. w Izbornikach Światosława; charakter P. mają też Słowa, m.in. Iłariona, Cyryla Turowskiego i Klimenta Smolatycza. 136 POWIEŚĆ [POMAH], gatunek prozy epickiej o swobodnej kompozycji, rozbudowanej fabule i różnorodnej tematyce; jej inicjatorem w literaturze ukr. był P. Kulisz, autor P. historycznej Czorna rada (1857); przedtem uprawiana (np. Pan ChalawskijK. Kwitki-Osnowjanenki, Czaj-kowskij J. Hrebinki) w języku ros.; utrwaliła się w II poł. XIX (m. in. P. Myrny, I. Neczuj-Łe-wycki); zmodernizowana za sprawą W. Wyn-nyczenki, który w swych P. wyszedł poza -dotychczas dominującą- tematykę życia wsi; w XX wytworzyła dużą liczbę odmian; ob. przeobraża się strukturalnie dzięki propozycjom postmodernistów, m.in. J. Andruchowicza i Oksany Zabużko. POWIEŚĆ BIOGRAFICZNA [EIOrPA ściennych. Ita cerami -ła na mo- .: w obw. rnany od ;i Kijow-ibytków Dańskie- -;"20 oraz f«uł Gałaga- lOBICTb _ składowa ISRR, bez »• ;h Ukraiń-: uzyskaniu pił rozpad ETnych mię-tzo ZSRR) uralnych k potencjału i produkcji nie prze-|l306 prze-niających dowy maili kraju), laza i stali (7%), przemysłu lekkiego (10,5%) i spożywczego (9,2%); największe ośrodki przemysłowe to nadal: doniecki, charkowski, dnieprope-trowski, kijowski i lwowski; reorientacja produkcji oraz prywatyzacja przemysłu przebiega wolno; do 1999 działało ponad 150 tys. prywatnych średnich i małych firm oraz 3 tys. spółdzielni dających w sumie ponad 10% dochodu narodowego (optymalna perspektywa to ok. 3 min sprywatyzowanych podmiotów gospodarczych); do nowych wymogów szybciej przystosowują się przedsiębiorstwa związane z usługami i zaspokajaniem codziennych potrzeb ludności; giganty przemysłu, zwłaszcza zakłady produkujące militaria, znajdują się w letargu ustrojowym i produkcyjnym, tracą rynki zbytu, nie potrafią dokonać konwersji produkcji, pochłaniając przy tym potężne dotacje z budżetu państwa; mizerne wyniki przemysłu państwowego oraz istnienie przy nim tzw. szarej strefy decydują w dużej mierze o niezadowalającym stanie całej gospodarki Ukrainy. PSALMY [nCAJIMH], natchnione pieśni Dawida o charakterze modlitewno-hymnicznym; ich zbiór (Psałterz) wchodzi w skład Starego Testamentu; od XVI są w literaturze ukr. przedmiotem przekładów, stylizacji i naśladowań (od H. Skoworody do Liny Kostenko); w XVII-XVIII rozwinęły się w kantyczki; muzykę do nich komponowali m.in. M. Łeontowicz, O. Koszyc i P. Kozycki; były używane też jako pomoc do nauki w szkołach. PSEUDONIM [IICEBflOHIM], przybrane nazwisko, imię, znak graficzny, używane w wypowiedziach publicznych; podobne znaczenie ma kryptonim (inicjały użyte jako podpis pod tekstem); Słownyk ukrajinśkych psewdonimiw Ołeksija Deja z 1969 notuje ponad 10 tys. P. i K. publicystów, pisarzy, artystów i działaczy społecznych w XVII-XX; uciekanie się do P. i K. było formą samoobrony przedstawicieli kultury ukr. w warunkach braku swobód obywatelskich lub wypływało z potrzeb zawodowych. PUBLICYSTYKA [ITyEJIIIIHCTHKA], forma działalności dziennikarskiej zmierzająca do oddziałania na opinię publiczną, posługująca się artykułem, esejem, felietonem w prasie, radiu, telewizji i filmie; do niej właśnie uciekli się pisarze i dziennikarze ukr. po uzyskaniu swobody wypowiedzi w k. 1980. ze względu na moc jej środków perswazyjnych; przedmiotem zainteresowania publicystów są ob. problemy polityczne (m.in. ugruntowanie niepodległości Ukrainy), ekologiczne (m.in. konsekwencje awarii elektrowni jądrowej w Czarnobylu) i spo-łeczno-duchowe (m.in. status języka ukr., odrodzenie religijności); uprawiająją z zaangażowaniem m.in. S. Płaczynda, I. Dziuba, J. Swer-stiuk, W. Pluszcz, W. Karpenko i in. PULUJ'IWAN [nyJIIOH IBAH], 1845-1918, fi-zyk, elektrotechnik, wynalazca, tłumacz; prof. Politechniki w Pradze; uczestniczył w pierwszym wydaniu Pisma św. w przekładzie na język ukr. (wraz z P. Kuliszem i I. Neczujem-Łe-wyckim); patron Uniwersytetu Politechnicznego w Tarnopolu. PUŁK [ITOJIK], 1) jednostka organizacyjna w różnych rodzajach wojsk ukr.; 2) jednostka admi-nistracyjno-wojskowa na Ukrainie w XVII-XVIII podległa hetmanowi i zwierzchnia wobec sotni; kierował nim pułkownik mający władzę wojskową, administracyjną i sądowniczą zarówno nad pułkiem, jak i ludnością cywilną; Ukraina prawobrzeżna była podzielona na 12 P. (białocerkiewski, braclawski, czehryński, czer-kaski, humański, kaniowski, korsuński, mohy-lowski, pawołocki, winnicki, fastowski i bohu-sławski), lewobrzeżna na 10 (kijowski, pereja-sławski, czernihowski, hadziacki, łubieński, myrhorodzki, niżyński, połtawski, pryłucki i starodubski), Słobodzka na 5 (charkowski, iziumski, ochtyrski, ostrohozki i sumski). PUŁK11812 ROKUPTOJIKH 1812 POKY], tymczasowe formacje wojskowe utworzone na Ukrainie podczas wojny ros.-francuskiej - regularne jednostki kozackie oraz oddziały pospolitego ruszenia (ogólna liczebność 60 tys. osób); zabiegali o nie autonomiści ukr. z kręgu W. Kap-nista, jednak rząd carski nie miał do nich zaufania i nie wysłał do działań bojowych; pełniły one służbę pomocniczą. 139 PUTYŁA [nyTHHA], osiedle, centrum rejonowe w obw. czerniowieckim, ok. 4 tys. mieszk; słynie z rzeźby huculskiej; znajduje się tu szkoła ludowych rzeźbiarzy w drewnie oraz muzeum pochodzącego stąd J. Fedkowicza. PUTYWL [nYTHBJIB], m. rejonowe w obw. sumskim, ok. 15 tys. mieszk.; znany od 1146, wspomniany w Słowie o wyprawie Igora; wśród zabytków m.in. monumentalna cerkiew Myko-ły Kozackiego z 1735-1737. PYMONENKO MYKOŁA [IIHMOHEHKO MHKOJ1A], 1862-1912, malarz realista; pozostawił ponad 700 dzieł, w tym obrazy rodzajowe jak np. Swaty i Prowody rekrutiw. I? „RADA" [„PAJLA"], dziennik wydawany przez J. Czykałenkę w Kijowie w 1905-1914, w pierwszym roku pod tytułem „Hromadśka Dumka"; pierwszy dziennik Ukraińców ros.; propagowała koncepcję autonomii narodowej Ukrainy w składzie Rosji; miała mocny dział kulturalno-literacki (m.in. B. Hrinczenko, S. Petlura). RADA DS. POLITYKI JĘZYKOWEJ [PAflA 3 IIHTAHL MOBHOI ITOJIITHKH nPH nPE-3H/JEHTI YKPAIHH], organ doradczy prezydenta Ukrainy, powołana w 1997; jej zadaniem jest opracowywanie koncepcji i propozycji odnośnie do polityki językowej państwa ukr., zwłaszcza ugruntowania pozycji języka ukr. jako państwowego, a także -jak zapisano w dekrecie prezydenta - wykorystannia i zachy-stu rosijśkoji, inszych mow nacionalnych men-szyn Ukrajiny; w jej składzie są pisarze, działacze kultury, językoznawcy i politycy. RADA NAJWYŻSZA [BEPXOBHA PA^A], jednoizbowy parlament Ukrainy; najwyższy organ przedstawicielski, wyłaniany w wyborach powszechnych co 4 lata. RADCZENKO KŁAWDIJA [PA^EHKO KJIA-BflLS], ur. w 1930, śpiewaczka operowa (sopran); od 1957 solistka w kijowskim Teatrze Opery i Baletu. RADIO „SWOBODA" [PA.ZIIO „CBOEODA"]. rozgłośnia w Monachium (Niemcy) działająca od 1953; finansowane przez USA; jego celem było oddziaływanie na ZSRR, aby wytworzyć w nim niezależną opinię publiczną; miało również redakcję ukr., która przygotowywała i nadawała codzienny program dla słuchaczy w USRR. RADIO UKRAIŃSKIE [yKPAIHCBKE PA#IO (HAUIOHAJTBHA PAfllOKOMIIAHDI YK-PAIHH)], instytucja państwowa powołana do przygotowania i emisji programów radiowych: w 1924-1991 działało w ramach sieci ZSRR; ob. 3 programy ogólnoukr. (UR-1, UR-2, „Promiń") oraz rozgłośnie obwodowe, ponadto ponad 200 rozgłośni prywatnych; ma duże zasługi w tworzeniu i promowaniu kultury narodowej. RAHOZA MICHAŁ [POTO3A MHXAHJIO], ?-1599, metropolita kijowski, w 1589-1596 prawosławny, od 1596 greckokatolicki; organizator unii brzeskiej. RANHURY [PAHryPH], wieś na Huculszczyź-nie; na Wielkanoc 1943 podczas pacyfikacji przez wojsko węgierskie całkowicie spalona, a mieszkańcy (ponad 1 tys. osób) zamordowani: jej tragedię odsłonił światu Pawło Fediuk. REALIZM [PEAJII3M], prąd artystyczny w ukr. literaturze, sztukach plastycznych i teatrze ukształtowany w poł. XIX (zmierzał do przedstawienia życia człowieka w jego historycznym środowisku z uwzględnieniem tzw. praw rządzących rzeczywistością); w literaturze objaj przede wszystkim prozę i dramat; miał 2 fazy: tendencyjną (m.in. przejęcie od romantyków fascynacji etnografizmem oraz heroizacji postać: historycznych, oświetlanie życia wsi ze stanowiska narodnickiego, por. utwory M. Wow-czok-Wilinskiej i A. Swydnyckiego) i „obiektywną", wzmocnioną poetyką psychologizmu (por. twórczość P. Myrnego, I. Neczuja-Łewyc-kiego i I. Franki); w malarstwie ujawnił się najdobitniej w obrazach przedstawicieli nurtu et-nograficzno-obyczajowego (m.in. K. Trutow-skiego i S. Wasylkiwskiego), a także w pracach pieriedwiżników (m.in. M. Ge i M. Jaroszen- 140 PA^IO IHI5I YK-ołana do diowych: SRR; ob. Promiń") onad 200 gi w two-»ej. JIJIO], ?-M596pra-L organiza- culszczyź-cyfikacji : -nalona, a dowani: ::uk. -.y w ukr. teatrze :o przed- :ycznym raw rzą- :.:rze objąt .:ał 2 fazy: -.antyków :ji postaci ze stano- VI. Wow- i i „obiek- hologizmu na-Łewyc- niłsięnaj- y.i nurtu et- , K. Trutow- :w pracach Jaroszen- ki); na pocz. XX odbierany jako prąd zużyty i skonwencjonalizowany; reakcją przeciwko niemu był styl impresjonistyczny (m.in. M. Ko-ciubynski w literaturze oraz I. Trusz, O. No-wakiwski i M. Buraczek w malarstwie). REALIZM SOCJALISTYCZNY, SOCREALIZM [COLUAJIICTHHHHH PEAJII3M, COHPE-AJII3M], doktryna i praktyka artystyczna obowiązująca w 1934-1986 w USRR; jego postulaty to zgodność wizji świata z ideologią komunistyczną, typowość i ludowość treści przedstawieniowych oraz uprzywilejowanie tematyki pracy i ruchu rewolucyjnego; propagandowe narzędzie państwa sowieckiego; stanowił regres w kulturze ukr.; jego elementy znajdujemy w sztukach plastycznych (m.in. pompatyczne malarstwo, plakat agitacyjny), w architekturze (m.in. monumentalne budownictwo o cechach pseudoklasycystycznych), muzyce (np. piosenka masowa), w literaturze i filmie (m.in. utwory produkcyjne) . RECYTACJA DZIEŁ LITERACKICH 2KHG HHTAHHfl], część składowa sztuki estradowej na Ukrainie; wyróżnił się w niej w 1960.-1970. Anatolij Pałamarenko; popularnością cieszyło się deklamowanie przez poetów własnych wierszy, uznanie zdobyli W. Sosiura oraz przedstawiciele „pokolenia lat sześćdziesiątych": I. Dracz, M. Winhranowski, D. Paw-łyczko i Lina Kostenko; literatura recytowana na estradzie w okresie USRR była bastionem wolnych myśli i emocji - stąd jej powodzenie; ob. straciła na znaczeniu społecznym. „REFORMATOR" [„HAPOflHHH MAJ1A-XIH"], ekspresjonistyczny dramat M. Kulisza z 1927; gł. bohater - wiedziony pragnieniem naprawy realnego komunizmu, niewolnik idei „socjalizmu błękitnego" - opuszcza rodzinę, aby jako ludowy komisarz ulepszyć świat poprzez reformę człowieka; wystawiony przez Ł. Kurbasa w teatrze „Berezil" w Charkowie; w Polsce wystawiany trzykrotnie; w Teatrze im. J. Kochanowskiego w Opolu (1989, reż. Maciej Korwin), w Teatrze Telewizji (1992, reż. Krzysztof Orzechowski) i w krakowskim Starym Teatrze (1995, reż. Robert Zioło). REGIONY [PEriOHH], obszary odróżniające się od terenów sąsiednich cechami fizykogeogra-ficznymi, ekonomicznymi i kulturowymi; na Ukrainie są następujące R.: Ukraina Słobodzka, Podole, Polesie, Wołyń, Bojkowszczyzna, Pokucie, Huculszczyzna, Krym, Bukowina Płn., BesarabiaPłd. i Zakarpacie; rangę R. mają także niektóre obwody: Połtawszczyzna, Ki-jowszczyzna i Czernihowszczyzna. REICHSKOMMISSARIAT UKRAINĘ [PEHXC-KOMICAPIAT YKPAIHH], jednostka poli-tyczno-administracyjna ze stolicą w Równem utworzona przez niemieckie władze okupacyjne w 1941-1944 na większej części ziem ukr.; obowiązywał w nim język ukr. jako urzędowy, funkcjonowało szkolnictwo wszystkich szczebli, a porządku publicznego strzegła ukr. policja pomocnicza; był kolonią niemiecką ze wszystkimi tego faktu konsekwencjami (np. na roboty przymusowe do Niemiec wywieziono ok. 2,2 min osób). „REKREACJE" [„PEKPEAHLi"], mikropowieść J. Andruchowicza (1992), która zdobyła duży rozgłos postmodernistyczną optyką, manifestacyjnie zrywając z tradycjami estetycznymi piśmiennictwa ukr.; bohaterowie - młodzi poeci, przedstawieni przez autora w rzeczywistości późnosowieckiej - rozprawiają się w tonie prześmiewczym z konwencją literatury zaangażowanej. RENESANS [PEHECAHC], okres w rozwoju kultury ukr. (XVI-XVII), charakteryzujący się m. in. nawiązaniem - za poi. pośrednictwem -do dziedzictwa antycznego; odcisnął piętno na architekturze miast (m.in. Lwowa, Kamieńca Podolskiego i in.),w rzeźbie, grafice i muzyce; w literaturze wpływy nieznaczne, gdyż - jak twierdzi D. Czyżewski - ruch narodowo-reli-gijny przeciw unii brzeskiej, a zwłaszcza piśmiennictwo polemiczne, nie sprzyjały recepcji zachodnich idei odrodzenia. RENESANS LWOWSKI W ARCHITEKTURZE [JIBBIBCbKHH PEHECAHC Y APXITEKTYPI], oparty na wzorach z Wenecji i Szwajcarii włoskiej, które przyjęły się w 141 I? budownictwie sakralnym i świeckim; słynne budowle renesansowe to m. in. Ratusz (restauracja w XVI), „Czarna kamienica" (arch. Piotr Kra-sowski - Włoch) i kamienica Bandinellich, zespół cerkwi pw. Wniebowzięcia NMP (Uspenś-ka, arch. Piotr Domenici - Rzymianin) z Wieżą Korniakta (arch. Piotr Barbon). REPATRIACJA [PEIIATPIAIIJJl], zorganizowany powrót Ukraińców do ojczyzny po 1944; w 1944-1946 R. robotników z przymusowych prac w Niemczech (2 min osób); w 1944-1946 R. z Polski objęła 482 tys. ludzi; od IX 1944 do VI1945 miała charakter dobrowolny, wyjeżdżali bowiem Ukraińcy, w tym Łemkowie, nastawieni moskwofilsko i prokomunistycznie, od VII 1945 do XII 1946 przebiegała pod przymusem; w 1957-1958 R. ok. 10 tys. Ukraińców z Argentyny; od 1991 powrót pojedynczych osób z krajów zachodnich oraz masowo z Rosji i in. krajów byłego ZSRR. REPERTUAR TEATRÓW UKRAIŃSKICH [PEnEPTYAP yKPAIHCŁKHX TEATPIB], w 1988-1995 kształtowany przez rewindykację literatury zakazanej przez cenzurę sowiecką (np. utworów W, Wynnyczenki, M. Kulisza i in.); ob. ukierunkowany komercyjnie; większość teatrów, zaniedbanych przez państwo jako właściciela, nastawia się na realizację zagranicznych pozycji rozrywkowych; z klasyki rodzimej i obcej dobiera się dzieła, które mają walory komediowe i melodramatyczne; zmniejsza się znacznie liczba widowisk eksperymentalnych, RESNIK REGINA [PECHHK PEITHA], ur. w 1922, śpiewaczka amerykańsko-ukr. (mezzosopran); występy w Metropolitan Opera i teatrach europejskich w repertuarze klasycznym. RESZETYLI WKA [PEIIIETHJIIBKA], m. rejonowe w obw. połtawskim, ok. 12 tys. mieszk.; ośrodek ukr. tkactwa ludowego; wyrób obrusów, kilimów, haftowanych ręczników i wyszywanych koszul. REWINDYKACJA DÓBR KULTURY [ITOBE-PHEHHil KyjIbTyPHHX H.IHHOCTEH], w 1991 -1992 opracowano (minister kultury Łary- 142 sa Chorołec) program odzyskania utraconych przez Ukrainę dóbr kultury, m.in. starodruków, dzieł sztuki świeckiej i sakralnej, atrybutów władzy hetmanów i starszyzny kozackiej, przedmiotów z wykopalisk archeologicznych itp.; roszczenia kierowane przede wszystkim pod adresem Rosji, posiadającej w swych muzeach, archiwach, bibliotekach i skarbcach bogate zbiory zawłaszczonych dzieł kultury ukr.; skutki tych działań -jak dotąd - są skromne. REWUCKI ŁEW [PEBYUtKHH JIEB], 1889-1977, kompozytor i pedagog; prof. Konserwatorium Kijowskiego; komponował m.in. impresjonistyczne utwory symfoniczne i wokalne oraz instrumentował ukr. piosenki ludowe; wychował wielu kompozytorów; patron słynnej Kapeli. RĘCZNIK HAFTOWANY [BHIIIHBAHHH PyillHHK], rękodzieło mające w obyczajowości ukr. znaczenie symboliczne - w przyozdabianiu wnętrz mieszkalnych oraz w obrzędach i rytuałach (np. przy zaręczynach, weselach i pogrzebach); zależnie od przeznaczenia użytkowego nanoszono na nim stosowny deseń (np. zaręczynowo-weselny ozdabiano „drzewem życia"); kontekst symboliczno-kultowy podkreśla tekst popularnej rzewnej piosenki pt. Pi-sniapro rusznyk (sł. A. Małyszki, muz. P. Maj-borody). RIABCZUK MYKOŁA [P>IBqyK MHKOJIA], ur. w 1953, krytyk literacki, poeta i tłumacz (m.in. z języka poi.); współredaktor miesięczników „Wseswit" i „Krytyka"; współzałożyciel Stowarzyszenia Pisarzy Ukr. (opozycyjnego wobec Związku Pisarzy Ukrainy); publikuje dużo w prasie poi., w tym i ukraińskojęzycznej. RICHELIEU ARMAND [PIUIEJIBe APMAH], 1766-1822, Francuz, książę; po rewolucji 1789 emigrował do Rosji; w 1805-1814 był genera-łem-gubernatorem tzw. Noworosji z siedzibą w Odessie; przyczynił się znacznie do zagospodarowania płd. ziem Ukrainy oraz rozbudowy Odessy; jego nazwisko nosiło w 1817-1865 słynne liceum w Odessie (przekształcone w uniwersytet). „RIDNY] • społec 1916w wała go m Tycz) RIECER i poi. i wist\' styki v. mast) zykow . Słownie RIEPIN U malarz rt dwiżniko cia Ukr; rieckon portretc < Kostor ROBOTN nicy fi;: swej pr::-wyłonil: związki: krownic: stwa zar Zagłębi', ich liczb tów po1;: czas po.. ich sytu -tek zacz. Ukrainy ROHAm iwano-r ny od XV rodzenia xw-xv (po rek. ROKOKO XVIII, •-lazł wyr i Andrze-. fconych -jków, ?utów nckiej, .znych .:-• stkim ch much bo- ukr.; omne. 389-,'rwa-. :mpre-njkalne »e; wy-ynnej \HHH ajowo-• ozda- edach ;iach i . użyt--n (np. •;wem pod-pt. Pi-" Maj- K], ur. r' m.in. mków Sto- _ i WO- ; ; dużo MAH], t;: 1789 I ienera- zibąw liospo- cdowy IM 865 „RIDNYJ KRAJ" [„PI^HHH KPAH"], tygodnik spoleczno-kulturalny ukazujący się w 1905-1916 w Połtawie, Kijowie i Hadziaczu; redagowała go m. in. Ołena Pcziłka; współpracowali m. in. P. Myrny, Łesia Ukrainka, O. Ołeś i P. Tyczyna. RIEGER JANUSZ [PltEP flHYLII], ur. w 1934, poi. językoznawca ukrainista, członek rzeczywisty PAN zatrudniony w jej Instytucie Slawistyki w Warszawie; jego gł. specjalizacje to onomastyka, dialektologia i pol.-ukr. kontakty językowe; wydał Atlas gwar bojkowskich oraz Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie. RiEPIN ILJA [PeniH UUM], 1844-1930, ros. malarz realista, członek stowarzyszenia pierie-dwiżników; autor obrazów rodzajowych z życia Ukrainy (m. in. Zaporożcy piszut pismo tu-rieckomu sultanu, Wieczerinka i Gajdamak) oraz portretów Ukraińców, m.in. T. Szewczenki, M. Kostomarowa i D. Bahalija. ROBOTNICY [POEITHHKH], najemni pracownicy fizyczni, utrzymujący się ze sprzedaży swej pracy za płacę; jako warstwa społeczna wyłonili się na ziemiach ukr. od I poł. XIX w związku z rozwojem przemysłu, zwłaszcza cukrowniczego; w 1861 -1917 rekrutacj a z chłopstwa zarówno ukr., jak i ros. (szczególnie w Zagłębiu Donieckim); w okresie USRR wzrost ich liczby na skutek realizowanej przez Sowietów polityki industrializacji kraju; byli wówczas podatni na rusyfikację i sowietyzację; ob. ich sytuacja jest trudna ekonomicznie na skutek zaczętej w 1992 transformacji przemysłu Ukrainy. ROHATYN [POrATHH], m. rejonowe w obw. iwano-frankowskim, ok. 10 tys. mieszk.; znany od XII; wśród zabytków m.in. cerkiew Narodzenia Bogurodzicy {Rizdwa Bohorodyci) z XIV-XV i gotycki kościół św. Mikołaja z XV (po rekonstrukcji renesansowo-barokowy). ROKOKO [POKOKO], styl w sztuce ziem ukr. XVIII, uważany za ostatnią fazę baroku; znalazł wyraz w architekturze (m.in. cerkiew św. Andrzeja Apostoła w Kijowie, sobór św. Jura R we Lwowie), rzeźbie, grafice i rzemiośle artystycznym (gł. meble i porcelana). ROKSOLANA [POKCOJIAHA, JIICOBCŁKA HACTiI, ryPPEM CYJITAH], ok. 1505-1561, Ukrainka z Rohatyna porwana w jasyr, nast. żona sułtana tureckiego Sulejmana II Wspaniałego; wywierała wpływ na rządy męża, m. in. zapewniła tron swemu synowi Selimowi II; bohaterka wielu ukr. powieści historycznych; wg utworu Osypa Nazaruka powstał w 1997 serial telewizyjny (reż. Borys Nebijeridze) na jej temat. ROKSOLANOWIE [POKCOJIAHH], koczownicze plemiona sarmackie, zamieszkałe w I-IV na terenach na północ od M. Czarnego; tworzyli m.in. z Jazygami sojusz wojenno-polityczny; w II-III walki z Rzymianami nad Dunajem; rozbici w IV przez Hunów, z którymi uczestniczyli później w wędrówce ludów; w literaturze poi. i ukr. XV-XVIII uchodzili za przodków Ukraińców. „ROKSOLAŃSKA MUZA" [„POKCOJIAH- CŁKA MY3A"], określenie Wałerija Szewczu-ka; wg niego literatura ukr. okresu renesansu, reformacji i baroku (XVI-XVIII) była tworzona przez Roksolanów, tj. Rusinów-Ukraińców, zarówno w języku cerkiewnosłowiańskim i sta-roukr., jak łacińskim i poi.; włącza on do tego nurtu również Polaków podejmujących tematykę ukr: S. F. Klonowica (Roxolania), Szymona Zimorowica (Roksolanki, to jest ruskie panny), Józefa B. Zimorowica (Żywot Kozaków lisowskich), S, Orzechowskiego i in. ROLNICTWO [CIJIbCbKE fl CTBO], ob. w fazie transformacji ustrojowej, która zakłada zmiany w stosunkach ziemskich, zreformowanie własności i przejście do ekonomiki rynkowej; jednak na miejscu kołchozów i sowchozów powstały równie mało wydajne przedsiębiorstwa rolnicze i spółki akcyjne (agrofirmy), w których większość udziałów przydzieliła sobie była nomenklatura komunistyczna; rolnictwo indywidualne rozwija się z oporami, gospodarzy na ok. 1 min ha ( ok. 1% użytków rolnych kraju), dając (wraz z działka- 143 mi przyzagrodowymi członków agrofirm) ok. 35% produkcji rolnej Ukrainy; prywatyzacja ziemi i uwłaszczenie rolników winny się zakończyć - zgodnie z dekretem prezydenta - w 2002; ob. struktura zasiewów: zboże i kukurydza - 45%, uprawy pastewne - 38%, ziemniaki i warzywa - 7%, buraki cukrowe - 5% i słonecznik - 5%; pogłowie zwierząt domowych: bydło - ok. 27 min (w tym krowy - 8 min), świnie - ok. 20 min, owce i kozy - ok. 10 min. ROMANCZUK JULIAN [POMAHWK KWI-IAH], 1842-1932, polityk, dziennikarz i pedagog; w 1891-1897 i 1901-1918 poseł do parlamentu austriackiego z ramienia współzałożonej przez niego Partii Narodowo-Demokratycznej; współzakładał też Towarzystwo „Proswita" i Naukowe Towarzystwo im. T. Szewczenki we Lwowie; wydawca dziennika „Bat'kiwszczy-na", tygodnika „Diło" i miesięcznika „Rutheni-sche Ruvue"; publikował dzieła T. Szewczenki, które interpretował w artykułach literaturo-znawczych. ROMANTYZM [POMAHTH3M], prąd artystyczny w ukr. literaturze, muzyce, sztukach plastycznych i teatrze (1830.-1870.) nacechowany kultem uczucia, fantazji, ludowości, przeszłości historycznej, akcentujący problemy narodowe i wyzwoleńcze; rozwinął się pod wpływem studiów nad twórczością ludową oraz romantyków poi. i ros.; jego ewolucja w literaturze miała 3-fazowy przebieg: działalność „Ruskiej Trójcy" i wystąpienia przedstawicieli „szkoły charkowskiej", etap kijowski współtworzony przez T. Szewczenkę, P. Kulisza i M. Kostomarowa oraz twórczość pisarzy skupionych wokół pisma „Osnowa"; wytworzył 2 nurty w poezji: narodowo-patriotyczny i su-biektywno-liryczny; miał duże zasługi dla ugruntowania się ideologii narodowej, ukształtowania ukr. języka literackiego oraz wydoskonalenia techniki poetyckiej; w plastyce wpływy były nieznaczne (np. w twórczości I. Soszenki i M. Wasiuka), w muzyce większe (opera S. Hu-łaka-Artemowskiego Zaporożeć za Dunajem oraz opery M. Łysenki wg M. Gogola: Rizdwia-na nicz, Utopłena i Taras Bul ba). ROMAŃSKA SZTUKA [POMAHCLKE MHC-TELTTBO], styl w architekturze i sztuce średniowiecznej; jej wpływ - za pośrednictwem Polski i Węgier - na architekturę ukr. miał miejsce w XII-XIII i zaznaczył się na budowlach Halicza i Czernihowa; przykładem jest cerkiew-rotunda we wsi Horiany k. Użhorodu. ROMNY [POMHH], m. rejonowe w obw. sum-skim, ok. 60 tys. mieszk.; znane od 1046, w 1362-1648 w składzie Litwy i Polski; w XVIII-XIX słynęły z jarmarków; ośrodek przemysłowy (m.in. zakłady urządzeń telekomunikacyjnych); wśród zabytków m.in. sobór św. Ducha (Swiatoduchiwśkyj) z I poł. XVIII. ROSJANIE NA UKRAINIE [POCWHH B YKPA-IHI], ob. największa mniejszość narodowa (ok. 11 min); skupieni środowiskowo w płd.-wsch. obwodach kraju oraz w rozproszeniu w pozostałych; dobrze zorganizowani, w części anty-ukraińscy i prokomunistyczni, stanowiący aktywną siłę polityczną i kulturową; zaczęli przybywać na ziemie ukr. po 1654 (kiedy B. Chmiel-nicki oddał się pod władzę Moskwy), wzmogli osiedlanie się w XVIII (w ramach kolonizacji południa Ukrainy oraz Krymu), XIX (po klęsce powstania listopadowego i styczniowego) i XX (po zajęciu kraju przez sowiecką Rosję); polityka rusyfikacji realizowana przez carat i Sowietów doprowadziła do intensywnego niszczenia się ukr. inteligencji i pracowników najemnych, w szczególności robotników; w okresie USRR byli mniejszością uprzywilejowaną. „ROXOLANIA" [„POKCOJIAHW"], łaciński poemat opisowy Sebastiana Fabiana Klonowica (ok. 1545-1602), w którym roztoczono arkadyjski obraz Rusi-Ukrainy (Roxolanii), jej krajobrazów, bogactw naturalnych, miast (Lwowa i Kijowa) oraz „prac i dni" mieszkańców wsi; tytuł nawiązuje do nazwy Roksolanów, plemienia zamieszkałego niegdyś na ziemi ukr. „ROZSTRZELANA MUZA" [„PO3CTPIJIJIHA MY3A"], antologia-martyrologium poetów ukr. XX, których poddano represjom w 1917-1985, w opracowaniu Jara Sławutycza; załączony wykaz 481 ofiar (w tym 260 rozstrzelanych i zamęc nego (1955) (1992). „ROZSTRZr CTPIJLHH dzieł pisar przez Scv wydana „Kulti:: ROZU '* [PO3: ros. i Ukrain;. uzyska państv zreforr." jowi k. moder rzyny li < nowiska RÓWNE [ł mieszk dzie Li: 1919 -twie w zakład* towo-k wśród i.~. NMP (I wstania i wznieś* poświęć nad 1001 Żydów. RUBCZAK I w 1935.] cjiwUS* ' wiastkó'-gardo wy-n RUCH LI pyx rodowo tycznym i 144 MHC- ,e śre- -twem rniej- wlach :kiew- ». sum-M046, w . XVIII- - .Tiysło- - ^acyj-Ducha »VKPA-va (ok. ;.-wsch. pozo- i anty-j.cy ak-.jprzy- hmiel-zmogli -icji po- klęsce r;.i)iXX . i; poli-.t i So-ęo rusz-r najem-i okresie iraną. sński po-?nowica no arka-Jej kra-Lwowa :ow wsi; . plemię- JMHA wukr. 17-1985, .czony tych i zamączonych w łagrach) terroru komunistycznego wobec kultury ukr.; wydana w Detroit (1955) oraz w uzupełnionej wersji w Kijowie (1992). „ROZSTRZELANE ODRODZENIE" [„PO3-CTPIJMHE BmPOZPKEHHiT], antologia dzieł pisarzy ukr. z 1920.-1930. zgładzonych przez Sowietów; opracował ją J. Ławrinenko; wydana w Paryżu (1959) przy wsparciu poi. „Kultury" i jej redaktora J. Giedroycia. ROZUMOWSKI (RAZUMOWSKI) KYRYŁO [PO3YMOBCLKHH KHPHJIO], 1728-1803, ros. marszałek polny, w 1750-1764 hetman Ukrainy (z nominacji cesarzowej Elżbiety I); uzyskał dla Ukrainy status autonomii w ramach państwa ros.; troszczył się o ekonomikę kraju, zreformował wojsko kozackie, sprzyjał rozwojowi kultury; jego program dalszych działań modernizacyjnych nie znalazł uznania u Katarzyny II, która zmusiła go do rezygnacji ze stanowiska. RÓWNE [PIBHE], m. obwodowe, ok. 250 tys. mieszk.; znane od 1283, w 1357-1793 w składzie Litwy i Polski, w 1793-1917 w Rosji, a w 1919 - 1939 znowu w Polsce - w województwie wołyńskim; ośrodek przemysłowy (m.in. zakłady elektrotechniczne i obrabiarek) i oświa-towo-kulturalny (m.in. 3 uczelnie i 2 teatry); wśród zabytków m.in. cerkiew Wniebowzięcia NMP (Uspenśka) z 1756 i sobór Zmartwychwstania Pańskiego (Woskresenśkyj) z 1895; wzniesiono w nim pomnik ofiar hitleryzmu poświęcony straconym tu przez Niemców ponad 100 tys. jeńców i cywili, w tym 28 tys. Żydów. RUBCZAK BOHDAN [PYEHAK EOr/J,AH], ur. w 1935, poeta, publicysta; od 1944 na emigracji w USA; uprawia poezję będącą syntezą pierwiastków neoklasycyzmu z tendencjami awangardowymi. RUCH LUDOWY UKRAINY [HAPO^HHH PyX YKPAIHH], partia centroprawicowa o rodowodzie niepodległościowym i demokratycznym założona w 1989 jako ruch społecz- ny na rzecz przebudowy ZSRR (z którego wyłoniły się po 1991 liczne stronnictwa polityczne); w swoich założeniach programowych pro-rynkowy, proreformatorski i prozachodni; przewodził mu Wiaczesław Czornowił; wydaje tygodnik „Czas-Time"; ob. podzielony na 2 frakcje. RUDANSKI STEPAN [Py/TAHCBKHH CTE-IIAH], 1833-1873, lekarz, poeta i tłumacz; rozpoczął twórczość literacką balladami i wierszami romantycznymi (np. Powij, witre, na Wkra-jinu); pisał też poematy historyczne; tłumaczył Iliadą Homera; zasłynął z rymowanych żartów (spiwomowky), m.in. o Polakach, Żydach i Rosjanach. RUDENKO BELA [PY^EHRO EEJIA], ur. w 1933, śpiewaczka operowa (sopran koloraturowy); w 1956-1972 w Teatrze Opery i Baletu w Kijowie, a od 1973 w moskiewskim Teatrze Wielkim. RUDENKO ŁARYSA [Py^EHKO JIAPHCA], 1918-1981, śpiewaczka operowa (mezzosopran); w 1939-1970 solistka w Teatrze Opery i Baletu w Kijowie; od 1978 prof. w Konserwatorium Kijowskim. RUDENKO MYKOŁA [PyZJTiHKO MHKOJIA], ur. w 1920, pisarz, działacz niepodległościowy; współzałożyciel Ukr. Grupy Helsińskiej (1976), za co został skazany na 7 lat łagrów; w 1987-1991 na emigracji w USA; uprawia twórczość zaangażowaną, publicystycznie ukierunkowaną, zarówno poezję, jak dramat (m.in. Na dni morśkomu, poświęcony klęsce głodu w 1932-1933) i powieść (m.in. Orlowa halka o problemach górników). RUDNYCKI MYCHAJŁO [PyilHHUBKHH MHXAHJIO], 1889-1975, krytyk i historyk literatury, tłumacz; od 1939 prof. Uniwersytetu Lwowskiego; pozostawił 3-tomowe wspomnienia o dużej wartości dokumentarnej pt. Pyśmen-nyky zbłyźka. RUDNYCKI STEPAN [Py^HHIJbKHH CTE-IIAH], 1877-1937, geograf; prof. Uniwersytetu Lwowskiego i Wolnego Uniwersytetu Ukr. 145 R w Pradze; przeniósłszy się do USRR, organizował i prowadził w 1927-1933 Instytut Geografii i Kartografii AN w Charkowie; duże zasługi w popularyzacji wiedzy geograficznej o Ukrainie, m.in. napisał 12 książek w języku niemieckim; w 1933 uwięziony, a następnie stracony przez NKWD. RUINA [PYIHA], okres w dziejach Ukrainy Hetmańskiej, 1659-1687 (od rezygnacji z urzędu hetmana I. Wyhowskiego do wyboru na to stanowisko I. Mazepy); ziemie ukr. stały się terenem licznych wojen między Polską, Turcją i Rosją oraz walk domowych pomiędzy hetmanami i pretendentami (Jerzy Chmielnicki, P. Teteria, I. Brzuchowiecki, P. Doroszenko, D. Mnohohriszny, I. Samojłowicz, M. Chanenko, J. Somko); kraj poniósł duże straty w ludności oraz podupadł ekonomicznie i kulturalnie. RUMUNI NA UKRAINIE [PyMyHH B yKPAIHI], mniejszość narodowa licząca ok. 140 tys. osób; mieszkają przeważnie w obw. czerniowieckim i odeskim. RUNWIRA [PyHBIPA (PlflHA yKPAIHCLKA HAIJIOHAJTBHA BIPA)], jeden z nurtów neo-pogaństwa; powstała wśród Ukraińców w USA i Kanadzie w 1966; światopoglądowo oparta na mitologicznych wierzeniach przodków; przywódcą jest Łew Syłenko, autor księgi Maga Wira; centrum znajduje się w Spring Glen (USA), gdzie wzniesiono m.in. świątynię Mat-ki-Ukrainy; również na Ukrainie, 34 wspólnoty- RURYKOWICZE [PKDPHKOBHHI], dynastia książąt staroruskich wywodząca się od Rury-ka, wojownika normańskiego; rozgałęziona na liczne linie panowała na Rusi Kijowskiej, a później na Rusi Moskiewskiej; ukr. R. mieli 15 pokoleń; ich ostatnimi przedstawicielami byli książęta haliccy Andrzej i Lew, zmarli w 1323. „RUSAŁKA DNI ESTROWA" [„PyCAJIKA ^HICTPOBAil"], almanach zredagowany i wydany przez „Ruska Trójcę" (M. Szaszkewi-cza, I. Wahylewicza i J. Hołowackiego) w 1837; zawierała przedmowy programowe, wiersze i przekłady na język ukr., a także materiały z prze- szłości Ukrainy; romantyczna manifestacji narodowych dążeń Ukraińców galicyjskich: muzeum jej poświęcone znajduje się we Lwowie. RUSINI [PyCHHH], 1) hist. nazwa plemion słowiańskich na Rusi; 2) używana w XIX nazwa ludności ukr. zamieszkałej w Galicji, na Zakar-paciu i Bukowinie Płn. „RUSKA BESIDA" [„PyCLKA EECLUA"], stowarzyszenie społeczno-kulturalne, działające w Galicji Wsch. w 1861-1939; prowadziła działalność o charakterze klubowym; w 1864-1923 utrzymywała swój teatr, stymulując rozwój dramatopisarstwa ukr. RUSKI [PyCŁKHH], 1) dotyczący Słowiańszczyzny Wsch., szczególnie w jej wczesnym okresie rozwoju; 2) reg. „ukraiński"; 3) ob. potocznie „Rosjanin". RUSKIE PRAWO [PyCfcKE ITPABO], rozpowszechnione w X-XVI wśród ludności wiejskiej, regulowało życie samorządnych gmin; zostało skodyfikowane w „Ruskiej Prawdzie" i Statutach Litewskich. RUSOWA SOFIJA [PyCOBA COOW], 1856-1940, działaczka niepodległościowa, pedagog, pisarka, krytyk literacki, dziennikarka i tłumaczka; pochodziła z rodziny szwedzkiej; w 1871 założyła w Kijowie pierwsze na Ukrainie przedszkole i współredagowała pierwsze ukr. pismo pedagogiczne „Switło"; w 1917-1918 reprezentowała kobiety ukr. w Centralnej Radzie URL; od 1922 na emigracji w Czechach, prof. Instytutu Pedagogicznego im. M. Drahomano-wa w Pradze. RUSYFIKACJA UKRAINY yKPAIHH], element procesów imperiotwó-rczych Rosji (poczynając od 1654 i kończąc na 1991) motywowanych kolejno teorią „Moskwy - trzeciego Rzymu", panslawizmem i tzw. in-ternacjonalizmem komunistycznym; jej celem było pozbawienie Ukraińców własnej tożsamości narodowej; środki mieściły się w szerokim wachlarzu działań - z jednej strony bezwzględne zakazy posługiwania się językiem ojczy- stym i ro z nie dzieje cji ukr. o-(w tym ;: dzania). przedsta---nianie s ińców g i Łemk zacjęw \ -opór Uk:; nomistów łalność V RUŚ HA bojih?: wstałe lickiegc lica w H:;. władcą b\. ranga wzk -go, który - 146 sstacja skich; : Lwo- jr.on sło-'. nazwa • Zakar- L\"], sto-aiające w r.ła dzia-<64-1923 rozwój owian-~esnym ob. po- rozpo-:ejskiej. zostało i i Statu- i . 1856-:dagog: -.a i tłu-:kiej; w "krainie .ize ukr. 1918 re- .: Radzie .;h, prof. homano- KAUIii sriotwó- ńcząc na .Moskwy i tzw. in- ej celem lożsamo- szerokim jzwzględ- em ojczy- stym i rozwijania kultury narodowej, fałszowanie dziejów Ukrainy, represje wobec inteligencji ukr. oraz osiedlanie Rosjan na ziemiach ukr. (w tym urzędników wszystkich szczebli zarządzania), z drugiej - nadawanie przywilejów przedstawicielom warstw oświeconych, umacnianie stronnictw moskwofilskich wśród Ukraińców galicyjskich, bukowińskich, zakarpackich i Łemków oraz przyzwalanie na tzw. ukraini-zacjęw 1923-1929i 1944-1950 (Ukraina Zach.); opór Ukraińców był znaczny (m.in. nich auto-nomistów, Bractwo Cyryla i Metodego, działalność M. Drahomanowa i M. Hruszewskie-go, zmagania wyzwoleńcze w 1917-1920 i 1940-1947, pamflet M. Chwylowego Ukraina czy Małorosija? (1926), rozprawa I. Dziuby In-ternacionalizm czy rusyfikacija? (1968) oraz ruch dysydentów z 1960.-1970.), jednak w różnych okresach stopniowo słabł, co doprowadziło - zwłaszcza w warunkach ZSRR - do dobrowolnego mszczenia się Ukraińców w skali masowej; w jej wyniku w 1965-1985 dominacja języka i kultury ros. w administracji i zakładach pracy, w szkolnictwie i mass mediach oraz w sferze obyczajowej i komunikacji międzyludzkiej była prawie powszechna; po 1991 władze kraju prowadzą wyważoną i konsekwentną politykę derusyfikacyjną. RUŚ [PyCt], dawna nazwa Ukrainy; nazwę tę Słowianie Wsch. zamieszkujący na szlaku wodnym Normanów-Waregów z Zatoki Fińskiej do Bizancjum odnosili właśnie do nich, nazywając ich Rusami (od fińskiego Ruotsi), później zaś zaczęto ją stosować do całego kraju (po raz pierwszy w Nowogrodzie, gdzie po szwedzku mówiono do ok. 1300); określenia dodatkowe precyzowały nazwę państwa Rurykowiczów i jego dzielnic: Ruś Kijowska, Ruś Biała, Ruś Czarna, Ruś Czerwona, Ruś Mała. RUŚ HALICKO-WOŁYŃSKA [rAJIHHBKO-BOJIHHCBKA PYCb], państwo staroukr. powstałe w 1199 ze zjednoczenia Księstwa Halickiego i Włodzimiersko-Wołyńskiego (ze stolicą w Haliczu, później we Lwowie); pierwszym władcą był książę Roman Mścisławowicz; jej ranga wzrosła za panowania Daniela Halickiego, który przyłączył do niej Księstwo Ki- jowskie i Turowsko-Pińskie oraz ziemie Polski Wsch.; miała prestiż w Europie Zach., prowadziła wojny z Mongołami, Węgrami i Polską; jej część halicką odziedziczył w 1340 król poi. Kazimierz Wielki. RUŚ KIJOWSKA [KHIBCBKA PYCB], państwo utworzone w poł. IX z protoukr. związków plemiennych w dorzeczu środkowego Dniepru ze stolicą w Kijowie; jej powstanie wiąże się z Normanami-Waregami, w tym z książętami z dynastii Rurykowiczów, którzy - zjednoczywszy ziemie zasiedlone przez pozostałe plemiona wschodniosłowiańskie - doprowadzili do jej potęgi politycznej i rozkwitu kulturalnego; rozciągała się od Karpat Wsch. do Wołgi i od M. Bałtyckiego do Czarnego; integralność państwową wzmocniła chrystianizacja (w obrządku bizantyjskim) dokonana w 988 przez Włodzimierza Wielkiego; po Jarosławie Mądrym nastąpił proces rozdrobnienia kraju, ukończony utratą niepodległości w 1239-1241 (napór Mongołów). RUTENIZM [PYTEHI3M], wyraz lub zwrot przejęty z języków ruskich, tj. wschodnio-sło-wiańskich (zwłaszcza w ich wcześniejszej fazie rozwoju), gł. z języka ukr. RUTSKI WELAMYN JOSYF [PYTCBKHH BE-JUIMHH HOCHO], 1574-1637, unicki metropolita kijowski od 1614; sprzeciwiał się latynizacji Kościoła greckokatolickiego, organizował szkoły ukraińskojęzyczne oraz dążył do zjednoczenia Kościołów (unickiego i prawosławnego) na Ukrainie. RYBACZUK WIKTOR [PHBAHYK BIKTOP], ur. w 1956, malarz o rozgłosie europejskim, poeta; uprawia malarstwo abstrakcyjno-metafo-ryczne; tworzy cykle obrazów, m. in. Imperija ducha (wariacje plastyczne na tematy twórców, np. Salwador Dali, Bertold Brecht, William Faulkner). RYCERSKI ETOS [JIHUAPCBKHHETOC], system wartości i norm zachowania przyjęty na Rusi-Ukrainie w X-XIII przez rycerzy, tj. książęta, bojarów i członków drużyn książęcych; wśród cnót najwyższą rangę miał wymóg zdo- 147 I? bywania sławy i dobrego imienia oraz lojalności wobec suwerena i gotowości do walki z niewiernymi (plemionami stepowymi) itp.; jego kodyfikacja to Pouczenie Włodzimierza Mono-macha, w którym przedstawiono ideał władcy-rycerza; jego kontynuacją były zasady postępowania przyjęte przez Kozaków zaporoskich. RYLSKI MAKSYM [PHJIBCBKHH MAKCHM], 1895-1964, poeta, tłumacz, folklorysta; w 1943 -1946 prezes Związku Pisarzy Ukrainy, a od 1957 dyrektor Instytutu Sztuki, Folklorystyki i Etnologii AN USRR; tworzył poezję refleksyjną, pejzażową, miłosną i obywatelską w nurcie neoklasycyzmu; szykanowany przez władze sowieckie, szczególnie zajadła krytyka dotyczyła wiersza patriotycznego Słowo pro rid-nu matir; kongenialnie przetłumaczył na język ukr. Pana Tadeusza A. Mickiewicza. RZEMIOSŁO [PEMECJIO], produkcja drobno-towarowa na ziemiach ukr. od najdawniejszych czasów i ob. mająca istotne znaczenie dla gospodarki i społeczeństwa; miało charakter zarówno wielonarodowy (m.in. rzemieślnicy niemieccy, żydowscy, ormiańscy, poi. i ukr. w miastach: Lwowie, Kijowie, Łucku i in.), jak i mo-noetniczny (rzemiosło i chałupnictwo na wsi); rzemieślnicy ukr. zrzeszeni w cechach i bractwach zasłynęli w dziedzinie garncarstwa, tkactwa, hafciarstwa, drukarstwa, budownictwa i malowania ikon; jego rozwój i osiągnięcia prezentują muzea Etnografii i Rzemiosł Artystycznych we Lwowie oraz Ukr. Ludowej Sztuki Użytkowej w Kijowie. RZEWUSKI WACŁAW (pseud. EMIR TADŻ AL FEHRA) [PaCEByCbKHH BAIDIAB (nceBfl. EMIP 3OJIOTA EOPOflA)], 1785-1831, magnat poi. na Podolu Wsch., podróżnik; na swym dworze w Sawraniu wprowadził beduińsko-muzułmański styl życia, sprzyjał też modzie kozacko-bałagulskiej wśród poi. młodzieży szlacheckiej na Ukrainie; bohater pieśni (m.in. Spiw Rewuchy, Podoroż Wacława Żewuśkoho) układanych i wykonywanych przez Hryhorija (Grzegorza) Widorta (1764-1834), poi.-ukr. poetę i śpiewaka. 148 RZEŹ HUMAŃSKA [YMAHCBKA PI3AHH-HA], wymordowanie w Humaniu po jego zdobyciu przez hajdamaków 21 VI 1768 kilku tysięcy szlachty poi., Żydów i księży unickich (którzy schronili się tu z całej Kijowszczyzny): akcja pacyfikacyjna wojsk poi. i ros. zaczęła się w lipcu; w Kodni k. Żytomierza stracono również kilka tysięcy powstańców. SADOWSKI MYKOŁA [CAflOBCBKHH MHKOJIA, wł. TOBIJIEBHM M.], 1856-1933. aktor i reżyser teatralny; brat I. Karpenki-Ka-rego i P. Saksahanskiego; w 1906 założył stały teatr ukr. w Kijowie; kierował też teatrami we Lwowie i Użhorodzie. SAHAJDACZNY [CArAHflAHHHH], w wojsku kozackim do XVIII godność odpowiadająca poi. urzędowi hetmana polnego. SAHAJDACZNY zob. KONASZEWICZ-SA-HAJDACZNYP. SAKOWICZ KASJAN [CAKOBHM KACWH], 1578-1647, poeta i polemista religijny; najpierw krytyk unii brzeskiej z punktu widzenia ortodoksji prawosławnej, później w 1625-1640 gre-kokatolik, a od 1640 katolik zwalczający prawosławie; autor wierszy w konwencji barokowej. SAKSAHANSKI PANAS [CAKCAFAHCBKHH ITAHAC, wł. TOEIJIEBHM IL], 1859-1940. aktor i reżyser teatralny; brat I. Karpenki-Ka-rego i M. Sadowskiego; w 1918 zorganizował Teatr Ludowy w Kijowie (ob. Teatr Dramatyczny im. M. Zańkoweckiej we Lwowie). SAMBOR [CAMEIP], m. rejonowe nad rz. Dniestr w obw. lwowskim, ponad 42 tys. mieszk.; znany od 1238; centrum kulturalne Bojkowszczyzny; węzeł kolejowy, ośrodek przemysłowy; wśród zabytków m. in. renesansowy kościół św. Jana Chrzciciela z XVI-XVII i cerkiew Narodzenia Najświętszej Bogurodzicy (Rizdwa Preswiatoji Bohorodyci) z XIX. SAMCZUK UŁAS [CAMHYK YJIAC], 1905-1987, prozaik i publicysta; mieszkał na Woły- niu, w 191 w 1941-1-emigracji; trylogie SAMIJŁENf HKO BC macz; pr.\ kłady z li:. SAMOKYSI ŁAJ) [CA ukr.-ros poświ: Żowti SANKT-P: i sypr także oświa bienie. wiem 7. wznos/. cając s.. ty zrób; rodnyi trupai hetma: dowe i _ SARMAC chodzą p.n.e.) Scytóv. go; w I-i"» i Słowian < na prze XIX uch SATYRA ośmies/is ne i po-', się w miczny: no-oby I. Necz litycznej ( Chwylon Hałana i \ AHH- _o zdo- . ...ku ty- ^anickich czyzny); częła się 6-1933, nki-Ka-ył stały vojsku icapol. I1CZ-SA- CLHH], ajpierw a orto--40 grecy pra-oaroko- TŁKHH '-1940, .:iki-Ka- rianizował tuatr Dra- t Lwowie). nad rz. 42 tys. (kulturalne t. ośrodek . renesan-tXVI-XVII ogurodzi->zXIX. KC], 1905-I na Woły- 1 I niu, w 1927 zdezerterował z Wojska Polskiego; w 1941-1943 red. gazety „Wołyń"; od 1944 na emigracji (Niemcy, Kanada); autor prozy (m.in. trylogie Wołyń i Osi) w poetyce realizmu. SAMIJŁENKO WOŁODYMYR [CAMIHJIE-HKO BOJIOHHMHP], 1864-1925, poeta i tłumacz; przedstawiciel poezji narodnickiej; przekłady z literatury ros., francuskiej i włoskiej. SAMOKYSZA MYKOŁA (SAMOKISZ NIKO- ŁAJ) [CAMOKHIUA MHKOJIA], 1860-1944, ukr.-ros. malarz batalista; tworzył m.in. płótna poświęcone walkom Kozaków zaporoskich (np. Żowti Wody). SANKT-PETERSBURG [CAHKT-TIETEP- fiypr], w 1712-1918 stolica Cesarstwa Ros.; także wtedy ukr. ośrodek kulturalny, naukowy, oświatowy i artystyczny; zarazem jest uosobieniem krzywdy narodowej Ukraińców, tu bowiem zginały tysiące Kozaków i chłopów przy wznoszeniu miasta (pisał T. Szewczenko, zwracając się do cara Piotra I w poemacie Sen: Szczo ty zrobyw z kozakamyl/Botota zasypaw/ Błaho-rodnymy kostiamy;/ Postawyw stotyciu/Najich trupach katowanych!), więziono niepokornych hetmanów i atamanów, zapadały decyzje rządowe ograniczające prawa narodu. SARMACI [CAPMATH], koczownicze ludy pochodzenia irańskiego przesuwające się (IV p.n.e.) od dolnej Wołgi na zachód i wypierający Scytów z pobrzeża M. Czarnego i Azowskie-go; w I-IV n.e. pod naciskiem Hunów, Gotów i Słowian część osiedliła się nad Dunajem, a część na przedgórzu Kaukazu; w lit. poi. i ukr. XV-XIX uchodzili za przodków Polaków. SATYRA [CATHPA], twórczość piętnująca i ośmieszająca przedstawiane zjawiska społeczne i postawy ludzi; na ziemiach ukr. rozwinęła się w XVI-XVII w pisarstwie religijno-pole-micznym; wyodrębniła się w odmianie społecz-no-obyczajowej (m.in. intermedia, S. Rudanski, I. Neczuj-Łewycki, O. Wysznia, S. Olijnyk), politycznej (m.in. T. Szewczenko, I. Franko, M. Chwylowy), personalnej (np. paszkwile J. Hałana) i literackiej (np. Eneida I. Kotlarewskie- go czy utwory postmodernistyczne szydzące z epigońskich konwencji). SAWCZENKO IHOR [CABHEHKO ETOP], 1906-1950, reżyser filmowy; zrealizował m.in. filmy Duma pro kozaka Holotu, Bohdan Chmel-nyćkyj i Taras Szewczenko (w poetyce socrealizmu). SAWCZENKO JAKIW [CABHEHKO 1890-1937, poeta i krytyk literacki; autor wier-. szy w nurcie symbolistycznym; stracony przez NKWD. SCENOGRAFIA [CIJEHOrPAODI, TEATPA-JILHO-/IEKOPAIj;iHHE MHCTEUTBO], sztuka kształtowania przestrzeni i oprawy plastycznej przedstawienia; na ziemiach ukr. uprawiana zawodowo od II poł. XIX (m.in. w trupach „Ruskiej Besidy", M. Staryckiego, M. Kropywnyckiego i M. Sadowskiego); jej zadaniem było wtedy wytworzenie iluzji rzeczywistości; w 1920., gdy do teatru ukr. przyszli wybitni artyści malarze (m.in. W. Kryczewski, I. Buraczek, W. Meller i A. Petrycki), ukierunkowano ją w stronę umownego konstruktywizmu i monumentalizmu; w 1930.-1950. estetyka tzw. socrealizmu wymusiła na teatrze ukr. powrót do S. służebnie ilustrującej spektakle; od 1960. scenograf znowu stał się partnerem reżysera, zaczęły powstawać projekty naznaczone nowatorstwem artystycznym; najlepsze realizacje są przechowywane w kijowskim Muzeum Teatru i Sztuki Filmowej. SCHERER JEAN-BENOIT [IIIEPEP )KAH-BEHYA], 1741-1824, historyk francusko-nie-miecki, prof. Uniwersytetu w Tybindze; autor pierwszej w Europie Zach. historii Ukrainy pt. Annales de la Petit-Russie, ou Histoire des Co-saąues-Saporogues (1788); w 1994 opublikowano jej przekład ukr. pt. Litopys Małorosiji, abo istorija kozakiw-zaporożciw (autorstwa W. Koptiłowa). SCHWARZBARDA PROCES [nPOIJEC IIIBA-PL(EAP,ZI,A], rozprawa przeciwko Samuelowi Szlomie Schwarzbardowi, zabójcy S. Petlury, 1.8-26 X 1927 w Paryżu; trybunał francuski 149 uniewinnił oskarżonego, uzasadniając wyrok motywem zemsty za pogromy Żydów w URL; miał rezonans międzynarodowy; część opinii żydowskiej uznała zabójcę za bohatera narodowego, inna jej część oraz strona ukr. uznały, że za zamachem stały władze sowieckie. SCYTOWIE [CKIOH], koczownicze plemiona in-doirańskie zamieszkałe na ziemiach ukr. w VII-III p.n.e.; w V-IV utworzyli na pobrzeżu czarnomorskim państwo Wielka Scytia o charakterze niewolniczym; prowadzili handel z koloniami greckimi, słynęli z obróbki metali; w III p.n.e. wyparci przez Sarmatów; pozostały po nich kurhany - mogiły królów i wodzów rozsiane po stepach ukr.; najbardziej znany to Towsta Mo-hyła w obw. dniepropetrowskim (znaleziono tam w 1971 liczne złote ozdoby, w tym pekto-rał); w prozie historycznej (m. in. w utworach I. Biłyka) uchodzą za przodków Ukraińców, nauka jednak to obala, nie negując ich wpływów kulturowych na Protoukraińców. SEMBRATOWiCZ SYLWESTER [CEMEPA-TOBHH CHJIbBECTP], 1836-1898, duchowny greckokatolicki, kardynał; od 1885 zwierzchnik Kościoła greckokatolickiego; prof. teologii na Uniwersytecie Lwowskim. SEMENKO MYCHAJL [CEMEHKO MHXA-HJIB], 1892-1937, poeta awangardowy, prekursor futuryzmu ukr.; w manifestach głosił totalny sprzeciw wobec tradycji literackiej, w tym i Szewczenkowskiej; twórca nowego stylu poetyckiego, dynamizującego „słowa na wolności"; autor licznych wierszy gloryfikujących cywilizację urbanistyczną; w 1930. przyjął ideologię komunizmu i uprawiał wierszowaną publicystykę; rozstrzelany przez NKWD. SENCZENKO IWAN [CEMEHKO IBAH], 1901 -1975, prozaik; pochodził z Ukrainy Słobodz-kiej; autor prozy środowiskowej o rodowodzie naturalistycznym, w tym opowiadań w cyklach tematycznych: „czerwonogradzki" (o chłopstwie), „doniecki" (o górnikach i hutnikach) i „sołomianski" (o marginesie społecznym). SENTYMENTALIZM [CEHTHMEHTAJII3M], prąd artystyczny w europejskiej literaturze i 150 sztuce II poł. XVIII ukształtowany w opozycji do klasycyzmu, któremu przeciwstawił kult czułości i wrażliwości; w kulturze ukr. zaistniał później, w 1820.-1840. (sztuki I. Kotlarewskie-go, bajki J. Hrebinki i proza H. Kwitki-Osnow-janenki), utrzymując się do pocz. XX, zwłaszcza w dramatopisarstwie (melodramat). SERBOWIE NA UKRAINIE [CEPBH B YKPA-IHI], grupa etniczna licząca ok. 20 tys. osób; osiedlali się na płd.-wsch. ziemiach ukr. w XVI-XVII oraz w XVIII, emigrując z Turcji i Austrii; władze ros. utworzyły dla nich jednostki tery-torialno-administracyjne Nową Serbię i Słowia-no-Serbię; od XIX poddani procesowi asymilacji- SERCZYK WŁADYSŁAW ANDRZEJ [CEPHHK BJIAflHCJIAB AH,ZPKEH], ur. w 1935, poi. historyk; prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego i Białostockiego oraz WSP w Rzeszowie; specjalizuje się w dziejach Rosji i Ukrainy; wydał m. in. Historię Ukrainy oraz Na płonącej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny. 1648-51. SEREDNICKI ANTONI [CEPE^HHUŁKHH AHTIH], ur. w 1916, poi. - ukr. pisarz, tłumacz, literaturoznawca, historyk i pedagog; w 1960 -1986 wykładowca w Uniwersytecie Warszawskim; w jego dorobku pisarskim znajdujemy ponad 1500 pozycji, wśród nich przekłady mikropowieści T. Szewczenki na język poi.; zasłużony dla diaspory ukr. w Polsce (m.in. podręczniki języka ukr., współpraca z „Naszym Słowem", redagowanie jego dodatku „Nasza Kultura" oraz wielu edycji Kalendarza Ukr.). „SERCE LIFAR DE LA DANCE" [„MDKHAPQZ{-HHH (DECTBAJIb TAHUJEO"], międzynarodowy festiwal baletowy w Kijowie, odbywający się co 2 lata; poświęcony Serge'owi Lifa-rowi( 1905-1986), urodzonemu na Ukrainie tancerzowi i choreografowi francuskiemu. SEWASTOPOL [CEBACTOnOJIB], m. portowe nad M. Czarnym w Republice Krym, ok. 380 tys. mieszk.; założony w 1783 jako ros. port wojskowy i twierdza; wsławił się obroną podczas wojny krymskiej (1854-1855) i niemiec-ko-sowieckiej (1941 -1942); miasto wydzielone, iopozy-i-*ił kult ustniał wskie-snow-•vłasz- •KPA-osób; »XVI- \ustrii; id tery-i Stowia-t t-ymila- 5. poi. •,iego i specja- - vdał m. oainie. •umącz, - 1960- irszaw-i ujemy •-kłady • •; poi.; (m.in. Js'aszym ..Nasza : Ukr.). UPOfl- edzyna-^odbywa-i Lifa-nie tan- ; portowe . ok. 380 i ros. port cnąpod- zielone, podległe bezpośrednio rządowi Ukrainy; baza floty zarówno ukr., jak ros. (do 2017); ośrodek przemysłowy (m.in. stocznie) i oświatowo-kulturalny (m.in. instytut inżynierski, 2 teatry, panorama Obrona Sewastopola w 1854-1855); wśród zabytków m. in. ruiny miasta starogrec-kiego Chersonez. ,,SICZ"[„CrT'], nazwa korporacji studenckich działających w XIX-XX we Lwowie, Wiedniu, Czerniowcach i Grazu; najbardziej znana-wiedeńska - założona w 1868 z inicjatywy A. Wach-nianyna, funkcjonowała do 1947; odegrała dużą rolę w ruchu odrodzenia narodowego. „SICZ" [„CIH"], masowa organizacja sportowa rozpowszechniona w 1900-1930 w Galicji Wsch., na Bukowinie Płn. i Zakarpaciu oraz w diasporze; w 1912 przemianowana na paramilitarny Ukr. Związek Siczowy; m.in. z jej członków sformowano w 1914 Legion Ukr. Strzelców Siczowych (walczący po stronie Austrii); zasłużona dla ruchu narodowego; rozwiązana w 1930 (na terenie Galicji Wsch. i Wołynia Zach.) przez władze poi. „SICZ POLESKA" [„nOJIICBKA OT"], pierwsza ukr. formacja partyzancka działająca od 1941 na Polesiu Wołyńskim (Równe-Łuck-Ko-wel-Korzec) pod dowództwem „Tarasa Bulby" (T. Borowca); liczebność do 20 rys. osób; w 1941 walki z cofającą się przed Niemcami Armią Czerwoną, a później z partyzantką sowiecką; nie rozwijała akcji antypol. na masową skalę; w 1943 przyjęła nazwę Ukr. Armia Powstańcza (UPA), a gdy OUN-B przechwyciła tę nazwę dla swoich oddziałów, zaczęła się określać jako Ukr. Narodowo-Rewolucyjna Armia; rozpadła się po aresztowaniu przez Niemców Borowca w k. 1943. SICZ ZADUNAJSKA [3AflyHAHCŁKA OT], organizacja Kozaków ukr.; działaław 1775-1828 przy ujściu Dunaju w tureckiej wówczas Dobrudży powołana przez Zaporożców po zlikwidowaniu przez wojska ros. Siczy Nowej w kraju; zmuszona do udziału w tureckich operacjach militarnych; podczas wojny turecko-ros. część Kozaków na czele z atamanem J. Hład- kim przeszła na stronę Rosji, co stało się powodem do jej usunięcia przez Turcję; jej losy zostały upoetyzowane w operze Hułaka-Arte-mowskiego Zaporożeć za Dunajem. SICZ ZAPOROSKA [3AITOPI3LKA CIH], stolica Zaporoża w 1552-1775; zazwyczaj ufortyfikowany obóz na wyspie dnieprzańskiej lub w pobliżu Dniepru (przenoszony w zależności od sytuacji i potrzeb); w jej centrum znajdował się obszerny plac, na którym wznosiły się ważniejsze budynki, m.in. administracyjno-gospodar-cze, cerkiew i szkoła, a wokół niego kurenie dla zakwaterowania Kozaków; załoga od kilku do 10 tys. osób; miejsce organizacji wypraw na Tatarów i Turków oraz powstań przeciwko Polsce i Rosji; od lokalizacji nazywana m.in. Chortycką, Bazawłucką, Czortomłycką itp.; ostatnia Sicz Nowa (Pokrowśka) zlikwidowana w 1775 na rozkaz Katarzyny II. SICZYNSKI DENYS [OTHHCbKHH flEHHC], 1865-1909, kompozytor; autor romansów, m.in. Finale; skomponował operę Roksołana. SICZYNSKI WOŁODYMYR [OTHHCbKHH BOJIOflHMHP], 1894-1962, architekt, grafik i historyk sztuki; od 1924 na emigracji (Czechy, Niemcy, USA); w 1940-1944 prof. Wolnego Uniwersytetu Ukr. w Pradze; projektował świątynie (m.in. w Słowacji, USA i Kanadzie); jego prace z dziejów architektury (np. 2-tomowa Istorija ukrajinśkoho mystectwa.Architektura) nie straciły na wartości do dziś. SiEWIERZANIE [CIBEPflHH], plemię staroukr. osiadłe w VIII-X na terenach przylegających do rz. Desna, Sejm i Suła; ok. 884 uznali zwierzchnictwo Rusi Kijowskiej. SIKORSKI (SIKORSKY) IGOR [CIKOPCbKHH IFOP], 1889-1972, ukr.-amerykański konstruktor lotnictwa; po ukończeniu Uniwersytetu Kijowskiego budował dla Rosji samoloty i śmigłowce wojskowe (m.in. wielosilnikowy bombowiec „IljaMuromiec"); od 1919 wUSA, gdzie założył zakłady lotnicze „Sikorsky Aircraft". SIŁY ZBROJNE UKRAINY [3EPOHHI CHJIH YKPAIHH], wojsko niepodległej Ukrainy sfor- 151 mowane w 1991-1992; ob. 350 tys. żołnierzy; skoncentrowane w 3 okręgach (Kijowskim, Podkarpackim i Odeskim) oraz we Flocie Czarnomorskiej; realizują ob. program rozwoju do 2005, współpracując z NATO w ramach „Partnerstwa dla pokoju"; władze Ukrainy zamierzają ograniczyć je do 330 tys. osób oraz w perspektywie utworzyć armię zawodową. SIMOWICZ WASYL [CIMOBHH BACHJIL], 1880-1944, filolog; w 1923-1933 prof. i rektor Instytutu Pedagogicznego im. M. Drahomano-wa w Pradze, a w 1939-1941 prof. Uniwersytetu Lwowskiego; jako strukturalista i zarazem zwolennik O. Potebni budował podstawy fo-nologii języka ukr.; jego praca Ridna mowaj intelektualny] rozwytok dytyny jest cytowana do dziś. „SIOŁO" [„CEJTO"], czasopismo poświęcone „rzeczom ludowym ukraińsko-ruskim"; wydawane przez poetę poi.-ukr. Paulina Święcickie-gowl866-1867 we Lwowie; drukowało teksty ukraińskojęzyczne alfabetem łacińskim; miało na celu pojednanie poi.-ukr. oraz propagowanie kultury ukr.; ukazały się 4 zeszyty; nie uzyskało aprobaty opinii publicznej po obu stronach i upadło z braku środków finansowych. SIRKO IWAN [CIPKO IBAH], 7-1680, działacz wojskowy Siczy Zaporoskiej, kilkakrotny ata-man; politycznie walczył z hetmanami Ukrainy, wiązał się na krótko z Polską, Rosją i Chanatem Krymskim; zasłynął z walk z Turkami i Tatarami i w ludowych dumach i pieśniach otrzymał rangę bohatera narodowego; jego hipotetyczny portret przedstawia obraz I. Riepina Zaporoż-cy piszutpismo turieckomu sułtanu. SKAŁAT [CKAJIAT], m. k. Podwołoczysk w obw. tarnopolskim, ok. 6 tys. mieszk.; w 1867-1962 siedziba powiatu i rejonu; wśród zabytków m.in. pozostałości zamku (wieże fortecz-ne) Firlejów z 1630; w pobliżu, we wsi Stary Skałat muzeum Ł. Kurbasa. SKOLE [CKOJIE], m. k. Stryja w obw. lwowskim, ok. 4 tys. mieszk.; znane od 1397; muzeum krajoznawcze; wśród zabytków m.in. drewniana cerkiew św. Paraskewy z XVII. SKOMOROCHY [CKOMOPOXH], wędrowni artyści - aktorzy, błaźni, śpiewacy, treserzy zwierząt - na ziemiach ukr. w X-XIV; uwiecznieni na fresku w kijowskim soborze św. Zofii: elementy ich sztuki wykorzystywano w widowiskach teatrów szkolnych (XVI-XVII). SKOROPADSKI PAWŁO [CKOPOIIA-^CBKHHriABJIO], 1873-1945, generał; od IV 1918 hetman Ukrainy uzależnionej od Niemiec; Państwo Ukr. kierowane przez niego było sprawnie zarządzane, sporo też uczyniło dla kultury narodowej (m.in. powołano uniwersytety w Kijowie i Kamieńcu Podolskim, Akademię Nauk, Muzeum Narodowe i in.); XII 1918 na skutek powstania przeciwko niemu udał sie na emigrację (Niemcy); pozostawił obszerne wspomnienia. SKORYK ŁARYSA [CKOPHK JIAPHCA], ur. w 1940, architekt i polityk; docent Akademii Sztuk Pięknych i Architektury w Kijowie; w 1989-1992 ogromnie popularna posłanka do Rad} Najwyższej z ramienia Ruchu Ludowego Ukrainy; działaczka na rzecz zjednoczenia Ukr. Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Kijowskiego z Ukr. Kościołem Greckokatolickim. SKORYK MYROSŁAW [CKOPHK MHPO-CJIAB], ur. w 1938, kompozytor; muzyka o dominujących tendencjach neoklasycystycznych; skomponował szereg kantat (m.in. Wesna, Hu-culśkyj tryptych i Karpatśkyj koncert), a także balet Sołomija Kruszelnyćka. SKOWORODA HRYHORIJ [CKOBOPOflA rPHrOPIH], 1722-1794, filozof, poeta i pedagog; przedstawiciel oświecenia ukr.; jako myśliciel czerpał inspirację z filozofii starożytnej, racjonalizmu niemieckiego (w 1752-1753 studiował w Halle pod kierunkiem Ch. Wolfa) oraz Biblii; opracował teorię etyczną, wg której jednostka uzyskuje wolność i szczęście, gdy przez samokreację doskonali swoją duchowość; w jego spuściźnie m.in. traktaty filozoficzne, wiersze (zbiór Ogród pieśni nabożnych), bajki i przypowieści; jego muzeum znajduje się we wsi Skoworodyniwka (niegdyś Iwaniwka) w obw. połtawskim. „SKRIABr- łożona w Saszko -mentor-. do tech dobre, : SKRYPN>' HA], 18": zakłada' • czył rac. niej kie stwami). -mii Ukn. ukrainizt -turalnego. na ze sta" zaostrzył.. zdymisjo: presyjne x SKURATIW ruje dziale snist'"; jak sie USRR. kultura, europejsk::: m. in. toż-: wania pr;\ SLIPYJJOS>- kardynał. . kokatolick.. Sowietów 1963; na pr do Rzymu : wizytatora " lickiego w '. . SŁASTIONOFA* 1855-1933. romantyczr. życie zawc założył tecfc muzeum; r,i wych (np. Zyma na 152 cdrowni (treserzy I ^^K v. Zofii; ^^^Ł» .v wido- 1 :odIV :emiec; było •iło dla :wersy-. Akade- t.\II 1918 i udał się | obszerne l\], ur. w nii Sztuk ,\v 1989-I do Rady ego Ukra-i Ukr. Ko-(Kijowskie- MHPO-yka o do-stycznych; Wesna, Hu-t), a także y-iOPOJlA :..:aipeda- o myśli- jżytnej, 753 stu- ifa) oraz • :órejjed- ^dy przez wość; w me, wier- ki i przy- ; we wsi . i w obw. r „SKRIABIN" [„CKPilBIH"], grupa muzyczna założona w 1989 w Kijowie; w jej składzie m.in. Saszko Skriabin i Andrij Kuźmenko; eksperymentował w różnych stylach, ewoluując od rapu do techno; jego przeboje to piosenki Na dachu dobre, Mudryj, bo nimyj i in. SKRYPNYK MYKOŁA [CKPHnHHK MHKO- JIA], 1872-1933, polityk sowiecki; w 1918 zakładał KP(b)U, a w 1918-1919 przewodniczył radzie komisarzy ludowych USRR; później kierował różnymi komisariatami (ministerstwami), w tym i oświaty; zwolennik autonomii Ukrainy w ramach ZSRR, inicjator tzw. ukrainizacji życia społeczno-politycznego i kulturalnego; jego polityka narodowa nie była zgodna ze stanowiskiem Moskwy, która w 1930. zaostrzyła kurs wobec Ukrainy, dlatego został zdymisjonowany; wyprzedzając działania represyjne NKWD, popełnił samobójstwo. SKURATIWSKI WADYM [CKYPATIBCBKHH BA^HM], ur. w 1941, kulturolog, eseista; kieruje działem w redakcji miesięcznika „Sucza-snist'"; jako dysydent represjonowany w okresie USRR; w 1996 wydał pracę pt. Istorija i kultura, w której roztrząsa w kontekście europejskim „przeklęte problemy" Ukraińców, m. in. tożsamości narodowej oraz jej kształtowania przez historię i kulturę. SLIPYJJOSYF[CJIinHHHOCHO], 1891-1984, kardynał, od 1944 zwierzchnik Kościoła greckokatolickiego na Ukrainie; aresztowany przez Sowietów w 1946, na zesłaniu na Syberii do 1963; na prośbę papieża Jana XXIII wyjechał do Rzymu na stałe, gdzie został mianowany wizytatorem apostolskim Ukr. Kościoła Katolickiego w Diasporze . SŁASTION OPANAS [CJIACTBOH OnAHAC], 1855-1933, malarz i grafik (reprezentant nurtu romantyczno-narodowego), etnograf i pedagog; życie zawodowe związał z Myrhorodem, gdzie założył technikum sztuk plastycznych oraz muzeum; namalował wiele obrazów rodzajowych (np. Prowody na Sicz) oraz pejzaży (m.in. Zyma na Czernihiwszczyni). „SŁOWA" [„CJIOBA"], termin, którym posługiwano się na Rusi Kijowskiej w 2 znaczeniach: 1) kazania tłumaczone z greckiego i oryginalne (np. Słowo o prawie i łasce Iłariona czy Słowa Cyryla Turowskiego); 2) opowieści, np. słynne Słowo o wyprawie Igora. SŁOWACY NA UKRAINIE [CJIOBAKH B yKPAIHI], grupa etniczna licząca ok. 7 tys. osób; zamieszkują przeważnie w obw. zakar-packim. SŁOWIANIE NA ZIEMIACH UKRAIŃSKICH [CJTOB'.3HH HA yKPAIHCBKHX 3EM-JIiIX], pojawili się ok. 3 tys. lat temu, a w początkach naszej ery wyodrębnili się z nich Słowianie Wsch.; najdawniejsze wzmianki u Rzymian - Pliniusza Starszego i Tacyta oraz u pisarza gockiego Jordanesa, nazywającego ich We-nedami, którzy się dzielą na Sklawinów i An-tów; związek plemienny Antów trwał (na Po-dnieprzu, Podniestrzu i nad M. Azowskim) od III do VII, kiedy upadł pod naporem Awarów; dla Antów charakterystyczna kultura czernia-chowska; są identyfikowani z Polanami, co sugeruje ich więź genetyczną z kulturą Rusi-Ukra-iny. SŁOWIANOHIRSK [CJIOB'^HOriPCfcK], m. i uzdrowisko nad rz. Doniec w obw. donieckim, ok. 10 tys. mieszk.; wśród zabytków m.in. mo-naster Wniebowzięcia NMP (Uspenśkyj) z XVII-XIX. SŁOWIAŃSK [CJIOB^HCBK], m. rejonowe i uzdrowisko w obw. donieckim, ok. 150 tys. mieszk.; ośrodek przemysłowy (m.in. zakłady budowy maszyn i fabryka mebli) i oświatowy (m.in. instytut pedagogiczny). „SŁOWNIK JĘZYKA UKRAIŃSKIEGO" [„CJIO-BHHK yKPAIHCBKOI MOBH"], 11-tomowy słownik opisowy języka współczesnego wydany w 1970.-1980.; najpełniejszy dotąd zbiór leksyki ukr., 134 tys. wyrazów; opracowany przez zespół Instytutu Językoznawstwa AN USRR w Kijowie pod red. I. Biłodida. „SŁOWO" [„CJIOBO"], stowarzyszenie pisarzy ukr. w diasporze; powstało w 1957, nawiązu- 153 jąc do tradycji MUR; zrzeszało literatów z wielu krajów; założycielami byli m. in. E. Andijew-ska, I. Bahriany, J. Małaniuk, J. Sławutycz i J. Szewelow (Szerech). „SŁOWO I CZAS" [„CJIOBOIHAC"], miesięcznik wydawany przez Instytut Literatury im. T. Szewczenki NANU w Kijowie; w 1957-1990 pod nazwą „Radianśke Literaturoznawstwo"; prezentuje studia i artykuły poświęcone teorii literatury i kultury oraz historii piśmiennictwa ukr. i światowego. „SŁOWO O WYPRAWIE IGORA" [„CJIOBO O nOJlKY irOPEBIM"], staroukr. poemat li-ryczno-epicki powstały ok. 1187, a odnaleziony w k. XVIII (autentyczność jest przedmiotem sporów); domniemany autor to książę halicki Włodzimierz Jarosławowicz (tezę tę wysunął Ł. Machnowec); opisuje nieudaną wyprawę w 1185 księcia siewierskiego Igora Swiato-sławowicza przeciw Połowcom; na wskroś oryginalne gatunkowo, poetycko i stylistycznie, nawiązuje zarówno do tradycji bizantyjskiej, jak i poezji ludowej; wzywało do utrzymania jedności państwa ruskiego rozdzieranego przez niesnaski feudalne i najazdy Połow-ców; zdobyło rozgłos światowy, tłumaczone też na język poi., najdoskonalej przez J. Tuwima. SMAKUŁA OŁEKSANDR [CMARYUA OJIEK-CAH.ZIP], 1900-1983, amerykańsko-ukr. optyk; prof. Instytutu Technologicznego w Massachu-setts (USA); autor prac dotyczących problemów fotochemii i analizy spektralnej. SMAL-STOCKI ROMAN [CMAJIb-CTOIJL- KHH POMAH], 1893-1969, językoznawca i polityk, syn Stepana; w 1918-1919 minister w rządzie URL; w 1926-1929 prof. Uniwersytetu Warszawskiego; po 1944 na emigracji, wykłady w uniwersytetach USA; autor prac z dziedziny słowotwórstwa i etymologii ukr. SMAL-STOCKI STEPAN [CMAJIb-CTOIIb-KHH CTEIIAH], 1859-1939, językoznawca i historyk literatury, ojciec Romana; animator kultury ukr. na Bukowinie Płn.; od 1920 na emigracji, prof. Wolnego Uniwersytetu Ukr. w Pradze; autor podręcznika gramatyki języka ukr. 154 SMOLICZ DMYTRO [CMOJIHH 1919-1987, reżyser operowy; realizator wielu inscenizacji w operze lwowskiej i odeskiej; oc 1970 gł. reżyser w kijowskim Teatrze Opery : Baletu. SMOLICZ JURIJ [CMOJIIM K3PIH], 1900-1976. prozaik; w 1971-1973 prezes Związku Pisarz-. Ukrainy; twórczość, w tym w poetyce scienc-i fiction trylogia Prekrasni katastrofy z 1929-1934 i trylogia autobiograficzna (Dytynstwo. Naszi tajny, Wisimnadciatylitni) z 1935-1938, w konwencji socrealizmu. SMOTRYCKI MELECJUSZ [CMOTPHDŁKHf: MEJIETIH], ok. 1578-1633, filolog, polemist. religijny; od 1620 prawosławny biskup połoc-ki, przeciwnik unii brzeskiej, a od 1627 jej zwolennik i propagator; autor m.in. gramatyki języka cerkiewnosłowiańskiego. SOBÓR [COBOP], 1) zgromadzenie biskupów obradujących w sprawach kościelnych; 2) cerkiew o randze katedry. SOBÓR PRZEMIENIENIA PAŃSKIEGO W CZERNIHOWIE [CnACO-ITPEOEPAaCEH-CŁKHH COBOP y HEPHirOBI], jedna z najdawniejszych świątyń na ziemiach ukr., zbudowana przez księcia Mścisława w XI; znajduj; się w nim grobowce książąt czernihowskich. SOBÓR ŚW. JURA [COBOP CB. K)PA], katedr: obrządku greckokatolickiego we Lwowie; wzniesiona w 1744-1764 wg proj. Bernarda Merety-na w stylu późnobarokowym; w krypcie grobowce metropolitów S. Sembratowicza, A Szeptyckiego i J. Slipego; w pobliżu pałac arcybiskupa - zwierzchnika Ukr. Kościoła Greckokatolickiego. SOBÓR ŚW. MICHAŁA (ZŁOTOWI ERZCH NI W KIJOWIE [MHXAHJIIBCLKHf: 3OJIOTOBEPXHH COBOP y KHGBI], świątynia (wraz z monasterem męskim) założona w 1050 przez księcia Iziasława Jarosławicza; zburzony przez Sowietów w 1934-1936, a najcenniejsze freski i mozaiki przekazane do Galer: Tretiakowskiej w Moskwie; w 1998-2000 odbudowany, poświęcony i oddany w gestię Ukr I Kościół:, skiego;v _ jowie ok architek: SOBÓR S [CB.ST flPAJIh niaUk: Kijcnw I. SztK pseudo, konali rr stierow. ' SOBÓR ŚV KHH CC bytek da: panowar. wzór kat. phia; prr XVII-X\ wnętrz z sach Ru-rezyder,. dowania państwo nyj zapcr sy zerov . jecie sta-triarcha: SOBÓR V PĘCZEK ITCTEP ru w Ki rzyńsko 1941 (prób, rozpc SOCJALDE' INY ZIEMOK7 (OB-G/IH wstałe w Ł. Krawc: prorynko- społeczr,-. SOCJALIS" [COIIJA. HITPO]. or wielu skiej; od : Opery i 00-1976. i Pisarzy : sciencc ,z 1929-ynstwo. -1938, w JBKHII L rolemist:. rjp połoc-" jej zwo-c.:-ykijęzy- -iskupóv. :h; 2) cer- IIEGO W 1-?A)KEH- oina znaj-.<::., zbudo-:. znajdują •*, .vskich. "-.]. katedra - -.c; wznieci..; Meren -c-.pcie gi\ -twe: > icza, .-'. r. pałac a:-•.^.oła Grec- ''-IRZCHNI 3CBKHI. •JBI], świą--ałożona v .. .uczą; zbi:-, anajcen-do Galeri: 8-2000 od-gestię Ukr Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Kijowskiego; ogółem w okresie USRR zburzono w Kijowie ok. 300 sakralnych i świeckich zabytków architektury ukr. SOBÓR ŚW. WŁODZIMIERZA W KIJOWIE [CBilTO-BOJIO/IHMHPCBKHH KAOE-^PAJIŁHHH COEOP y KHGBI], gł. świątynia Ukr. Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Kijowskiego; zbudowany w 1862-1896 wg proj. I. Sztroma, P. Sparro i W. Berettiego w stylu pseudobizantyjskim; malowidła ścienne wykonali m.in. M. Wrubel, W. Wasniecow, M. Nie-stierow, M. Pymonenko i in. SOBÓR ŚW. ZOFII W KIJOWIE [COOIHCŁ-KHH COEOP y KHGBI], najsłynniejszy zabytek dawnej architektury ukr., zbudowany za panowania Jarosława Mądrego (ok. 1037) na wzór katedry konstantynopolskiej Hagia So-phia; przebudowany w stylu barokowym w XVII-XVIII z zachowaniem pierwotnych wnętrz z mozaiką i freskami z XI i XII; w czasach Rusi Kijowskiej gł. kościół państwa oraz rezydencja metropolity, później (wraz z zabudowaniami w pobliżu) monaster; ob. muzeum państwowe (Derżawnyj architekturno-istorycz-nyj zapowidnyk „ Sofijśkyj muzej "), zabytek klasy zerowej pod opieką UNESCO; o jego przejęcie stara się Ukr. Kościół Prawosławny Patriarchatu Kijowskiego. SOBÓR WNIEBOWZIĘCIA NMP W ŁAWRZE PECZERSKIEJ [yCnEHCbKHH COEOP B ITEHEPCbKIH JIABPI], gł. świątynia monaste-ru w Kijowie, wzniesiona w 1073-1078; barbarzyńsko zburzona przez agentów NKWD w 1941 (przed zajęciem miasta przez Niemców); ob. rozpoczęta odbudowa. SOCJALDEMOKRATYCZNA PARTIA UKRAINY (ZJEDNOCZONA) [COHIAJI-flEMOKPATMHA nAPTDI yKPAIHH (OE'L,H,HAHA)], stronnictwo polityczne powstałe w 1997; przywódcą jest były prezydent Ł. Krawczuk; programowo niepodległościowa, prorynkowa, dąży do zmniejszenia nierówności społecznych. SOCJALISTYCZNA PARTIA UKRAINY [COLJIAJIICTHHHA IIAPTm yKPAIHH], stronnictwo polityczne wyłonione w 1992 z rozwiązanej KPU; programowo antyreformatorska, ateistyczna, przejawia nostalgię za ZSRR; posiada poparcie społeczne, reprezentowana w Radzie Najwyższej; przewodniczy O. Moroz; wydaje tygodnik „Towarysz". SODOMORA ANDRIJ [CO^OMOPA AH- JIPIH], ur. w 1937, filolog klasyczny, tłumacz, prozaik; prof. Uniwersytetu Medycznego we Lwowie; uprzystępnił kulturze ukr. pokaźną część spuścizny starożytnej Grecji i Rzymu oraz poetów nowołacińskich; publikuje prace z zakresu przekładoznawstwa. SOKAL [COKAJIB], m. rejonowe nad rz. Bug w obw. lwowskim, ok. 25 tys. mieszk.; znany od 1411; wśród zabytków m.in. renesansowa cerkiew św. Mikołaja (Mykołajiwśka) z XVI i barokowy kościół Bogurodzicy w zespole klasztornym Bernardynów z XVII. „SOKIŁ" [„COKIJI"], masowa organizacja sportowa założona w 1894 we Lwowie; działała w Galicji Wsch., na Wołyniu Zach. i Bukowinie Płn. do 1939; podczas I wojny światowej jego członkowie wstępowali do Legionu Ukr. Strzelców Siczowych; kontynuował pracę na emigracji (gł. w Czechosłowacji). SOKYRYNCE [COKHPHHHI], wieś k. Pryłuk w obw. czernihowskim; znana od 1092, w XVIII-XIX w posiadaniu Gałaganów; w ich pałacu (styl empire) przebywał T. Szewczenko w 1845; we wsi też muzeum i pomnik kobziarza O. Weresaja, który tu się urodził. „SOŁOCHA" [„COJIOXA"], kurhan scytyjski z IV p.n.e. we wsi Wełyka Znamjanka w obw. zaporoskim; pod nasypem znaleziono bogato wyposażony grób książęcy (też szkielety 2 niewolników i koni). SOŁOWJANENKO ANATOLIJ [COJIO-B'iIHEHKO AHATOJIIH], 1932-1999, śpiewak operowy (tenor), solista w Teatrze Opery i Baletu im. T. Szewczenki w Kijowie. SOMOW OREST [COMOB OPECT], 1793-1833, ukr.-ros. prozaik romantyczny; autor mikropowieści z historii Ukrainy, m.in. Hajda-maky. 155 SONET [COHET], utwór liryczny składający się z 14 wersów (2 czterowierszy i 2 tercyn); na Ukrainie od poł. XIX; subtelne formy w poezji neoklasycystów, zwłaszcza M. Zerowa, M. Rylskiego i O. Tarnawskiego. SOROCZYŃCE WIELKIE [BEJIHKI COPO-HHHHJ], wieś k. Myrhorodu w obw. połtaw-skim; w 1727-1734 rezydencja hetmana Ukrainy lewobrzeżnej D. Apostoła; słynne od dawna z jarmarków (opisane w opowiadaniu M. Gogola) oraz Dni Humoru i Satyry; wśród zabytków barokowa cerkiew Przemienienia Pańskiego (Preobrażenśka) z 1732 oraz muzeum M. Gogola (który tu się urodził). SOSENKO MODEST [COCEHKO MOflECT], 1875-1920, malarz modernista; malował portrety i pejzaże, dekorował cerkwie greckokatolickie w Galicji Wsch. SOSIURA WOŁODYMYR [COCIOPA BOJIO-flHMHP], 1898-1965, poeta liryczny o orientacji neoromantycznej; b. płodny (ponad 60 tomów wierszy i poematów), b. popularny (m.in. dzięki erotykowi Taknichto nekochaw...); szykanowany przez władze USRR za postawę patriotyczną (zwłaszcza za wiersz Lubit' Ukraji-nu!). SOTNIA [COTHJI], 1) pododdział w wojsku kozackim, armii URL i ZURL oraz UPA odpowia-dający poi. kompanii (w piechocie) i szwadronowi (w kawalerii); 2) w okresie Hetmanatu podległy pułkowi okręg administracyjno-woj-skowy, którym kierował dowódca S. (sotnyk), mający władzę wojskową, administracyjną i sądowniczą nad S. i ludnością cywilną. SOWCHOZ [PA^rOCIT], państwowe gospodarstwo rolne na Ukrainie; przetrwało upadek USRR; w kraju już niepodległym istnieje - po niewielkich przekształceniach własnościowych - na obszarach przez niego zajmowanych. SOWIETOFILSTWO [COBeTOOIJItCTBO], prosowiecka orientacja w niektórych kręgach diaspory ukr. (m.in. w USA, Kanadzie i Argentynie) w 1920-1991; ulegli mu przez jakiś czas nawet tacy wybitni Ukraińcy, jak M. Hruszew- ski i W. Wynnyczenko; w 1920-1939 ogarnąk dużą część inteligencj i na Ukrainie Zach., co byłe też wyrazem niezgody na włączenie jej do państwa poi. SOWIETYZACJA UKRAINY [COBCTH3ALU5 YKPAIHH], narzucenie Ukrainie przez władza ZSRR w 1920-1991 komunistycznego modelu ustrojowego połączonego z bezwzględną indoktrynacją ideologiczną oraz rusyfikacją; prowadziła do uformowania się szczególnego typu mentalności społecznej (homo sovieticus). SPÓŁDZIELCZOŚĆ [KOOnEPAHM], masow;. ruch społeczno-gospodarczy powstały na ziemiach ukr. w 1860.-1870.; inicjatorami byli m.in Mykoła Łewytski (Ukraina Naddnieprzańska i. Kost' Łewycki (Galicja Wsch.) i S. Smal-Stock: (Bukowina Płn.); rozwijano spółdzielnie spożywców, rolnicze, kredytowe, ubezpieczeniowe, również wielobranżowe, jak np. „Ruśky narodnyj dim" we Lwowie; łączyły się one w związki, np. spożywców „Dniprosojuz" w Kijowie, mleczarski „Masłosojuz" w Stryju-Lwo-wie i in.; po 1927 (Ukraina Naddnieprzańska) i 1945 (Galicja Wsch., Wołyń Zach., Bukowin; Płn. i Zakarpacie) podupadła, zredukowana dc S. spożywców, poddana nadzorowi organów administracji sowieckiej i przymusowo zrzeszona w związkach terytorialnych (centrala w USRR „Ukoopspiłka" podporządkowana zarządowi gł. w Moskwie pod nazwą „Centrosojuz'' i „SPRZEDAŁ KOTA W WORKU" [„ITPOflAB KOTA B MIIIIKy"], tytuł intermedium, pierwszego znanego ukr. utworu dramatycznego, wystawione w przerwie między aktami spektaklu opartego na sztuce Tragedia albo wizerunek śmierci prześwietnego Jana Chrzciciela przesłańca bożego (1619, Kamionka Strumiło-wa) autorstwa Jakuba Gawatowica (1598-1679), pisarza poi. SREZNEWSKI IZMAIŁ [CPE3HEBCLKHII I3MAIJI],1812-1880, filolog ukr.-ros.; prof Uniwersytetu Charkowskiego i Petersburskiego; przedstawiciel szkoły romantycznej w filologii; wydając ukr. twórczość ludową oraz stylizując na nią swoje wiersze ukr., sprzyjał pier w ! dv. 156 garnęło co byłe do pań- :z władze : ? modelu inąindok-. ą; prowa-nnego typu cus). masowy na zie--ylim.in rzańska). .il-Stocki .inie spo-— ieczenio-?. „Ruśkyj i się one w uz" w Ki--yju-Lwo-r: rzańska) i , Bukowina kowana dc n organów vo zrzeszo-centrala w vana zarzą-r.trosojuz") um, pierw-itycznegc ...:ami spek-; ..bo wizeru-: Chrzciciela i Strumiłc-»ica (159S- IEBCŁKH1: L-ros.; pro: ersburskie-nej w filc- vą oraz st\ -Itr., sprzyja? ukształtowaniu sięukr. romantyzmu literackiego; twierdził, że język ukr. wyodrębnił się ze wspólnego dla Słowian Wsch. języka „praru-skiego". STACHANOW ALEKSIEJ [CTAXAHOB OJTE-KCIH], 1905-1977, górnik; w 1935 ustanowił rekord w wydobyciu węgla kamiennego (kopalnia w m. Kadijewka (obw. ługański), czym zapoczątkował w ZSRR ruch współzawodnictwa pracy (nazywany stachanowskim); jego sukcesy były jednak uzyskiwane niezgodnie z zasa-&\fair play (tworzono mu bowiem najlepsze warunki pracy), były też sztucznie zawyżane. STACJA „AKADEMIK WERNADSKI" NA ANTARKTYDZIE (CTAHIjm „AKADEMIK BEPHA^CfcKHH" HA AHTAPKTHfll], pierwsza ukr. stała stacja naukowa; założono ją w 1997 na Płw. Antarktycznym przez ekspedycję NANU w celu prowadzenia systematycznych badań nad szóstym kontynentem. STADNYK JOSYP [CTAflHHK HOCHTI], 1877-1954, aktor, reżyser, organizator życia teatralnego w Galicji Wsch.; w 1906-1912 kierował teatrem „Ruskiej Besidy", a po 1920 dyrektor teatru objazdowego; miał duże osiągnięcia w dziedzinie adaptacji klasyki światowej dla sceny ukr.; w 1947-1953 więziony w łagrach sowieckich. STALIN JÓZEF [CTAJIIH HOCHII, wł. JXKY-rAIUBIJII ił.], 1879-1953, komunistyczny przywódca ZSRR; rządził posługując się terrorem; odpowiedzialny za śmierć wielu milionów Ukraińców; prześladował ruch narodowy na Ukrainie, inicjując pogrom odrodzenia kulturalnego na przełomie 1920.-1930. i likwidując fizycznie czołówkę inteligencji ukr. STARAK TEODOZIJ [CTAPAK TEQZJO3lił], 1931 -1999, dyplomata, slawista; w 1991 -1993 pełnomocnik rządu Ukrainy do kontaktów z władzami RP; organizator ambasady Ukrainy w Warszawie ijej radca w 1993-1998; duże zasługi dla procesu pojednania ukr.-poi.; jest współautorem słownika poi.-ukr. (1998). STAROBIELSK [CTAPOEeJIbCbK], m. rejonowe w obw. ługańskim, ok. 27 tys. mieszk.; za- łożony w 1686; w pobliżu w obozie jenieckim przebywało w 1939-1940 ponad 4 tys. oficerów poi. (rozstrzelanych przez NKWD w Charkowie i pogrzebanych na terenie dzielnicy Pja-tychatky). STAROKONSTANTYNÓW [CTAPOKOHC- TilHTHHIB], m. rejonowe nad rz. Słucz w obw. chmielnickim, ok. 15 tys. mieszk.; wśród zabytków m.in. zamek zbudowany przez Ostrog-skich w 1516-1571. STAROSOLSKI WOŁODYMYR [CTAPOCO-JlbCŁKHH BOJIOflHMHP], 1878-1942, prawnik i socjolog; prof. Wolnego Uniwersytetu Ukr. w Pradze; autor pracy Teorija naciji; słynny we Lwowie jako adwokat; aresztowany przez NKWD w 1939, zmarł w łagrze na Syberii. STARY KRYM [CTAPHH KPHM], m. rejonowe w Republice Krym, ok. 13 tys. mieszk.; znany od VI; wśród zabytków m.in. meczet chana Uz-beka z 1314, najstarszy na Krymie. starycka-czerniachiwska ludmyła [ctaphitłka-heph;ixibclka jiio^mh- JIA], 1868-1941, poetka, prozaik, dramaturg, krytyk literacki i teatralny; córka M. Staryckie-go; z ojcem tworzyła prozę historyczną (m. in. powieść Rozbijnyk Karmaluk); jej dramat Het 'man Doroszenko zdobył popularność sceniczną; aresztowana w 1941, wywieziona do łagrów syberyjskich (gdzie zmarła). STARYCKI MYCHAJŁO [CTAPHUŁKHH MHXAHJIO], 1840-1904, poeta, prozaik, dramaturg i działacz teatralny; ojciec L. Staryckiej-Czerniachiwskiej; autor dramatów obyczajowych (m.in. Ne sudyłos), historycznych (m.in. Marusia Bohusławka), wielu adaptacji scenicznych oraz powieści-kronik w języku ros. (m. in. trylogii Bogdan Chmielnickij); przekładał poetów poi., m. in. A. Mickiewicza i W. Syrokomlę. STASZYNSKIEGO PROCES [ITPOI{EC CTA-IIIHHCBKOrO], rozprawa o międzynarodowym rozgłosie przeciwko Bohdanowi Staszyn-skiemu, zabójcy Ł. Rebeta (lidera OUN za Granicą, 1957) i S. Bandery (1959), przed Sądem Najwyższym RFN w Karlsruhe 8-16 X 1962; 157 I zamachowiec został skazany na 8 lat więzienia, a za gł. winowajcę uznano rząd ZSRR (którego agentem był S.). STATUTY LITEWSKIE [JIHTOBCBKI CTATY-TH], kodyfikacja prawa zwyczajowego i przywilejów szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego; miały 3 redakcje (1529, 1566, 1588); w ciągu trzech stuleci były źródłem prawa na Ukrainie; na Ukrainie prawobrzeżnej funkcjonowały do 1840. STAWROWECKI CYRYL - zob. TRANKWI-LION-STAWRGWECK! CYRYL STECENKO KYRYŁO [CTEUEHKO KHPHJTO], 1881-1922, kompozytor, duchowny prawosławny; organizator chórów ludowych, dyrygent Ukr. Chóru Narodowego i Ukr. Kapeli Państwowej; skomponował komedię muzyczną Swatannia na Honczariwci opartą na motywach utworu H. Kwitki-Osnowjanenki; twórca narodowej muzyki cerkiewnej, jego arcydzieła to Wsenoszna i Panachyda. STEĆKO JAROSŁAW [CTEIIBKO JIPOCJIAB], 1909-1986, działacz polityczny, członek OUN-B; w 1936 skazany na karę więzienia za udział w aktach terrorystycznych przeciw państwu poi.; w lipcu 1941 kilkudniowy premier rządu Ukrainy we Lwowie; w 1941-1944 internowany przez Niemców; od 1944 aktywny politycznie na emigracji (Niemcy, USA), m.in. od 1968 kierował OUN-B oraz przewodził Antykomunistycznemu Blokowi Narodów; jego żona Sława przejęła po nim kierownictwo OUN-B, w 1998 jako przywódczyni KUN zdobyła mandat poselski do Rady Najwyższej Ukrainy. STEĆKO SŁAWA zob. STEĆKO JAROSŁAW STEFANYK WASYL [CTEOAHHK BACHJIE], 1871-1936, prozaik; autor nowel ekspresjoni-stycznych z życia chłopów na Pokuciu (m.in. tomy Kaminnyj chrest i Zemla), które wyznaczyły nowy etap w rozwoju prozy ukr.; przyjaźnił się z pisarzami z kręgu Młodej Polski, szczególnie z W. Orkanem; tłumaczony w Polsce. 158 STELMACH MYCHAJŁO [CTEJIŁMAX MHXAHJIO], 1912-1983, prozaik i dramato-pisarz; autor monumentalnych socrealistycznych powieści o losach chłopstwa ukr. od rewolucji 1905 r. do czasów po II wojnie światowej (m.in. tłumaczone w Polsce Wielka rodzina i Ludzka krew nie woda). STEP [CTELT], obszar równinny na południu Ukrainy pokryty roślinnością bezdrzewną z przewagą traw (na czarnoziemach); w XV-XVII utożsamiany z Dzikimi Polami; w XIX rolniczo zagospodarowany. STEPANIW OŁENA [CTEITAHIB (CTEriA-HIBHA) OJIEHA], 1892-1963, pedagog, działaczka niepodległościowa; chorąży Legionu Ukr. Strzelców Siczowych; więziona przez Sowietów w łagrach; opracowała wspomnienia pt. Naperedodni wełykychpodij. STEPOWY JAKIW [CTEITOBHH /IKIB, wł. ilKHMEHKO %.], 1883-1921, kompozytor impresjonista; skomponował cykl romansów Barwinky oraz Pisni nastroju do słów O. Ołe-sia. STEREOTYP UKRAIŃCA W POLSCE [CTE-PEOTHn yKPAIHLL9 Y nOJTŁIIII], istniał w Polsce do niedawna uproszczony, schematyczny, często negatywny obraz Ukraińca, w niektórych środowiskach synonim bandyty; ukształtowany wskutek powikłań w stosunkach poi.-ukr. z lat 1939-1947 (w tym czystek etnicznych przeprowadzonych przez UPA na Wołyniu Zach. i Galicji Wsch.); utrwalony na podstawie niepełnej wiedzy o działalności UPA, podsycany przez literaturę propagandową PRL (np. powieść Łuny w Bieszczadach J. Gerharda i jej ekranizację pt. Ogniomistrz Kaleń); po odzyskaniu niepodległości przez Ukrainę obraz ten ulega pozytywnej zmianie, jest zróżnicowany środowiskowo, co pogłębia się dzięki współpracy między Polską i Ukrainą, niezależnie od wystąpień i wypowiedzi ekstremistów w obu krajach. STESZENKO IWAN [CTEUIEHKO IBAH], 1873-1918, literaturoznawca, poeta, pedagog; w STOŁ\ F 1911 STÓW CZARV BHJIb społeczn-wie; ma 7. czeniedz dioaktv ostrze _ bezpie. trowni - STÓWA Rr [ACOL HHKIB 1997, c |>MAX nato-Jisty- todre- :ato-zina •-dniu *ną z -XVII - rolni- jagog, cgionu przez ienia -. wł. ~ytor isów . Ołe- :te- .iałw .-.tycz- :: nie- dyty; -jnkach fttsk et- - 1P\ na • ilony na «i UPA, cwąPRL jerharda ;.'e/i); po -e obraz jcowa- . współ- .-żnie od w obu * IBAH], # :igog;w 1917 pierwszy minister oświaty Ukrainy; autor pracy Istorija ukrajinśkoji dramy. STOLICE UKRAINY [CTOJIHUI yKPAIHH], ob. gł. miastem Ukrainy jest Kijów; funkcję centrum polityczno-religijnego pełnił od IX do 1471, tj. roku zlikwidowania Księstwa Kijowskiego przez Litwę; w XIII-XIV w miarę umacniania się Księstwa Halicko-Wołyńskiego i przyłączania do niego in, księstw staroukr. stolicą staje się Halicz, a potem Lwów; za Hetmanatu stolicami są kolejno Czehryń, Baturyn i Głu-chów; w 1917-1920 siedzibą rządów URL byl Kijów; stolicą USRR od 1920 ustanowiono Charków, aby od 1934 przenieść jądo Kijowa. STOŁYPIN PIOTR [CTOJIHniHnETPO], 1862-1911, polityk ros.; jako premier rządu carskiego przeprowadził m. in. reformę agrarną (1906-1910), która umożliwiała występowanie chłopów, w tym i ukr., ze wspólnot wiejskich i zakładanie gospodarstw na wyodrębnionych chutorach, co przyczyniło się do wzrostu kultury rolnej i dobrobytu chłopów; w ramach tej reformy ok. 1,2 min Ukraińców z przeludnionych wsi udało siew 1906-1915 na Syberięw celu jej rolniczego zagospodarowania. STOROŻENKO OŁEKSA [CTPCOKEHKO OJIEKCA], 1805-1874, prozaik, muzyk i rzeźbiarz; współpracownik pisma „Osnowa"; autor opowiadań i mikropowieści w nurcie narodnic-ko-etnograficznym. STOWARZYSZENIE „CZARNOBYL I DZIECI CZARNOBYLA" [ACOHIAHIil „TOPHO-BHJIt - fllTH HOPHOEHJDT], organizacja społeczna założona w 1992 z siedzibą w Kijowie; ma za zadanie zdobywanie środków na leczenie dzieci zagrożonych chorobami na tle radioaktywnym (kilkadziesiąt tys. osób) oraz ostrzeganie rządów i obywateli przed niebezpieczeństwem dalszych wybuchów elektrowni jądrowej w Czarnobylu. STOWARZYSZENIE PISARZY UKRAIŃSKICH [ACOUTAUDI yKPAIHCŁKHX nHCŁMEH-HHKIB], organizacja twórcza powstała w 1997, opozycyjna wobec Związku Pisarzy s Ukrainy: prezesem został J. Pokalczuk; wydaje pismo „Literatura-Plus". STOWARZYSZENIE „UKRAINA" [TOBAPHC-TBO „yKPAIHA"], organizacja społeczna dotowana przez państwo; gł. siedziba w Kijowie; działa od 1960; pośredniczy w utrzymaniu łączności i współpracy kraju z diasporą. STRATY UKRAINY W II WOJNIE ŚWIATOWEJ [yKPAIHCLKI BTPATH B II CBITOBIH BIHHI], straty w ludności: ponad 8 min osób (wojskowych, cywilnych, zmarłych na robotach przymusowych w Niemczech czy w łagrach sowieckich); straty materialne: 40% majątku trwałego, 16,5 tys. zburzonych zakładów, 400 kopalń, 714 miast i 28 tys. wsi; przez ziemie ukr. 2-krotnie w 1941 -1944 przetoczyła się machina wojny niemiecko-sowieckiej; obie strony stosowały taktykę spalonej ziemi, niszczyły zabytki sakralne i świeckie, grabiły majątek kraju i dobytek ludzi. STRÓJ LUDOWY [HAPO^HHH QZLSr], odświętny ubiór chłopski; tradycyjnie malowniczy, charakterystycznie odrębny w swym wzornictwie na tle ogólnosłowiańskim, ma też regionalne odmienności (widoczne np. na Ukrainie Naddnieprzańskiej, Podolu, Hucułszczyźnie czy Polesiu); elementy uznawane za narodowe to wyszywane koszule, czerwone szarawary, buty z cholewami (męski) oraz zapaska, bluzka wyszywana, wstążki przy włosach, buty kozaczki (kobiecy); nawiązania do niego obserwujemy we współczesnej modzie ukr. STRUMIŃSKI BOHDAN [CTPyMIHCLKHH EOrflAH], 1930-1998, pol.-ukr. językoznawca, polonista i ukrainista, tłumacz, politolog; wykładowca na Uniwersytecie Warszawskim; represjonowany w PRL, w 1975 wyjechał do USA na zaproszenie Uniwersytetu Harvarda w Cambridge; specjalizował się w historii języka ukr. i poi. oraz ich związków wzajemnych; napisał 6 książek i ok. 200 artykułów i recenzji. „STRZELCY RUSCY" [„PyCBKI CTPUILLII"], oddziały (gwardia) ochotników ukr. tworzone przez Hołowną Radę Ruską w 1848; lojalni 159 wobec Austrii i jej cesarza, stali na straży granic Galicji Wsch. zagrożonych przez powstańców węgierskich; rozwiązani w 1850. STRZELCY SICZOWI [CITOBI CTPIJIblJJ, EC-ECH], oddziały armii URL tworzone na Ukrainie od 1917 z Ukraińców galicyjskich -jeńców z armii austriackiej, później też z Ukraińców naddnieprzańskich; stopniowo ich jednostki wzrastały - od batalionu do korpusu; walczyli przeciwko bolszewikom i „białej" armii A. De-nikina oraz uczestniczyli w powstaniu przeciw hetmanowi P. Skoropadskiemu; dowodził nimi płk J. Konowalec; zdemobilizowani w XII 1919. STUDYCI [CTYflHTH], zakon greckokatolicki (męski i żeński) odnowiony przez A. Szeptyc-kiego w 1898 wg reguły Teodora Studyty; ich gł. zadanie to samodoskonalenie się; mająmo-naster w Rzymie oraz 4 na Ukrainie (w tym ławrę we wsi Uniw k. Peremyszlan w obw. lwowskim). STUDYŃSKI CYRYL [CTYZJHHCbKHH KHPHJIO], 1868-1941, historyk literatury i działacz społeczny; w 1900-1918 prof. Uniwersytetu Lwowskiego; swoje prace poświęcił literaturze staroukr. oraz romantyzmowi; pomimo współpracy z Sowietami (zwłaszcza po 17 IX 1939) został przez nich uwięziony w 1941 i prawdopodobnie stracony. STUNDYŚCI [IHTYH^HCTH], sekta chrześcijańska rozpowszechniona w środowisku kolonistów niemieckich na Ukrainie w II poł. XIX; głosząc zasadę miłości i równości społecznej, znaleźli wyznawców wśród chłopów ukr., którzy wyrażali tym sprzeciw wobec biurokraty-zacji i rusyfikacji Kościoła prawosławnego; na pocz. XX połączyli się z baptystami. STUPKA BOHDAN [CTYITKA BOmAH], ur. w 1941, aktor teatralny i filmowy; wybitne role na scenie kijowskiego Teatru Dramatycznego im. I. Franki; w filmie J. Hoffmana Ogniem i mieczem zagrał postać B. Chmielnickiego; od 1999 minister kultury i sztuki. STUS WASYL [CTYC BACHJIŁ], 1938-1985, poeta i krytyk literacki; za działalność niepo- 160 dległościową szykanowany i prześladowany przez władze sowieckie, w 1972-1979 i 1980-1985 więziony w łagrach; tworzył lirykę refleksyjną i obywatelską; podobnie do in. poetów z „pokolenia lat sześćdziesiątych" odciął się w twórczości od schematów rozlewnego liryzmu poprzedników, przesuwając akcent z emocjo-nalności na poetyckość oraz komplikując język; podążał w stronę syntezy poetyki ekspresjo-nizmu i surrealizmu; osiągnął dużą kondensację estetyczną, albowiem jego poezja „ograniczona do minimum materiału tematycznego, skierowana sama na siebie, tym silniej grzmi w swoim milczeniu" (J. Szewelow); tłumaczony w Polsce. SUBOTÓW [CYBOTIB], wieś k. Czehrynia w obw. czerkaskim; w XVII majątek B. Chmielnickiego, w zbudowanej tu przez niego cerkwi św. Ilji został pochowany; w 1664 żołnierze poi. ekspedycji karnej S. Czarnieckiego zrównali go z ziemią, a zwłoki hetmana wywlekli ze świątyni i spalili; pisał o nim T. Szewczenko w wierszu patriotycznym o inicipicie Stojit' w seli Subotowi... SUCHOMŁYNSKI WASYL [CYXOMJIHH-CLKHH BACHJIb], 1918-1970, pedagog, dyrektor szkoły średniej we wsi Pawłysz k. Ołek-sandrii w obw. kirowogradzkim; stworzył własny system wychowawczy (szkoła jako rodzina) przepojony miłością i szacunkiem dla dziecka, zmierzający do wszechstronnego rozwoju jego potencji osobowościowych. „SUCZASNIST"' [„CYHACHICTb"], miesięcznik literacko-artystyczny wydawany w Kijowie i Nowym Jorku przez Ukr. Światową Radę Koordynacyjną oraz Krajowe Stowarzyszenie Ukrainistów; założony w 1961 jako „czasopismo niezależnej myśli ukr." na bazie tygodnika „Suczasna Ukrąjina"; do 1992 drukowany w Monachium i Nowym Jorku; promuje poszukiwania twórcze i eksperymenty artystyczne w literaturze i sztuce. SUDAK [CYHAK], m. i uzdrowisko nad M. Czarnym w Republice Krym, ok. 20 tys. mieszk; założony w III; wśród zabytków m. in. twier- dzage: tu im Szlak. SUMY ; ponad ." dek pr: szyn i tOWO-' 3 muz. kiew V i klas-, z 190;-wałys . SUROW pisark. rządu " in. stui deński; przez S włagra. kała w ' tia, pr oraz fi SURREAL gardo1.' i filmu SWERSTI i vany :980- ;flek-.•tów z . się w ryzmu : mocjo- il język; ..tresjo- i-:czona ;rowa- swoim i w Pol- yrua w i Chmiel- > cerkwi ołnierze i zrów-ilekli ze zenko w nr' w seli »gog, dy-t k. Ołek-ył wła-ipko rodzi- ęs> rozwoju -iesięcz- -. w Kijo- _ wąRadę . .-zyszenie ;zasopi- -godnika - wany w -.uje po- ^rystycz- ,1. Czar- - mieszk; :n. twier- dza genueńska z XIV-XV; corocznie odbywa się tu impreza artystyczno-festynowa „Wielki Szlak Jedwabny". SUMY [CYMH], m. obwodowe nad rz. Psioł, ponad310tys. mieszk.; założone w 1652; ośrodek przemysłowy (m.in. zakłady budowy maszyn i mikroskopów elektronicznych) i oświa-towo-kulturalny (m. in. uniwersytet, 2 teatry, 3 muzea); wśród zabytków m.in. barokowa cerkiew Wniebowstąpienia (Woskresenśka) z 1702 i klasycystyczny sobór św. Trójcy (Trojićkyj) z 1901-1914; w pobliżu w 1943-1944 znajdowały się obozy szkoleniowe Wojska Polskiego. SUROWCOWA NADIJA [CYPOBLiOBA HA-m%\, 1896-1985, działaczka niepodległościowa, pisarka; w 1917-1918 pracowała w aparacie rządu URL; w 1918-1924 w Austrii, gdzie m, in. studiowała filozofię na Uniwersytecie Wiedeńskim; po powrocie do kraju aresztowana przez Sowietów w 1927 i do 1951 przebywała w łagrach i na zesłaniu; po zwolnieniu zamieszkała w Humaniu; napisała wspomnienia pt. Żyt-tia, przejmujący dokument o burzliwej epoce oraz tragicznym losie inteligencji ukr. SURREALIZM [CIOPPEAJII3M], kierunek awangardowy w literaturze, sztukach plastycznych i filmie, traktujący twórczość jako wyraz treści pozaświadomych; jego elementy zawierają poezje B. I. Antonycza, W. Chmeluka, E. Andi-jewskiej i J. Tarnawskiego; jego estetyka zaznaczyła się również w sztukach plastycznych, m. in. w twórczości późnego O. Archipenki, w ruchomych rzeźbach K. Miłonadisa i ceramice S. Gerculak. SWERSTIUKJEWHEN [CBEPCTIOKGBrEH], ur, w 1928, krytyk literacki, eseista; za działalność w obronie praw obywatelskich w USRR represjonowany przez KGB, 12 lat w łagrach; w 1960 najpopularniejszy autor „drugiego obiegu", m.in. dzięki rozprawie Sobór w rysztuwanni (interpretacja powieści O. Honczara Sobór); w 1993 wydał zbiór tekstów Błudni syny Ukraji-ny o źródłach i trudnościach odrodzenia ukr. (a także o stosunkach poi.-ukr. w Łysti Adamowi Michniku); ob. redaktor tygodnika prawosławnego „Nasza Wira", prezes ukr. Pen Clubu. SWIDZYNSKI WOŁODYMYR [CBIfl3HH-CBKHH BOJIOflHMHP], 1885-1941, poeta; nie brał udziału w swarach estetycznych i walkach ideologicznych burzliwego życia literackiego w USRR; ewoluował od symbolizmu do neoklasycyzmu; autor poezji o charakterze kon-templacyjno-refleksyjnym, realnie uprzedmiotowionej, klarownej i zrygoryzowanej; uwięziony przez NKWD, spalony żywcem podczas przemarszu na Sybir. SWIENCICKI IŁARION [CBeHLUULKHH IJIAPIOH], 1876-1956, historyk sztuki i filolog; w 1905-1952 dyrektor Muzeum Narodowego we Lwowie, od 1946 prof. w katedrze filologii słowiańskiej Uniwersytetu Lwowskiego; autor prac z historii języka ukr., dialektologii, drukarstwa oraz slawistyki literackiej. SWITIAŹ [CBITiI3t], największe i najgłębsze jezioro Ukrainy (powierzchnia 27 km ), leżące na Polesiu Wołyńskim, w dolinie Prypeci, w zespole jezior Szackich; zagrożone ekologicznie (wadliwe osuszanie terenów rolniczych); leżące w pobliżu miasteczko Szack słynie z walorów wypoczynkowych, a także festiwalu piosenki „Na chwylach Switiazi" dla początkujących artystów. SWITŁYCZNY IWAN [CBITJIHMHHH IBAH], 1929-1993, poeta, tłumacz i krytyk literacki; za działalność niepodległościową więziony w łagrach sowieckich; wywarł wpływ na kształtowanie się świadomości narodowej inteligencji twórczej; autor tomu liryki więziennej Grato-wani sonety (1977). SWYDNYCKI ANATOLIJ [CBHflHHULKHH AHATOJIIH], 1834-1871, poeta i prozaik; w niedużej jego spuściźnie największą wartość ma powieść środowiskowa Luboraćki, w sposób zbliżony do reportażu ukazująca rodzinę duchownego prawosławnego na Podolu. SYBIR [CHEIP], w świadomości ukr. nazwa Syberii jako miejsce katorgi, łagrów i zesłania po zrywach kozacko-antyfeudalnych (XVIII), re-wolucyjno-narodnickich (XIX - pocz. XX) i niepodległościowych (XX). 161 kultury; właściciel dobrze prosperującej cukrowni we wsi Sydiriwka k. Kaniowa; sponsor m.in. czasopism ukr. („Kijewskaja Starina", „Naukowo-Literaturnyj Wisnyk"), tłumaczenia Iliady Homera na język ukr. oraz zespołów śpiewaczych; przekazał w darze budynek Towarzystwu Naukowemu im. T. Szewczenki we Lwo- SYMBOLIZM [CHMBOJII3M], prąd artystyczny w ukr. literaturze, sztukach plastycznych i teatrze rozwijający się w pierwszym 25-leciu XX (symbol jako środek ekspresji miał wyrażać treści metafizyczne dostępne jedynie poznaniu intuicyjnemu); propagowany przez grupy literackie kijowskie („Biła studija" i „Muza-het") oraz lwowskie („Mołoda muza" i „Mytu-sa"); najwyższe osiągnięcie to wiersze P. Ty-czyny ze zbioru Soniaczni klarnety (1918); pod jego wpływem powstały obrazy M. Buraczka, A. Petryckiego i O. Nowakiwskiego, a także spektakle Ł. Kurbasa w jego „Młodym Teatrze" w Kijowie (1917-1919). SYMFEROPOL [CIM<6EPOnOJIŁ], gł. miasto Republiki Krym, ponad 370 tys. mieszk.; założony w 1784 (na miejscu Neapolu Scytyjskiego z III p.n.e. - III n.e. i osady tatarskiej); ośrodek przemysłowy (m.in. fabryka telewizorów) i oświatowo-kulturalny (m.in. 4 uczelnie, w tym uniwersytet, 3 teatry, muzeum malarstwa); wśród zabytków m.in. klasycystyczny pałac Woroncowów z 1826. SYMONENKO WASYL [CHMOHEHKO BACHUfc], 1935-1963, poeta; autor liryki obywatelskiej; jego utwory, satyrycznie obnażające paradoksy rzeczywistości w USRR, krążyły w obiegu podziemnym. „SYMYRENKA" [„CHMHPEHKA"], odmiana jabłoni (renety); wyhodowana we wsi Mlijew w obw. czerkaskim w sadach rodziny Symyren-ków (Płaton 1821-1863, Łewko 1855-1920 i Wołodymyr 1891-1938), właścicieli ziemskich, posiadaczy cukrowni, a także mecenasów kultury ukr.; była świadectwem przemian, jakie nastąpiły w II poł. XIX w sadownictwie na ziemiach ukr.; mianowicie, chłopstwo ukr. zaczęło masowo uprawiać krzewy i drzewa owocowe; dotąd na Ukrainie, posiadającej sprzyjające dla uprawy sadownictwa warunki klimatyczne i glebowe, jego walory doceniano w poi. majątkach ziemskich oraz prowadzonych przez kolonistów (Niemców, Greków i Bułgarów). SYMYRENKO WASYL [CHMHPEHKO BA-CHJIŁ], 1835-1915, przedsiębiorca, mecenas 162 SYNIAWSK! ANTIN [CHKSBCBKHH AH-TIH], 1866-1949, historyk i ekonomista; w 1920. prof. szkół wyższych w Kijowie; autor prac z zakresu geografii ekonomicznej Ukrainy, m.in. Btyźkyj Schid i Ukrajina; ob. stypendium jego imienia wspomaga młodych badaczy-huma-nistów. „SYNOPSIS" [„CHHOnCHC"], popularny podręcznik historii Rusi-Ukrainy w XVII-XVIII: krótki zbiór latopisów o początkach narodu „słowiańsko-ruskiego". SYTUACJA ETNICZNA I JĘZYKOWA W XI-XII [ETHIHHE I MOBHE IIOJICOKEHHil B XI-XII], zróżnicowanie terytorialno-etniczno-języ-kowe Rusi Kijowskiej nie daje podstaw do twierdzenia o wspólnej narodowości staroruskiej i wspólnym języku staroruskim; uwidoczniła się wówczas tendencja do kształtowania się kilku narodowości: halicko-wołyńskiej i polesko-ki-jowskiej, a także smoleńsko-połockiej (o sub-stracie bałtyckim) oraz pskowsko-nowogrodz-kiej i włodzimiersko-suzdalskiej (o substracie ugrofińskim), które formowały odrębne stref. językowe, wykrystalizowane w XII-XIII jakc języki ukr., białoruski i ros.; łącznikiem pomiędzy tymi strefami pozostawał język staro-cer-kiewno-słowiański. SZACHLIN 8ORYS [IUAXJIIH BOPHC], nr. w 1932, gimnastyk; siedmiokrotny mistrz olimpijski w różnych konkurencjach gimnastyki sportowej (1956, 1960, 1964). SZACHY NA UKRAINIE [IUAXH HA YKPA-IHI], gra masowo rozpowszechniona, znana od czasów Rusi Kijowskiej; Szachowa Federacja Ukrainy zrzesza ok. 800 tys. członków; czołowi szachiści XX: Juchym Boholubow, Ołeksa SZANDRUK 1889-19" w 1920-1-gady WP:w| tu Narodc*t cę planowa* na emigrac ce z dziej o- SZAFOWAŁ TA], 188:-i< 1909-191-nika „Ukr.: Ukr. Pani: ramienia r emigracji -ukr. szkol: książek, w nist'. SZARHOROO | obw. winnick XII, od 1393j pod nazwą in. synagoga 1I kalanego P. sycystycr jiwśkyj'- ~ SZASZKE^I MAPKI • katolick rodowe^ Wahylc „Rusał- nych i . czeski l-_ :sj CU-?onsor irina", ciczenia •śpie-PIH), ur. w 1908, językoznawca krytyk literacki; od 1944 na emigracji (Nieme USA); prof. Uniwersytetu Columbia w Nowyir. Jorku i Michigan w Ann Arbor; autor prac językoznawczych (opartych na metodolog: strukturalistycznej) dot. m. in. fonologii (A H:-storical Phonology ofthe Ukrainian Language etymologii i antroponimii; ukr. proces literack w XX (w kraju i w diasporze) traktuje jako jec-nolity ruch na tle literatury powszechnej; kredo jego wystąpień publicystycznych: Kartagina naszoji prowincijnosti musyt' buty zrujnowa -na. SZKRYBLAK JURKO [LUKPHEJLSK IOPKO; 1822-1884, tokarz w drewnie (m.in. talerze, łyżki, krzyże, czekany dekorowane ornamentem i inkrustowane metalem i drutem miedzianym), założyciel huculskiej dynastii rzeźbiarz;, ludowych. SZKURUPIJ GEO [LUKYPyniH FEO], 190?-1937, poeta awangardowy (futurysta), autc poezji i cony w L. .«. SZLACHTA łeczna ru wana pod polityce-/, kiem byu t stan w por» bojaram: pt kiedy zie-i* (Wielkier: * sji, Rur _-n. prawa r. •» ło proce- on« nizacji. -j» B. Chrmenat rżenie p otwarta. rejestr znacz-rewo! 1921 SZLAKI grabież. Ukrainę Polach: porohy . stronę Kadynr. łoski (c Pokucia cierpień było aż 151 czących wojewódawk < scowości | SZŁEMKE mhko: działać stria, F cystyk. jinśka dowy-niego XX. Jfe*' :one^ Podola) i Wo- ..-.•.;, okrucieństwa oraz cow; np. w 1605-1610 iów tatarskich, nisz-' życia (w jednym mfej- ftów, a także plastyka (pisanki, malowidła ścienne, tnaiaTst^No); w okresie USRR uprzemysłowiona; utworzono spółdzielnie rzemieślnicze oraz szkofy artystyczno-przemyslowe, zwłaszcza w miejscowościach znanych z tradycji twórczych (m.in. Kosów, Krołewec, CJpiśztua, {'efryów^a/. SZTUKI PLASTYCZNE [OEPA3OTBOPHEMH-CTEIJ,TBO], dziedzina twórczości artystycznej, w której ramach są wytwarzane dzieła per-cypowane wizualnie: malarstwo, rzeźba, rysu- iconycn prórjlemom naro- sta), autor „cgo - przez Ukraińców jako zbiorowość w wówpoi - uzyskały cechy oryginalne (np. ba- r°k kozacki), ujawnione w ikonostasach i por- 165 L91 -JOd I 1{OESB}SOUOJ[I JA aUOIUMBfn '(ppBZO)] >(OJ -Bq -du) su[bui8Xjo Aijogo AjBj[sAzn - -jod avoa\ -AjdM. ouiiraod - niAX"IAX EZOZSE{AVZ) sz niuBZ^iM-od m x "Ą P° ^!s ĄBf -ia\zoj iBMOjpAzn Ełjnjzs sz>[bi b 'e>[iibj8 i >pu -ns/Li 'Bqzszj 'oayisjejeui :3iu[BnziA\ suBModAo -J3d Bpizp 3UEZIEA\jAm BS q3BlUEJ fojOJJf AY ' fetl -zoĄsAijb psozojcMi Euizpaizp '[oaiTiaiD -HJMHhdOaiOL:Vd3O] 3NZDAlSV1d DlfilZS A\ 3S0M0I0iqZ XX Z3Zjd - 0§3IU -ojbu uioiu3[qojd qoXuo33iAvsod vzsnp niUOJ JOJtlB i^UZSIJOZOm 3>)X)SA3 !(vSfl '^oiusiM 'EfsuEij 'eujs 6i po iXuzo3{ods z3B{Bizp 'jozojy '9961-17681 -qqnd -ny) (q3BZ3ZSIjSz AV OJEJSOZOd }3SOAV03S 'Biuzsido -urui) qoAz3JOMj ipAp -ejj z ąoAireuz qoBiosoAvoosfoiui av ezszsbj/az '3AVO{sXtU3Zjd-OUZ0X;sX}JB X{O>[ZS ZEJO 3Z0IUJS3IUI9ZJ 3IU]3IZp{9ds OUOZJOMJtl !bUOIAV -Pf&SWPZJ$n flflSJ] sissiyo ja :/0AysjB;eiu 'su -U3J0S B/piMO/BUI 'pfUESld) E^X}SEjd 3ZJJB} B 'M -Eq i mouiiii5( ącj/Łw. zejo oa\i3e>j S) BJJIUIBJ33 '3IUA\3jp A\ EqZ3ZJ '(BIU3IUIB5J S z ezozse{m.z) Eązszj :sfBzpoj fof -jseu q3I5(]3IA\ C] ZB •3SUBUI0J I I>[U3S0ld 'UEldsjJOJ BU AjOMjn '3U -zorctojca/Cs-ocf[E>fOM Ąeuiaod 'ataojca/fs fBAiocr -odmo^ nuizi/BSjoos 'ayzj iiubSouiAm z aizpoSz A\ ;oS3lJ(SAVOfl^ UmU0łBAU3SU0^{ 10P[3J 8961 -t7j6I ^ ;jojXzoduio>( '2661-3061 '[HldffHY 0XH3dVJ0IITl] flilONY OMN3aVHOlZS ISBJSOd 1OZ/A EZ o3 fBIZM ZBJO !Mo8j3q tpnqozau nfq zsjsim. i UM-Oi/pij uvmj jeuis -Od niU {I33IMS0d -jjod n5(|i5[ i -U13UI0I uyui jo^tiE -va 'IJ|U3Z3M3ZS 'X MOJ3J KzEzfsd ąsAuzsĄ iasvm ({izpom 3is sizpS) niuos •urui) SZEZfed -Tsfnsojs 5[ijej -du) 3AvojsXui3Zjd !nUIZI]E3J3OS -M.ZJ KpESEZ AO i zje[eui 't7^61-fr881 '[V3XHIfO VS)I31O O>IN3Nn>IMOZS I EAlAzjOAYJ po 9IUZ3[EZ ;BAVOp9ZjqO Zpfeq BZO -iuqopz ^EMO^jjAzn 3f35)unj mpd iipApEjj uisiu -eMOUBZSod z ąoiysfaiui Moyrutsaruiazj zazjd isai B[p buozjoai) qn; E^sdojq3 B^jnjzs '[O3X VMOam YMDIZS av) -ZSIU lq3l>|SJE}BJ . 0I9I-S09I *'du ZEJO BA\JSU3pnj>[0 '|AU>1 AsEJJ OJ Ą/Lą '( suojjs a\ AsAzs/j i XMBzsn"y ppojz po) -°A\ ! (B[°P°d suojjs m Biusiujzsn^i r Ł XpOjq ZSZjd) I>[SUEUIZ3n^[ '(BIuX{Oy^ A\ MOIUB^J I ASB>[J3Z3 EU 3lJ[SUBZjd3lUp . ZSZjd) AUJBZ3 :i>[B|ZS L BU 3IS 33%frU3I>[ I 1 qOl>JIZQ EU 3tS 33%(EUXZ3EZ (UAX"/ eu qoi:>[sui/ '[MXKirm raqDdvivi] 3i»siivivi i>ivizs z 3foruXjsuo>[ 'jod zbjo /,[6I "feMojnj 3fon[OM3j 2SZ.1Ó UB)S OyeJ BUO1S3JUZ iO}13)VUlZ 51U3Z0VUZ fof XIX M -^OBZO}) SUZAZSJEJS I q3A/WOJJS3f3J MO5(BZO5I nUBJS 0i?3AYS Op B{3UO{qOAV 'BJJBMJO BMJSJSM OJjef 'oSSMOpOJBU BM)SUEĆ 9IU3ZJ AVCSEZ3 EZ !lf3BzXjBIZpEUI I ifOBZIUnUItU 'ipEZIU fef UI0S330jd O{ 03 %jq3E[ZS tesfsjUIEJ Z 3UMOJ BMBjd 'ifs MJSUBd 'Ul pE{>[S AV A[IZpoq3A\ J3(n 3IUI3IZ Ap3I>l 'IIIAX-AX M- '(iuieibu§buj foiuzod 'iuiBJEfoq I lUIEJ3Z:EIS>():BpEJ>(O5S/aB Z tUTOUM-OJOd A\ UBJS jCzSZIU E{IAVOUEJS tBAYTOJsfOM Bqzn{S E{Xq UX3l>] -zT3iAvoqo '{S pf !ujAuz3iuiouo5(3 i mAuzoXji]od 'ujAuA\Ejd 'uiAMOjnjirD) ui3p3[SzM pod bubm -ofsjiMAzjdn 'XX"X M '^n q3Biui3iz bu euzssj -ods bmjsjem '[oaiDHKdOal/] V1H3V1ZS -bjjs i J§E{ AV XuO3 Xuoiz3iMn !Azojd i ifzsod -L061 '[O3J i \ZJBiqZ3ZJ H1S 3U -urn -DMoufruz .ii -psfojfBfsfri :^3BJ3JI[ S3D \dSvnSuvj i -m v) iiS -ifoejd jo;."r : BOMBUZO^j.M 0) pBuodsfn—- -3Z3BUZ1 -3izp) : -MEuzoar.-j -OXH3h- lXj3U3]d ".-: -Avoq3od -oziubSjc -ojEuAzp; -ahaarr' tretach; w XIX-XX rozwój charakterystyczny dla sztuki europejskiej: od klasycyzmu przez realizm i modernizm po awangardę; ich rozwój w kraju w 1930.-1980. został zahamowany wskutek narzucenia zasad socrealizmu; ich przedstawiciele w diasporze (np. O. Archipen-ko i in.) zdobyli uznanie w skali światowej. SZUCHEWICZ ROMAN [IJjyXEBHM PO-MAH, pseud. WriPHHKA TAPAC], 1907-1950, generał UPA; w 1926-1939 uczestnik aktów terrorystycznych UWO i OUN przeciwko państwu poi.; w OUN przyjął optykę S. Bandery; w 1941 dowódca batalionu legionistów ukr. „Nachtigall", a od 1943 gł. komendant UPA; odpowiedzialny za pacyfikację ludności poi. na Wołyniu Zach. i w Galicji Wsch.; od 1946 dowódca zbrojnego podziemia na Ukrainie Zach. przeciw Sowietom; zginął w potyczce z oddziałem MGB. SZULHYN OŁEKSANDR [IUYJIŁrHH OJIEK-CAHflP], 1889-1960, polityk i historyk, jeden z twórców państwa ukr. w 1917-1919 (odpowiadał za problematykę międzynarodową); od 1921 na emigracji (Czechy, Francja); stał na czele rządu URL na uchodźstwie; w 1923-1927 prof. Wolnego Uniwersytetu Ukr. w Pradze; autor wielu prac o najnowszej historii Ukrainy, m.in. L'Ukrainę contre Moscou 1917. SZUMSKI JURIJ [UiyMCfeKHH K)PIH], 1887-1954, aktor teatralny i filmowy; od 1934 w kijowskim Teatrze Dramatycznym im. I. Franki. SZUMSKI OŁEKSANDR [UjyMCŁKHH OJIEK-CAFUTP], 1893-1946, polityk, jeden z przywódców ukr. komunizmu narodowego; w 1918-1920 należał do frakcji borotbistów w Ukr. Partii Socjalistów-Rewolucjonistów, a w 1920 przyłączył się do bolszewików; w 1921-1923 pierwszy i jedyny ambasador USRR w Polsce; w 1924-1927 ludowy komisarz oświaty w rządzie USRR, aktywnie wspierał „ukrainizację" Ukrainy; w 1933 uwięziony w łagrze sołowiec-kim (gdzie zmarł). SZWEDZI NA UKRAINIE [IIIBEflH B yKPAIHI], w dziejach obecności Szwedów na Ukrainie wyróżniamy 3 epizody: 1) w poł. IX 166 liczni wojownicy Normanowie (Waregowie, Szwedzi), opanowawszy szlak wodno-handlo-wy ze Skandynawii do Bizancjum, osiedlali się u płd.-wsch. wybrzeży M. Bałtyckiego i w dorzeczu Dniepru; utworzyli organizację państwową (Ruś Kijowską), połączywszy rusko-ukr. związki plemienne (duża zasługa książąt z dynastii Rurykowiczów); ze względu na odległość od ojczyzny zatracali odrębność kulturową (do ok. 1300 posługiwano się w Nowogrodzie językiem szwedzkim) i w końcu rozpłynęli się w żywiole ukraińskim; 2) B. Chmielnic-ki prowadził rokowania z królem szwedzkim Karolem X Gustawem, których zwieńczeniem był traktat ukr.-szwedzki podpisany 12 XII 1656 w węgierskim Radnocie (m.in. rozbiór Polski, uznanie suwerenności Ukrainy) oraz powstanie koalicji szwedzko-ukr.-siedmiogrodzkiej wymierzonej przeciwko Polsce; układ ten nie przyniósł Ukrainie oczekiwanych rezultatów, tj. uniezależnienia się od Polski i Rosji; 3) zawarcie między hetmanem Ukrainy I. Mazepą i królem szwedzkim Karolem XII sojuszu wojskowego, w którego ramach jesienią 1708 armia szwedzka przybyła na Ukrainę, gdzie w bitwie z wojskami ros. pod Połtawą poniosła klęskę. SZWYDKY SERH1J [HIBHflKHH CEPFIH], ur. w 1963, choreograf; twórca eksperymentalnych spektakli tanecznych (np. Ego i I.D. o Isadorze Duncan); współpracownik teatrów drama-tycz-nych (np. w spektaklu opartym na dramacie Łesi Ukrainki Lisowa pisnia w kijowskim Teatrze Dramatycznym im. I. Franki). SZYSZOW WITALIJ [IIIHIUOB BITAJIIH], 1952-1996, rzeźbiarz; twórca form monumentalnych i małych, łączących nowoczesność wyrazu z uniwersalizmem przesłania; jego znane rzeźby to m.in. cykl Madonn i Apokalipsys oraz popiersia H. Skoworody i Kateryny Biłokur. słu < zea V I ś SNIATYN [CFfiiTHH], m. rejonowe nad rz. Prut w obw. iwano-frankowskim, ok. 9 tys. mieszk.: znany od 1158 jako twierdza; zakłady przemy- zaby:» ŚP!EY\ ITTB na n?. tu rc. jęcii. . -s był\' -* xvii: prow-dziah komp. nianskil gatur.i .i pozyc : < cenkc. ( we zć Ukr. C waK. ŚWIAD- - odłar i nież wan: tys. ŚWIAT ksiąz. -zaborc.-rl rów, Bu rl wypraw; się, dlata tatu pci:s czyngc ŚWIATOK bith: nieprz- ryodby sierpni przez U Ukrair.; demoki polityc. ekonon i rozwc cjąUkn. egowie, ł-handlo- dlali się i i w do- cię pań- rusko- ^książąt z »na odle- l kulturo- owogro- i rozpły- nielnic- ledzkim fcczeniem 12 XII rozbiór >orazpo- aogrodz- kład ten - rezulta- R.osji; 3) : Maze- sojuszu . uą 1708 gdzie w •oniosła iH], ur. talnych odorze a-tycz- :ramacie „1+1". 4 1907-1942. .. •. także w Pol- ej szkoły" art neoroman-aej; w 1941-mezo „Litawry" —:,*.C Słowo" V. (tówwkijow- iteraturze ;ma b po- , sie od 250 .-e(m.in. hi- .. przyroda' ". Rylejewa. A. Puszkina, W. Narieżnego i M. Gogola; również Ukraińcy piszący też po ros., m.in. J. Hre-binka, P. Kulisz, M. Kostomarow i T. Szew-czenko, atrakcyjnie jąwzbogacali i rozwijali. TEN BORYS [TEH BOPHC, wł. XOMIHEB- CBKHHM.], 1907-1983, poeta, tłumacz; m. in. przełożył na język ukr. Iliadę i Odyseję Homera. TEORIA NORMAŃSKA [HOPMAHCBKA TEOPDI], teza o założeniu państwa Ruś Kijowska przez Normanów (Waregów); wysunięta w XVIII; w XIX jej zwolennikami byli historycy ros. M. Karamzin i S. Sołowjow; w XX przeciwko niej wystąpili „antynormaniści" (twierdzący, że państwo kijowskie utworzyły plemiona wschodniosłowiańskie), m.in. Rosjanie B. Griekow, B. Rybaków i D. Lichaczow oraz Ukraińcy M. Hruszewski i D. Bahalij; spór trwa. TERESZCZENKO MYKOŁA [TEPEIIIEHKO MHKOJIA], 1819-1903, przedsiębiorca, właściciel cukrowni i gorzelni; filantrop wspierający rozwój Głuchowa i Kijowa, m.in. poprzez budowę i rozbudowę gimnazjów i szkół wyższych oraz szpitali, przytułków i noclegowni. TERŁECKI CYRYL [TEPJIEUBKHH KHPHJIO], 7-1607, od 1596 łucko-ostrogski biskup greckokatolicki; współtwórca i propagator unii brzeskiej. TERROR POLSKI WOBEC UKRAIŃCÓW [ITOJIBCBKHH TEPOP IIPOTH YKPAIH-UTB], polityka państwa poi. stosującego przemoc i gwałt wobec ludności ukr. w celu zminimalizowania nastrojów niepodległościowo-wy-zwoleńczych w XVII-XVIII oraz w 1921 -1939, 1944-1947 na terenie Galicji Wsch., Wołynia Zach. i tzw. Kraju Zakerzońskiego. TERROR ROSYJSKI I SOWIECKI WOBEC UKRAIŃCÓW [POCIHCBKHH I COBGT-CBKHH TEPOP ITPOTH yKPAIfflJTB], działalność władz państwowych Rosji i ZSRR z zastosowaniem środków przymusu i przemocy w stosunku do Ukraińców w celu znisz- czenia dążeń wolnościowych (XVII-XX); w istocie polityka ZSRR miała znamiona ludobójstwa, zginęło bowiem ok. 15 min osób, tyluż dotknęły represje i prześladowania w różnej postaci. TERRORYZM UKRAIŃSKI [YKPAIHCBKHH TEPOPH3M], stosowanie terroru (tj. zabójstw, zamachów, akcji ekspropriacyjnych i czystek etnicznych) przez ugrupowania nacjonalistyczne (zwłaszcza UWO, OUN-B i UPA) w 1921-1947; skierowany przeważnie przeciwko państwu poi. oraz Polakom zamieszkującym Wołyń Zach. i Galicję Wsch., a także przeciw ZSRR i jego funkcjonariuszom oraz rodakom o odmiennej optyce światopoglądowej. „TESTAMENT" [„3AIIOBIT"], jeden z najpopularniejszych wierszy T. Szewczenki, zaczynający się od słów Jak umru, to pochowajte... (1845); jako pieśń (z muzyką H. Hładkiego) zyskał rangę hymnu narodowego; w języku poi. istnieje ponad 20 jego wersji przekładowych. „THE UKRAINIANS", ukr. grupa rockowa założona w Wielkiej Brytanii w 1968; w repertuarze utwory adoptujące do współczesnych form muzycznych ukraińską tradycję ludową. TIMOSZENKO STEPAN (TIMOSHENKO STE-PHEN) [THMOIHEHKO CTEIIAH], 1878-1972, amerykańsko-ukr. uczony w dziedzinie mechaniki; w 1906-1920 prof. Politechniki Kijowskiej oraz Petersburskiej; od 1920 na emigracji (Chorwacja, USA), prof. Uniwersytetu w Ann Arbor i Stanforda; opracował teorię skuteczności układów sprężystych, oprócz tego prace z zakresu wytrzymałości materiałów i mechaniki budowli; w 1935 wybrany na członka zagranicznego PAN. TIUTIUNNYK HRYHORIJ [TKOTIOHHHK TPHrOPIH] ,1920-1961, prozaik; uznanie zdobyła jego realistyczna powieść Wir, przełamująca schematyzm socrealistyczny w odsłanianiu życia chłopstwa kołchozowego; również jego brat Hryhir Tiutiunnyk (1931-1980) prezentował w swej prozie lirycznej problematykę życia wsi; obaj tłumaczeni na język poi. 171 TiUTIUNNYK JURKO [TK)TK)HHHKKDPKO], 1891-1929, generał; szef sztabu armii M. Hry-horjewa, po jej rozbiciu przez bolszewików przyłączył się z częścią oddziałów do armii URL; uczestnik rajdów partyzanckich po terytorium USRR (tzw. pochody zimowy i lodowy); w 1924 powrócił do kraju (z emigracji w Polsce); rozstrzelany przez Sowietów. TŁUMACZE POLSCY LITERATURY UKRAIŃSKIEJ [nOJItCŁKI IIEPEKJIAflAHI YKPAIH-CBKOI JIITEPATYPH], ponad 100 translato-rów w ciągu 150 lat uprzystępniało piśmiennictwo ukr. w Polsce; szczególnie zasłużyli się St. E. Bury, M. Dolińska, Zofia i Stanisław Gło-wiakowie, O. Hnatiuk, T. Hollender, T. Hołyń-ska, Cz. Jastrzębiec-Kozłowski, K. J. Jaworski, J. Jędrzejewicz, J. Litwiniuk, J. Łobodowski, F. Nieuważny, J. Pleśniarowicz, A. Serednicki, W. Słobodnik, W. Syrokomla, B. Zadura i in. TMUTORAKAŃ [TMyTAPAKAHb], księstwo udzielne Rusi Kijowskiej powstałe w X przy ujściu Kubania i Donu wskutek najazdu księcia kijowskiego Światosława na ziemię Chazarów; skutecznie powstrzymywała napady plemion koczowniczych na Ruś-Ukrainę; w XII Połow-cy przecięli jej więź z Kijowem i doprowadzili do upadku. TOMASZIWSKI STEPAN [TOMAIUIBCBKHH CTEIIAH], 1875-1930, historyk, polityk i publicysta; docent w Uniwersytecie Lwowskim (1910-1918) i Jagiellońskim (1928-1930); badacz m. in. czasów B. Chmielnickiego i I. Mazepy; uczeń M. Hruszewskiego, jednak odszedł od optyki narodnickiej, uwypuklając w opisie dziejowym czynnik kształtowania się państwowości ukr.; na uwagę zasługuje jego synteza Ukrajinśka istorija. Starynni i seredni wiky oraz Desiat' lit ukrajinśkoho pytannia w Polszczi. TORONTO [TOPOHTO], największe miasto w Kanadzie, stolica prowincji Ontario; jeden z ośrodków życia narodowego Ukraińców (ponad 60 tys. osób); ukr. działalność kulturalno-oświa-towa skupiona m.in. przy parafiach greckokatolickich, prawosławnych, ewangelickich i in. (m. in. szkoły, zespoły artystyczne, banki kre- dytowe, wydawnictwa i fundacje ukr.); wzniesiono tu m.in. nowoczesną cerkiew Najświętszej Eucharystii (arch. R. Żuk) oraz pomnik Łesi Ukrainki autorstwa M. Czereszniowskie-go- TORZECKI RYSZARD [TO)KEULKHH PH-IJJAPfl], ur. w 1925, poi. historyk, prof. Uniwersytetu Warszawskiego specjalizujący się w XX-wiecznej historii Ukrainy; autor kilku książek na ten temat, w tym Polacy i Ukraińcy. Sprawa ukraińska w czasie II wojny światowej na terenie IIRzeczypospolitej, oraz szeregu rozpraw i artykułów. TRAGEDIA [TPArE^m], gatunek dramatu obejmujący utwory, w których motorem akcji jest nieprzezwyciężalny konflikt między wybitną jednostką a siłami wyższymi (np. losem, prawami historii, normą moralną), prowadzący do jej klęski; w literaturze ukr. rozwinęła się w XIX-XX, z opóźnieniem w stosunku do literatur zachodnioeuropejskich; celniejsze dzieła to m. in. Sawa Czafyj I. Karpenki-Karego, 97 M. Kulisza oraz Faust i smert' O. Łewady. TRANKWILION-STAWROWECKI CYRYL [TPAHKBIJIIOH-CTABPOBEUBKHH KH-PHJIO], 7-1646, prawosławny duchowny, pisarz, wydawca i drukarz; w 1626 przeszedł dc Kościoła greckokatolickiego; autor wierszowanych utworów moralizatorskich, wydawca kazań. TREMBOWLA [TEPEEOBJDI], m. rejonowe w obw. tarnopolskim, ok. 15 tys. mieszk.; znany od XI jako siedziba księstwa udzielnego; wśróc zabytków m.in. pozostałości monasteru św. Bazylego (Wasylianśkyj) z XVI i klasztor Karmelitów z 1635-1939. TROMBITA [TPEMBITA], ludowy instrumen: muzyczny, aerofon ustnikowy; jest drewniana trąbąo długości 1,5-3 m; rozpowszechniona na Huculszczyźnie. TROPININ WASILIJ [TPOniHIH BACHJIB]. 1776-1857, ros. malarz-klasycysta, autor m. in. słynnego wizerunku A. Puszkina; jako poddany hrabiego Markowa mieszkał przez 20 lat w jegor czajo1.- TROSZC CBKI:. ciciei cen: wy {; w ut\v,. sor wy a. TRUSZ larz i^ zaży i rtretó". dzajov tor ż'.. TRUTC BCb: larz :_ czaj o M. W, GogoL TRYLON'. KHPI1. rodów striack . marszt sicz icL TRYZUB godło I jegoel-Skand;. temUF „TRZYDZ rojio;: Kowal, tragedi: 1932-lv nowski: autoreir smerti.. nęly w fikać 172 Btświęt-| pomnik vskie- PH-»f. Uni-y się w i ksią-irr. Spra-owej na I rozpraw aruobej-lakcji jest wybitną cm, prażący do :wXIX-'iteratur - .-ła to m. ; - 97 M. CYRYL Jifl KH-:i:-.vny, pi-r.szedł do -;rszowa-::wca ka- . nowe w •..: znany _ .>; wśród -:eru św. :tor Kar- I instrument I drewnianą chniona na I 3ACHJIL], . lutorm. in. i.PAH-UII], grupa etniczna licząca ok. 20 tys. osób; pojawili się masowo po klęsce I. Mazepy w 1709; następna fala - polityczna i zarobkowa -w 1920.; intensywna działalność naukowa, artystyczna i wydawnicza intelektualnej czołówki; w Paryżu ukazuje się „Ukrajinśke Słowo" -najstarsza gazeta ukr. w Europie Zach. UKRAIŃSCY STRZELCY SICZOWI [yKPAIH- clki cttobi ctpijibuj; ycycycH; JIEriOH YCC], ukr. formacja wojskowa w armii austriackiej w 1914-1918; rekrutowali sięm. in. z członków paramilitarnego Ukr. Związku Siczowego i Towarzystwa Sportowego „Sokił"; walczyli przeciw armii ros. w Galicji Wsch., w 1918 weszli w skład Ukr. Armii Halickiej; odnowili ukr. tradycję wojskową oraz stworzyli swoistą subkulturę (m.in. terminologia wojskowa, muzyka, prasa, poezja); ich hymnem była piosenka o kalinie czerwonej {Oj, u łuzi czerwona kafyna pochyfyłasia: słowa H. Trucha, muzyka F. Kołessy). UKRAIŃSKA ARMIA HALICKA [yKPA-IHCBKA rAJIHHŁKA APMLS], zbrojne ramię ZURL; sformowana w dużej części z Ukr. Strzelców Siczowych; w trakcie wojny ukr.-poi. (1 XI 1918 - VII 1919) nie zdołała przeciwstawić się naciskowi poi.; po przekroczeniu Zbru-cza przyłączyła się do ofensywy armii URL przeciwko bolszewikom; I 1920 przeszła na stronę Armii Czerwonej, a podczas natarcia poi.-ukr. (V-VI 1920) na stronę URL, co spo-wodowałojej likwidację. „UKRAIŃSKA ENCYKLOPEDIA LITERACKA" [„yKPAIHCBKA JIITEPATyPHA EHHH-KJIOinmLS"], specjalistyczna encyklopedia w 6 t. przygotowana przez Instytut Literatury im. T. Szewczenki NANU w Kijowie pod red. I. Dzewerina; drukowana od 1988 przez Wydawnictwo „Ukrajinśka encykłopedija" im. M. Ba-żana. UKRAIŃSKA FUNDACJA KULTURY [yKPAIH-CBKHH ®OHfl KyjIBTyPH], fundacja społeczna z siedzibą w Kijowie powołana w 1987; wspiera rozwój kultury narodowej, realizując szereg programów, m.in. „Pamiat" " (upamiętnienie twórców) i „Powernennia" (rewindykacja dóbr kultury ukr.); promuje debiuty artystyczne i inicjatywy regionalne, przyznaje nagrody im. W. Wynnyczenki i I. Neczuja-Łewyc-kiego za osiągnięcia literackie; kieruje nią od założenia B. Olijnyk. UKRAIŃSKA GRUPA HELSINSKA [yKPAIHCBKA TEJIBCIHCBKA ITyilA], utworzona w 1976 organizacja nieformalna, która stawiała sobie za cel kontrolę realizacji w USRR postanowień Aktu Końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (Helsinki 181 1975); założyciele W. Czornowił, Ł. Łukjanen-ko, M. Rudenko, W. Marczenko, W. Stus, O. Berdnyk i in.; poddana brutalnym represjom przez KGB, zlikwidowana w 1978. UKRAIŃSKA ORGANIZACJA WOJSKOWA, UWO [yKPAIHCbKA BIHCbKOBA OPrA-HI3AH.M, YBO], tajna organizacja terrorystyczna założona w 1920; od 1926 finansowana przez Niemcy; zrzeszała byłych oficerów Armii Halickiej oraz przedstawicieli inteligencji z Galicji Wsch; zwalczała państwo poi. oraz rodaków nastawionych ugodowo wobec Polski; kierował nią J. Konowalec; w 1929 weszła do OUN jako referat wojskowy; w 1930. rozpętała masową akcję terrorystyczną w Galicj i Wsch., prowokując działania odwetowe ze strony państwa poi. UKRAIŃSKA POWSTAŃCZA ARMIA, UPA [YKPAIHCbKA ITOBCTAHCLKA APMLS, ynA], formacja militarna, zbrojne ramię OUN-B; działała w 1942-1953 na Ukrainie, szczególnie intensywnie na Wołyniu Zach. i Galicji Wsch., aw 1944-1947 też wpłd.-wsch. Polsce; jej celem było odzyskanie niepodległości Ukrainy; walczyła z Armią Czerwoną i partyzantką poi., po 1943 także z Niemcami; na Ukrainie Zach. rozbita przez NKWD, a w Polsce w wyniku Akcji „Wisła"; odpowiedzialna za pacyfikacje ludności poi. na Wołyniu Zach. i w Galicji Wsch. UKRAIŃSKA RADA NARODOWA [yKPAIHCbKA HAUIOHAJrbHA PĄZLAJ. przedparla-ment URL na uchodźstwie w 1947-1978; powołana dla konsolidacji sił niepodległościowych; rozwiązana przez prezydenta URL M. Liwyc-kiego. UKRAIŃSKA REPUBLIKA DUCHOWA [yKPAIHCbKA ,nyxoBHA PEcnyBJii- KA],wpólnota neopogańska założona w 1990; na czele Ołeś Berdnyk, pisarz fantasta wydający pismo programowe „Zhoda", w którym wykłada swoją naukę objawioną; wg niego kryzysy i zagrożenia dla jednostki i świata można usunąć łącząc się z Energią Kosmiczną (bezosobowym Bogiem) oraz powołując URD, która kie- rować się będzie zasadami prawdy, miłości i twórczości. UKRAIŃSKA REPUBLIKA LUDOWA, URL [yKPAIHCbKA HAPOflHA PECnyEJIIKA, yHP], państwo istniejące w 1917-1920 na Ukrainie Naddnieprzańskiej; w 1917 sfedero-wana z Rosją, od 22 I 1918 suwerenna i niezależna; za hetmanatu przyjęła nazwę Państwo Ukraińskie, zniesioną po upadku P. Skoropad-skiego; pomimo sojuszy z Niemcami i Polską nie wytrzymała naporu Rosji Sowieckiej; jej władze schroniły się na uchodźstwie. UKRAIŃSKA REPREZENTACJA PARLAMENTARNA W II RZECZYPOSPOLITEJ [yKPAIH-CLKE nAPJIAMEHTAPHE nPE^CTABHH-HTBO B II PEMI nOCnOJIMTIH], umiarkowane przedstawicielstwo ludności ukr. (na czele z UNDO, Ukr. Zjednoczeniem Narodowo-Demokratycznym) działające w poi. parlamencie (sejmie i senacie) 5 kadencji: 1922-1927, 1928-1930,1931-1935,1935-1938 i 1938 -1939; pomimo prób wypracowania modus vi-vendi Ukraińców z państwem poi. (m.in. uzyskanie autonomii terytorialnej dla Galicji Wsch.) nie odniosła znaczących wyników politycznych, co przyczyniło się m.in. do wzmocnienia się na Wołyniu Zach. i w Galicji Wsch. ukr. ruchu nacjonalistycznego. „UKRAIŃSKA SZKOŁA POETÓW" [„yKPAIHCbKA UIKOJIA nOETIB"], poi. pisarze romantyczni, którzy podejmowali tematy z dziejów Ukrainy oraz wyzyskiwali poetykę ukr. twórczości ludowej; gł. przedstawiciele: A. Malczewski, S. Goszczyński, J. B. Zaleski, M. Czajkowski i in.; formuła Malczewskiego: A step - koń - Kozak - ciemność -jedna dzika dusza dobrze oddaje istotę fascynacji Ukrainą romantyków poi.; w XX jej tradycję kontynuował J. Łobodowski. UKRAIŃSKA WOLNA AKADEMIA NAUK [yKPAIHCbKA BIJIbHA AKAflEMLS HA- yK], powołana w 1945 (Niemcy) przez grupę uczonych ukr. kontynuacja kijowskiej AN z 1918-1920; od 1949 również w Kanadzie (Win-nipeg) i USA (Nowy Jork); rozbudowane cen- trurr. i Mij-t cza UKR/i RIOV xo? żale: zoui Wen Av uzr.. deir UKRAI* TBC gani.-j i kies rzyr. ksie/ 182 ułości i \, URL iTIKA, J20 na •tedero- nieza- ństwo ...opad- i i Polską ckiej; jej .AMEN-VKPAIH- .rniarko-macze-arodowo-I. par-:: 1922-S i 1938 todus vi-uin. uzy-jiWsch.) ^politycz-ocnienia . ukr. ru- l.VKPAIH- «arze ro- z dzie- kę ukr. ele: A. .ski, M. y. A step .i dusza . roman- «-.uował J. NAUK EMIiI HA-zez grupę j AN z e(Win-ne cen- trum dokumentacyjne (m.in. biblioteka im. W. Mijakowskiego i archiwum im. D. Antonowi-cza). UKRAIŃSKI CHÓR LUDOWY IM. H. WE-RIOWKI [YKPAIHCBKHH HAPO^HHH XOP IM. E BEPŁOBKH], zasłużony zespół założony w 1943, od 1944 w Kijowie; organizował go oraz kierował nim w 1943-1964 H. Weriowka; ob. kierownik artystyczny Anatolij Awdijewski; bogaty repertuar pieśni ludowych, uznanie w świecie; w 1970 otrzymał status „akademickiego". UKRAIŃSKI CZERWONY KRZYŻ [TOBAPHC-TBO MEPBOHOrO XPECTA YKPAIHH], organizacja mająca na celu pomoc ofiarom wojny i klęsk żywiołowych, wspomaganie służby zdrowia itp.; założony w 1919 przez rząd URL; w 1920-1991 część składowa Związku Towarzystw Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca ZSRR. UKRAIŃSKI INSTYTUT AMERYKI [YKPA-IHCBKHH IHCTHTYT AMEPHKH], zasłużony ośrodek kulturalny w Nowym Jorku mieszczący się w zabytkowym pałacu zakupionym w 1948 przez milionera Wołodymyra Dżusa; miejsce koncertów, wystaw, spotkań i działań charytatywnych. UKRAIŃSKI INSTYTUT NAUKOWY UNIWERSYTETU HARVARDA (UKRAINIAN RESEARCH INSTITUTE, HARVARD UNIVERSITY) [YKPAIHCBKHH HAYKOBHH IHC-THTYT rAPBAP^CŁKOrO YHIBEPCH-TETY], samodzielny zakład naukowy utworzony w 1973 w Cambridge (USA) obok działających tam od 1968 katedr języka, literatury i historii ukr.; dyrektorem został O. Pricak; wydaje m.in. kwartalnik „Harvard Ukrainian Studies"; czołowy ośrodek studiów ukraino-znawczych. UKRAIŃSKI INSTYTUT NAUKOWY W BERLINIE [YKPAIHCBKHH HAYKOBHH IHCTH-TYT Y BEPJIIHI], instytucja naukowo-badaw-cza działająca w 1926-1940; założony przez P. Skoropadskiego; posiadał 9 zakładów badawczych, prowadził studia dokształcające oraz wykłady na uczelniach niemieckich w zakresie ukrainoznawstwa; publikował serię wydawniczą „Zapysky...". UKRAIŃSKI INSTYTUT NAUKOWY W WARSZAWIE [YKPAIHCLKHH HAYKOBHH IH-CTHTYT Y BAPUIABI], instytucja naukowo-badawcza, działająca w 1930-1939; kierowali nim O. Łotocki, A. Jakowliw i R. Smal-Stocki; rozwinął pracę w dziedzinie ukrainoznawstwa; wydał 40 tomów studiów i artykułów, a także dzieła zebrane T. Szewczenki; również w międzywojennej Warszawie działało Ukr. Towarzystwo Wojskowo-Historyczne wydające m. in. serię „Za derżawnist' ". UKRAIŃSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY [yKPAIHCŁKHH EIOrPAeOTHHH CJIOB-HHK], zbiór życiorysów wybitnych Ukraińców znajdujący się w stadium planowania; w Centralnej Bibliotece Naukowej im. W- Wernad-skiego NANU w Kijowie powołano zespół do jego opracowania; przewiduje się, że będzie 30-40-tomową edycją. UKRAIŃSKI ZWIĄZEK HELSIŃSKI [YKPAIH-CLKA TEJTLCIHCBKA CniJIKA], organizacja powołana do obrony praw obywatelskich w 1988; nawiązywała ideowo do Ukr. Grupy Hel-sińskiej; jego założyciele to W. Czornowił oraz bracia B. i M. Horyniowie; w końcowej fazie USRR stał się polityczną alternatywą dla KPU; przekształcił się w Ludowy Ruch Ukrainy. „UKRAJINACZYMAŁOROSIJA?" [„YKPAIHA mi MAJIOPOCW?"], rozprawa polemiczna M. Chwylowego z 1926 (opublikowana w 1990); uzasadnia tezę o konieczności wyodrębnienia się narodowego kultury ukr. i jej odejścia od imitacji wzorów ros., by uniknąć roli zaścianka małorosyjskiego kultury ros. „UKRAJINŚKA CHATA" [„YKPAIHCBKA XATA"], miesięcznik społeczno-kulturalny redagowany przez M. Szapowała i P. Bohackie-go, wychodzący w 1909-1914 w Kijowie; propagowała estetykę modernizmu; publikowała m.in. utwory P. Tyczyny, O. Ołesia, O. Koby-lanskiej i B. Lepkiego. 183 u „UKRAJINŚKA HAZETA" [„YKPAIHCBKA FA3ETA"], dwutygodnik, organ Partii Demokratycznej wydawany w Kijowie; redaguje ją Wałerij Żołdak. „UKRAJINŚKE SŁOWO" [„YKPAIHCBKE CJIOBO"], 1) tygodnik założony w 1933 w Paryżu i tam wydawany do dziś; 2) jego mutacja - tygodnik wydawany przez Fundację im. O. Olżicza (związaną z OUN-M) w Kijowie; redagował go do 1999 Myrosław Werbowy (przybyły z Polski w 1992); bliskie im światopoglądowo: miesięcznik „Rozbudowa Derża-wy" i kwartalnik „SamostijnaUkrajina". „UKRAJINŚKI WISTI" („UKRAINIAN NEWS") [„yKPAIHCfcKI BICTI"], tygodnik wydawany w Detroit (USA) przez Fundację im. I. Bah-rianego; został założony w 1945 przez I. Bah-rianego i wyrażał stanowisko części diaspory ukr. pochodzącej ze środkowej i płd.-wsch. Ukrainy; ob. głosi potrzebę integracji wszystkich emigrantów ukr. niezależnie od pochodzenia lub przynależności partyjnej. „UKRAJINŚKYJ WISNYK" [„YKPAifHCBKHH BICHHK"], czasopismo, wydawane w 1970-1974 przez dysydentów ukr. i rozpowszechniane poza obiegiem oficjalnym („samwydaw"); ukazało się 8 numerów, przedrukowane następnie na Zachodzie; redagowany przez W. Czor-nowiła i M. Kosiwa; drukował materiały demaskujące politykę kolonialną Moskwy wobec Ukrainy, informował o ukr. ruchu oporu, uprzystępniał utwory pisarzy zakazanych. „UKRTELEFILM" [„yKPTEJIEOIJlŁM"], firma państwowa produkująca dla potrzeb Telewizji Ukr. filmy dokumentalne i fabularne; wśród najnowszych dokumentów uznanie krytyki i widzów zdobyły obrazy R. Serhijenki Spowid' pered wczytełem (o O. Dowżence) i Czornobyl. Epiloh oraz W. Żywołuba Zahybel eskadry (o zatopieniu Floty Czarnomorskiej w 1918). ULICZE [YJIKHI], plemię staroukr. osiadłe między Dniestrem i Prutem; ok. 915 przyłączeni do Rusi Kijowskiej. UNA-UNSO [YHA-yHCO], ruch radykalnie nacjonalistyczny ukształtowany w 1992 po- przez zjednoczenie Ukr. Zgromadzenia Narodowego (UNA) i Ukr. Samoobrony Narodowej (UNSO); struktura paramilitarna; jego członkowie uczestniczyli po stronie Gruzji w wojnie z Abchazją (1993) i po stronie Czeczenii w wojnie z Rosją (1994); manifestuje stanowisko antypolskie, zwłaszcza we Lwowie; na czele Dmytro Korczynski. UNICI -zob. GREKOKATOLICY UNIWERSYTET CHARKOWSKI [XAPKIB-CBKHH flEP5KABHHH yHIBEPCHTET], jedna z najstarszych uczelni na Ukrainie, założona w 1805; na 14 wydziałach kształci ok. 25 tys. studentów; od 1999 status „narodowego". UNIWERSYTET IM. I. FRANKI WE LWOWIE [JIBBIBCBKHH HAHIOHAJIBHHH yHIBEPCHTET IM. I. wojnie z i w woj-•isko an-na czele ,APKIB- IITET], -:e, zało-ci ok. 25 : -.vego". AOWIE YHIBE-.•:o aka--..i Kazi-wl759; w 1919-: 1940;15 onad 20 .ąwneo-Galicyj-ergera); SKI IM. RZYMIE IH YHI-nAUUB olickiego Slipego w logicznej KIJOWIE P ME-. Boro- jyczna na ydziałach ^95 status T. SZEW-: HAIJIO-T. UIEB- HEHKA], przodująca uczelnia humanistyczna na Ukrainie; założona w 1834, do 1918 im. św. Włodzimierza, od 1939 im. T. Szewczenki; kształci się w nim 30 tys. studentów. UNIWERSYTET PODZIEMNY WE LWOWIE [JILBIBCBKHH nmniJILHHH YHIBEP-CHTET], nielegalnie działający od XII 1920 w związku z odmową władz poi. otwarcia uniwersytetu ukr, we Lwowie; 3 wydziały: filozoficzny, medyczny i prawa; jego rektorem został W. Szczurat; w r. ak. 1920/21 studiowało 1258 osób, a w następnym - 1027; władze poi. szykanowały, prześladowały i więziły studentów oraz odmawiały uznania jego dyplomów; w X 1925 zamknięty; również w tym czasie działała we Lwowie podziemna politechnika ukr. UNIWERSYTETY UKRAIŃSKIE [yKPAIHCbKI yfflBEPCHTETH], pierwszy na ziemiach ukr. powstał uniwersytet we Lwowie (1759), następne w Charkowie (1805), Kijowie (1834), Odessie (1864) i Czerniowcach (1875); w 1918-1920 działał uniwersytet w Kamieńcu Podolskim; w 1920 założono w Wiedniu Wolny Uniwersytet Ukr. (przeniesiony następnie do Pragi, a w 1945 do Monachium); w USRR powołano U. w Dniepropetrowsku, Doniecku, Symferopolu, Użhorodzie i Zaporożu; od 1991 status U. przyznano wielu instytutom pedagogicznym, politechnicznym, ekonomicznym i in.; rangę U. „narodowego" zyskały uczelnie kijowskie: Uniwersytet im. T. Szewczenki, Akademia Kijowsko-Mohylańska, Politechnika i Akademia Medyczna oraz Uniwersytet im. I. Franki we Lwowie i Uniwersytet Charkowski. UPA - zob. UKRAIŃSKA POWSTAŃCZA ARMIA URL - zob. UKRAIŃSKA REPUBLIKA LUDOWA USRR-zob. UKRAINA W SKŁADZIE ZSRR USZYNSKI KONSTIANTYN [YLUHHCBKHH KOHCTJIHTHH], 1824-1871, pedagog ros. pochodzenia ukr.; prekursor pedagogiki jako dyscypliny naukowej oraz założyciel szkolnictwa ludowego w Rosji; był zwolennikiem nau- czania języka ukr. na Ukrainie Naddnieprzańskiej. „UWIĘZIONA LIRYKA" [„YB'iI3HEHA JIIPH-KA"], antologia wierszy współczesnych poetów ukr. represjonowanych, więzionych i zsyłanych przez władze ZSRR za działalność niepodległościową i niezależną postawę estetyczną, zwłaszcza w 1965-1985, m.in. W. Stusa, I. Kałynca, H. Koczura, W. Hołowoborodki i in.; wydana w Charkowie w 1992 pt. Oczyma ser-cia. Uwjaznena liryka (red. W. Borowy). UWO zob. UKRAIŃSKA ORGANIZACJA WOJSKOWA UZDROWISKA [KYPOPTH], znajdują się we wszystkich obwodach; cieszą się zasłużonym uznaniem z uwagi na warunki klimatyczne i źródła lecznicze; najsłynniejsze z nich to Tru-skawiec k. Drohobycza, Jaremcze na Huculsz-czyźnie, Myrhorod k. Połtawy oraz krymskie: Jałta, Eupatoria, Ałupka, Feodosja i in. UŻHOROD [yacrOPOfl], m. obwodowe (obw. zakarpacki) nad rz. Uż u podnóży Karpat Wsch., ponad 130 tys. mieszk.; wXI-1918 węgierski Ungwar; w 1919-1938 należał do Czechosłowacji, a w 1939-1944 znowu do Węgier; ośrodek przemysłowy (m.in. zakłady chemiczne, budowy maszyn i obuwnicze) i oświatowo-kulturalny (m.in. uniwersytet, 2 teatry, 3 muzea); wśród zabytków m. in. zamek z X-XVI, barokowy sobór Podniesienia Krzyża (Chresto-wozdwyżenśkyj) z 1646 oraz w pobliżu, we wsi Horiany romańska cerkiew-rotunda z XII. UŻHORODZKA UNIA [YmDPOflCBKA YHIS], połączenie diecezji Kościoła prawosławnego na Rusi Zakarpackiej z Kościołem rzymskokatolickim dokonane w 1646 na synodzie w Użhorodzie; w 1996 uroczyście obchodzono jej 350 rocznicę. UŻWIJ NATALIA [y)KBIH HATAJIW], 1898-1986, aktorka; na scenie od 1922; w 1926-1936 w charkowskim teatrze "Berezil", a od 1936 w kijowskim Teatrze Dramatycznym im. I. Franki; występowała też w filmach. i 185 w W „W. W." [,,B. B."(„BOriJII „BEBEIUHHKH"], zespół, założony w 1986; wykonuje muzykę z pogranicza rocka i ukr. folku; jego przebój to piosenka Tanci, śpiewana przez Ołeha Skrypkę; w 1992-1998 był grupą ukr.-francuską. WACHNIANYN NATAL (ANATOLIJ) [BAX-HilHHH HATAJIt (AHATOJIIH)], 1841-1908, działacz społeczny, jeden z przywódców narodowców, pedagog, dziennikarz, prozaik i kompozytor; zakładał towarzystwa „Sicz" i „Proswita" (1868), liczne zespoły śpiewacze oraz Instytut Muzyczny im. M. Łysenki we Lwowie (1903); poseł do parlamentu austriackiego oraz redaktor pisma „Prawda" (1867-1870); skomponował operę &/m/o; jakojeden z pierwszych posługiwał się gwarą łemkowską w twórczości literackiej. WACŁAW Z OLESKA, wł. ZALESKl W. [BALJ-JIAB 3 OJIECLKA, wł. 3AJIECŁ.KHH B.], 1799 -1849, poi. poeta i badacz folkloru; w 1848 gubernator Galicji; w 1,833 wydał cenione przez folklorystów ukr. Pieśni polskie i ruskie ludu galicyjskiego (z nutami 160 melodii ludowych zinstrumentowanych przez K. Lipińskiego). WAGANCI UKRAIŃSCY [MAHflPIBHI ĘX-KH], wędrowni klerycy, studenci różnych szkół, w tym Akademii Kijowsko-Mohylańskiej, którzy w XVII-XVIII - zarobkując podczas ferii i wakacji - układali utwory wierszowane (o postaciach biblijnych, Narodzeniu Chrystusa itp.), często o charakterze żartobliwym i satyrycznym (np. o wódce ) i je rozpowszechniali; ich twórczość stanowiła m.in. podwalinę, na której ukształtowała się w k. XVIII nowożytna literatura ukr. WAHILEWICZ IWAN [BAriJIEBM IBAH], 1811 -1866, działacz ruchu odrodzenia narodowego w Galicji Wsch.; współredaktor (razem z M. Szaszkewiczem i J. Hołowackim) almanachu „Rusałka Dnistrowaja"; w 1848 odszedł od ukr. obozu narodowego, przyjmując orientację propol.; pracował jako kustosz w Ossolineum, 186 poi. WAPLITE [BAIUIITE, BIJILHA AKAflEMIfl nPOJIETAPCEKOI JIITEPATYPH], grupa literacka działająca w 1926-1928 w Charkowie (m.in. M. Kulisz, I. Senczenko, P. Tyczyna, J. Janowski), uznająca za swego przywódcę M. Chwylowego; w programie m.in. hasła odrębności literatury ukr. oraz nasilenia jej związków z Zachodem; agresywnie zwalczana przez przeciwników (ortodoksów komunistycznych) musiała ulec likwidacji. WAREGOWIE [BAPflrH], staroruska nazwa szwedzkich wikingów, nazywanych w Europie Zach. Normanami, którzy w IX-X podejmowali wyprawy przez ziemie ruskie do Bizancjum (tzw. szlak od Waregów do Greków) i zagarnęli władzę w grodach staroruskich, organizując następnie państwo Ruś Kijowska. WARHOL ANDY [BOPrOJIEHflI], 1930-198". artysta amerykański pochodzenia rusińsko-ukr.. centralna postać pop-artu, malarz, grafik, fotografik, reżyser filmowy i producent sztuki: twórca serii zwielokrotnionych wyobrażeń odwołujących się do mitów kultury masowej (m.in. Marilyn Monroe i Butelka coca-coli); monumentalne Dzienniki (1989) latami dyktował przez telefon. WARSZAWA [BAPIUABA], stolica Polski; w 1920.-1930. jeden z ośrodków ukr. emigraci: politycznej; tu 21 IV 1920 podpisano ukłac między URL a RP, otwierający wspólny fron: przeciw Rosji sowieckiej; funkcjonowały tu władze URL na uchodźstwie, a także reprezentacja parlamentarzystów ukr. do Sejmu i Senatu RP oraz Ukr. Instytut Naukowy; ob. znajduje się tu zarząd gł. Związku Ukraińców w Polsce, redakcja „Naszego Słowa" i wydawnictwo „Tyr-sa", są czynne świątynie - cerkiew prawosławna i kościół greckokatolicki oo. Bazylianów. WASILEWSKA WANDA [BACHJIEBCfcKA BAHflA], 1905-1964, pisarka poi., działaczk.. komunistyczna; od 1944 jako żona O. Kornij-czuka zamieszkała w Kijowie; tematykę kilku swoich powieści, m.in. Tęczy oparła na materiak- ukr.; w--opery 5 WASYLC7 CTEn. prozaik i mikn. -i naucz; . WASYLKIW CEPrii: alizmu j wił ponac dzajow W step Podili. WASYLKr obw. k: przez V, XIII sio. mysłu: (z eletr [Mykot.. WASYŁENK KOHA] . nikarz; w .« stwa Ukr -\ Akadem: ' Podolski:-: iny oraz j WASZCZEf" Uniwersy damentaln daktyki, i dy nawcza WATRA [B/ wierzeń H domowe przez ska.. przyj aźn: Łemkow - spotkanie i „WECZIRNIJ popularny »ał po r uropie z~;owali •0-1987, >ko-ukr., grafik, t.—: sztuki; I ..•.-<--;żeńod-»:. ej (m.in. - jnumen->-... ->ał przez :lski; w -Tiigracji - *łno układ olny front owały tu e reprezen-bu i Senatu znajduje i w Polsce, ictwo „Tyr-łprawosław-yiianów. HEBCBKA . działaczka lO. Kornij-atykę kilku S?a aa materiale ukr.; współautorka (wraz z mężem) libretta do opery Bohdan Chmelnyćkyj K. Dańkewicza. WASYLCZENKO STEPAN [BACHJIMEHKO CTEITAH, wł. nAHACEHKO C], 1878-1932, prozaik, pedagog; twórca realistycznych nowel i mikropowieści ukazujących życie chłopstwa i nauczycieli wiejskich. WASYLKIWSKI SERHIj [BACHJIBKIBCBKHH CEPriH], 1854-1917, malarz ewoluujący od realizmu do impresjonizmu; b. płodny, pozostawił ponad 3 tys. dzieł: portretów, obrazów rodzajowych i batalistycznych oraz pejzaży, np. W stepu, Nad Czornym morem i Cerkwa na Podili. WASYLKÓW [BACHJIŁKIB], m. rejonowe w obw. kijowskim, ok. 40 tys. mieszk.; założony przez Włodzimierza Wielkiego w 988, w XII-XIII siedziba księstwa udzielnego; ośrodek przemysłu; wśród zabytków m. in. klasycystyczna (z elementami baroku) cerkiew św. Mikołaja (Mykołajiwśka) z 1792. WASYŁENKO MYKOŁA [BACHJIEHKO MH-KOJIA] , 1866-1935, polityk, historyk i dziennikarz; w 1918- będąc ministrem oświaty Państwa Ukr. - przyczynił się do powołania Ukr. Akademii Nauk oraz Uniwersytetu w Kamieńcu Podolskim; wydawca źródeł do historii Ukrainy oraz dziejów prawa ukr. WASZCZENKO HRYHORIJ [BAIIJEHKO TPH-rOPIH], 1878-1967, pedagog; prof. Wolnego Uniwersytetu Ukr. w Monachium; autor fundamentalnych prac z teorii wychowania i dydaktyki, m.in. Wychownyj ideał i Zahalni metody nawczannia. WATRA [BATPA], ognisko pod gołym niebem, wg wierzeń Hucułów i Łemków chroniące zwierzęta domowe od nieszczęść; przejęta do rytuału przez skautów ukr. (płastunów) jako symbol przyjaźni i siły życia; od 1982 co roku w lipcu Łemkowska Watra we wsi Zdynia k. Gorlic -spotkanie Łemków z całego świata. „WECZIRNIJ KYJIW" [„BEMIPHIH KHIB"], popularny dziennik popołudniowy, ukazujący W się w Kijowie; redagowany przez Witalija Kar-penkę, znanego publicystę, autora książki Jak powernuty mankurtu pamiat'? WEDEL ARTEM [BEflEJIB APTEM], 1767 -1808, kompozytor; autor cerkiewnych koncertów chóralnych, liturgii i pieśni. WEŁYCZKO SAMIJŁO [BEJIHHKO CAMIH-JIO], 1670-ok. 1728, kronikarz kozacki; opracował pierwszą historię Hetmańszczyzny pt. Skazanije o wojnie kozackoj..., w której opisał-wydarzenia z 1620-1700, posługując się językiem staroukr. z elementami ludowymi. WEŁYCZKOWSKI IWAN [BEJIOTKOBCBKHH IBAH], ? - 1701, poeta barokowy; autor wierszy religijnych, panegiryków i epigramatów; w zbiorze Mleko zamieścił wiele zabawnych pa-lindromów. WEŁYCZKOWSKI PAISJUSZ [BEJIHHKOB-CBKHH riAICIH], 1722-1794, ukr.-rum. mnich prawosławny, filozof i pisarz; ideolog powrotu prawosławia do tradycji ojców św., m. in. he-zychasty greckiego Grzegorza Palamasa (mistycyzm, asceza); jego poglądy znalazły oddźwięk w świecie przedstawionym F. Dostojewskiego (m.in. w powieści Bracia Karamazow). WERBYCKI MYCHAJŁO [BEPEHIIBKHH MHXAHJIO], 1815-1870, duchowny greckokatolicki, kompozytor; opracował muzykę do wiersza P. Czubynskiego Szcze ne wmer-la Ukrajiny ni sława, ni wola, nadając mu rangę hymnu narodowego. WERCHOWYNEC WASYL [BEPXOBHHEI];B BACHJIb, wł. KOCTIB B.], 1880-1938, kompozytor, aktor i etnograf; w 1899-1915 dyrygent w teatrach Lwowa i Kijowa, aw 1920-1938 wykładowca w szkołach wyższych; komponował utwory wokalne (w tym chóralne), wydał pracę Teorija ukrajinśkoho narodnoho tanku; zginął w łagrze sowieckim. WERESAJ OSTAP [BEPECAH OCTAII], 1803-1890, niewidomy kobziarz; w repertuarze miał dumy, pieśni obyczajowe i satyryczne, psalmy i in.; ceniony przez współczesnych (m.in. T. 187 w Szewczenkę, M. Łysenkę, P. Czubynskiego i in.) za mistrzostwo wykonawcze; jego muzeum znajduje się we wsi Sokyrynce (obw. czerni-howski). WERIOWKA HRYHORIJ [BEPBOBKA rPHFO- PIH], 1895-1964, kompozytor, dyrygent i pedagog; w 1943-1964 założyciel i kierownik Ukr. Chóru Ludowego (ob. nosi jego nazwisko). WERNADSKI WOŁODYMYR [BEPHAJI-CŁKHHBOJIOflHMHP], 1863-1945, ukr.-ros. geochemik i mineralog; prof. Uniwersytetu Moskiewskiego; jeden z twórców biogeochemii, opracował system geochemicznej klasyfikacji pierwiastków; w 1918 zakładał Ukr. Akademię Nauk jako jej prezes; nie popierając budowy państwa ukr., wyjechał w 1920 do Rosji. WERNYHORA [BEPHHrOPA], 7-1770, Kozak, lirnik; postać legendarna, symbol przymierza poi.-ukr. oraz solidaryzmu społecznego; w 1808-1809 upowszechniono jego „przepowiednię" - proroctwo politycznego odrodzenia Polski, popularne w świadomości poi. społeczeństwa przez cały XIX; upamiętniony m. in. przez J. Słowackiego, M. Czajkowskiego, S. Wyspiańskiego i J. Matejkę; w świadomości ludu ukr. jest wielkim bohaterem, pokonującym mitologicznych olbrzymów oraz siły natury. WERSYFIKACJA [BIPIIiyBAHHJI], ogół zasad i właściwości strukturalnych kształtujących mowę wierszową z uwzględnieniem specyfiki języka narodowego i tradycji literackiej; zapoczątkowana na Ukrainie w XV-XVI (wiersze Jerzego z Drohobycza i Herasyma Smotryckie-go) pod wpływem poezji poi.; system sylabicz-ny zdominował poezję ukr. w ciągu XVI-XVIII; w XIX zwyciężył naturalny dla języka ukr. sy-labotonizm, jego wspaniałe wzorce opracowali T. Szewczenko, I. Franko, ŁesiaUkrainka i in.; w XX - oprócz modelu sylabotonicznego - uwidoczniły się i in. tendencje, m.in. wiersz tonicz-ny, a zwłaszcza vers librę. WERTEP [BEPTEII], ukr. teatr ludowy rozpowszechniony w XVII-XIX; wykonawcami byli - przede wszystkim - waganci posługujący się 188 s/opkąz kukiełkami; widowisko składało się z 2 części: religijnej (motywy biblijne) i satyrycz-no-żartobliwej; miał mnóstwo mutacji regionalnych; najsłynniejsze jego ośrodki to Baturyn i Sokyrynce; w XIX rozpowszechnił się też „żywy wertep", rodzaj widowiska odgrywanego przez chłopców wiejskich obnoszących po domach przed świętami Bożego Narodzenia miniaturową stajenkę betlejemską i śpiewających kolędy. WERWES HRYHORIJ [BEPBEC TPHrOPIH], ur. w 1920, literaturoznawca polonista, teoretyk komparatystyki; członek rzeczywisty NANU, pracownik jej Instytutu Literatury im. T. Szewczenki w Kijowie; autor licznych studiów z dziejów ukr.-poi. stosunków literackich: tłumaczony w Polsce, m.in. Tam, gdzie Ikwy srebrne fale płyną. WĘDRÓWKA LUDÓW [riEPECEJTEHHil HAPOflIB], okres w dziejach ziem ukr. (IV-XI). kiedy nastąpiły przesunięcia licznych plemion germańskich, tureckich i słowiańskich: Gotów. Hunów, Awarów, Madziarów, Bułgarów, Pie-czyngów i Połowców; spowodowała zahamowanie rozwoju tych ziem oraz zmiany etniczne. WĘGRZY NA UKRAINIE [yrOPUI HA YKPAIHI], mniejszość narodowa licząca ponad 160 tys. osób, przeważnie w obw. zakarpackim. aktywni w działalności kulturalno-oświatowe; (m. in. szkoły, teatr w Berehowe, wydawanie książek i gazet rejonowych). WIEDEŃ [BI/IEHb], stolica Austrii; w 1772-1918 również miasto stołeczne i miejsce pobierania nauk dla Ukraińców z Galicji Wsch. i Bukowiny Płn.; w Barbareum (1775-1784, 184^-1892) zdobywali wykształcenie wyższe duchowni greckokatoliccy; w 1914-1918 i 192' -1925 ośrodek życia politycznego, naukowego kulturalnego Ukraińców (m. in. działalnos. Związku Wyzwolenia Ukrainy, Wolny Uniwersytet Ukr.). WIELKIE BIAŁE BRACTWO [BEJIHKE ELi: EPATCTBO], wspólnota parareligijna założo- ś\v.- chr. nar. ana: pou are>.- włac WIER na 184" Par. .-ł ny pa\ WILDE I HK)K. gog; Lwowi gnięcM o dzic-i' kiego - WINA fE Krym besara małej i skiei ty, tok WINHS CBKHfi reżyser! sześćd nie i poezja intelekti złożoną i WINNIC4J Boh, ok twierd: Polski, .cl trum haatf słowy (raj i oświato* w się z rycz-_:onal-".uryn i :e też rane- ch po _izcnia -wają- . OPIH], teore- .ywisty "ury im. ;h stu- .rackich; i:e lkwy .lEHHil . (IV-XI), i plemion Gotów, o w, Pie-zahamo--.y etnicz- PUI HA craca ponad •.arpackim; oświatowej , wydawanie w 1772- JWsch. i Bu-1784, 1849-wyższe du-i*S18i 1920-40. -.aukowego i «. działalność . Solny Uniwer- *.1HKE BIJIE założo- na na Ukrainie w 1990-1992 przez Jurija Kry-wonohowa i Marię Cwyhun, która ogłosiła się „żywym Bogiem Marią Dewi Chrystos"; jego światopogląd oparty m.in. na elementach chrześcijaństwa, buddyzmu oraz nauki krysz-naitów; jego działalność nabrała z czasem cech anarchizujących, zwł. w 1993 w związku z zapowiedzią zbliżającego się końca świata; po aresztowaniu przywódców rozwiązane przez władze. WIERZCHOWNIA [BEPXIBH5i], wieś k. Ruży-na w obw. żytomierskim, znana z pobytu w 1847-1850 H. Balzaka (stąd wraz ze świeżo poślubioną żoną, EwelinąHańską, powrócił do Paryża); wśród zabytków m.in. klasycystycz-ny pałac Hańskich z XVIII-XIX. WILDE IRYNA [BIJIBflE IPHHA, wł. ITOJIOT-HK)K flAPHHA], 1907-1982, pisarka, pedagog; pochodziła z Bukowiny, mieszkała we Lwowie; autorka prozy realistycznej; jej osiągnięciem jest powieść-kronika. Sestry Riczynśki 0 dziejach rodziny duchownego greckokatolickiego w okresie międzywojennym. WINA [BHHA], produkowane w Besarabii, na Krymie, Zakarpaciu oraz Chersonszczyźnie; besarabskie i zakarpackie są stołowe, lekkie, o małej zawartości alkoholu; krymskie i chersoń-skie mocniejsze, przeważnie deserowe (muska-ty, tokaje, portwajny i madery) oraz musujące. WINHRANOWSKl MYKOŁA [BIHrPAHOB-CBKHH MHKOJIA], ur. w 1936, poeta, aktor i reżyser filmowy, przedstawiciel „pokolenia lat sześćdziesiątych"; debiut w 1961; innowacyj-nie oderwał się od werbalizmu poprzedników; poezja o rodowodzie neoklasycystycznym, intelektualna i zarazem przedmiotowa, operuje złożoną metaforą; tłumaczony w Polsce. WINNICA [BIHHHIJ5I], m. obwodowe nad rz. Boh, ok. 400 tys. mieszk.; znana od 1363 jako twierdza litewska, w 1569-1793 w składzie Polski, od 1793 należała do Rosji; w XIX centrum handlowe Podola ros.; ośrodek przemysłowy (m.in. zakłady łożysk i radiotechniczne) 1 oświatowo-kulturalny (m.in. 3 uczelnie, 2 te- atry, muzeum M. Kociubynskiego); wśród zabytków m. in. zespoły klasztorne Jezuitów z 1610-1617 i Dominikanów z 1624-1760 oraz drewniana cerkiew św. Mikołaja (Mykolajiwś-kd) z 1746; w 1937-1938 NKWD rozstrzelało tu ok. 10 tys. ludzi. WINNIPEG [BIHHIIIEr], m. w Kanadzie, stolica prowincji Manitoba; duże skupisko Ukraińców (ponad 12% ludności), ośrodek ich życia narodowego; siedziba arcybiskupa greckokatolickiego i metropolity prawosławnego, a także wielu organizacji kulturalno-oświatowych. WIOSNA LUDÓW NA ZIEMIACH UKRAIŃSKICH [BECHA HAPOZJJB HA yKPAIH-CbKHX 3EMJIJDC] najżywszym echem odbiła się w Galicji Wsch., na Bukowinie Płn. i Zakarpaciu (łącznie wtedy ok. 2,5 min ludności ukr.); w jej trakcie m.in. ukonstytuowała sięHo-łowna Rada Ruska (2 V 1848) z biskupem H. Jachimowiczem na czele, która wyartykułowała żądania polityczne Ukraińców (m.in. wyodrębnienie ziem ukr. w przyszłej federacji austriackiej, poprawa bytu narodowego, wprowadzenie języka ukr. do szkół) i powołała oddziały gwardii; Sobór Uczonych Ruskich nakreślił program działań oświatowych i informacyjnych; mimo porażki nadała Ukraińcom impuls do realizacji idei odrodzenia narodowego (m.in. powołanie Maticy Halicko-Ruskiej, otwarcie Domu Ludowego we Lwowie i wydawanie gazety „Zoria Hałyćka"). WIRSKI PAWŁO [BIPCBKHH I1ABJIO], 1905-1975, choreograf; w 1937 zorganizował Zespół Tańca Ukrainy, a w 1955-1975 byłjego kierownikiem artystycznym (ob. nosi jego imię). WIŚNIA [BHUlKfl], rozpowszechniona w sadach całej Ukrainy, stały element krajobrazu wiejskiego, niemal narodowe drzewo owocowe Ukraińców; upoetyzowana w twórczości literackiej, m.in. przez T. Szewczenkę (np. Sadok wysznewyj koło chaty...). WIŚNIEWSKA ELŻBIETA [BICHEBCBKA EJIb3KEETA], ur. w 1931, poi. literaturoznaw-czyni ukrainistka; w 1955-1990 pracownik na- 189 w ukowy Instytutu Slawistyki PAN w Warszawie, a od 1991 prof. Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach; autorka monografii O sztuce pisarskiej Mychajła Kociubynskiego i Wasyl Stefanyk w obliczu Młodej Polski oraz licznych artykułów o pol.-ukr. związkach literackich. WIŚNIOWIECKI DYMITR [BHUIHEBE-IJ,LKHH flMHTPO], 7-1563, starosta czerka-ski i kaniowski, pierwszy znany w historii ata-man Kozaków zaporoskich; w 1552 zbudował na dnieprzańskiej wyspie Chortyca obóz warowny oraz zgromadził Kozaków do potyczek z Tatarami; bohater (o przydomku Bajda) dumy ludowej. WIŚNIOWIECKI JEREMI MICHAŁ [BHLUHE-BELfBKHH iIPEMA-MHXAHJIO], 1612-1651, książę, wojewoda ruski od 1646; jeden z najbogatszych magnatów na Ukrainie (właściciel ponad 50 miast i wsi utrzymujący 12-ty-sięczne wojsko); zwolennik stłumienia siłą powstania B. Chmielnickiego, dowódca obrony Zbaraża, odznaczający się okrucieństwem w pacyfikacji ognisk powstańczych Kozaków i chłopów. „WITCZYZNA" [„BITHH3HA"], miesięcznik li-teracko-artystyczny wydawany przez Związek Pisarzy Ukrainy oraz zespół redakcji; założona w 1933, w 1933-1945 pod nazwą „Ra-dianśka Literatura" i „Ukrajinśka Literatura". WITKOWSKI WIESŁAW [BITKOBCŁKHH BGCJIAB], ur. w 1927, poi. językoznawca ukra-inista i rusycysta; prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie; autor monografii Fonetyka „ Leksykonu Pamwa Beryndy ", studium Język ukraiński oraz licznych rozpraw, m.in. o języku I. Kotlarewskiego i H. Skoworody, sytuacji językowej Baczwańców i drukarstwie ukr. WITRYCZENKO OŁENA [BITPHHEHKO OJIE-HA], ur. w 1976, gimnastyczka artystyczna; w 1995-1997 łącznie 6 złotych medali na mistrzostwach świata i Europy. WITTE JAN de [BITTE /IH ae], 1716-1785, architekt i inżynier wojskowy pochodzenia holenderskiego w służbie poi.; szereg funkcji na 190 Ukrainie, m.in. komendant twierdzy w Kamieńcu Podolskim; pod jego kierownictwem zbudowano m.in. kościół Dominikanów we Lwowie oraz klasztor-twierdzę Karmelitów w Berdy-czowie. WŁADYMYROW OŁEKSIJ [BJIA^HMHPOB OJIEKCIH], ur. w 1957, rzeźbiarz; twórca eks-presyjno-metaforycznych rzeźb w kamieniu, drewnie i metalu (m.in. Adam i Ewa, Pidniżżia Erosa i Czolowik ta żinka); realizator kilku projektów dla Kijowa, m.in. Mistrza i Małgorzat) w pobliżu Muzeum M. Bułhakowa. WŁADZE URL NA UCHODŹSTWIE [OPrAHH BJIAflH YHP B EK3HJII], ukr. rada narodowa, prezydent i rząd funkcjonujący w 1920-1991 poza granicami kraju (najpierw Polska, później Niemcy i USA); na czele do 1926 stal gł. ataman S. Petlura; po jego śmierci A. Liwyc-ki, który niebawem został prezydentem (do 1954); ostatnim prezydentem był M. Pławjuk: po 1945 uznawane jedynie przez środowiska ukr. uchodźstwa politycznego, albowiem (jak twierdzi B. Osadczuk) zdominowane przez działaczy OUN, nie zyskały szacunku elit politycznych krajów zach.; zakończyły działalność po odzyskaniu niepodległości przez Ukrainę. WŁODZIMiERSKO-WOŁYŃSKIE KSIĘSTWO [BOJIO/JHMHPCBKO-BOJIHHCBKE KHJI-3IBCTBO], ziemia Dulebów i Wołynian, później dzielnica Rusi Kijowskiej; wyodrębniło się w II poł. XII ze stolicą we Włodzimierzu i obejmowało terytorium między Bugiem a dorzeczem prawych dopływów Prypeci; w 1199 połączyło się z Księstwem Halickim. WŁODZIMIERZ JAROSŁAWOWICZ [BOJIO-flHMHP flPOCJIABOBHH], książę halicki \v 1187-1198; syn Jarosława Osmomysła; wg hipotezy Ł. Machnowca autor Słowa o wyprawie Igora. WŁODZIMIERZ MONOMACH [BOJIOflH-MHP M0H0MAX], 1053-1125, wielki książę kijowski od 1113; syn Wsewołoda Jarosła-wowicza (po matce - córce cesarza bizantyjskiego Konstantyna IX Monomacha nazywany WODĘ cyj< kich w -i- -;tpoB . .1 eks- ;eniu, niżżia :u pro- irzaty TAHH arodo- 1920- olska, :6 stał _iwyc--in (do awjuk; owiska .u (jak przez -lit po-._ialność '„'krainę. MĘSTWO " KHJI- .i, póź-.oniłosię zu i obęj-:orzeczem połączy- [BOHO- lalicki w . ,ij; wg hi-o wyprawie UBOJIOflH- [wielki ksią-da Jarosła-zantyjskie-nazywany M.); pod swą władzą skupił większość księstw ruskich; oddalił niebezpieczeństwo ze strony stepowych Połowców; utrzymywał ożywione stosunki z Zachodem; napisał dla synów Pouczenie - kanon cnót dobrego władcy. WŁODZIMiEZ WIELKI [BOJIO^HMHP BEJTH-KHH], ok. 955-1015, jeden z najwybitniejszych władców książęcej Rusi-Ukrainy; syn Świato-sława, od 980 wielki książę kijowski; rozszerzył (zjednoczywszy plemiona wschodniosło-wiańskie) i wzmocnił państwo; po zajęciu Cher-sonezu przyjął chrześcijaństwo z Bizancjum i w 988-989 doprowadził do chrztu Rusi Kijowskiej; kanonizowany, obdarzony mianem św. Apostoła-Chrzciciela Rusi. WŁODZIMIERZ WOŁYŃSKI [BOJIOflHMHP-BOJTHHCBKHH], m. rejonowe w obw. wołyńskim, ok. 35 tys. mieszk.; znany od 988; w XII-XIII stolica Księstwa Włodzimiersko-Wo-łyńskiego; od 1370 w składzie Litwy i Polski, od 1795 w zaborze ros., a w 1919-1939 znowu w Polsce; ośrodek przemysłu cukrowniczego i odzieżowego; wśród zabytków m.in. sobór Wniebowzięcia NMP (Uspenśkyj) z XII, cerkiew św. Bazylego (Wasyliwśka) z XIII-XIV i renesansowy pałac biskupi z XVI. WODEWIL [BOflEBIJIB], utwór sceniczny, najczęściej jednoaktowy, o cechach komedii i operetki, w którym tekst mówiony dominuje nad śpiewanym; ukształtowany w I poł. XIX dzięki utworom I. Kotlarewskiego i H. Kwitki-Osnowjanenki; w XX przestał być gatunkiem żywotnym, jakkolwiek uprawiali go dorywczo L. Janowska, S. Wasylczenko i in. „WOJNA ALFABETOWA" [„A3EYHHA BIH-HA"], obrona cyrylicy przez Ukraińców galicyjskich w związku z projektem władz austriackich wprowadzenia alfabetu łacińskiego do pisma ukr. (1859); w wyniku 2-letniej polemiki czynniki rządowe wycofały się, zostawiając, kwestię do rozstrzygnięcia przez samych Ukraińców. WOJNA DOMOWA NA UKRAINIE [FPOMA- BIHHA HA YKPAIHI], w 1918- 1920; przeciwko państwu narodowemu URL wystąpiły ugrupowania polityczne popierane przez mocarstwa obce, przede wszystkim Niemcy i Rosję sowiecką, a także anarchizujące zjednoczenia partyzanckie; zakończona klęską sił niepodległościowych i ustanowieniem USRR. WOJNA UKRAIŃSKO-POLSKA [YKPAIH-CfcKO-nOJIbCŁKA BIHHA], prowadzona w 1918-1919o Galicję Wsch. i Wołyń Zach. przez odrodzone państwa - RP i ZURL; 1 -21 XI1918 walki o Lwów (wycofanie się Ukraińców) i do V 1919 wokół Lwowa; do VII 1919 także działania zbrojne na Wołyniu i Podolu; zakończona zwycięstwem strony poi. WOJNA UKRAIŃSKO-POLSKA W1943-1947 [YKPAIHCBKO-nOJIBCBKA BIHHA B 1943-1947], jeden z najtragiczniejszych okresów w dziejach narodu poi. i ukr. oraz ich współżycia na terenach płd.-wsch. II Rzeczypospolitej (Wołyń Zach., Galicja Wsch., Małopolska Wsch. i Lubelszczyzna Wsch.); skutek zderzenia się dwóch nacjonalizmów; wzajemne zbrodnie i czystki etniczne, pacyfikacje wsi i mordy ludności, repatriacje i wysiedlenia rzutujące na stosunki wzajemne do dziś. WOJNA UKRAIŃSKO-SOWIECKA [YKPAIH-CLKO-COBeTCBKA BIHHA], miała 3 fazy: 1) XII 1917 - III 1918: po proklamowaniu Ukr. Republiki Sowieckiej Rosja wszczęła inwazję na tereny URL, pułki M. Murawjowa rozgromiły formujące się oddziały ukr. i 8 II wkroczyły do Kijowa, wyparte w III przez armię URL i wojska niemiecko-austriackie; 2) XI1918 - II1920: wykorzystując odejście Niemców oraz upadek rządów P. Skoropadskiego, bolszewicy uderzyli na Ukrainę i zdobyli jej część lewobrzeżną; uporczywe walki o Podole i Wołyń zakończyły się rozbiciem bolszewików, jednak armia URL, znalazłszy się w XII 1919 w otoczeniu strategicznym „białej gwardii", Sowietów i Polaków, zdziesiątkowana przez tyfus, doznała ostatecznie porażki; 3) IV-XI1920: armia URL wraz z Wojskiem Polskim przeprowadziły (na mocy układu sojuszniczego) ofensywę przeciw- 191 w ko bolszewikom i 7 V zdobyły Kijów; 5 VI Armia Czerwona rozpoczęła kontratak, który zaprowadził ją aż pod Warszawę; „cud nad Wisłą" ocalił niepodległość Polski, lecz nie uratował Ukrainy; 10-21 XI 1920 rozbite przez bolszewików oddziały ukr. przekroczyły Zbrucz i przez stronę poi. zostały internowane. WOJNAROWSKI ANDRIJ [BOHHAPOBCfc-KHH AHflPIH], ok. 1680 - ok. 1740, siostrzeniec i współpracownik I. Mazepy; wydany Rosji przez senat Hamburga (gdzie przebywał po klęsce 1709), zesłany na Sybir; bohater poematu K. Rylejewa. WOJSKA OCHRONY POGRANICZA [ITPH-KOP^OHHE BIHCLKO YKPAIHH], formacja wojskowa powołana w 1991 do ochrony granic państwa; ogólna długość granic Ukrainy wynosi 7771 km, w tym z Rosją 2484 km, z Białorusią 952 km, z Rumunią 608 km, z Polską 542 km, ze Słowacją 98 km, z Węgrami 135 km i Mołdawią 1194 km; długość granicy morskiej wynosi 1758 km (wybrzeże M. Czarnego 1533 km i Azowskiego 225 km). WOLNY UNIWERSYTET UKRAIŃSKI [YKPA-IHCLKHH BIJIBHHH YHIBEPCHTET], założony w 1921 w Wiedniu w celu rozwoju wolnej ukr. nauki i studiów wyższych; w 1921-1945 w Pradze, a od 1946 w Monachium; uczelnia prywatna o uprawnieniach akademickich; posiada 2 wydziały: filozoficzny i prawa; ob. rozważana możliwość fuzji z Uniwersytetem Lwowskim (w związku z odmowąjego subsydiowania przez rząd RFN). WOŁODYMYR [BOJIOflHMHP, wł. POMA-HKOK B ACHJIt], 1925-1995, patriarcha kijowski i Rusi-Ukrainy, zwierzchnik Ukr. Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Kijowskiego w 1993-1995; więzień łagrów sowieckich przez 20 lat; pochowany pod murem okalającym sobór św. Zofii (rząd Ukrainy nie pozwolił na pogrzeb w świątyni). WOŁOSZYN AUGUSTYN [BOJIOLUHH ABrYCTHH], 1874-1946, duchowny greckokatolicki, działacz polityczny; w 1938-1939 premier prowincji, a w marcu 1939 kilkudnio- 192 wy prezydent Karpatoukrainy; po wkroczeniu wojsk węgierskich udał się na emigrację do Czech; w 1945 schwytany przez NKWD i skazany na śmierć. WOŁYNIANIE [BOJIHHilHH], plemię staroukr. zamieszkujące tereny nad górnym Bugiem i Sty-rem; nazywani też Bużanami; w 981 Włodzimierz Wielki przyłączył ich terytorium do Rusi Kijowskiej. WOŁYŃ [BOJIHHB], region w płn.-zach. części kraju, w dorzeczu prawych dopływów rz. Pry-peć i Bug; dzielnica Rusi Kijowskiej, a następnie Księstwo Włodzimiersko-Wołyńskie, połączone później z Księstwem Halickim; w 1349 włączony do Litwy, a w 1569 do Polski; po rozbiorach Polski pod panowaniem Rosji, a w 1919-1939 W. Zach. znowu w obrębie Polski; ob. płd. część obwodów wołyńskiego, rówień-skiego i żytomierskiego oraz płn. część lwowskiego i tarnopolskiego. WOROBJOW MYKOŁA [BOPOBHOB MHKOJIA], ur. w 1941, poeta; autor poezji refleksyjnej, ciążącej ku obrazowości malarskiej; szykanowany przez władze sowieckie, czekał na debiut (1985) 20 lat. WOROBKEWICZ SYDIR [BOPOEKEBOT CHflIP], 1836-1903, poeta, prozaik, kompozytor, duchowny greckokatolicki; autor popularnych piosenek (np. Nad Prutom u łuzi...) i romansów {Zahraj ty, cykane staryj). WORONY MYKOŁA [BOPOHHH MHKOJIA], 1871-1938, poeta, krytyk teatralny i tłumacz, związany z modernizmem; w 1921-1926 na emigracji (Austria, Polska); w 1930 uwięziony przez NKWD wraz z synem, poetą Markiem (1904-1941) i stracony. WOWCZOK MARKO [BOBTOK MAPKO, wł. BIJIIHCbKA MAP W], 1833-1907, ukr.-ros. pisarka; autorka realistycznych opowiadań i powieści z życia wsi ukr. w warunkach prawa pańszczyźnianego. WOWK FEDIR [BOBK ki u-195-kłac tycz I w uczeniu qę do i i ska- aroukr. liSty-Włodzi- jo Rusi _. części :z. Pry-i następ-kie, połą-.w 1349 b: po roz-isji, a w te Polski; ;. rówień-: lwow- POEHOB poezji re- - barskiej; .-. czekał iKEBHH ,k, kom-autor po-:t luzi...) i «§MUKOJIA], ^t i tłumacz, iĆl-1926 na jflp uwięziony ^^-- Markiem ! \PKO, wł. ". ukr.-ros. rowiadań i ach prawa 47-1918, an- 11905 docent >-.voich fun- damentalnych pracach, m.in. Antropołogiczeski-je osobiennosti ukrainskogo naroda i Etnogra-ficzeskije osobiennosti ukrainskogo naroda, udowadniał, że Ukraińcy tworzą odrębny etnos w obu tych aspektach (z tym że antropologicznie są zbliżeni do Słowian płd.). WOWK WIRA [BOBK BIPA, wł. CEJMHCfcKA B.], ur. w 1926, poetka i tłumaczka, pisząca też po portugalsku; od 1944 na emigracji (Niemcy, Brazylia); prof. Uniwersytetu w Rio de Janeiro; w jej poezji dominująmotywy religijno-fi-lozoficzne; popularyzuje literaturę ukr. w Brazylii. WOZNIAK MYCHAJŁO [BO3HJIK MHXA-HJIO], 1881-1954, historyk literatury, edytor, prof. Uniwersytetu Lwowskiego; badacz piśmiennictwa staroukr. (m.in. Istorija ukrajinś-koji literatury, i1-3), twórczości I. Franki i in. pisarzy. WÓDKA UKRAIŃSKA [YKPAIHCŁKA TOPI-JIKA], słynna z wartości smakowych; najbardziej znane gatunki to „percówka", „czemihow-ska", „ruska", „książęca"; niestety, nadmierne jej spożywanie przez ludność sprzyja alkoholizmowi (stanowiącemu ob. na Ukrainie nabrzmiały problem społeczny). WPŁYW KULTURY UKRAIŃSKIEJ NA ROSYJSKĄ [BIIJIHB yKPAIHCbKOI KYJIŁTyPH HA POCIHCŁKY], „ukrainizacja Rosji", wkład Ukrainy w jej rozwój cywilizacyjny uwidocznił się w XVII-XVIII, gdy Ukraińcy masowo udawali się do Moskwy; przyczynili się do postępu we wszystkich dziedzinach życia Rosji: szkolnictwie świeckim i duchownym, drukarstwie, architekturze, malarstwie, literaturze, teatrze i muzyce cerkiewnej oraz języku i obyczajowości; Ukraina odegrała rolę pomostu między Rosją a kulturą zachodnią (w tym i poi.); zasilanie kultury ros. przez Ukraińców trwało również w XIX i XX. „WSESWIT" [„BCECBIT"], miesięcznik literacki ukazujący się w 1925-1934, wznowiony w 1958, wychodzi w Kijowie; zamieszcza przekłady z literatur obcych oraz materiały ich dotyczące; współpraca takich świetnych tłuma- czy, jak M. Tereszczenko, H. Koczur, M. Łukasz, D. Pawłyczko, A. Sodomora i in.; od 1996 ukazuje się - również w Kijowie —. tygodnik „Zarubiżna Literatura w Nawczalnych Zakładach". WULGARYZMY [BYJIŁrAPH3MH], wyrazy lub zwroty pospolite, ordynarne, nie używane w języku literackim; pojmowanie wulgarności zmieniało się w języku ukr.; poetyka barokowa dopuszczała je zgodnie z intencją stylistyczną (np. utwory polemiczne I. Wyszenskiego); w okresie klasycyzmu przesuwano je do stylu niskiego, do utworów o charakterze komiczno-burleskowym (por. Eneidę I. Kotlarewskiego); ob. obscena (np. Ukrajinci - mużnia nacija.jim do sraky radiacija) czy tzw. matiuky (Job wa-szu mat') zadomowione już na dobre we współczesnej prozie ukr. WUSPP [BYCnn, BCEyKPAIHCBKA CniJIKA nPOJIETAPCBKHX IIHCL-MEHHHKIB], organizacja literacka w 1927-1932, oparta na ideologii marksistowskiej; próbowała tworzyć tzw. literaturę proletariacką, zwalczając przedstawicieli kierunku narodowego; przyczyniła się do pogromu kultury ukr. w k. 1920. i napocz. 1930.; należeli do niej m.in. I. Mykytenko, Ł. Perwomajski, O. Kornijczuk i in.; wydawała tygodnik „Literaturna Hazeta" i miesięcznik „Hart". WYDAWNICTWO „KAMENIAR" [BHflAB-HHHTBO „KAMEHflP"], wydawnictwo książkowe we Lwowie, założone w 1939; od 1991 opublikowało ponad 350 tytułów z zakresu ukr. literatury pięknej, historycznej, geograficznej i in. o nakładzie ok. 9 min egz.; duże osiągnięcia w uprzystępnianiu dzieł poetów poi. w wersji dwujęzycznej (poi. i ukr.); ostatnio (1992-1998) wydało Andrzeja Bursę, Józefa Łobodowskie-go, Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Wisławę Szymborską, Tadeusza Różewicza oraz antologię współczesnej poezji poi. pt. Tomu szczo wony suszczi - Dlatego że są (w wyborze i tłumaczeniu Stanisława Szewczen-ki). WYDAWNICTWO „MYSTECTWO" W KIJOWIE [BHflABHHIITBO „MHCTEIITBO" y 193 w KHGBI], oficyna państwowa założona w 1932; specjalizacja w publikacjach poświęconych historii i teorii sztuk plastycznych, architektury, etnografii, teatru i filmu; m.in. kunsztowne graficznie albumy, niedawno np. Ukrajinśkyj awan-hard 1910.-1930. i Ukrajinśke narodne malarstwo XIlI-XXst. WYDAWNICTWO „SMOŁOSKYP" HHHTBO „CMOJIOCKHIT"], założone w 1951 w Paryżu, później działające w USA; współtworzyło drugi obieg wydawniczy w USRR, drukując dzieła zakazane; od 1991 także w Kijowie, wydając przede wszystkim młodych literatów. WYDAWNICTWO „UKRAJiNŚKA ENCYKŁO-PEDIJA" IM. M. BAŻANA W KIJOWIE [BHflABHHLJTBO „yKPAIHCBKA EHHH-KJIOnEflW" IM. M. EA2CAHA Y KH€BI], oficyna państwowa wyspecjalizowana w wydawaniu encyklopedii, słowników i informatorów (m.in. w 1959-1965 17-tomowa Ukraińska encyklopedia radziecka); ob. druk 6-tomowej Ukr. encyklopedii literackiej, 5-tomowej Sztuki Ukrainy, 1-tomowej Język ukraiński oraz Malej encyklopedii narodowej; przygotowuje się do prac nad Wielką Encyklopedią Ukraińską. WYDAWNICTWO „WESEŁKA" W KIJOWIE [BHflABHHUTBO „BECEJIKA" Y KHGBI], oficyna specjalizująca się w wydawaniu książek dla dzieci; założone w 1934, w dorobku; ponad 10 tys. tytułów w nakładzie ok. 1,5 mld egz. WYDAWNICTWA W KIJOWIE [BHflAB-HHHTBA y KHGBI], ob. ok. 500 oficyn, najbardziej znane i zasłużone na rynku księgarskim: „Wesełka" (literatura dla dzieci i młodzieży), „Dnipro" i „Ukrajinśkyj pyśmennyk" (literatura piękna), „Naukowa dumka" i „Łybid"' (piśmiennictwo naukowe), „Oswita" (literatura dydaktyczna), „Muzyczna Ukrajina" (literatura muzyczna) i in. WYDZIAŁY ROBOTNICZE [POEITHHHI OAKyJIfeTETH, POEITOAKH], w 1921-1940 zakłady kształcenia działające przy szkołach wyższych w USRR w celu przyspieszonego 194 przygotowania młodzieży robotniczej i chłopskiej do studiów wyższych. WYHOWSKI IWAN [BHrOBCŁKHH IBAH], ? -1664, w 1657-1659 hetman Ukrainy prowadzący politykę wzmacniania autonomii kraju i zwalczania opozycji promoskiewskiej; dążył -w porozumieniu z Szwecją i Polską - do zdobycia niezależności; w 1658 zawarł z Polską ugodę hadziacką (niezrealizowaną), wg której Ukraina jako Księstwo Ruskie wchodziła na równych prawach do Rzeczypospolitej, tworząc jej trzecie ogniwo; zrezygnował z urzędu wskutek wszczętego przeciw niemu powstania; niesłusznie oskarżony, stracony przez Polaków. WYNNYCZENKO WOŁODYMYR [BHHHH-HEHKO BOJIOflHMHP], 1880-1951, polityk i pisarz zorientowany socjaldemokratycznie, walczący o niepodległość Ukrainy; w 1917-1918 i 1918-1919 na czele rządu URL; jako człowiek refleksji był nieskutecznym politykiem; od 1920 na emigracji we Francji; płodny literacko, twórca prozy i dramatu; jako naturalista przełamywał schematy etnografizmu w epice ukr., zainicjował powieść problemową oraz utopijną; jego twórczość zakazana przez Sowietów, od 1989 udostępniana odbiorcy ukr. WYSZENSKI IWAN [BHIIIEHCLKHH IBAH], ok. 1550-ok. 1620, konserwatywny pisarz religijny, pod koniec życia pustelnik (Athos); zwalczał katolicyzm i unię brzeską; znakomity stylista i nowator językowy. WYSZHOROD [BHUirOPOffl, wieś k. Kijowa; do XIII miasto-twierdza; z tutejszej świątyni pw. św. Borysa i Gleba wywiózł książę Andriej Bogolubski (Ruś Moskiewska) w 1169 do Włodzimierza nad Klaźmą słynną ikonę Matki Boskiej (nazywaną później Włodzimierską), ob. własność Rosji. WYSZNIA OSTAP [BHIHHfl OCTAn, wł. ryGEHKO HABJIO], 1889-1956, pisarz satyryk i humorysta; duża popularność w 1920.-1930.; autor humoresek, w których posługiwał się narracją naśladującą wypowiedzenia ustne; jego usmiszki (połączenie żartobliwego obrazka rodzajowego z elementami felietonowymi) os C W; r n. iy. ZAt rowa-• :?Ju i :o zdo- [ Polską I której ała na two- l _- urzędu stania; Diaków. JHHHH- polityk arycznie, 17-1918 > ;zlowiek »v:em; od (literacko, '••-ta prze-:ce ukr., |»— Jtopijnąj pt~. :tów, od hUl IBAH], Ł pisarz re-K (Athos); k znakomity >es <. Kijowa; pcij świątyni fcpiżęAndriej ;;69doWło-r.c Matki Bo-:r-.:erską), ob. OCTAII, wł. - -isarz saty-. w 1920.-%m posługiwał edzenia ustne; iiwego obraz-dietonowymi) odbierano jako anegdoty; w 1934 skazany na 10 lat łagrów; w Polsce wydano jego Myśliwskie ramotki (1960). WYTWÓRNIA FILMÓW FABULARNYCH IM. O. DOWŻENKI W KIJOWIE [KHIBCBKA KIHOCTWH XYZIO)KHIX OIJIbMIB IM. O. flOBaCEHKA], założona w 1918; w 1950.-1980. roczna produkcja ok. 10-12 filmów; uznanie zdobyły liczne realizacje, m.in. Ziemia O. Dowżenki (1930), Cienie zapomnianych przodków S. Paradżanowa (1965) i Kamienny krzyż Ł. Osyki (1968); od 1993 status „narodowej". WYTWÓRNIA FILMÓW FABULARNYCH W ODESSIE [O^ECBKA KIHOCTYflW XyflO-2CHIX OIJTbMIB], założona w 1919; w 1950.-1980. roczna produkcja ok. 5-6 obrazów; do jej osiągnięć należą m.in. Arsenał O. Dowżenki (1929), Wiosna na ulicy Zarzecznej M. Chuci-jewa i F. Mironera (1956), Trzy historie Kiry Muratowej (uznany za najlepszy film na Ukrainie w 1997). WYZNANIA RELIGIJNE NA UKRAINIE [PEJII-riHHI KOHcpECII B YKPAIHI], w 1996 zarejestrowano 70 związków religijnych; największe to: prawosławie liczące ogółem 9105 wspólnot (w tym 6564 Ukr. Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Moskiewskiego, 1332 Ukr. Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Kijowskiego i 1209 Ukr. Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego), Ukr. Kościół Greckokatolicki (3089), Związek Baptystów (1627), Związek Chrześcijan-Zielonoświątkowców (886), Kościół Rzymskokatolicki (ponad 700), Kościół Adwentystów Dnia Siódmego (ok. 500), Świadkowie Jehowy (538), muzułmanie (ok. 176), żydzi (ponad 80), RUNWira (34) i in. WYŻNICA [BHDKHHLL9], m. rejonowe w obw. czerniowieckim, ok. 10 tys. mieszk.; znany ośrodek sportów zimowych; słynie z huculskiej twórczości ludowej. ZABÓJ ALISA [3ABOH AJIICA], ur. w 1946, plastyczka, rzeźbiarka; autorka słynnych po- Z staci kobiecych z cyklów „pogańskiego" (np. Lada) i „chrześcijańskiego" (np. Plącz Marii), odznaczających się uogólniającą sakralnością. ZABOŁOTNY DANYŁO [3ABOJIOTHHH J\K-HHJIO], 1866-1929, mikrobiolog i epidemiolog; w 1928-1929 prezes AN USRR; prowadził badania nad dżumą, cholerą i syfilisem. ZABUŻKO OKSANA [3ABY)KKO OKCAHA], ur. w 1960, poetka, tłumaczka, prozaik i historyk idei; pracuje w Instytucie Filozofii NANU w Kijowie; opublikowała monografie: Filosofi-ja ukrajinśkoji ideji ta jewropejśkyj kontekst: frankiwśkyj period (1993) i Szewczenkiw mif Ukrajiny: sproba fiłosofśkoho analizu (1998); autorka kilku tomów poezji i mikropowieści Polowi doslidżennia z ukrajinśkoho seksu, która zdobyła rozgłos literacki i sukces czytelniczy. ZACHODNIOUKRAIŃSKA REPUBLIKA LUDOWA, ZURL [3AXmHO-YKPAIHCBKA HAPO/IHA PECnYBJIIKA, 3YHP], państwo ukr. proklamowane 19 X 1918; miało obejmować - wg ustaleń Ukr. Rady Narodowej - Galicję Wsch., BukowinęPłn. i Zakarpacie; władze z prezydentem J. Petruszewiczem na czele rezydowały we Lwowie, Tarnopolu i Stanisławo-wie; ramieniem zbrojnym była Ukr. Armia Halicka; próba trwałego przejęcia władzy we Lwowie i terenie (1 XI 1918) wywołała wojnę ukr.-pol. zakończoną jej porażką (VII 1919); władze działały na uchodźstwie do 1923. ZADUSZKI [riOMHHAJTbHI /THI], cześć oddawana zmarłym; w ukr. Kościołach prawosławnych oraz greckokatolickim ma to miejsce w 40. dzień po śmierci, dzień imienin zmarłego, rocznicę śmierci i poniedziałek wielkanocny. ZAHAROW OŁEKSANDR (ALEKSANDR) [3ArAPOB OJIEKCAIW], 1877-1941, ukr.-ros. aktor i reżyser teatralny, pedagog; zwolennik teorii K. Stanisławskiego; w 1898-1904 grał w Moskiewskim Teatrze Artystycznym (MCHAT); w 1918-1921 reżyserował w teatrach kijowskich, a w 1921-1928 we lwowskim 195 teatrze „Ukrajinśka Besida"; w 1928 powrócił do Charkowa, później pracował w teatrach ros.; autor książki Mystectwo aktora. ZAHREBELNY PAWŁO [3ArPEEEJIBHHH ITABJTO], ur. w 1924, prozaik i dramaturg; w 1979-1986 prezes Związku Pisarzy Ukrainy; autor licznych powieści poświęconych współczesności (m.in. Z perspektywy wierności i Przejdźmy do miłości opublikowane w Polsce) oraz przeszłości Ukrainy (ni. in. /Co/trofafia oraz Ja, Bohdan). ZAHUŁ DMYTRO [3ArYJI flMHTPO],1890-1944, poeta, tłumacz i krytyk literacki; twórca poezji w duchu symbolizmu, później zmuszony do przyjęcia zasad socrealizmu; uwięziony przez Sowietów, zmarł w łagrze na Kołymie. ZAKARPACIE [3AKAPIIATTJI, 3AKAP-IIATCBKA YKPAIHA], region obejmujący płd.-zach. część zbocza Karpat Wsch. oraz przylegającą do nich część niziny wokół dorzecza Cisy; ob. obszar obw. zakarpackiego; w X-XI część Rusi Kijowskiej, w XI-1918 należało do Węgier, w 1919-1938 do Czechosłowacji, a w 1938-1945 znowu do Węgier; w XI 1938 -III 1939 próba utworzenia niezależnej Karpa-toukrainy; graniczy z Rumunią, Węgrami, Sło-wacjąi Polską; region rolniczy (m.in. uprawa winorośli i tytoniu), turystyczno-uzdrowiskowy i przemysłowy (m.in. wydobycie soli potasowych i węgla brunatnego); skupisko mniejszości węgierskiej. ZAKERZOŃSKI KRAJ [3AKEP3OHKS], w publicystyce OUN-B i nomenklaturze UPA nazwa terenów Małopolski leżących na zachód od linii Bugu i Sanu (tj. linii Curzona) i zamieszkałych w części przez Ukraińców. ZAŁYWACHA OPANAS [3AJIHBAXA OIIA-HAC], ur. w 1925, awangardowy malarz, rzeźbiarz i grafik; autor monumentalnych metaforycznych płócien (np. Pokrowa, Krynycia, Dwoje i W dorozi); uczestnik ruchu niepodległościowego, w 1965-1970 więziony w łagrach. ZANKOWECKA MARIA [3AHBKOBEUBKA MAPW], 1860-1934, aktorka; występowała w 196 zespołach ukr. w 1882-1923; wszechstronny talent aktorski, zasłynęła z ról kobiecych w repertuarze narodowym; patronka Teatru Dramatycznego we Lwowie. „ZAPOROŻCY PISZĄ LIST DO SUŁTANA" [,,3Anopo)KirBi nmiiyT ithcbmo ty- PEUKOMY CYJITAHY"], obraz z 1878-1891 malarza ros. Ilji Riepina przedstawiający pokładających się ze śmiechu Kozaków, którzy pod przewodem atamana fwana Sirki uMacfają rubaszną odpowiedź sułtanowi na jego żądanie podporządkowania się Turcji; literackie pendant do niego stanowi wiersz G. Apollinaire'a pt. Reponse des Cosaąues Zaporogues au sułtan de Constantinopłe z 1912 (zob. fragment: Kacie Podola gachu zgniły/Zgorzeli strupów i owrzodzeni Łbie świński zadku od kobyły/ Dla siebie schowaj swe pieniądze/ Żeby na rtęć ci wystarczyły (tł. A. Międzyrzecki). ZAPOROŻE [3AIIOPDIOKJI], kraina hist. na południe od porohów dnieprzańskich, które uniemożliwiały w przeszłości żeglugę w okolicach ujścia Samary do Dniepru; pow. ok. 80 rys. km; w XVI-XVIII pod zarządem Kozaków zaporoskich, a jego stolicą była Sicz Zaporoska; ob. terytorium: obw. dniepropetrowski oraz część obw. zaporoskiego, kirowogradzkiego, chersońskiego i donieckiego. ZAPOROŻE [3An0PI3OKiI], m. obwodowe i port nad Dnieprem, ponad 900 tys. mieszk.; założone w 1770, do 1921 Ołeksandriwśk; duży ośrodek przemysłowy (m.in. hutnictwo żelaza 1 aluminium, zakłady elektrotechniczne, lotnicze i samochodowe; w zakładach „Komunar" do 1990 produkcja przestarzałego samochodu osobowego Zaporożec, a od 1998 nowoczesnego samochodu marki Lanos we współpracy z firmą koreańską Daewoo) i oświatowo - kulturalny (m.in. 4 uczelnie, w tym uniwersytet, 3 teatry, 2 muzea); duży węzeł kolejowy, elektrownia wodna Dnieproges; w okresie ZSRR w pobliżu zlokalizowane łagry; wśród zabytków m.in. kurhany, sobór św. Mikołaja (Swiatomykoła-jiwśkyj) z 1886 oraz fortyfikacje kozackie na wyspie Chortyca mającej status rezerwatu hi-storyczno-kulturalnego. ZARA Hi ZATC TP-: eur: jej :i Ki; v ne: za. sk: ZBAr po 16- wo m.: 163 zbro: 3JIC-wok:M przez ! zasyp« ZBRUC dług nicar Wsc-gier ZDOŁt obw kok pob! ny z nicz-. Ł. ± ASA" ru-..-.ie które • j rys. j\v za-oroska; ki oraz kiego, dowe i mieszk.; śk; duży i żelaza e, lotni-nar" do du oso-snego sa-' z firmą • kulturalny , 3 teatry, ktrownia t w pobliżu ków m.in. atomykola-ozackie na zerwatu hi- „ZAPOROZEC ZA DUNAJEM" [„3ATTOPO-3KELJB 3A ^YHAGM"], pierwsza opera ukr. (1863), do której muzyką i libretto napisał Se-men Hułak-Artemowski (1813-1873), ukr.-ros. śpiewak operowy (baryton), kompozytor i dra-matopisarz; muzyka (w części kompilacyjna) nawiązuje do folkloru ukr., a libretto dotyczy losów Kozaków zadunajskich zamieszkałych w 1775-1828 w tureckiej wówczas Dobrudży. ZARUBINIECKA KULTURA [3APYEH-HEIIŁKA KYJIbTyPA], kultura wpływów rzymskich na ludność Ukrainy płn. (III p.n.e. -II n.e.); nazwa od cmentarzyska we wsi Zaru-bynce k. Perejasławia Chmielnickiego. ZATONSKI DMYTRO [3AT0HCBKHH flMH-TPO], ur. w 1922, historyk literatur zachodnioeuropejskich; członek rzeczywisty NANU, w jej Instytucie Literatury im. T. Szewczenki w Kijowie kieruje zakładem literatury powszechnej i komparatystyki; bada i opisuje literaturę zachodnią XX, m. in. dzieje powieści europejskiej oraz korelacje realizmu z modernizmem. ZBARAŻ [3EAPA)K], m. rejonowe w obw. tarno-polskim, ok. 15 tys. mieszk.; znany od 1211, w 1649 zwycięska obrona jego załogi poi. przed wojskami B. Chmielnickiego; wśród zabytków m.in. zamek Zbaraskich-Wiśniowieckich z 1626-1631 i klasztor Bernardynów z 1627. ZBRODNIA WINNICKA [BIHHHIIEKHH 3JIOMHH], w 1937-1938 NKWD rozstrzelało w okolicach Winnicy ok. 10 tys. aresztowanych mieszkańców miasta i obwodu; odkryta w 1943 przez Niemców podczas ekshumacji zwłok zasypanych w 66 grobach. ZBRUCZ [3BPyH], rz., lewy dopływ Dniestru; długość 244 km; w 1772-1918 i 1920-1939 granica między UkrainąNaddnieprzańskąa Galicją Wsch. (będącą wtedy w składzie Austro-Wę-gier i Polski). ZDOŁBUNÓW [3flOJIEyHIB], m. rejonowe w obw. rówieńskim, ok. 20 tys. mieszk.; węzeł kolejowy, zakłady przemysłu terenowego; w pobliżu, we wsi Dermań monaster prawosławny z 1499 (w XVII ośrodek oświatowo-wydaw-niczy). ZEMLAK WASYL [3EMJDIK BACHJIL], 1923-1977, prozaik, twórca opowiadań i mikropowie-ści z życia wsi ukr.; uznanie zdobyła powieść Łabędzie stado (wydana też w Polsce) w poetyce „prozy magicznej". ZEŃKOWSKI WASYL (WASILiJ) [3EHBKO-BCLKHH BACHJIt], 1881-1962, ukr.-ros. filozof i psycholog; prof. Uniwersytetu Kijowskiego, minister wyznań w rządzie P. Skoropad-skiego; od 1919 na emigracji (Jugosławia, Czechy, Francja), gdzie odszedł od ukraińskości; w 1942 przyjął święcenia kapłańskie (prawosławie); napisał m.in. prace Istorija russkoj flloso-fii i Psichołogija dietstwa. ZEROW MYKOŁA [3EPOB MHKOJIA], 1890-1937, poeta, tłumacz i historyk literatury; prof. Uniwersytetu Kijowskiego; autor poezji w nurcie neoklasycyzmu; tłumaczył poetów antycznych i słowiańskich, m.in. A. Mickiewicza i J. Słowackiego; w 1935 uwięziony przez NKWD, osadzony w łagrze sołowieckim i tam stracony. ZESPÓŁ TAŃCA UKRAINY IM. P. WIRSKIEGO [HAIJJOHAJIBHHH AHCAMEJIL TAHIJK) yKPAIHH IM. II. BIPCEKOrO], założony w 1937 w Kijowie przez P. Wirskiego, który kierował nim w 1955-1975; w repertuarze m.in. ukr. tańce ludowe; uznanie w kraju i za granicą; za zasługi otrzymał status „akademickiego" i „narodowego". „ZIEMIA" [„3EMJDT], film zrealizowany przez O. Dowżenkę w 1930; dzieło wybitne i zarazem kontrowersyjne: mimo wymowy propagandowej (tworzenie kołchozów) wzbudzała podziw poetyckimi obrazami natury; stawiała problemy uniwersalne (życie, miłość, śmierć) przez śmiałe ujęcia i sekwencje (np. scenę przd-stawiającą starego chłopa, który umiera wśród jabłek, czy wizerunek „gołej baby"); ostatecznie walory plastyczno-poetyckie przesłoniły treści agitacyjne. ZIEMIANIE [nOMIIHHKH], stan wielkich i średnich właścicieli ziemi dominujący na Ukrainie od XIV do 1917, którego trzon stanowiła naprzód rodzima warstwa bojarska, później szlachta (ukr., poi., ros., węgierska i rumuńska), 197 a od poł. XIX także kupcy, zwłaszcza Rosjanie i Żydzi; w związku z kolonizacją ziem na wschodzie i południu kraju powstawały latyfundia m. in. Wiśniowieckich, Potockich, Tarnowskich, Skoropadskich, G. Potiomkina i jego krewnych; upadek ich znaczenia ekonomicznego i społecznego rozpoczął się po zniesieniu pańszczyzny w 1861. ZIEMSTWO [3EMCTBO], w 1864-1917 w guberniach i powiatach Ukrainy ros. instytucja samorządu lokalnego składającego się z wybieralnych przedstawicieli ziemiaństwa, mieszczan i chłopów; duży wkład w rozbudowę infrastruktury cywilizacyjno-technicznej na Ukrainie. Z1NOWIJIW KŁYMENTIJ [3IHOBIIB KJIH-MEHTIH], poł. XVII - po 1712, mnich prawosławny, poeta i paremiograf; między 1700 i 1709 autor książki (rękopis) zawierającej wiersze oraz 1600 przysłów ludowych; wiersze mają w dużej mierze ukierunkowanie etnograficzne (m. in. opisy rzemiosł i zawodów oraz obyczajów). ZŁOCZÓW [3OJICTCIB], m. rejonowe w obw. lwowskim, ok. 20 tys. mieszk.; znany od 1442; w pobliżu w 1914-1915 i 1917 zacięte walki między wojskami austriacko-węgiersko-nie-mieckimi a ros.; wśród zabytków m.in. renesansowy zamek Siemieńskich-Sobieskich z XVI i cerkiew św. Mikołaja (Mykołajiwśka) z XVI; w pobliżu, we wsi Pidłyssia muzeum M. Szasz-kewicza. ZŁOTA BRAMA [3OJIOTI BOPOTA], gł. brama zbudowana przez Jarosława Mądrego w 1037 w płd.-zach. części umocnień Kijowa; wiąże się z nią legenda jakoby Bolesław Chrobry, wjeżdżając do Kijowa w 1018, uderzył w nią mieczem, od czego miecz się wyszczerbił (nie było jej wtedy jeszcze); ob. zrekonstruowana. „ZŁOTA H RAMOTA" [„3OJTOTA TPAMOTA #0 CEJDfflCBKOrO HAPOfly"], manifest poi. Tymczasowego Rządu Narodowego (1863) skierowany do chłopów ukr. z apelem o poparcie powstania wraz z nadaniem im wolności obywatelskich; próby jej upowszechnienia przez poi. studentów Uniwersytetu Kijowskiego kończyły się zazwyczaj tragicznie (chłopi wydawali ich władzom carskim lub sami mordowali). ZŁOTA ORDA [3OJIOTA OPflA], państwo Mongołów zorganizowane w poł. XIII przez Batu-chana; w jej skład wchodziły podbite księstwa rusko-ukr.; upadła w 1480; od niej odłączyła się m. in. tatarska orda krymska i utworzyła Chanat Krymski. „ZŁOTO STEPÓW" [„30JI0T0 CTEITIB"), przedmioty wydobyte podczas prac archeologicznych prowadzonych w XIX i XX na Nizinie Czarnomorskiej; najczęściej ozdoby ze złota, srebra i miedzi (np. słynny pektorał) oraz różne przedmioty użytkowe z metali szlachetnych (świeckie i liturgiczne); świadectwo kultur plemion koczowniczych, które się przetoczyły przez ziemie ukr.: Scytów, Sarmatów, Pieczyngów, Bułgarów, Połowców i Mongołów; część tych zbiorów znajduje się w Muzeum Archeologicznym w Krakowie. ZOFIÓWKA [COOIIBKA], park w Humamu założony w 1795-1805 przez S. Szczęsnego Potockiego dla jego kochanki i późniejszej (1798) żony Zofii, „pięknej Bitynki", w stylu sentymentalnym; obszar 150 ha, wśród obiektów m.in. groty, fontanny i wodospady, rz. Styks, wyspa Kirke, Pola Elizejskie, posągi z białego marmuru; opisał ją S. Trembecki w poemacie Sofijówka. „ZORIA" [„3OPiI"], dwutygodnik literacko-spo-łeczny ukazujący się w 1880-1897 we Lwowie: od 1885 wydawana przez Towarzystwo Naukowe im. T. Szewczenki; światopoglądowo związana z narodowcami; z przyjściem do redakcji I. Franki z pisma regionalnego stała się ogólnoukr.; w 1898 przekształcona w miesięcznik „Literaturno-Naukowyj Wisnyk". „ZORIA HAŁYĆKA" [,,3OPL rAJIHITŁKA"]. pierwsza gazeta ukr. (tygodnik) w Galicji Wsch.. ukazywała się w 1848-1857; jako organ Hołow-nej Rady Ruskiej aktywizowała życie narodowe, społeczne i literackie Ukraińców; w 1853 przeszła w ręce moskwofilów i wkrótce - straciwszy prenumeratorów - zbankrutowała. i szcMt „ZK pis Cz Son ne-1 roi raty- ZUk. BLII raz> don-1 atro. wsp Joh sce pr ny ZWM JIJ rz załi dzia ZWI-IN> org up: kr; tys tw, 198 I -skie- .'.imaniu .zęsnego • ..niejszej . w stylu -_d obiek--->ady, rz. posągi z -^ki wpoe- acko-spo-r Lwowie; ystwo Na-roglądowo i do re-tęo stała się •niesięcz- 'LftKA"], -jiWsch., _in Hołow- ;ie narodo- v; w 1853 jtce - stra- utowała. I 1 I ZORIN WOŁODYMYR [3OPIH BOHOflH-MHP, wł. ITAlUyH BEJLH], 1904-1937, prozaik, z pochodzenia Cygan; w wojnie domowej na Ukrainie przyłączył się do bolszewików; uwięziony przez NKWD, zginął w łagrach; autor m.in. reportażu Cykany na Ukrajini oraz mikropowieści Rom (o życiu Cyganów - upiększonym - w warunkach ustroju sowieckiego). „ZRYMA RYMA" [„3PHMA PHMA"], czasopismo wydawane od 1998 pod red. Wołodymyra Czuprynina (Wolchw Słowoweża) przy współpracy A. Mojsijenki, M. Myrosznyczenki, M. Soroki i in.; organ zwolenników poezji wizualnej ( grafiki literowej), konkretnej oraz różnorodnych zabaw poetyckich (np. palindromów, raków); widoczne nawiązania do teorii i praktyki poezjo-malarstwa futurysty M. Semenki. ZURL-zob. ZACHODNIOUKRAIŃSKA REPUBLIKA LUDOWA „ZWENYHORA" [„3BEHHTOPA"], film niemy, zrealizowany przez O. Dowżenkę w 1927; obrazy baśniowo-ekspresjonistyczne o wojnie domowej na Ukrainie w 1918-1920; premiera w atmosferze skandalu; swoje nazwiska jako współtwórców usunęli autorzy scenariusza M. Johansen i Jurtyk (gen. Jurko Tiutiunnyk) oraz scenograf W. Kryczewski na znak protestu przeciw reżyserowi, który - wbrew pierwotnym ustaleniom - „zbolszewizował" ten film. ZWIĄZEK ARCHITEKTÓW UKRAINY [CIII-JIKA APXITEKTOPIB YKPAIHH], stowarzyszenie twórcze architektów i urbanistów ukr. założone w 1933; ok. 2 tys. członków w oddziałach obwodowych; wydaje czasopismo „Architektura i Budiwnyctwo"; od 1998 status „narodowego". ZWIĄZEK ARTYSTÓW PLASTYKÓW UKRAINY [cnmKA xy,fl;coKHHKiB ykpaihhj, organizacja zawodowa skupiająca artystów uprawiających malarstwo, rzeźbę i grafikę oraz krytyków sztuki; powołany w 1938; ponad 4 tys. członków; wydaje czasopismo „Obrazo-tworcze Mystectwo"; od 1998 status „narodowego". ZWIĄZEK CHRZEŚCIJAN WiARY EWANGELICKIEJ [COK)3 XPHCTH>IH BIPH eBAHrEJlBCBKOI YKPAIHH, irjnyjE-CHTHHKH], Kościół chrześcijański działający na Ukrainie od pocz. XX; podstawowy dogmat to przeświadczenie o zejściu Ducha św. na apostołów na 50. dzień po wniebowstąpieniu Jezusa Chrystusa. ZWIĄZEK DZIENNIKARZY UKRAINY [CniJIKA 5KYPHAJIICTIB YKPAIHH], organizacja zawodowa dziennikarzy ukr. założona w 1957; ok. 10 tys. członków; wydaje czasopismo prasoznawcze „Żumalist Ukrajiny". ZWIĄZEK FILMOWCÓW UKRAINY [CITUIKA KIHEMATOrPAOICTIB YKPAIHH], stowarzyszenie twórcze reżyserów, operatorów, scenarzystów i krytyków filmowych założone w 1957; ok. 600 członków; wydaje miesięcznik „Nowyny Kinoekranu"; od 1998 status „narodowego". ZWIĄZEK KOMPOZYTORÓW UKRAINY [CIIIJIKA KOMTIO3HTOPIB YKPAIHH], stowarzyszenie twórcze kompozytorów i muzykologów założone w 1932; ok. 500 członków; wydaje czasopismo „Muzyka"; od 1998 status „narodowego". ZWIĄZEK PISARZY UKRAINY [CITIJIKA nHCfeMEHHHKIB YKPAIHH], stowarzyszenie twórcze literatów założone w 1934; jego celem w USRR było zunifikowanie ukr. życia literackiego i roztoczenie kontroli nad nim; przez 50 lat posługiwały się nim władze dla sowiety-zacji ukr. twórczości literackiej, mimo to pozostawał ostoją ukraińskości; od 1986 stał się -zarówno w Kijowie, jak i w in. większych miastach - ośrodkiem odrodzenia ruchu narodowego; prezes od 1986 J. Muszketyk; ob. ok. 1 tys. członków, 25 oddziałów terenowych, wydaje tygodnik „Literaturna Ukrajina" oraz miesięczniki „Witczyzna", „Dzwin", „Berezil", „Wse-swit" i „Raduga" (rosyjskojęzyczny); od 1998 status „narodowego". ZWIĄZEK UKRAINEK [COIO3 YKPAIHOK], największa organizacja kobiet ukr. w Galicji Wsch. w 1909-1939; gł. celem było aktywizo- 199 I wanie kulturalne, zawodowe i narodowe kobiei; ok. 45 tys. członkiń; zarząd działał we Lwowie. ZWIĄZEK UKRAIŃCÓW W POLSCE [OBG-flHAHHil yKPAIHUIB B ITOJIŁIHI], organizacja społeczna ludności ukr. założona w 1956 (do 1990 pod nazwą Ukr. Towarzystwo Spo-łeczno-Kulturalne); działalność na rzecz zachowania języka, kultury i świadomości narodowej; patronat nad licznymi imprezami artystycznymi; organem jest tygodnik „Nasze Słowo"; dotowany przez państwo poi. ZWIĄZEK WYZWOLENIA UKRAINY [COIO3 BH3BOJTEHHJI YKPAIHH], organizacja Ukraińców Naddnieprzańskich, działająca w 1914-1918 na terenie Austrii i Niemiec; zmierzał ku odzyskaniu niepodległości Ukrainy; prowadził m. in. działalność narodowo-oświatową wśród Ukraińców -jeńców armii ros.; sformował z nich w 1918 2 dywizje („sirożupannyky" z obozów austriackich i „syniożupannyky" z obozów niemieckich), włączone do armii URL. „ZWIĄZEK WYZWOLENIA UKRAINY" [„CIHJIKA BH3BOJIEHHiI YKPAIHH"], rzekoma organizacja niepodległościowa w 1920. w USRR, prawdopodobnie prowokacja NKWD; „powołana" (wraz z tzw. Bractwem Państwowości Ukr.) w 1930 na użytek zbrodniczej rozprawy pseudosądowej nad czołowymi intelektualistami ukr. oraz hierarchami Ukr. Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. ZWOLINSKI PRZEMYSŁAW [3BOJIIHCBKHH IIIIIEMHCJIAB], 1914-1981, poi. językoznawca ukrainista, slawista; od 1953 prof. Uniwersytetu Warszawskiego, kierownik Katedry Filologii Ukr. (1953-1968); opracował (wraz z T. Lehrem-Spławińskim i S. Hrabcem) Dzieje języka ukr. w zarysie oraz zredagował (wraz z S. Hrabcem) Słownik ukr.-pol.; wśród licznych studiów wyróżniają się rozprawy o języku I. Kotlarewskiego. ZYZANIJ ŁAWRENTIJ [3H3AHIH JIABPEH- Tlfł], ? - po 1633, duchowny prawosławny, pedagog, pisarz, tłumacz, filolog; gł. jego prace to Hramatika słoweńska i Łeksys (słownik cer-kiewnosłowiańsko-ukr.). 200 ŻELEŹNIAK (ZALIZNIAK) MAKSYM [3AJII-3HJIK MAKCHM], 1740-?, Kozak, przywódca powstania hajdamackiego w 1768; odniósł szereg zwycięstw, zdobywając Czerkasy, Kor-suń i Humań, gdzie dokonano bestialskiej rzezi szlachty poi., Żydów i księży unickich; ogłosił się hetmanem Ukrainy; schwytany przez Rosjan, zesłany na katorgę syberyjską (gdzie zmarł). ŻÓŁKIEW [aCOBKBA], m. rejonowe w obw. lwowskim, ok. 15 tys. mieszk.; znana od 1368 jako wieś Wynnyky; w 1598-1951 Żółkiew, a w 1951-1991 Niesterow (dla uczczenia lotnika ros., który zginął w pobliżu w 1914 walcząc z Austriakami); w XVI-XIX w posiadaniu Żółkiewskich, Sobieskich i Radziwiłłów; wśród zabytków m. in, renesansowy zamek Żółkiewskich i Sobieskich z 1594, renesansowa kolegiata z 1 606-1623 z nagrobkami m. in. rodziny Żółkiewskich, renesansowo-barokowa cerkiew św. Trójcy (Trojićka) w zespole monasterskim Bazylianów z 1612-1905 oraz renesansowo-barokowa synagoga z 1692-1700. ŻÓŁTE WODY [>KOBTi BOflH], m. rejonowe w obw. dniepropetrowskim, ponad 65 tys. mieszk.; w 1957-1989 - „duma górnictwa radzieckiego" - profity z kopalni rudy uranowej: ob. bez perspektyw: pomimo likwidacji kopalni odkrywkowej nadal skażone radiacją (pył z hałd), stan zdrowotny ludności pogarsza się. duże bezrobocie (brak inwestycji); w 1648 w okolicy zwycięstwo wojsk kozacko-tatarskich pod komendą B. Chmielnickiego nad wojskami poi. ŻUK RADOSŁAW [5KYK PAflOCJIAB], ur. w 1931, architekt ukr.-kanadyjski, mieszka w Montrealu; zasłynął z projektów cerkwi zbudowanych w Kanadzie (m.in. w Winnipeg, Toronto i Calgary) i USA (Rochester); realizuje koncepcję cerkwi-twierdzy, łącząc formy geometryczne z tradycją architektury bizantyjsko-ukr. ŻUŁYNSKI MYKOŁA PKYJiHHCLKHH MH-KOJIA], ur. w 1940, krytyk i historyk literatu- k;;.. TT:- > ŻYD2 Sti in ki U (i F-" F dz bar za- X\ C: ha gr-wa na ' so póz ry; od 1991 polityk, m.in. wicepremier rządu Ukrainy; członek rzeczywisty NANU i od 1992 dyrektor jej Instytutu Literatury im. Szew-czenki w Kijowie; bada i opisuje ukr. proces literacki w XX; w pracy Iz zabuttia - w bezsmer-tia (1990) jako jeden z pierwszych przywrócił do obiegu literackiego wielu zakazanych przez Sowietów twórców ukr. „ŻURAWLI" [„5KYPABJH"], ukr. chór męski w Polsce, założony w 1972 przez Jarosława Po-lańskiego; wysoki poziom śpiewaczy, w repertuarze muzyka klasyczna, cerkiewna i ludowa; za nazwę posłużył tytuł piosenki Bohdana Lepkiego (słowa) i Lewka Lepkiego (muzyka), mówiącej o losie wychodźców. ŻYDZI NA UKRAINIE [eBPEIB yKPAIHI], najstarsza mniejszość narodowa i religijna na Ukrainie; na pocz. XX ok. 3 min osób na wszystkich ziemiach ukr., ob. ok. 200 tys.; osiedlali się w kilku rzutach: po upadku judaistycznego państwa Chazarów w 964 - 1016, w k. XV po wygnaniu z Niemiec przez Maksymiliana I oraz po zawarciu unii lubelskiej (1569); podejmowali działalność w dziedzinie handlu, rzemiosła i bankowości; postrzegani przez chłopów i Kozaków jako warstwa wyzyskująca, ponieśli w XVII-XVIII dotkliwe straty (w rzeziach B. Chmielnickiego zginęło ok. 100 tys., a z rąk hajdamaków ok. 50 tys.), co powodowało migrację na Zachód; masowe wyjazdy następowały wtedy, gdy wzmagała się dyskryminacyjna polityka władz (caratu i Sowietów) oraz antysemityzm ludności; w 1917-1919 ofiarą pogromów padło ok. 100 tys., a w 1941-1944 Niemcy hitlerowskie dokonały eksterminacji ok. 900 tys. Ż. ukr.; emigracja (zwłaszcza do Izraela) trwa również dziś w warunkach Ukrainy niepodległej, której polityka wobec mniejszości narodowych jest zgodna ze standardami międzynarodowymi; stworzyli na Ukrainie bogatą kulturę religijno-duchową oraz wnieśli duży wkład do dorobku Ukraińców. „ŻYTIE I SŁOWO" [„3KHTG I CJIOBO"], czasopismo literacko-społeczne (dwumiesięcznik, później miesięcznik) ukazujące siew 1894-1897 pod red. I. Franki we Lwowie; ewoluowało od profilu etnograficzno-folklorystycznego do li-teracko-politycznego; współpracowali z nim m. in. M. Drahomanow, Ł. Ukrainka, O. Makowej, W. Szczurat oraz Leon Wasilewski. ŻYTOMIERZ [3KHTOMHP], m. obwodowe nad rz. Teterew, ok. 310 tys. mieszk.; założony w IX, w 1320-1393 w składzie Litwy i Polski, od 1793 w Rosji; w XVIII-XIX ośrodek chasydzki; węzeł kolejowy, ośrodek przemysłowy (m. in. zakłady chemiczne, obrabiarek i mebli) oraz oświatowo-kulturalny (m.in. 2 uczelnie, 2 teatry, muzeum pisarza ros. W. Korolenki); wśród zabytków m. in. późnorenesansowa rzymskokatolicka katedra św. Zofii z 1737-1751 i sobór Przemienienia Pańskiego (Preobrażenśkyj) w stylu neobizantyjskim z 1864. „ŻYWA ETYKA" [„3KHBA ETHKA"], wspólnota neopogańska rozwijająca się na Ukrainie i w Rosji; za jej założycieli uważa się rodzinę Reri-chów: Mikołaja (1874-1947), jego żonę Ołenę i syna Światosława; odwołuje się m. in. do hinduizmu, teozofii J. Bławatskiej i okultystycznych wątków słowiańskich; stoi na stanowisku jedności narodów „ruskich" (Rosjan, Białorusinów i Ukraińców), przypisując Rusi mistyczną rolę w dziejach ludzkości. „ŻYWOPISNAJA UKRAINA" [„HCHBOnHC-HA.S yKPAHHA"], seria wydawnicza zapoczątkowana w 1844 przez T. Szewczenkę; miała prezentować krajobrazy ukr., wydarzenia historyczne i sceny rodzajowe z życia ludu; ukazały się 2 zeszyty; w 1861-1862 kontynuował ją Ł. Żemczużnikow jako dodatek do czasopisma „Osnowa". ŻYWOTY ŚWIĘTYCH [)KHTW CBiTTHX], zbiory biografii osób duchownych i świeckich kanonizowanych przez Kościół; trafiły na Ruś-Ukrainępo 988, później do nich wprowadzono także żywoty świętych ruskich Olgi, Włodzimierza Wielkiego, Borysa i Gleba, Feodosija Peczerskiego i in.; dzielą się na Czetji-Mineje, prologi (zbiory zwięzłych żywotów przeznaczone do odczytywania podczas nabożeństw) i pateryki (żywoty zakonników). 201 Zapomnieć, co mi gorzkie serce struło, znów Dniepr i Wisłę związać pieśni stułą, wyprostować ścieżki młodym dziejom... Józef Łobodowski Pieśń o Ukrainie Ach An. Aks A!-., i A!.. Alej Ale Ale Arrs Ar.l Ar.. Ar.. Ar. Ar,. Ar. Ar Anc-_. s Anhr*- ' Anr An;.._ Anto» "i An: An: Ani An! Ani An: An Apo.... Apos Arch i Arka Artit Artii. Ask. Awar Awdi« INDEKS OSOBOWY Achmatowa Anna 130 Afanasjew-Czużbynski Ołeksandr 7 Ajwazowski Iwan 7, 48 Aksakow Iwan 122 Aldrich Robert 125 Aleksander I Romanów 71, 173 Aleksander II Romanów 24, 45, 103, 115 Aleksandrów Grigorij 70 Ałczewska Chrystia 9 Ałczewska Chrystyna 9 Ałczewski Iwan 9 Amosow Mykoła 9 Anders Władysław 44, 181 Andijewska Emma 9, 54, 154, 161 Andriej Bogolubski 194 Andrijaszyk Roman 9-10 Andrijenko M. 87 Andruchowicz Jurij 10, 46, 61, 136, 141 Andrzej Apostoł, św. 10, 23, 74, 97, 115, 143 Andrzej, książę halicki 146 Anhełyna Pasza 10 Anna Jarosławówna 10 Antonenko-Dawydowicz Borys 10, 92, 95 Antonij Peczerski 10, 95, 167 Antoniw Wasyl 96 Antonow Ołeh 10 Antonowicz D. 183 Antonowicz Wolodymyr 10, 11, 28, 57, 60, 133 Antonowiczowie Tetiana i Omelian 103 Antonycz Bohdan Ihor 5,10, 11,92,96, 114,116, 161 Antropow Aleksiej 97 Apollinaire Guillaume 196 Apostoł Danyło 156 Archipenko Ołeksandr 11, 13,44,59,79,87, 126, 130, 135, 161, 166, 167 Arkas Mykoła 12, 121 Artiom (Siergiejew) Fiodor 12 Artiuszenko W. 50 Askold, książę kijowski 106, 170 Awagian Saszko 18 Awdijewski Anatolij 183 B Baal Szem Tow z Międzyboża 27 Babel Izaak 85 BabijOłeś 112 Babowal Roma 178n Baczynski Julian 62, 175 Baczynski Omelian 170 Bagricki Eduard 41 -42 Bahalij Dmytro 14, 49, 143, 171 Bahriany Iwan 14, 45, 154, 184 Bajuł Oksana 178 Bajurak Wasyl 122 Baley Stefan 14 Balmain de Jakiw 106 ! Balzak Honore de 17, 189 BałabanO. 169 Banach Andrzej 116 Bandera Stepan 15, 95, 122, 157, 166 Bandinelli 142 Barabasz Jurij 15 Baranowicz Łazar 15 Barbara, św. 167 Barbon Piotr 32, 79, 142 Barka Wasyl 15, 19, 45 Bartłomiej 116 Barwinok Hanna 47, 128 Barwinski Ołeksandr 16, 113, 114 Barwinski Wasyl 16, 63 Basystiuk Olha 16 Baszkircewa Maria 16 Battaglia Gwido 177 Batu-chan 16, 176, 198 BauerK. 30 Bazyli Wielki, św. 17, 124, 172, 191 Bażan Mykoła 17,45, 116, 124, 132, 181, 194 Beauplan Guillaume Le Vasseur de 17, 122, 175 Bej lis Mendel 17,79 Bełza Igor 17 BerdnykOłeś 17, 182 Beretti Wikentij 18,155 Berezowski Maksym 18, 111, 121, 167 BeryndaPamwo 18, 190 Bezborod'kowie 91 203 Biberowicz Iwan 170 Bielawski Ołeksandr 163 Bieriezin Jefim88, 168 Bilasziwski Mykoła 11, 20, 62 BiłaszO. 130 Biłecki Łeonid 20, 94 Biłecki Ołeksandr 20, 86 Biłecki-Nosenko Pawło 20 Biłodidlwan21,69, 153 BiłokurKateryna21, 129, 166 Biłozerski Wasyl 123 Biłyk Iryna 21 Biłyklwan21, 136, 150 Biłyk Iwan (Rudczenko) 16, 111 Bławacki Wołodymyr 21 Bławatska Jelena 201 Bobynski Wasyl 112 Bock Jeny 9 Bodianski Osyp 21 Bogdanów Aleksandr 138 Bogdanowicz Ippolit 130 Bogohibow Mykoła 21 Bohacki Pawło 183 Bohatyrczuk Fedir 163 Boholubow Juchym 162 Bohomołec Ołeksandr 21, 184 Bohunlwan 21, 90 Bojan 22 Bojczuk Bohdan 54 Bojczuk Mychajło 13,22,51, 108, 115, 124 Bokszaj Josyp 22 Bolesław Chrobry 198 Bolesław Śmiały 38 Bołchowitinow Jewfymij 22 Bołesławski Josyp 163 Bona Sforza d' Aragona 15 Bondarczuk Serhij 22 Borecki Hiob 22 Borodaj Wasyl 22, 30 Borowy W. 185 Borowykowski Łewko 14, 23, 27 Borowykowski Wołodymyr 23, 54, 75 Bortnianski Dmytro 23, 111, 121, 167 Borys i Gleb, św. 23, 34, 167, 194, 201 Borzow Wałerij 23 Brajczewski Mychajło 11, 24 Branicka Aleksandra 19 Brecht Bertold 147 Briuchowecka Łarysa 74 Brodski W. 50 Brzeziński Zbigniew 24 Brzuchowiecki Iwan 32, 146 Bubka Serhij 24 Buczaccy 67 Buczkowski Leopold 175 Buczma Amwrosij 8, 25, 169 Bulba Taras (Borowec T.) 151 Bułachowska Julia 25, 134 Bułachowski Łeonid 25, 69 Bułhakow Michaił 10,25, 190 Buraczek Mykoła 25, 87, 109, 141, 149, 162 Burewij Kost' 126 Biirger Gottfried August 23 Bursa Andrzej 193 Bury Stanisław Edward 25, 172 Byczko Walentyn 92 Byków Łeonid 49 Byron George Gordon 103 c Caldoni Vittoria 95 Całyk Stanisław 70 CeausescuNicolae 180 Chanenko Mychajło 146 Chanenkowie Bohdan i Warwara 26, 103, 109 Charczuk Borys 27 Charytonenkowie 35 Chasewicz Nił 49 ChmelukW. 161 Chmielnicki Bohdan Zenobi 11,18,21,27,28,29, 33, 56, 69, 74, 80, 83, 86, 104, 116, 119, 125, 128, 133, 135, 144, 149, 157, 160, 165, 166, 172, 176, 187, 190, 197,200,201 Chmielnicki Jerzy 146 Chodkiewicz Jan Karol 16, 28 Chołodny Mykoła 29 Chołodny Petro 29 Chomenkol. 19 Chorołec Łarysa 142 Chotkewicz Hnat 29, 86, 115, 118 Chropko Petro 57 Chruszczow Nikita 29, 78, 119 Chucijew Marlen 195 Chwytowy Mykoła 13, 29, 34, 46, 56, 63, 101, 115, 122, 125, 147, 149, 183, 186 Conrad-Korzeniowski Joseph 17 Curzon George 196 Cwyhun Maria 189 Cybulko Wołodymyr 31, 92 Cybulski Henryk 47 Cyr Cz Ci Cz Cz Cz Cz Cz Cz Cz Cz- Czn Czci Czc Cz? Czci Cz. Cz.: Czv Cz-.. Cz Cz. Cz Cz Cz Cz D D: Dc. D. D. D. D D D. D. D:. D:. D; D. D. D, D. D. Dl 204 I I 109 I". 28,29, 119,125, 165, 166, 56, 63, 101, .86 i Cyryl i Metody, św. 31, 48, 52, 60, 64, 68, 81, 83, 87 Cyryl Turowski 31, 136, 153 Czajkowski Andrij 31 Czajkowski Michał 182, 188 Czajkowski Piotr 7, 31 CzałySawa 31-32 Czapski Tadeusz 91 Czamiecki Stefan 160 Czartoryscy 12, 80 Czartoryska Katarzyna 124 Czechów Antoni 66, 109, 130 Czemerys Walentyn 33 Czendej Iwan 33 Czerednyczenko Dmytro 92 Czeremszyna Marko 33, 167 Czereszniowski Mychajło 33, 130, 172 Czerkasenko Spyrydon 33 Czetwertynski Hryhorij 124 CzornowiłWiaczesław35,42, 145, 182, 183,184 Czorny, książę czernihowski 32 Czubaj Taras 131 Czubynski Pawło 35, 62, 130, 187, 188 Czumak Wasyl 35, 116 Czuprynin Wołodymyr 199 Czuprynka Hryćko 35, 106, 118 Czuraj Marusia 35 Czykałenko Jewhen 35, 103, 140 Czyngis-chan 16 Czyżewski Dmytro 35, 49, 57, 93, 94, 128, 141 Dali Salwador 147 Daniel Halicki 36, 90, 91,147 Daniel Więzień 138 Danilewski Grigorij 130 Dante Alighieri 72 Danyło, ihumen 29 Dańkewicz Konstiantyn 14, 121, 170, 187 Darahan A. 135 Darahan Jurij 137 Daszkewicz Jarosław 36 Daszkewicz Roman 36 Dąbrowski Witold 48 DejOłeksij 139 Demianiuk Iwan 11, 36 Demucki Danyło 36 Denikin Anton 12, 19, 35, 36, 42, 100, 129, 160 Derehus Mychajło 36 Derybas Jose 36 Derżawyn Wołodymyr 36 Diderot Denis 97 Didycki Bohdan 108 Dilecki Mikołaj 37 Długosz Jan 90 Dmytrenko Ołeksij 93 Dmytryk Edward 37 Dnistrianski Stanisław 38 Dobronega Maria 38 Dold-Mychajłyk Jurij 15, 88 Dolecki M. 111 Dolińska Maria 172 Dołęga-Chodakowski Zorian 38, 47, 100, 130 Dombrowski W. 70 Domenici Paweł (Rzymianin) 32, 142 Donatello 26 Doncow Dmytro 39, 112, 115 Donczyk Witalij 57 Donec Mychajło 39 Doroszenko Dmytro 39 Doroszenko Petro 39-40, 146, 157 Dostojewski Fiodor 187 Dowbusz Ołeksa 29, 40, 67, 85, 90, 94, 122 Dowhałewski Mytrofan 64 DowhańB. 30 Dowżenko Ołeksandr 13, 15, 17, 30, 36, 40, 44, 46,49,83, 115, 167, 184, 195, 197, 199 Dracz Iwan 40, 44, 46, 92, 114, 116, 132, 133, 138, 141 Drahomanow Mychajło 40,45,47, 48, 57, 60, 62, 107, 123, 125, 126, 146, 147, 152, 201 Draj-Chmara Mychajło 40, 115 Drozd Wołodymyr 41, 58 Dubrowski Pawło 75 Duchnowicz Ołeksandr 41 Dunkan Isadora 166 Dymitrow Georgi 126 Dzerżynsi.i Iwan 43 Dzierżyński Feliks 38 Dzewerin Ihor 181 Dziuba Iwan 43, 139, 147, 164 Dżus Wasyl 183 Eisenhower Dwight Dawid 74, 135 Eisenstein Siergiej 119 Elżbieta, carowa ros. 145 Eufemia, córka księcia litewskiego Giedymina 68 Ełłan-Błakytny Wasyl 22, 44, 56, 126 Eupraksja (Adelheid) 47 205 I p Gonta Iwan 53, 77 Gorbaczow Michaił 130 Fadiejew Aleksandr 84 Goszczyński Seweryn 71, 163, 175, 182 Falkiwski Dmytro 48 Goya Francisco 26 Falz-Fein F. 13 Grendża-Donski Wasyl 54 Faulkner William 147 Griekow Boris 171 Fediuk Pawło 140 Grzegorz XIII, papież 54 Fed'kowicz Jurij 34, 47, 48, 75, 140 Grzegorz Palamas 187 Fedoriw Roman 34, 43 Gudzij Mykoła 54 Felner F. 170 Guramiszwili Dawid 110 Feodosij Peczerski 48, 167, 201 Feszczenko-Czopiwski Iwan 49, 84 Filip I z Kapetyngów 10 H Fiłaret, patriarcha kijowski 49, 84 Habsburg Wilhelm 55 Fiłatow Wołodymyr 49 Hajdaj Zoja 55 Fiodorow Iwan 19, 41, 44, 49-50, 65 Hakman Jewhen 55 Fioł Szwajpolt 50 Haller Józef 12 Firlejowie 152 Hałan jaros}aw 55.56, 125, 149 Fiszbejn Mojsej 50 Hannower Natan 11 Franciszek I Habsburg 184 Hańska Eweiina 17, 189 Franko Iwan 8, 16,22,23,25,41,44,45,46,48,51, Harkusza Semen 56 62,65,66,67,68,69,70,79,85,86,92,93,95, HelmerG 170 99, 104,107, 119, 124, 125, 132,138, 140,149, H k j z Kapetyngów 10 164, 169, 170, 173, 178, 184, 188, 193, 198, Henryk IV, cesarz rzymski 47 201 Henryk Wysoki 47 Fromm Erich 26-27 Herbel (Gierbiel) Mykoła 56 Fyłypowicz Pawło 51, 115 Hermanaryk, król Gotów 33, 53 Hildebrandt K. J. 122 (-. Hirniak Josyp 18, 56, 118 *-" HlibowŁeonidl4,57,91 Galatowski Joannicjusz 51 Hładki H. 171 Gałagan Hryhorij 51 -52, 77 Hładki Josyp 151 Gałaganowie 52, 77, 103, 138, 155 Hłazowy Pawło 57, 88 Gawatowic Jakub 64, 156, 170 Hłuszczenko Mykoła 57 Ge Mykoła 52, 140 Hłuszkow Wiktor 57 Gerculak S. 161 Hmyria Borys 57 Gerhard Jan 158 Hnatiuk Dmytro 57 Getz Lew 127 Hnatiuk M. 132 Giedroyc Jerzy 52, 145 Hnatiuk Ola 57, 172 Giedymin, książę litewski 121 Hnatiuk Wołodymyr 16, 47, 58 Gizel Innocenty 52 Hnizdowski Jakiw 58, 130, 167 Glinka Michaił 70 Hochberger J. 184 Głowiakowie Stanisław i Zofia 172 Hoffman Jerzy 119 160 Gnatyszyn Ramon 53, 179 Hofman G. 95 Gniedicz Mikołaj 130 Hojanowie Mychajło i Maria 103 Gocz Fedir 109 Holdenberh Łew 19 Goethe Johann Wolfgang 51 Hollender Tadeusz 172 Gogol Mikołaj 15,31,37,43,44,53,57,59,91,98, Hołoborod'ko Wasyl 58, 73, 185 100,104,111,116,24,130,144,156,163,168, Hołowacki Jakiw 9, 58, 146, 163, 186 ^U 173 Hołowko Andrij 58, 114, 131 Gogol (Hohol) Wąsy! 169 Hołubowicz Wsewołod 26 F4 H« 206 Hoły Hnat 31 Hołyńska Tatiana 58, 172, 177 Homer 145, 162, 171 Honczar Iwan 30, 58 Honczar Nazar 98 Honczar Ołeś 25, 38, 46, 58, 117, 137, 161, 164 Horbacz Anna-Halja 59 Horbacz Ołeksa 58-59, 128 Horbaczewski Iwan 59 Hordynski Światosław 59 Horobec Rusłan 46 Horodecki Władysław 110 Horowitz Vladimir 17 Hoiyniowie Mychajło i Bohdan 29, 42, 59, 183 Hrabec Stefan 200 Hrabianka Hryhorij 90, 125 Hrabowicz Hryhorij 59,86,164 Hrabowski Pawło 59, 63 Hrebinka Jewhen 9, 14,59,91, 136, 150, 171 Hrinczenko Borys 10, 23,47, 59, 91, 92, 130,140 HruszewskiMychajło21,26,30,57,60,103,114, 137, 147, 156, 171, 172, 177, 178 Hrycenko Ołeksandr 88 Hryckowian Jarosław 60, 93 Hryhorenko Petro 60, 115 Hryhorij, ihumen 47 Hryhorjew Matwij 9, 12, 60, 172 Hryhorowicz-Barski Iwan 60, 103 Hryhorowicz-Barski Wasyl 26, 60 Hrynewecki Iwan 170 Hryszczenko Ołeksa 44, 59, 60, 87, 130 HuculakErast 103 Hucało Jewhen 25, 46, 58, 60-61 Hughes John 39 Hugo Wiktor 103 Hulajew Jurij 61 Hułak Mykoła 23 Hułak-Artemowski Petro 14, 61, 83, 134 Hułak-Artemowski Semen 14,111,113,121,144, 151, 169, 170,197 Humboldt Wilhelm von 136 Humecka Łukia 134 HumennaDokiaól Huszałewicz Iwan 61, 108 Huzar Olha 48 I Igor, książę kijowski 62, 121, 167 Igor Światosławowicz 62, 67, 117-118, 140, 153, 154, 167 Ilczenko Ołeksandr 100, 136 Ilja, św. 160,167 Illienko Jurij 44, 49, 62 Iłarion, metropolita 62, 136, 153 Indruch Rudolf 30 Innocenty IV, papież 35 Irczan Myrosław 64, 118 Irwanec Ołeksandr 64 Isajewicz Jarosław 64 Iwan III, książę moskiewski 176 Iwanczenko Rajisa 64 Iwanczuk Wasyl 163 Iwanenko Oksana 92, 136 Iwanów Andriej 95 Iwanyczuk Roman 65, 136 Iwasiuk Mychajło 73 Iwasiuk Wołodymyr 73, 130 Izdryk Jurij 65 Iziasław Jarosławowicz 154 Izydor, metropolita 65 Jabłonska Tetiana 65 Jacenko Mychajło 57 Jachimowicz Hryhorij 189 Jachnenkowie 30 Jackiw Mychajło 66, 107, 117 Jacyk Petro 103 Jakowliw A. 183 Jakóbiec Marian 58, 66, 177 Jan XXIII, papież 153 Jan Kazimierz, król poi. 18, 184 Jan Paweł II, papież 66, 107, 164 Jan z Damaszku, św. 50 Janiw Wołodymyr 66 Janowska Lubow 191 Janowski Jurij 66, 115, 117, 186 Janów Jan 66 Jarosław Mądry 10, 20, 38, 67, 76, 100,102,104, 122, 129, 137, 147, 155, 198 Jarosław Osmomysł 67, 190 Jarosławna 67 Jaroszenko Mykoła 67, 110, 140 Jastremski Julian 67 Jastrzębiec-Kozłowski Czesław 172 Jaworiwski Wołodymyr 21, 67, 93, 100 Jaworski Kazimierz Andrzej 172 Jaworski Stefan 67 Jawornycki Dmytro 47, 67 Jazłowieccy 67 207 Jefremow Jewhen 41 Jefremow Serhij 57, 68, 86, 164, 177, 178 Jefymenko Petro 68 Jerszow K. 49 Jerzy, św. 34, 41, 71, 82, 95, 106, 107, 141, 167 Jerzy Bolesław, książę halicki 68, 176 Jerzy z Drohobycza 68, 188 Jewison Norman 9 Jewszan Mykoła 68, 86, 106 Jezus Chrystus 10, 45, 62, 69, 87, 199 Jędrzejewicz Jerzy 117, 172 Jiżakewicz Iwan 69, 114 Johansen Majk 69, 92, 199 Jordanes, kronikarz 11, 153 Józef II, cesarz austriacki 63 JuraHnat70, 114, 169 Jurkewicz Pamfył 49, 70 Jurkowski Marian 70, 177 Juszczynski Andrij 17 K Kacnelson Abram 70 Kaczurowski Ihor 70 Kadeniuk Łeonid 123 Kaganowicz Łazar 70, 78 Kaharłycki Mykoła 21 Kalczenko Hałyna 30, 70 Kaiinin Konstianryn 71 KaJinowscy 173 Kalniszewski Petro 71 Kaluta Wiłłen 71 Kałyneclhor71, 185 Kałynec hyna 71 Kapnist Wasyl 13, 71-72, 130, 139 Kapnistowie 96 Karamzin Nikołaj 171 Karazin Wasyl 72 Karmanski Petro 45, 72, 107, 179 Karmeluk Ustym 72, 157 Karol XII, król Szwecji 21, 103, 134, 166 Karol X Gustaw, król Szwecji 166 Karpenko Witalij 139, 187 Karpenko-Kary Iwan 32, 40, 72, 78, 148, 169, 172 Kasijan Wasyl 72, 167 Kasjan Mirosław 72-73 Katarzyna II, carowa ros. 38, 56, 71, 73, 77, 97, 136, 145, 151 Kawałeridze Iwan 49, 73, 135 Kawecki Rostysław 73 Kazań Elia 125 Kazimierz Odnowiciel, książę poi. 38 Kazimierz Wielki, król poi. 55, 68, 132, 147 154, Kazymyrenko Mychajło 73 Kedryn Iwan 73 Kemycki Iwan 48 Kij, jego bracia Szczek, Chorew i siostra Łybid' 73 Kirów Siergiej 74 Kisiel Adam 74 Kistiakowski Jurij 74 Klemens, papież, św. 8, 184 Kliment Smolatycz 75, 136 Klonowic Sebastian Fabian 143, 144 Kłech Władysław 75 Kłen Jurij 75, 115 Kłoczowski Jerzy 176 Kłymkowicz Ksenofont 34 Kobrynska Natalia 9, 48, 75, 128 Kobylanska Olha 25, 34, 75, 106, 114, 183 Kobylica Łukian 75 Kociubynski Mychajło 23, 29-30, 36, 44, 46, 63. 76, 86, 92, 96, 105, 106, 122, 124, 141, 189, 190 Koczerha Iwan 41, 76, 104 Koczubej Motria 76, 92 Koczubej Wasyl 76, 92 Koczubejowie 37, 111 Koczur Hryhorij 76, 93, 185, 193 Kohl Johann Georg 122 KoJberg Oskar 76 Kołesnyk Stepan 93 Koiessa Fiłaret 47, 77, 130, 181 Kołessa Ołeksandr 69, 77 Komarnicki Jan 132 Konaszewicz-Sahąjdaczny Piotr 16, 28, 31, 78, 103, 108 Kondratiuk Jurij 78 Koniecpolscy 132 Kononenko Petro 177 Konowalec Jewhen 18, 79, 122, 160, 182 Konstantyn IX Monomach, cesarz Bizancjum 32, 190 Konyski Heorhij 64, 79 Konyski Ołeksandr 47, 62, 79, 107, 114, 132 Kopernik Mikołaj 68, 72 Koptiłow Wiktor 149 Kopystenski Zachariusz 79, 93 Kopystynski Teofił 79 Korczynski Dmytro 184 Kordun Wiktor 73 208 :jum 32. tli. 132 Koreccy 80 Korijatowiczowie 12 Korniakt Konstanty 79, 142 Kornijczuk Ołeksandr 41, 78, 79, 186, 193 Korolenko Władimir 79-80, 130, 201 Koroliw-Stary Wasyl 75 Korolow Siergiej 78 Korolewa Natałena 80 Koroticz Witalij 80, 116 Korsz Fedir 80 Korwin Maciej 141 Korzeniowski Józef 34 Kos-Anatolski Anatolij 14, 80 Kosiaczenko W. 57 Kosior Stanisław 78, 80 Kosiw Mychajło 184 Kossow Sylwestr 80 Kosteckilhor 19, 80 Kostenko Lina 31, 35, 44, 46, 80, 92, 116, 132, 133, 137, 139, 141 Kostin I. 50 Kostiuk Hryhorij 80-81 Kostiuk Płaton 81 Kostomarow Mykoła 23, 27, 47, 52, 57, 81, 87, 104, 107, 108, 123, 129, 143, 144, 171 Kosynka Hryhorij 81, 95 Koszeliwec Iwan 81, 88 Koszyc Ołeksandr 81, 139, 167 Kotlarewski Iwan 25, 36, 40, 45-46, 47, 61, 68, 69, 70, 75, 78, 82, 87, 89, 03, 104, 114, 116, 128, 132, 134, 149, 150, 163, 169, 173, 190, 191, 193,200 Kowacz Iwan 82 Kowacz Mychajło 82 Kowalska Walentyna 103 Kowałenko L. 173 Kowińka Ołeksandr 61 Kownir Stepan 82 Kowpak Sydir 82-83, 165 Kowżun Pawło 44, 72 Kozak Edward 72 Kozak Stefan 83, 104, 115, 177 Kozłaniuk Petro 83-84 Kozłowski Iwan 84 Kozycki Pyłyp 84, 139 Krasowski-Włoch Piotr 142 Krawczenko Iwan 76 Krawczenko Ulana 84, 128 Krawczuk Łeonid 8, 84, 131, 137, 155 Krawczuk Mychajło 84 Krewza Łew 79 Kropywnycki Marko 40, 78, 84-85, 104, 149, 169 Krak Hryhorij 59, 85 KruszelnickaSalomea85, 152, 167 Kruszelnycki Antin 85 Kruszelnycki Marian 18, 85, 169 Krwawicz D. 163 Kryczewski Fedir 63, 85 Kryczewski Wasyl 13, 54, 63, 85, 115, 134, 149, 199 Krymski Ahatanheł 66, 86, 93, 107, 123 Krypjakewicz Iwan 86 Krysztofowicz Afrykan 86 Krywonohow Jurij 189 Kryżaniwski Andrij 61 Kubijowicz Wołodymyr 45, 87 Kuc Wołodymyr 87 Kuczma Łeonid 33, 67, 88, 124, 137 Kuczynski Wołodymyr 169 Kuindży Archyp 88, 102 Kulczycka Ołena 88 Kulisz Mykoła 13, 18, 25, 40-41, 44, 78, 88, 89, 93, 141, 142, 172, 186 Kulisz Pantełejmon 19, 23, 25, 32, 44, 46, 47, 52, 57, 62, 86, 88, 98, 101, 123, 129, 130, 136, 139, 144, 171 Kuncewicz Jozafat 89 Kupczynski Roman 89, 112 Kurbas Łeś 13, 18, 56, 85, 88, 89, 109, 141, 152, 162, 169 Kuźmenko Andrij 153 Kwaśniewski Aleksander 67, 124 Kwitka-Osnowjanenko Hryhorij 10, 36, 40, 46, 47, 56, 61, 75, 89, 122, 136, 150, 158, 163, 191 Kyrcziw Roman 89, 132, 134 Lassota Erich von Steblau 89-90, 122 Laszlo-Kuciuk Mahdałyna 90 Latoszynski Borys 13, 90, 121 Laturynska Oksana 137 Lehr-Spławiński Tadeusz 200 Lenartowicz Teofil 132 Lenin Włodzimierz 22, 39, 91 Leon XIII, papież 30 Leszczyński Stanisław 76, 97, 123 Leśmian Bolesław 118 Lew, książę halicki 90, 91, 146 Lichaczow Dmitrij 171 LifarSergel50 209 Ligocki Edward 118 Lipiński Karol 186 Litwiniuk Jerzy 172 Liwycki Andrij 94, 190 Liwycki Mykoła 182 Lubacziwski Myrosław 82, 94 Ludkewicz Stanisław 94, 106 Lulka Archyp 94 Łapczenko Hryhorij 95 Łapski Ostap (Eustachy) 83, 93, 95 Ławrinenko Jurij 74, 95-96, 145 Ławrowski Petro 69 Łazarenko Pawło 59 Łazarewski Ołeksandr 91,96 Łelwan 119 Łebed' Mykoła 96 Łeontowicz Mykoła 96, 99, 139, 167, 173 Lepki Bohdan 84, 93, 96, 103, 177, 183, 201 Lepki Łewko 201 Łesewicz Wołodymyr 49, 96 Łesiów Michał 97, 177 Łewada Ołeksandr 172 Łewczaniwska Ołena 49 Łewczenko Petro 97, 114 Łewinska Stanisława 134 Łewycki Dmytro 75, 97 Łewycki Hryhorij 97 Łewycki Kost' 97, 156 Łewycki Mychajło 97 Łewycki Orest 97 Łewynski Iwan 97 Łewytski Mykoła 156 Łobanowski Wałerij 42 Łoboda Hryhorij 97, 112 Łobodowski Józef 97, 172, 182, 193 Łomonosow Michaił 132 Łosenko Antin 97 Łotocki Ołeksandr 97-98, 183 Łozko Hałyna 59-60 Łubkiwski Roman 116 Łucki Jurij 98 Łucki Ostap 106, 107 Łuczuk Iwan 98 Łukasz Mykoła 93, 98, 193 Łukjanenko Łewko 42, 98, 182 Łukomski Wołodysław 106 Łunaczarski Anatolij 138 Łużny Ryszard 98, 138, 177 210 Łypa Iwan 23 Łypa Jurij 99 Łypkiwski Wasyl 57, 99, 101, 133 Łypynski Wiaczesław 7, 8, 14, 30, 55, 62, 79, 85. 97, 99, 104, 109, 111, 113, 114, 121, 144. 167,169,170,188 Łysenko Mykoła 99 Łysenko Trochym 99 Łysiak-Rudnycki Iwan 99 Łyszeha Ołeh 99 Łytwyn Mykoła 99 Łytwynenko Serhij 14, 99 Łytwynenko Walentyn 72 Łytwynenko-Wolhemut Maria 99 Łyzohub Jakiw 34 M Macapura Pawło 100 Machno Nestor 9, 12, 13,42,60,61, 100 Machnowec Łeonid 154, 190 Machulski Juliusz 36 Magocsi Paul Robert 100 Majboroda Heorhij 100, 121 Majboroda Płaton 100, 101, 130, 142 Makarenko Anton 130 Makowej Osyp 48, 125, 201 Maksymilian I, król Niemiec 201 Maksymowicz Mychajło 47, 57, 65, 69, 100, 13 Malczewski Antoni 182 Małanczuk Wałentyn 101 Małaniuk Jewhen 7, 27, 45, 93, 101, 112, 115 137, 154 Małyszko Andrij 51, 101, 138, 142 Mamontow Jakiw 101 Manajło Fedir 101 Maniak Wołodymyr 93, 173 Manizer Matwiej 71, 135 Manżura Iwan 101 Marchlewski Julian 101-102 Marczenko Iwan 36 Marczenko Wałerij 92, 182 Marczuk Iwan 102, 167 Margolin Arnold 102 Marjanenko Iwan 102 Markewicz Mykoła 106 Marków 172 Markuś Wasyl 45 Marmon A. 122 Martos Iwan 45, 102 Martowicz Łeś 102 Martyniukj Matejkc k Matylda 7* Mazepa U 125. 181. M Mazepa Iz Mazepa M Mazurenkol Medwid" Mejtus Jul^J Melania 1 Meller Wi Melnyczuk i Melnyk A' Mencins^ Meretyn Merimee i Metłynski. Michał, ś Michałk Michna I Michnik Michnov% Mickiew . 11, i Miczurin Mieczników . Międzyrzeck Mijakows-Mikiesz1. Mikłuchc-Mikolaj, : 106, : 196. Mikołaj I Miłonadi^ Mironer F. Misiło Eug _ Mnohohrisz-Modzałewsk Mohyła Petit Mojsijenko ' Mokry \\] Molier 165 Mołodożan>7 Mordowec Eh.-Mordwinow A: Moroz Ołeks* Mosendz Łeom I ;oo, 130 115, I Matwijenko Nina 103 Martyniuk Jan (Iwan) 81 Matejko Jan 188 Matylda Toskańska, margrabina 47 Mazepa Iwan 16, 21,31,44, 76, 92, 96, 103, 122, 125, 128, 130, 131, 134, 137, 146, 166, 172, 181, 192 Mazepa Izaak 103 Mazepa Maria Mahdałyna 103 Mazurenko Hala 137 Medwid' Lubomyr 103-104 Mejrus Julij 104, 121 Melania Rzymianka, św. 101 Meller Wadym 149 Melnyczuk Askold 104 Melnyk Andrij 104, 122 Mencinski Modest 104, 167 Meretyn Bernard 154 Merimee Prosper 104 Metłynski Amwrosij 14, 27, 104 Michał, św. 90, 107, 108, 132, 154 Michałkow Nikita 71 Michna Ewa 96 Michnik Adam 161 Michnowski Mykoła 23, 62, 105, 175 Mickiewicz Adam 7, 9, 13, 14,17,20,33,61,76, 77, 86, 87, 95, 124, 135, 148, 157, 193, 197 Miczurin Iwan 103 Mieczników Ilj a 119 Międzyrzecki Artur 196 Mijakowski Wołodymyr 183 Mikieszyn Michaił 135 Mikłucho-Makłaj Mykoła 105 Mikołaj, św. 34, 37, 38, 53, 55, 65, 71, 74, 105, 106, 108, 116, 143, 155, 163, 167, 187, 189, 196, 198 Mikołaj I Romanów 24, 82, 115 Miłonadis Konstiantyn 161 Mironer Feliks 195 Misiło Eugeniusz 94 Mnohohriszny Demjan 16, 146 Modzałewski Wadym 106 Mohyła Petro 7, 106, 138 Mojsijenko A. 163, 199 Mokry Włodzimierz 106-107, 177 Molier 163 Mołodożanyn Łeonid 107, 135 Mordowec Danyło 108 Mordwinow Arkadij 79 Moroz Ołeksandr 155 Mosendz Łeonid 135 Mosłec Kost' 131 Motowiłow Gieorgij 109 Mozołewski Borys 108 Mstysław (Skrypnyk), patriarcha 108 Mścisław, książę halicki 90 Mścisław Chrobry 154 Mścisław Romanowicz 122 Muraszko Mykoła 108 Muraszko Ołeksandr 63, 108 MuratowaKira 108, 195 Murawjow Michaił 109, 191 Muszketyk Jurij 109, 199 Muszynka Mykoła 109 Mychajło Wasyłewicz 47 Mychaluk Mychajło 82 Mykłaszewscy 111 Mykołajczuk Iwan 44, 111 Mykołajczuk Maria 103 Mykytenko Iwan 41, 111, 193 Myłoradowicz Hryhorij 111 Myłoradowiczowie 111 Mynko Wasyl 78 MyrnyPanas 16,46, 111, 136, 140, 143 Myrosznyczenko Jewhenija 111 Myrosznyczenko Mykoła 92, 111, 199 Myszuga Aleksander 112 Myśko Emmanujił 8 Mytropolski Jurij 112 Mytusa 112 N Nachman z Bracławia 23 Nalewajko Seweryn 83, 112-113 Napoleon 1113 Narbut Heorhij 44, 54, 106, 113 Narieżny Wasilij 130, 171 Naumowicz Iwan 108 Nazaruk Bazyli 114 Nazaruk Osyp 143 Nebijeridze Borys 143 Neborak Wiktor 114 Neczuj-Łewycki Iwan 19, 43, 46, 61, 105, 114, 136, 139, 140, 149, 181 Nediłko Mykoła 130 Nejełow Piotr 103 Nestor, kronikarz 115, 136 Nevrly Mikulaś 115-116 Niemcewicz Julian Ursyn 41 Niemrrycz Jerzy 116 Niemojewski Jerzy 80 211 Niestierow Piotr 200 Nietzsche Friedrich 106 Nieuważny Florian 11,40,58, 116, 172, 177 Nikifor Krynicki 96, 116 Nowakiwski Ołeksa 44, 117, 141, 162 Nowyczenko Łeonid 86, 118 Nud'ha Hryhorij 118 Nyżankiwski Nestor 118 Nyżankiwski Ostap 63, 118 Odojewski Włodzimierz 175 Ohijenko Iwan ( metropolita Iłarion) 19, 71, 120, 177 Ohonowski Omelian 57, 69, 120 Oleg, książę kijowski 106, 120 Olelkowicze 121 Olga, księżna kijowska 62, 121, 122, 167,201 Olijnyk Borys 78, 121, 181 OlijnykStepan61, 121, 149 Olizarowski Tomasz August 132 OlżiczOłehll2, 121, 131, 137, 184 Ołesnycki Jewhen 121 Ołeś Ołeksandr 63, 92, 106, 115, 121, 143, 158, 183 Onacki Jewhen 45 Onufry, św. 61 Orkan Władysław 158 Orlik Filip 122 Orlik Grzegorz 123 Orłowski Wbłodymyr 123 Orzechowski Krzysztof 141 Orzechowski Stanisław 143 Osadczuk Bohdan 123, 190 Osinczuk Mychajło 130 Ossolińscy 20, 66, 123 Ossoliński Józef Maksymilian 123 Ostrogradzki Mychajło 123 Ostrogscy 12, 41, 124, 157 Ostrogski Konstanty 123, 124 Ostromir 47 Ostrowski Mikołaj 164 Ostrzanin (Ostrianycia) Jakub 83 Osyka Łeonid 44, 49, 124, 195 Osypenko Polina 17 Ośmaczka Todoś 44, 45, 95, 124 Owsianiko-Kulikowski Dmytro 124 Owsianiko-Kulikowski Mykoła 124 Pachlowska Oksana 175 Pacholczyk Olena 168 Paczowski Wasyl 107 Padałka Iwan 124 Padura Tomasz 124 Palance Jack 125 PalijSemen83, 125 Pałamarenko Anatolij 141 Pałładin Ołeksandr 125 PanczPetro 119, 125, 131 Papusza (Wajs Bronisława) 31, 80 Paradżanow Serhij 30, 33, 44, 49, 111, 126, 167, 195 Paraskewa, św. 152 Paraszczuk Mychajło 106, 126 Partycki Omelian 113 Pasternak Jarosław 11, 126 Paton Borys 127 Paton Jewhen 127 Patorżynski Iwan 127 Pauli Żegota 127 Pavelić Ante 179 Paweł, św. 30, 98 Paweł Rusin z Krosna 127 Pawluk Pawło 83 Pawłyczko Dmytro 116, 127, 133, 141, 193 Pawłyk Mychajło 93, 127 Pawłyszyn Marko 8, 100, 127 Pcziłka Ołena 9, 47, 115, 116, 127, 128, 143, 177 Pecuch Grzegorz 127 Pełenski Jarosław 127 Perejasfawec Wafcnryna 128 Peretc Wołodymyr 94, 128 Perwomajski Łeonid 92, 128-129, 137, 193 Petlura Symon 19, 21, 42, 94, 102, 109, 126, 129, 140, 149, 178, 190 Petrenko Mychajło 27 Petrow Wiktor 129, 136 Petrowski Hryhorij 38 Petrusenko Oksana 129 Petruszewicz Jewhen 129, 195 Petrycki Anatolij 79, 129, 149, 162, 169 Petrynenko Taras 46 Piddubny Iwan 129 Pidmohylny Wałerjan 129 Pidsucha Ołeksandr 137 Pieracki Bronisław 15, 95 Pintusewicz Żanna 212 Piotr, św. 10, 98 Piotr I, car Rosji 7, 21, 54, 67, 76, 92, 103, 125, 130, 134, 137, 149 Pleśniarowicz Jerzy 116,172 Pliniusz Starszy 153 Pluszcz Wasyl 139 Płaczynda Serhij 93, 131, 139 Pławjuk Mykoła 131, 190 Płużnyk Jewhen 95, 131 Pociej Hipacy 93, 131 Podhorska Jadwiga 118 Podołynski Serhij 48, 132 Poduszko Zenobiusz 127 Pogodin Michaił 66, 122 Pokalczuk Jurij 159 Polanski Jurij 133 Polański Edward 5 Polanski Jarosław 201 Poliszczuk Kłym 133-134 Poliszczuk Wałerjan 13, 79, 134 Poliszczuk Wiktor 53 Połonska-Wasyłenko Natalia 134 Połtoracki Ołeksij 117, 125 Połubotkowie 111 Połubotok Pawło 56, 135 Poniatowscy 67 Poniatowski Stanisław 80 Ponomariow Ołeksandr 135 Popiel Antoni 135 Popowicz Pawło 123, 179 Poryk Wasyl 135 Postyszew Pawieł 135 Potapienko Ignatij 130 Potapowa Ołena 136 Potebnia Andrij 136 Potebnia Ołeksandr 47, 49, 69, 94, 124, 136, 152 Potiomkin Grigorij 38, 119, 136, 198 Potoccy 10,24,35,65, 116, 173, 198 Potocki Feliks 34 Potocki Franciszek Salezy 53 Potocki Mikołaj (1593-1651) 116 Potocki Mikołaj Bazyli (f 1782) 95 Potocki Stanisław (Rewera) 64 Potocki Stanisław Szczęsny 61, 173, 198 Pricak Omelian 52, 73, 137, 183 Prokopowicz Feofan 132, 137 Prokopowicz Petro 138 Pryjma-Bohaczewska Roma 138 Pryjmaczenko Maria 138 Pulujlwan 19, 139 Puszkin Aleksandr 31, 103, 110, 171, 172 Pyłypenko Serhij 131 Pyłypjuk W. 50 Pymonenko Mykoła 114, 140, 155 R Radczenko Kławdija 140 Radziwiłłowie 200 Rahoza Michał 140 Rakowski Iwan 45 Rastrelli Bartolomeo 26, 103, 119 RebetŁew 157 Reinhardt Max 89 Rerichowie: Mikołaj, Ołena i Światosław 59, 201 Resnik Regina 142 RewuckiŁew 142 Reymont Władysław 127 Riabczuk Mykoła 86, 142 RiabowO. 121 Richelieu Armand45, 102, 142 Rieger Janusz 143 Riepinllja35, 143, 152, 196 Rinaldi Antonio 16 Rodin Auguste 126 Rodowicz P. 132 Roksolana, żona sułtana 143, 151, 196 Roman Mścisławowicz 35, 147 Romanczuk Julian 144 Romanczuk O. 113 Romaniuk Pawło 82 Romanowski Mieczysław 132 Romanyszyn Ołeh 163 RotaruSofija 130 Rozumowscy Kyryło i Natalia 16, 103, 145 Różewicz Tadeusz 76, 193 Rubczak Bohdan 54, 145 Rubens Peter Paul 26 Rudanski Stepan 10, 25, 61, 103, 145, 149 RudenkoBełal45 Rudenko Ludmyła 163 Rudenko Łarysa 145 Rudenko Mykoła 145, 182 Rudenko-Desniak Ołeksa 179 Rudnycki Mychajło 145 Rudnycki Stepan 145-146 Rudolf II, cesarz rzymsko-niemiecki 89 Rumiancew -Zadunajski Piotr 102 Ruryk, książę ruski 62, 146 Rurykowicze 62, 146, 147, 166 Rusowa Sofija 48, 120, 146, 178 213 Rutski Welamyn Josyf 147 Rybaczuk Wiktor 147 Rybak Natan 119 Rybaków Boris 171 Rylejew Kondratij 41, 103, 170, 192 Rylski Maksym 44, 47, 67, 72, 92, 93, 106, 115, 116, 118, 132, 148, 156 Rylski Tadeusz 28 Rzewuski Wacław 132, 148 SabadaszS. 111, 130 Sadłowski Roman 98 Sadowski Mykoła 72, 148, 149, 169-170 Sakowicz Kasjan 138, 148 Saksahanski Panas 72, 148 Salikowski Ołeksandr 178 SamczukUłas45, 112, 136-137, 148-149 Samijłenko Wołodymyr 149 Samojłowicz Iwan 16, 146 Samokysza Mykoła 149 Samowidziec, kronikarz 90, 97, 125 SandłerO. 121 Sawczenko Ihor 49, 149 Sawczenko Jakiw 149 Sawuła (Szauła) Matwij 112 Scherer Jean-Benoit 149 SchulzBruno41,64 Schwarzbard Samuel Szloma 129, 149-150 Scott Walter 32 Selim II, sułtan turecki 143 Sełezniw Ołeksa 162-163 Sembratowicz Sylwester 96, 150, 154 Semenko Mychajl 13, 76, 92, 117, 150, 199 Senczenko Iwan 150, 186 Serczyk Władysław Andrzej 150 Serednicki Antoni 150, 172 SerhijenkoR. 184 Siczynski Denys 62, 99, 151 Siczynski Wołodymyr 151 Siemieńscy 198 Siemionow Julian 15 Sieniawscy 24 Sienkiewicz Henryk 21, 43, 119, 175 Sikorskilgor 151 Simowicz Wasyl 152 Sirko Iwan 152, 196 Skarga Piotr 35, 93 Skoropadski Iwan 21,130,198 Skoropadski Pawło 18, 39, 42, 56, 60, 79, 113, 120, 125, 152, 160, 182, 183, 191, 197 SkorulskiM. 14, 170 Skoryk Łarysa 152 Skoryk Myrosław 152 Skoworoda Hryhorij 14, 15, 46, 49, 73, 92, 120, 124, 128, 139, 152, 166, 169, 190 Skriabin Saszko 153 Skrypka Ołeh 186 Skrypnyk Mykoła 78, 153 Skrypnyk Mstysław 82 Skuratiwski Wadym 153 Slipyj Josyf 5, 8, 153, 154, 184 Słaboszpycki Mychajło 16 Słastion Opanas 153 Sławutycz Jar 97, 144, 154 Słobodnik Włodzimierz 172 Słowacki Juliusz 76, 86, 103, 110, 118, 175, 188, 193, 197 Smakuła Ołeksandr 154 Smal-Stocki Roman 154, 183 Smal-Stocki Stepan69, 154, 156 Smilanski Łeonid 136 Smolicz Dmytro 154 Smolicz Jurij 154 Smotrycki Herasym 93, 188 Smotrycki Melecjusz 15, 138, 154 Sobiescy 121, 198,200 Sobieski Jan 28, 132 Sobolewski Aleksiej 66 Sodomora Andrij 155, 193 Sohojan Friedrich 115 Sołowjanenko Anatolij 155 Sołowjow Władimir 70 Sołowjow Siergiej 171 Somko Jakym 56, 146 Somow Orest 155 Soroka Mykoła 112, 199 Soros George 51 Sosenko Modest 156 Sosiura Wołodymyr 14,46, 103, 132, 141, 156 Soszenkolwan 144 Sowiński Leonard 177 SparroP. 155 Śreznewski Izmaił27, 69, 156-157 Stachanow Aleksiej 157 Stadnyk Josyp 157, 170 Staff Leopold 25 Stalin Józef 24, 91, 119, 135, 157 Stanisławski Konstantin 70, 163, 195 Starak Teodozij 157 Starosolski Wołodymyr 157 214 1, 197 73, 92, 120, . 175, 188, ::r: -l, 156 .95 Starycka-Czemiachiwska Ludmyła 156 Starycki Mychajło 35, 40, 60, 72, 78, 104, 149, 157, 169 Staszynski Bohdan 15, 157-158 Stecenko Kyryło 46, 121 Stecenko Kyryło (1881-1922) 65, 158, 167 Stećko Jarosław 78, 158 Stećko Sława 78,158 Stefanowicz Ołeksa 137 Stefanyk Wasyl 19,20,44,45,46, 106, 117, 123, 124, 158, 167, 190 Stein Joseph 9 Stelmach Mychajło 137, 158 Stepaniw Ołena 36, 158 Stepowy Jakiw 158 Stepowyk Dmytro 62 Steszenko Iwan 158-159 Stołypin Piotr 119, 159 Storożenko Ołeksa 56, 159 Strumiński Bohdan 159 Stryjkowski Julian 175 Studynski Cyryl 160 Stupka Bohdan 70, 160 Stus Wasyl 30, 42, 92, 160, 182, 185 Suchomłynski Wasyl 120, 160 Suchorscy W. i A. 135 Sudkowski Rutyn 119 Sudopłatow A. 79 Sulejman II Wspaniały, sułtan turecki 143 Sulima Iwan 83 Surowcowa Nadij a 161 Suworow Aleksandr 65 Swerstiuk Jewhen 128, 139, 160 Swidzynski Wołodymyr 160 Swiencicki Iłarion 160 Switłyczny Iwan 160 Swydnycki Anatolij 140, 160 Sykstus IV, papież 68 Sylwester, ihumen 107, 136 SyłenkoŁew 146 Symon i Polikarp 126 Symonenko Wasyl 78, 162 Symyrenko Wasyl 162 Symyrenkowie: Płaton, Łewko.Wołodymyr 30, 103, 162 Syniawski Antin 162 Syrokomla Władysław 157, 172 Szachlin Borys 162 Szandruk Pawło 43, 163 Szapował Mykyta 163, 183 Szaszkewicz Markijan 9, 107, 146, 163, 186 Szaszkiewicz Antoni 14, 132 Szczepkin Mychajło 163 Szczerbak Jurij 25,93, 163 Szczerbakiwski Wadym 11 Szczerbicki Wołodymyr 78, 163 Szczerbina Mikołaj 130 Szczors Mykoła 163 Szczurat Wasyl 86, 163, 185, 201 Szczusiew Aleksiej 95 Szedel Gottfried 43 Szekspir William 56, 170 SzełestPetro 130, 164 Szepelawec Jarosław 103 Szeptyccy 12 Szeptycki Andrej 8,62, 103, 109, 110, 116, 117, 154, 160,164 Szewczenko Stanisław 193 Szewczenko Taras 7,12,14,19,20,21,22,23,25, 28, 31, 33, 36, 38, 41, 43, 44, 45, 46, 52, 54, 55, 56, 58, 62, 63, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 73, 75, 76, 77, 85, 90, 91, 92, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 103, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 112, 117, 118, 123, 124, 131, 132, 135, 143,144,149,150,155,160,163,164,165, 167, 170, 171, 173, 177, 181, 183,184-185, 188, 189, 195,201 Szewczuk Wałerij 143,164 Szewelow Jurij 154, 160, 164 Szkrumelak Jurij 112 Szkryblak Jurko 164 Szkurupij Geo 117, 164-165 Szłemkowicz Mykoła 46, 165 Szolem Alejchem 9, 110, 128 Szowkunenko Ołeksa 27, 165 SzretterW. 170 Szternberg Wasyl 165 Sztoharenko Andrij 165 Sztroml. 155 Szuchewicz Roman 166 Szulhyn Ołeksandr 22, 166 Szumski Jurij 166, 169 Szumski Ołeksandr 22, 34, 78, 166 Szut Andrij 76 Szwydky Serhij 166 Szymborska Wisława 193 Szyrszow O. 134 Szyszow Witalij 166 Światopełk, syn Włodzimierza W. 23 215 Światosław, syn Igora 27, 62, 121, 167, 172, 191 Światosław Jarosławowicz 47, 65, 136 Swięcicki Paulin 132, 152 Tacyt, historyk 153 TaniukŁeś 168 Taran Rusłana 168 Tarapuńka i Sztiepsel 88, 168 Tarasewicz Ołeksandr 54 Tarnawski Jurij 45, 54, 92, 161, 168 Tarnawski Ostap 156 Tarnowscy (poi.) 168 Tarnowscy (ukr.) 70, 103, 198 Tatarczenko Henadij 46 TelihaOłenall2, 137, 170 TenBorys 93, 171 Teodor Studyta 160 Tereszczenko Mykoła, poeta, tłumacz 109, 193 Tereszczenko Mykoła, sponsor 110, 171 Tereszczenkowie 30, 35, 53 Terłecki Cyryl 171 Terłecki Teofil 72 TeteriaPawło 146 Tetmajer Kazimierz Przerwa 40 Thorvaldsen Bertel 95 Timoszenko Stepan 171 Tito (wł. Josip Broz) 179 Tiutiunnyk Jurko 16, 172, 199 Tiutiunnyk Hryhir 171 Tiutiunnyk Hryhorij 171 Tkacz M. 111 Tkaczuk Mychajło 49 Tkaczuk Stepan 82 Tołoczko Petro 11 Tomasz z Akwinu, św. 82 Tomasziwski Stepan 57, 172 Torzecki Ryszard 47, 172 Trankwilion-Stawrowecki Cyryl 15, 172 Trembecki Stanisław 198 Trojden I Piast 68 Tropinin Wasilij 172-173 Troszczynski Dmytro 13, 89, 173 Trubaj W. 112 Trubłajini Mykoła 92 Trach Hryhorij 181 Truszlwan7, 141, 173 Trutowski Konstiantyn 140, 173 Trylowski Kyryło 173 Tudor Stepan 173 Tuhan-Baranowski Mychajło 173 Tułub Zinajida 136 Tumanscy 111 Tuptało-Rostowski Dymytrij 35, 174 Turczak Stefan 174 Tutkowski Pawło 174 Tuwim Julian 25, 76, 154 Twerdochlib Sydir 107, 174 Tychy Ołeksa 174 Tyczyna Pawło 16, 22, 65, 74, 92, 96, 103, 106, 109, 116, 118, 138, 143, 162, 169, 174, 183, 186 Tyktor Iwan 174 Tymoszenko Jurij 88, 168 Tymoszenko Serhij 174 Tyszkiewiczowie 12 U Ukrainka Łesia 30, 33, 36, 40, 46, 51, 69, 70, 83, 86, 92, 97, 98, 109, 115,116, 127, 128, 132, 138, 143, 166, 169, 172, 175, 177, 188 Ustijanowicz Mykoła 34 Uszynski Konstiantyn 120, 185 Uzbek, chan 157 Użwij Natalia 18, 169, 185 V VelasquezDiego26 Verdi Giuseppe 70 Yincenz Stanisław 86, 112 W Wachnianyn Natal 151, 186 Wacław z Oleska 186 Wagner Richard 104 Wahilewicz Iwan 9, 146, 163, 186 Waj da Andrzej 108 Wałujew Piotr 31,45 Warawwa-Kobec Ołeksa 117 Warhol Andy 186 Wasilewska Wanda 79,186-187 Wasilewski Leon 201 Wasiuk M. 144 Wasniecow Wiktor 155 Wasylczenko Stepan 72, 122, 187, 191 Wasylkiwski Serhij 140, 187 Wasyłenko Mykoła 187 Waszczenko Hryhorij 120, 187 Wede Weila Wełyi Wehi Wehi Wenh Werb Werb-Werci Werę Werę Werg Weru Wem Wera Wers; Went Wery Wido Wier Wild-Winr Winn Wirsl Wiśn Wiśr. Wiśn Wiśr. Wiśr, Witei Witk Witr Wittc Włac Wlać Włac Włcx Wło, Wło. Wojr Wol: Wole Wok jow> Wok Wołc Wor 216 Wedel Artem 99, 110, 111, 167, 187 Weiland Paul 125 Wełyczko Samijło 90, 125, 187 Wełyczkowski Iwan 132, 187 Wełyczkowski Paisjusz 187 Wenhrynowicz Tyrs 127 Werbowy Myrosław 184 Werbycki Mychajło 61, 187 Werchowynec Wasyl 187 Weremczuk Stepan 179 Weresaj Ostap 76, 155, 187-188 Wergiliusz 25,45-46, 82 Weriowka Hryhorij 103, 167, 183, 188 Wernadski Wołodymyr 19, 48, 157, 188 Wernyhora 188 Werszyhora Piotr 130 Werwes Hryhorij 134, 188 Werykiwski Mychajło 14, 170 Widort Hryhorij 134, 188 Wierstowski Aleksiej 170 Wilde Iiyna 137, 189 Winhranowski Mykoła 133, 141, 189 Winnicki Mojżesz (Miszka Japończyk) 85 WirskiPawło 168, 189, 197 Wiśniewska Elżbieta 177, 189-190 Wiśniowieccy 98, 197, 198 Wiśniowiecka Raina 103 Wiśniowiecki Dymitr 190 Wiśniowiecki Jeremi Michał 190 WiterWałerijl8 Witkowski Wiesław 177, 190 Witryczenko Ołena 190 Witte Jande 190 Władymyrow Ołeksij 190 Władysław Herman, książę poi. 38 Władysław Jagiełło 54 Włodzimierz Jarosławowicz 154, 190 Włodzimierz Monomach 32,46, 87,136,148,190- 191 Włodzimierz Wasylkowicz 90 Włodzimierz Wielki 21, 23,29, 38, 54, 67, 74, 82, 84, 91, 100, 106, 125, 147, 155, 167, 185, 187, 191, 192,201 Wojnarowski Andrij 192 Wolff Christian 152 Wołodymyr (Sabodan), egzarcha kijowski 82 Wołodymyr (Romaniuk Wasyl), patriarcha kijowski 192 Wołoszyn Augustyn 72, 192 Wołoszyn Maksymilian 48 Worobjow Mykoła 73, 192 Worobkewicz Sydir 192 Woroncowowie 9, 162 Worony Marko 192 Worony Mykoła 92, 106, 118, 192 Woroszylski Wiktor 58 Woroszyłow Klimient 98 Wowczok Marko (Wowczok-Wilinska M.) 46,72, 104, 116, 122, 140, 173, 192 WowkFedirll, 192-193 WowkWiral93 Wozniak Mychajło 57, 64, 193 Wratysław II i jego żona Świctosława 38 Wrubel Michaił 26, 155 Wsewołod Jarosławowicz 47, 107, 190 Wsewołod Olegowicz i jego żona Maria 26 Wyhowski Iwan 55, 116, 146, 174, 194 Wynnyczenko Wołodymyr 26, 40, 42, 45, 46, 49, 74, 81, 103, 114, 122, 126, 142, 156, 169, 178, 181, 194 Wyspiański Stanisław 188 Wyszenski Iwan 15, 46, 93, 125, 193, 194 Wysznia Ostap 10, 46, 48, 61, 126, 149, 194-195 Zabiła Natalia 92 Zabiło Parmen 116 Zabój Alisa 195 Zabołotny Danyło 195 Zabużko Oksana 14, 27, 46, 101, 135, 136, 195 Zachariewicz Julian Oktawian 134 Zadura Bohdan 172 Zaharow Ołeksandr 195 Zahrebelny Pawło 47, 119, 196 ZahułDmytro 109, 196 Zajcew Pawło 164 Zakrewscy 106 Zaleski Józef Bohdan 42, 132 Załywacha Opanas 196 Zamoyscy 28 Zańkowecka Maria 70, 148, 196 Zasławska Anastazja 48, 103, 124 Zatonski Dmytro 197 Zatonski Wołodymyr 34 Zbarascy 12, 197 Zbych Andrzej (wł. Z. Safjan i A. Szypulski) 15 Zełenyj (wł. Terpyło Danyło) 12 Zemlak Wasyl 44, 100, 111, 197 Zeńkowski Wasyl 197 Zerow Mykoła 75, 86, 115, 155, 197 Ziłynski Iwan 84 217 1 Zimorowic Józef Bartłomiej 143 Zimorowic Szymon 143 Zinowijiw Kłymentij 198 Zioło Robert 141 Zofia, św. 108, 152, 155", 192,201 Zorin Wołodymyr 199 Zoszczenko Michaił 130 Zwoliński Przemysław 200 Zyzanij Ławrentij 200 Zyzanij Stepan 93 Żdanow Andriej 102 Żeleźniak Maksym 28, 53, 77, 200 Żełechiwski Jewhen 123 Żemczużnikow Lew 201 Żołdak A. 169 Żołdak Wałerij 184 Żółkiewscy 200 Żółkiewski Stanisław 113 Żuk Radosław 135, 172,200 Zułynski Mykoła 200-201 Żytecki Pawło 66, 130 Żywołub W. 184 A-A- A:- A: A: A. A-.. Au>: INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH I ETNICZNYCH f \ I I I Abchazja 184 Adelaide 178 Afganistan 102 Ajudah 7 Akerman zob. Biłhorod Dniestrowski Alanowie 120 Alberta, prowincja w Kanadzie 26, 43, 179 Aleksandria 19, 120 Aleksandrów Kujawski 12, 114 Ałczewsk 9 Alma Ata 180 Ałupka9, 185 Ałuszta 9, 33 Ameryka Południowa 39, 45 Ameryka Północna 44, 45, 110 Amerykanie 119 Amsterdam 108 Amurski obwód 45 Andruszów 42 Anglia 181 Ann Arbor 164, 171 Antarktyczny Półwysep 157 Antoniny 10 Antowie 11, 153 Argentyna 45, 70, 133, 142, 156, 178, 180 Armenia 126 Artek7, 12 Artemowsk 12 AskanijaNowa 12-13, 32, 120 Athos 13, 129, 194 Atlanta 168, 178 Atlantyda 63 Australia 103, 109, 127, 178 Austria 13, 17, 25, 34, 36, 37, 39, 41, 43, 55, 61, 63, 70, 72, 90, 94, 96, 98, 99, 108, 109, 117, 132, 133, 138, 150, 151, 160, 161, 165, 176, 178, 179, 192,200 Austriacy 30, 112, 122,200 Austro-Węgry 108, 113, 120, 165, 176, 178, 197 Awarowie 19, 153, 188 Azerowie 110 Azja 45, 46, 86, 105, 169 Azowskie Morze 11, 13, 17, 32, 43, 46, 54, 85, 91, 102, 129, 149, 153, 174, 192 B Babi Jar 13, 170 Bachczysaraj 13, 26 Bachmut zob. Artemowsk Baczwańcy 13, 179, 190 Badenia-Wirtembergia 180 Bałakława 14 Bałta 107 Bałtyckie Morze 37, 147, 166 Bar 15, 17 Bari, księstwo włoskie 15 Bartoszyce 180 Bastarnowie 26 Baturyn 16, 159, 188 Bawaria 180 Bazar 16 Bazawłuk 151 Belgia 178 Bełskie Księstwo 17 Bełz 17 Berdiańsk 13,17 Berdyczów 17, 27, 75, 79, 103, 190 Beregsas zob. Berehowe Berehowe 18, 188 Beresteczko 18,28,80 Berestów 125 Bereza Kartuska 18 Berlin 18, 19, 108, 123, 129, 183 BesarabiaPołudniowal8-19,31,53,120,141,177, 189 Besarabia Północna 18-19, 53 Beskid Niski 96 Beskidy Pokucko-Bukowińskie 72 Beskidy Połonińskie 72 Beskidy Wschodnie 72 219 Biali Chorwaci 19, 55, 131 Biała Cerkiew 19,120 Białorusini 19,94, 106, 131, 178, 201 Białoruś 32, 37, 79, 133, 178, 192 Biały Bór 180 Białystok 150 Biełgorodzki obwód 179 Bieszczady Wschodnie 72 Biłhorod Dniestrowski 18-19, 20, 50 Biłohrudiwka 20 Bizancjum 11, 21, 24, 27, 37, 62, 70, 77, 92, 93, 101, 111, 121, 122, 127, 147, 166, 167, 186, 191 Bliski Wschód 60 Boh 28, 32, 77, 105, 120, 132, 174, 189 Bohdaniwka21 Bohusław 22 Bojkowie, Bojkowszczyzna 22, 141, 143, 148 Bołhrad22, 25, 51 Borszczów 135 Borysław 23 Boryspil 74 Bosporańskie Królestwo 77, 85, 126 Boston 104 Bośnia 45 Bound Brook 23, 115 Bracław23,24, 27 Bratysława 72 Brazylia 45, 72, 109, 178-179, 193 Briański obwód 179 Brody 17,24,27,43, 105, 132 Browary 25 Brytyjczycy 43 Brześć 24, 91, 178 Brzeżany 17, 24, 96 Buczacz 24, 47, 50, 67, 75 Buenos Aires 45, 133, 135, 178 Bug 25, 33, 34, 54, 155, 190, 192, 196 Bukareszt 90 Bukowina 34, 55, 101, 122, 189 Bukowina Południowa 24, 25 Bukowina Północna 24, 25, 39, 45, 55, 68, 70, 73, 75, 77, 108, 113, 120, 125, 141, 146, 151, 154, 155, 156, 176, 177, 180, 188, 189, 195 Bułgaria 11,31,40, 111,126 Bułgarzy 22, 25, 51,94, 106, 162, 167, 188, 198 Busk 25, 121 Bużanie zob. Wołynianie Bykiwnia 25 Bystrzyca 61 c Calgary 200 Cambridge (USA) 74, 137, 159, 183 Celtowie 26 Chabarowski kraj 45 Chalcydycki Półwysep 13 Chanat Krymski 13,26,47,71,86, 152, 168, 198 Charkowski obwód 35, 65, 84, 176 Charków 8, 12, 13, 14, 15, 18, 20, 23, 25, 27, 33, 34, 36, 50, 56, 61, 65, 69, 72, 76, 79, 84, 85, 89, 102, 103, 104, 107, 110, 113, 117, 120, 124, 128, 131, 134, 135, 136, 141, 146, 156, 157, 159, 169, 176, 184, 185, 186, 196 Chazarowie 27, 73, 112, 167, 172,201 Chersonez 27, 77, 151, 191 Chersoń 27, 37, 107, 120, 136, 165 Chersoński obwód 35, 84, 120, 189, 196 Chiny 179 Chłodny Jar 28 Chmielnicki28 Chmielnicki obwód 65, 71, 84, 90, 105, 132, 157, 164, 176 Chmielnik28 Chocim 18, 28, 50, 78 Choroł 45, 111 Chortyca 29, 97, 151, 190, 196 Chorwacja 19, 171, 179 Chust 29 Chutor „Nadij a" Cisa 61, 196 Cleveland33,135 Cyganie 31, 70, 19*9 Czarne Morze 9, 12, 14,18,27,31,32,37,43,47, 48, 53, 54, 66, 77, 85, 91, 105, 118, 119, 129, 143, 147, 149, 150, 160, 174, 187, 192 Czarnobyl 17, 32, 33, 43-44, 50, 67, 71, 92, 102, 133, 139, 159, 163 Czarnohora 72 Czarnomorska Nizina 32, 134, 198 Czatyrdah 33 Czechosłowacja 44, 72, 121, 126, 155, 185, 196 Czechy 20, 35, 39, 43, 12, 80, 98, 101, 103, 121, 137, 146, 151, 163, 166, 179, 192, 197 Czeczenia 184 Czehryń 28, 33, 159, 160 Czeremosz 61 Czerkaski obwód 28, 33, 71, 84, 110, 160, 162, 175, 176 Czerkasy 33, 37, 70, 76, 165, 200 Czermno zob. Grody Czerwieńskie Czerniachiw33 220 f 43,47, 'A 129. "1.92. 102. ;. 185, 196 .ul, 103, 121. 192, 197 'O, 160, 162, Czemihowski obwód (Czernihowszczyzna) 16, 61, 70, 83, 84, 94, 116, 117, 138, 141, 153, 155, 175, 176,188 Czernihowskie Księstwo 34, 74, 87 Czernihów 16, 32, 34, 51, 75, 76, 84, 131, 144, 154 Czerniowce 25, 34, 48, 55, 75, 120, 151, 185 Czemiowiecki obwód 18, 25, 61, 84, 132, 140, 146, 195 Czerwonogród 34 Czesi 35, 115, 181 Czornyj Lis 34 Czortków 35 Czortomłyk 35, 151 Czuhujów 35 D Dakowie 91 Daleki Wschód 179 Dalmacja 19 Dermań 197 Desna 34, 37, 40, 117, 125, 151 Detroit 145 Dikańka 37, 53 Dniepr 10,23,27,29,31,32,33,34,37-38,41, 43,46,53,71,91,95,97,106,107,108,120, 127,133,135,136,147,151,153,165,166, 169,175,196 Dnieprodzierżyńsk 37, 38 Dnieprodzierżyński Zbiornik 38 Dnieproges 38, 135, 165, 196 Dniepropetrowsk 31, 33, 37, 38, 67, 113, 120, 169, 185 Dniepropetrowski obwód 38, 84, 86, 117, 150, 175, 196,200 Dnieprowski Zbiornik 37 Dniestr 18, 19, 20, 22, 25, 28, 32, 33, 41, 55, 77, 91, 106, 107, 120, 125, 132, 133, 148, 153, 174, 184, 197 Dobromyl 103 Dobrudza 151, 180, 197 Dojlidy 81 Don 23, 46, 85, 87, 172 Doniec 33, 65, 153, 176 Donieck39, 113,120, 185 Doniecki obwód 10, 59, 84, 100, 102, 153, 196 Donieckie Zagłębie Węglowe (Donbas) 39,143 Dorohusk 91 Dowbysz 102, 133 Dregowicze 131, 133 Drewlanie41,62, 131 Drohobycz41, 185 Dubna 21 Dubno41, 79 Dukla 109 Dulebowie41, 131, 190 Dunaj 42, 46, 67, 72, 143, 149, 151 Dynów 127 Dzikie Pola 43, 158, 165 Edmonton 26, 43, 179 Ems 45 Eupatoria47, 185 Europa 30, 67, 85, 87, 92, 93, 181 Europa Północna 37 Europa Środkowo-Wschodnia 52, 53, 72, 176 Europa Wschodnia 37, 40, 174 Europa Zachodnia (Zachód) 5, 8, 1,21,24,26,44, 45, 53, 60, 92, 93, 100, 108, 111, 113, 119, 128, 149, 170, 175, 177, 181, 184, 186, 191 F Fastów 48 Feodosja 7, 48, 50, 77, 175, 185 Filadelfia 67,99 Fińska Zatoka 147 Francja 16, 17, 19, 24, 30, 60, 81, 87, 100, 113, 126, 129, 135, 165, 166, 181, 194, 197 Francuzi 122, 142 Frankfurt nad Menem 59 G Gagauzi 51 Galicja 16, 51, 55, 107, 186 Galicja Wschodnia 10, 13, 15, 21, 27, 34, 38, 39, 45, 47, 50, 51, 52, 53, 56-57, 63, 64, 67, 75, 77, 78, 82, 87, 90, 93, 96, 97, 100, 102, 103, 108, 113, 116, 120, 121, 125, 126, 131, 133, 134, 146, 151, 155, 156, 157, 158, 160, 163, 165, 166, 171, 173, 176, 177, 178, 179, 181, 182, 188, 189, 191, 195, 197, 198, 199 Generalne Gubernatorstwo 66, 87 Genua 20, 48-49, 65, 160, 175 Getynga 137 Głuchów53, 159, 167, 171 Goci 53, 149, 188 Gorajec 127 221 Gorgany 72 Gorlice 96, 187 Gorzów Wielkopolski 31 Górowo Iławieckie 180 Grabarka 81 Graz 151 Grecja 5, 13,51,85,93,155 Grecy 37, 54, 94, 102, 105, 106, 116, 121, 162, 186 Grodno 91 Grody Czerwieńskie 54 Gródek 54 Gruzja, Gruzini 110, 126, 184 Grzymałów 105 Gurzuf 12 H Hadziacz55, 143, 174 Hainaut, prowincja w Belgii 178 Halickie Księstwo 55, 67, 71, 87, 94, 147, 175, 190, 192 Halicko-Wołyńskie Księstwo 18, 25, 53, 74, 90, 101, 159, 176 Halicz 16, 55, 66, 72, 77, 91, 126, 131, 144, 147, 158 Halle 152 Hamburg 192 Harbin 179 Heidelberg 35 Helsinki 181 Hesja 180 Hiszpania 97 Horiany 144, 185 Horliwka 39, 59 ......... Horodenka 102 Horyń 41, 65 -. Hoszów 103 Hrubieszów 91 Huculi, Huculszczyzna 29, 30, 33, 48, 54, 57, 61, 66,74, 76, 77, 80, 86, 88, 101, 112,117, 126, 140, 141, 159, 164, 172, 173, 180, 185, 187 Hulajpole61,100 Humań20, 23, 27, 53, 61, 120,148, 161, 198, 200 Hunowie 33, 53, 85, 143, 149, 188 Husiatyn 61 Hustynia 61, 90 Huszt zob. Chust I Ikwa 86 Illinois, stan w USA 181 Ingulec 37, 86 Inguł74 Iowa City 127 Iwano-Frankowsk 10, 45, 64-65, 110, 134, 135, 195 Iwano-Frankowski obwód 22, 51, 61, 66, 77, 84, 132,133, 143, 166, 177 Iziasław 65 Izium 65 Izmaił 18,65 Izrael 50, 107, 163, 179 Jabłeczna 81 Jahotyn 21 Jałta 9, 66, 86, 91, 120, 122, 185 Japołot' 66 Japonia 66 Jaremcze 66-67, 185 Jaworów 67 Jaworzno 8, 67 Jazłowiec 67 Jazygowie 143 Jełysawethrad zob. Kirowograd Jerozolima 36 Jugosławia 13, 82, 179, 197 Juziwka zob. Donieck K Kachowka37, 38 Kachowski Zbiornik 37 Kaczanówka 70 Kadijewkal57 Kafa zob. Feodosja Kalisz 12, 114 Kalmius39, 102 Kałka 122 Kamianśke zob. Dnieprodzierżyńsk Kamieniec Podolski 40, 42, 50, 54, 71, 82, 120, 123, 141, 152, 185, 187, 190 Kamionka Bużańska (K. Strumiłowa) 156 Kanada 26, 37, 39, 43, 44, 45, 53, 67, 72, 96, 98, 103, 107, 108, 115, 117, 120, 131, 138, 146, 149, 151, 156, 172, 174, 178, 179-180, 182, 189,200 Kaniowski Zbiornik 37 Kaniów 37, 38, 71, 102, 110, 135, 162, 164, 165 Karaimi 72 Karlsruhel57 ł Ka Ka Ka 222 !64, 165 Karpatoukraina 29, 72, 192 Karpaty Wschodnie 24, 25, 55, 61, 72, 83, 84, 90, 91, 132, 147, 175, 185, 196' Kaspijskie Morze 27 Katetynoslaw zob. DnieijToijetTcywsk Katowice 190 Kaukaz 13, 149, 175 Kazachstan 45, 102, 164, 169, 178, 180 Kazań 129 Kercz77, 86, 126 Kicmań 73 Kijowski obwód (Kijowszczyzna) 9, 19, 20, 21, 24, 44, 72, 84, 115, 128, 132, 133, 141, 148, 175, 176 Kijowski Zbiornik 37 Kijowskie Księstwo 74, 87, 121, 159 Kijów passim Kilia, rz. 42, 65, 74 Kilia, m. 74 Kinka 97 Kirgistan 178 Kirowo zob. Kirowograd Kirowograd 33, 34, 72, 74 Kirowogradzki obwód 84, 160, 176, 196 Kittsee 109 Kniaża Luka zob. Szarhorod Kobryń 178 Kodnia76, 148 Koktebel zob. Feodosja Kolonia (Koln) 104 Kołomyja 45, 77 Kołyma 40 Komarów 77 Komunarsk zob. Ałczewsk Konstantynopol 13, 16, 29, 60, 65, 129 Koropiec 132 Korsuń Szewczenkowski 80, 200 Korzec80, 151 Kosmacz 80 Kosów 80, 165 Kostomłoty 115 Kostroma 64 Kowel 151 Kozelec 83 Kraków 22, 33, 49, 50, 66, 68, 84, 85, 87, 96, 98, 99, 107, 117, 118, 127, 141, 150, 167, 172, 177, 190, 198 Krasnodarski kraj 179 Krasnodon 84 Krołewec 84,165 Krosno 109 Kruty 85 Kryłoś zob. Halicz Krym (Krymski Półwysep, Republika Krym) 7, 9,11,12,13,12,27,31,36,42,47,48,53,54, 66,68,72,73,77,84,85-86,102,108,110, 113,116,120, 123,124,126,132,136,141, 144, 150, 157, 160, 161, 168-169, 170, 174, 175, 177, 185, 189 Krymskie Góry 7, 33, 86, 90 Krynica 96, 116. Krystynopol zob. Czerwonogród Krywicze 131 Krzemieniec 86, 91, 95, 100, 110, 131 Krzemieńczucki Zbiornik 33, 37 Krzemieńczuk 37, 38, 136 Krzyworoskie Zagłębie Rud Żelaza 86 Krzyworównia 86 Krzywy Róg 33, 86, 120 Kubań, rz. 85, 172 Kubań, region w Rosji 105 Kurski obwód 179 Kybynce 89, 173 L Latyczów 90 Legnica 180 Lillehammer 178 Limburgia 178 Lisiczańsk 39 Litwa 19, 32, 50, 53,71,74, 86, 98,119,132,144, 145, 158, 159, 165, 174, 175, 176, 178, 191, 192,201 Litwini 112 Londyn 128, 181 Lubecz 94 Lubelszczyzna Wschodnia 29, 115, 127, 191 Lublin 98, 177 Luksemburg 104 Lwowski obwód 17,22,23, 24,25, 34, 51, 54,67, 84, 105, 121, 132, 148, 152, 155, 160, 163, 177, 192, 198,200 Lwów 7, 8, 10, 11, 12, 16, 19, 20, 23, 24, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 36, 38-39, 41, 43, 45,47, 50, 51, 52, 54, 55, 56, 58, 60, 62, 63, 64, 65, 66, 69, 72, 75, 77, 79, 82, 83, 84, 85, 86, 88, 91, 94-95, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 103, 104, 107, 109, 110, 112, 113, 114,117, 120, 123, 128, 131, 133, 134, 135, 137, 138, 141, 143, 144, 145, 146, 147, 148, 150, 151, 152, 154, 155, 156, 157, 158, 159, 160, 161, 162, 163, 1 22^ 169, 170, 172, 173, 174, 178, 184, 185, 186, 187, 189, 190, 191, 192, 193, 195, 196, 198, 200, 201 Łaba 19 Łacinnicy 95 Łańcut 12 Łebedyn 96 Łemkowie, Łemkowszczyzna 11, 96, 109, 116, 127, 142, 143, 147, 187 Łomnica 22 Łubnie 98 Łuck 23, 29, 33,50, 72, 75,98, 148, 151 Ługańsk31,98 Ługański obwód 84 Łypycia Horisznia 91 M Madziaronowie 100 Makijewka39, 150 Małkowicze 127 Małopolska Wschodnia 51, 127, 191, 196 Małorosja zob. Ukraina Manchester 181 Manitoba, prowincja w Kanadzie 179, 189 Maramures, region w Rumunii 180 Marchlewszczyzna 101-102 Mariupol 54, 88, 102 Martyniwka 102 Massachusetts, stan w USA 154 Mediolan 112 Melbourne 87, 102, 109, 127, 178 Melitopol 25, 104 Mhar 98 Międzyboż 27, 105 Międzygórze 105 Międzyrzecz (Meżyricz) 124 Mikołajowski obwód 84, 119, 128 Mikołajów 105 Milet 120 Miodobory 105 Misiones, prowincja w Argentynie 178 Mlijewl62 Mohylów (Białoruś) 79 Mohylów Podolski 106 Mołdawia 18, 19,20, 25, 26, 34, 51, 91, 133, 178, 180, 192 Mołdawianie 94, 106, 107 224 Monachium 20, 23, 35,36, 39, 50, 66,70, 87, 108, 113, 126, 134, 140, 160, 185, 187, 192 Mongołowie 34, 74, 112, 122, 147, 176, 198 Montreal 39, 200 Morawy 31 Moskwa 11, 15, 17, 19,20,21,22,36,46,54,67, 70, 78, 80, 84, 95, 102, 113, 129, 144, 145, 146, 153, 154, 156, 163, 177, 178, 184, 188, 193, 195 Mozyrz 178 Mukaczewo 108, 129 Muncacs zob. Mukaczewo Murzyni 118 Myrhorod 53, 89, 110, 111, 153, 156, 173, 185 N Nadmorski kraj 45 Nahujewicze41 Narodyczi 16 Neapol 105 Neapol Scytyjski zob. Symferopol Nemyriw 67 Neustadt 50 New Jersey, stan w USA 23, 115, 181 Newark 67 Niemcy, narodowość 13,17, 30, 70, 75, 82, 95,96, 104, 112, 119, 120, 121, 135, 145, 151, 155, 158, 162, 170, 182, 191 Niemcy, państwo 9, 12, 14, 15, 18, 19,20,21,24, 26, 28, 33, 35, 36, 37, 39, 42, 45, 50, 56, 59, 61, 66, 70, 72, 80, 81, 85, 87, 94, 96, 99, 101, 103, 108, 116, 120, 124, 126, 127, 128, 129, 131, 133, 134, 137, 140, 141, 142, 149, 151, 152, 157, 159, 163, 164, 165, 168, 169, 174, 180, 182, 190, 191, 192, 193, 200, 201 Niemirów 27, 116 Niesterow zob. Żółkiew Nikopol 35 Niżyn32, 53,79, 91, 116, 120 Noimanowie (Waregowie) 37,106, 120,147, 166, 171, 186 Nowa Serbia 150 Nowe Petriwce 117 Nowogród 47, 138, 147, 166 Nowogród Siewierski 62, 117 Nowogród-Siewierskie Księstwo 34, 72, 87, 117 Nowomoskowsk 118 Nowoołeksandriwka zob. Melitopol Noworosijsk zob. Dniepropetrowsk Noworosja 118, 142 O: O.1 C. O« Ca 1 Ov- p. p." I \117 Nowosełycia zob. Nowomoskowsk Nowy Jork 46, 54, 75, 102, 110, 114, 118, 130, 142, 160, 164, 181, 182 O Oceania 105 Ochtyrka 119 Oczaków 119, 120 Odeski obwód 19, 22, 25, 51, 65, 74, 84, 146 Odessa 7, 14, 17,36,45,49,50,80, 102, 103,110, 119, 120, 124, 142, 154, 169, 175, 185 Odra 133 Oka 34 Olbia77, 119, 120 Olesko 121 Olwiopol zob. Perwomajsk Ołeksandria 160 Ołeksandriwsk zob. Zaporoże Omski obwód 179 Ontario 172 Opisznia 122, 165 Opole 141 Orange 67 Ormianie 49, 65,67, 105, 123 Orioł (Orzeł) 36 Osijek 179 Oster 83 Ostróg 7, 123-124 Osypenko zob. Berdiańsk Ottawa 67 Owrucz 124 Palestyna (Ziemia Święta) 29, 93, 129 Pantikapajon 77, 85, 126 Papuasi 105 Parana 179 Parutyne 119, 120 Paryż 11, 19,21,22,52,57, 108, 109, 112, 123, 126, 145, 149, 181, 184, 189, 194 Pawłokomal27 Pawłysz 160 Pensylwania 181 Perejasław Chmielnicki 75, 76, 110, 128, 197 Perejasławskie Księstwo 34, 87 Peremyszlany 105, 160 Peresopnica 47, 124 Perwomajsk 128 Petrykiwka 101, 165 Pidłyssia 163, 198 Pieczyngowie 62, 112, 129, 167, 188, 198 Pikulice 12, 88, 114 Piławce 28 Pińsk 178 Piotrków Trybunalski 12 Piskorowice 127 Pjatychatki 27, 157 Plaszewa 18 Pliśneśko 132 Płanerśke zob. Feodosja Płoskirów zob. Chmielnicki Poczajów 75, 95, 103, 129, 131 Podhajce 132 Podhorcel7, 90, 103, 132 Podiebrady 174, 179 Podkarpacie 55, 122, 132 Podlasie 115 Podole 24,42, 72, 90, 95, 105,132,133, 141, 148, 158, 161, 165, 169, 176, 189, 191 Podwołyczyska 89, 152 Pokucie 24, 40, 53, 77, 90, 101, 141, 158, 165 Polacy 21, 22, 26, 30, 38, 40, 41, 43, 47, 53, 55, 66, 70, 77, 80, 82, 88, 89, 93, 94, 95, 96, 99, 106, 110, 112, 116, 118, 133, 135, 145, 148, 149, 161, 171, 172, 173, 174, 191, 194,200 Polanie 74, 131, 133, 153 Polesie 18, 32, 90, 115, 132, 133, 141, 151, 158, 161, 178 Poleszucy 178 Polska 5, 8, 10, 15, 17, 19, 24, 25, 26, 28, 31, 32, 33, 40, 41, 42, 44, 45, 48, 50, 51, 53, 54, 55, 57, 60, 64, 65, 66, 67, 71, 72, 73, 74, 75, 78, 80, 81, 83, 84, 86, 90, 91, 93, 94, 95, 96, 98, 99, 100, 101, 102, 106, 109, 113, 114, 115, 116, 119, 122, 123, 125, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 141, 142, 144, 145, 146, 147, 151, 152, 158, 160, 163, 164, 165, 166, 168, 170, 172, 174, 175, 176, 177, 178, 180, 182, 186, 188, 189, 190, 191, 192, 194, 195, 196,197,200,201 Połdłużne 66 Połock 89 Połowcy 13, 62, 94, 112, 122, 134, 154,172,188, 191, 198 Połtawa 21, 45, 53, 68, 73, 79, 82, 85, 92, 103, 110,111,130,134,135,143,185 Połtawski obwód (Połtawszczyzna) 15, 55, 74, 84, 89, 98,106,111, 122, 125,141, 152,156, 175 Połupanówka 167 225 Pont 85 Powolże 179 Poznań 177 Praga 20, 35, 38, 39, 59, 77, 87, 137, 139, 145, 146, 151, 152, 154, 157, 166, 179, 185, 192 Preszów45, 109, 180 Proskurów zob. Chmielnicki Prut 18, 19, 34, 55, 61, 66, 77, 133, 166, 184, 192 Pryłukiól, 138, 155 Prypeć, rz. 37, 41, 133, 161, 190, 192 Prypjat', m. 32 Przemyśl 88, 91, 114, 127, 180 Psioł55, 161 Putyła 140 Putywl 83, 140 Pyriatyn 106 Pyrohiw 109 R Radnot 166 Radymicze 131 Ranhury 140 Rawa Ruska 91 Regensburg 94 Reichskommissariat Ukrainę 141 Reni 51 Reszetiliwka 142 Rika 29 Rio de Janeiro 193 ss Rochester200 '" - Rohatyn 91, 143 • - •> -- Roksolanowie 143, 144 '? v Romny 23, 144 Rosja (RSFRR, Federacja Rosyjska) 8, 9, 12, 13, 15, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 28, 30, 31, 32, 37, 39, 40, 42, 45, 48, 50, 54, 56, 60, 65, 71, 73, 74, 79, 88, 91, 98, 101, 103, 107, 108, 113, 117, 128, 132, 135, 136, 140, 142, 145, 146, 149, 150, 151, 152, 165, 166, 171, 173, 175, 176, 178, 179, 182, 184, 185, 188, 189, 191, 192, 193, 194,201 Rosjanie 21, 26, 30, 66, 70, 86, 94, 99, 105, 108, 109, 110, 112, 116, 119, 122, 131, 133, 144, 145, 147, 178,198,200,201 Roś 19, 80 Row 15 Rówieński obwód 18, 84, 123, 133, 177, 192, 197 Równe 29, 42, 66, 141, 151 Rumuni 70, 81,94, 106, 112, 118, 120, 146 Rumunia 18, 20, 25, 28, 34, 39, 42, 65, 72, 73, 74, 82, 100, 120, 165, 178, 180, 192, 196 Rusini 62, 81, 100, 109, 146, 178, 180-181 Rusiw 167 Ruski Krstur 179 Ruś 147 Ruś Halicko-Wołyńska 36, 68, 133, 147 Ruś Kijowska 11, 12, 18, 19, 21, 24, 25, 28, 29, 34, 37, 41, 53-54, 55, 60, 62, 64, 67, 6< ' 74, s; 81,87,93,94, 100, 101, 103, 106, 110, 116, SL. 121, 128, 129, 131, 133, 134, 137, 138, 146, Sł> 147, 151, 153, 155, 162, 166, 168, 171, 172, Sk 173, 174, 178, 180, 184, 186, 190, 191, 192, Sl: 196 Slc Ruś Moskiewska 146, 176, 194 Sł.: Rużyn 189 s: Rzeszów 150 Rzym 5, 8, 17,24, 27, 30, 54, 77, 85,94,123, 146, Słi 153, 155, 160, 175, 184 Si Rzymianie 143, 153 Sc. Sok So:. s Sc: Sachsenhausen 104,121 Soi,- a Saksonia 47 Soł Saloniki (Sołuń) 13,68 So: Samara, rz. 118, 196 SP: Samara (m. w Rosji) 129 St:. Sambor22, 148 St.. San 196 Stu. Sankt-Petersburg7,23,81,97,107,113,123, P4 Sta: 135, 137, 149, 156, 171, 173, 192 Star Sarcelles 126 Star. Sarmaci 149, 150,198 Star. Sarny 26 Star. Saskatchewan, prowincja w Kanadzie 179 Striti - Sawrań 148 Stryj Scytowie 10, 35, 46, 47, 108, 129, 149, 150, 198 Strypj Sejm 16, 34, 151,176 Strza>. Serbia 45, 82,179 Styr :• Serbowie 150 Subo' Seret 35, 168 Sucza-. Seul 24 Sudai. Sewastopol 27, 50, 86, 132, 150-151, 174 Sułat. Sicz Nowa (Pokrowska) 151 SumsŁ Sicz Zadunajska 151, 180 Sumy ~ Sicz Zaporoska 56, 71, 83, 89, 97, 117, 136, 143, Supm 149,151,153,180,196 Svidr... Siczesław zob. Dniepropetrowsk SwitiŁ- Siewierzanie 23, 34, 131, 133, 151 Sybetu Siret 55, 61 16: Skała 136 Sydiri* 226 .124. 198 ,174 17, 136, 143, Skałat 105,152, 167 Skandynawia 53, 166, 173 Sklawinowie 153 Skolel52 Skoworodyniwka 152 Słowacja 43, 54, 72, 81, 100, 127, 151, 179, 180- 181, 192, 196 Słowacy 81, 82, 153 Słowenia 43 Słowianie 31, 33, 49, 93, 105, 149, 153, 193 Słowianie nadilmeńscy 131 Słowianohirsk 153 Słowiano-Serbia 150 Słowiańsk 153 Słowiańszczyzna wschodnia 68, 69, 87, 131, 146, 147, 153, 157 Słuczl57 Smotrycz 71 Sofia 40, 126 Sokal 155 Sokyriany 18 Sokyrynce 155, 188 Sołokija 17 SołowieckieWyspy64,71,89, 131,134,165,197 Soroczyńce Wielkie 15, 53, 156 SpringGlen 146 Stalino zob. Donieck Stanisław zob. Iwano-Frankowsk Stanisławów zob. Iwano-Frankowsk Starobeszewe 10 Starobielsk 27, 157 Starokonstantynów 10, 157 Stary Krym 157 Stary Skałat 89, 152 Stritiwka 76 Stryj 152 Strypa 24, 103 Strzałkowo 114 Styr 18,98, 192 Subotów 160 Suczawa25, 72, 129, 180 Sudak 160-161, 175 Suła98, 151 Sumski obwód 84, 96, 119, 140, 144 Sumy 73, 161, 169 Supraśl 81 Svidnik 181 Switiaź 161 Syberia (Sybir) 45, 59, 96, 125, 153, 157, 159, 161, 179, 192 Sydiriwka 162 Sydney 178 Symferopol 86, 162, 185 Szacklól Szackie jeziora 161 Szanghaj 179 Szarhorod 163 Szarhorodok zob. Szarhorod Szczecin 31 Szepetówka 164 Szkło 67 Sztokholm 104 Szwajcaria 40,141 Szwecja 103, 194 Szwedzi 21, 103, 130, 166 Szyszaki 53 Śniatyń 166-167 T Tamański Półwysep Taraszcza 27 Tarnopol 7, 29, 33, 58, 59, 91, 105, 139, 168, 195 Tarnopolski obwód 24, 47, 51, 61, 67, 84, 86, 89, 95, 96, 105, 131, 132, 152, 167, 172, 177, 192, 197 Tatarzy (T. Krymscy) 41, 67, 83, 94, 106, 10, 112, 119, 122, 151, 152, 165, 168-169, 173, 176, 190 Terespol 115 Teterew41, 201 Tmutorakań (Tmutorakańskie Księstwo) 172 Tołtry zob. Miodobory Torhowycia 102 Toronto 33, 53, 94, 98, 100, 102, 172, 179, 200 Toruń 72 Towsta Mohyła 150 Transnistria 120 Treblinka 36 Trembowla 172 Trostianiec 120 Truskawiec 185 Trypillia 115 Tuchola 114 Tulczyn 173 Turcja 24,26,40,42, 50,73, 78, 86, 90,103,107, 132, 133, 146, 150, 151, 176, 178, 180, 196 Turcy 28, 41, 66, 67, 74, 83, 07, 112, 151, 152, 173 227 Turowsko-Pińskie Księstwo 147 Turów 178 Tybinga 149 Tyraspol 107 TywercY 19 55 62 131 174 lywercy 19, 55, 62, 131, 174 WY Wadowice 12, 114 Warszawa 29, 37, 39, 53, 57, 58, 70, 83, 98, 112, 113' 114' U6' 120> 143' 150' 154' 157' 159' Warszawskie Księstwo 113 (J Wasyliwka 53 Wasylków 187 UJkowice81 Waszyngton 107, 127, 135 Ukraina pawim Watykan 81, 125 Ukraina lewobrzeżna 14, 16, 32, 40, 53, 56, 76, wrf ka Znamjanka 155 77, 83, 99, 101, 103, 134, 135, 139, 156, 175 Wenecja 141> 175 Ukraina Naddnieprzańska 45, 53, 60, 133, i 56, Wenedowie 153 1S9, 177, 182, 18S, 197, 200 Wenezuela 85 Ukraina prawobrzeżna 14, 17, 20, 21, 28, 39, 42, Werchowyna 86 56, 73, 83, 99, 100, 134, 139, 175-176 Westfield67 Ukraina Słobodzka 56, 139, 141, 150, 176 Węgry 25, 29, 72, 100, 144, 147, 176, 178 185 Ukraina Zachodnia 24, 42, 43, 52, 58, 72, 82, 123, ; p2; \ 95 147, 156, 166, 177, 182 Węgrzy 82, 94, 106, 112, 188 Ukraińcy passim Wiatka 40 Ulicze 62, 131, 184 Wiatycze 131 Ungwar zob. Użhorod Wiedeń 39, 59, 77, 112, 128, 151, 161, 178, 179, Uniw 160 185,188,192 URL 9, 12, 13, 16,24,26,29,36,42,44,49,50, Wielka Brytania 44, 66, 91, 102, 181 55,60,61,64,68,70,71,79,85,89,91,94, Wieprz 54 98, 100, 102, 103, 104, 108, 109, 113, 129, Wierzchowiny 127 131, 146, 150, 154, 156, 160, 161, 163, 166, Wierzchownia 189 172, 173, 174, 181, 182, 183, 186, 191, 194, Wilia 123 200 Wilno 37, 58, 121 USA 11, 14, 15,21,29,30,33,35,37,39,44,45, Winnica 42, 76, 120,189,197 56, 59, 60, 61, 66, 67, 70, 74, 75, 81, 96, 99, Winnicki obwód 15, 23, 28, 84, 106, 116, 132, 101, 102, 103, 108, 115, 118, 121, 124, 125, 163, 173, 176 127, 128, 129, 130, 137, 138, 140, 145, 146, Winnipeg 120, 135, 174, 179, 182, 189, 200 151, 154, 156, 158, 163, 164, 165, 168, 171, Winohradów 75 174, 178, 180, 181, 182, 185, 190, 194, 200 Wisła 133 USRR 8, 9, 17, 18, 21, 24, 25, 26, 27, 39, 40, 41, Witebsk 89 42, 43, 44, 45, 48, 49, 57, 64, 68, 73, 75, 79, Włochy 93, 95, 105, 175 81 86 87 88 93 96 99 107 112 119 121 Włodzimiersko-Wołyńskie Księstwo 55, 87, 147, 122,123,125,126,127,128,129,130,131, 190,191,192 133, 134, 135, 140, 141, 143, 144, 145, 148, Włodzimierz nad Klaźmą 194 153, 155, 156, 161, 162, 163, 165, 166, 167, Włodzimierz Wołyński 16, 100, 190, 191 172, 174, 176, 178, 181, 191, 194, 195, 199, włosi 2oo Wojnowo81 Tj- joc Wojwodina 179 Użhorod 22, 33, 120, 144, 148, 185 Wola Zahorowska 124 Wołga 147 Wołosi 96 \J Wołynianie (Bużanie) 131, 190, 192 Wołyń 15,17,20,27, 31,35,41,47,49, 66,72,77, Vancouver6/ 126, 132, Vukovarl79 Z* Zś 228 133, 141, 148-149, 155, 156, 158, 165, 166, 171, 176, 177, 182, 191, 192 Wołyński obwód 18, 84, 98, 133, 177, 191, 192 Wołyńsko-Podolska Wyżyna Woroneski obwód 179 Woroneż 23 Woroszyłowgrad zob. Ługańsk Wrocław 66, 123,177 Wynnyky zob. Żółkiew Wyszhorod 194 Wyżnica 195 Z Zakarpacie (Ukraina Zakarpacka, Ruś Zakarpacka) 26, 31, 33, 35, 39,41,45, 54, 68, 72, 77, 81, 82, 100, 101, 108, 113, 122, 125, 141, 146, 151, 156, 176, 177, 179, 185, 189, 195, 196 Zakarpacki obwód 18, 29, 61, 84, 108, 185, 188, 196 Zakerzoński Kraj 171, 196 Zakopane 127 Zaporoski obwód 13, 17, 25, 61, 84, 104,155,196 Zaporoże, kraj Kozaków 29, 31, 43, 56, 65, 67, 71,73,90, 151, 174, 196 Zaporoże, m. 29, 31, 32, 33, 37, 38, 185, 196 Zarubynce 197 Zarwanica 103, 129 Zawadka Morochowska 127 Zbaraż 105, 135, 190, 197 Zborów 105 Zbruczól, 105, 167, 181, 192, 197 Zdołbunów 197 Zdynia 96, 187 Zielony Klin 45, 179 Zinowjewsk zob. Kirowograd Złazne 66 Złoczów 163, 198 Złota Lipa 24 Złota Orda 16,26,36, 176, 198 Zofiówkaól, 120, 198 ZSRR (Sowiety) 8, 10, 12, 13, 14, 15, 18, 22, 23, 24, 25, 29, 30, 34, 40, 42, 45, 46, 49, 50, 52, 55, 59, 60, 65, 66, 70, 76, 77, 78, 79, 80, 82, 86, 87, 88, 89, 91, 95, 99, 103, 107, 112, 113, 116, 119, 123, 129, 133, 135, 138, 140, 142, 143, 144, 145, 147, 153, 154, 155, 156, 157, 158, 160, 161, 166, 169, 170, 171, 172, 174, 176-177, 178, 180, 183, 185, 191, 194, 196 ZURL 38, 44, 49, 64, 88, 97, 129, 156, 181, 191, 195 Zyndranowa 109 ż Żabie zob. Werchowyna Żdanow zob. Miriupol Żółkiew 75, 200 Żółte Wody 28, 149, 200 Żuków 96 Żydzi 11, 13, 14, 17,24,26,27,28,36,40,41-42, 53, 55, 69, 70, 77, 78, 85, 94, 95, 102, 105, 106, 110, 16, 118-119, 120, 128-129, 133, 145, 148, 150, 164, 179, 198, 200, 201 Żytomierski obwód (Zytomierszczyzna) 16, 44, 76, 84, 102, 124, 133, 176, 189, 192 Żytomierz 26, 82, 120, 134, 148, 201 229 Bibliografia (wybór) AFTANAZY R., Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, 1.1 -10, Wrocław 1991 -96. CHOROSZY J. A., Huculszczyzna w literaturze polskiej, Wrocław 1991. BEAUVOIS D., Walka o ziemię. Szlachta polska na Ukrainie prawobrzeżnej pomiędzy caratem a ludem ukraińskim. 1863-1914, tł. K. Rutkowski, Sejny 1996. CZYŻEWŚKYJ D., Istorija ukrajinśkoji literatury, Ternopil 1994. Encyklopedii a ukrajinoznawstwa, red. W. Kubijowycz, cz. I, t. 1-3; cz. II, t. 1-10, Miunchen-Nju-Jork 1949-1984. HOŁUBENKO R, Ukrajina i Rosija u switli kidturnych wzajemyn, Kyjiw 1993. HRINCZENKO B., Slowar ukrainśkoji mowy, t. 1-4, Kyjiw 1958. HRUSZEWŚKYJ M, Istorija ukrajinśkoji literatury, t. 1-3, Kyjiw 1993. HRYCAJ M. S., MYKYTAŚ W. Ł., SZOŁOM F. J„ Dawnia ukrajinśka literatura, Kyjiw 1978. Istorija ukrajinśkoji literatury XIXstolittia, red. M. T. Jacenko, t. 1-3, Kyjiw 1995-1997. Istorija ukrajinśkoji literatury XXstolittia, red. W. H. Donczyk, t. 1-2, Kyjiw 1998 JAKYMOWYCZ B., Zbrojni syfy Ukrajiny, Lwiw )9%, KONONENKO P. R, Ukrajinoznawstwo, Kyjiw 1994. KOZULA O., Żinky w istorii Ukrajiny, Kyjiw 1993. Kultura ipobut nasełennia Ukrajiny , red. W. I. Naułko, Kyjiw 1993. KYRCZIW R. R, Ukrajinśkyj folklor u polśkij literaturi (period romantyzmu), Kyjiw 1971. „Literaturna Ukrajina", tygodnik Związku Pisarzy Ukrainy, red. W. Pluszcz, 1995-2000. Literaturoznawczyj slownyk-dowidnyk, red. R. T. Hromjak, J.I. Kowaliw, W. I. Teremko, Kyjiw 1997. ŁESIÓW M., Ukraina wczoraj i dziś, Lublin 1995. MICHNA E., Łemkowie. Grupa etniczna czy naród?, Kraków 1995. „Nasze Słowo", tygodnik Związku Ukraińców w Polsce, red. I. Szczerba, 1995 - 2000. NECZUJ-ŁEWYĆKYJ I., Switohlad ukrajinśkoho narodu, Kyjiw 1992. NIEUWAŻNY F., O poezji ukraińskiej. Od Iwana Kotlarewskiego do Liny Kostenko, Białystok 1993. NIKOŁAJEWA T., Istorija ukrajinśkoho kostiuma, Kyjiw 1996. OHIJENKO I., Ukrajinśka kultura, Kyjiw 1991. OLSZAŃSKI T. A., Historia Ukrainy XX w., Warszawa 1994. PAWLUCZUK W„ Ukraina. Polityka i mistyka, Kraków 1998. PIWTORAK H., Ukrajinci: zwidky my i nasza mowa, Kyjiw 1993. PODHORODECKI L., Dzieje Kijowa, Warszawa 1982. PODHORODECKI L., Dzieje Lwowa, Warszawa 1993. POHREBENNYK R, Ukraiński pisni-himny, Kyjiw 1992. Polonistyka radziecka. Literaturoznawstwo, red. B. Białokozowicz, Warszawa 1985. Relihijeznawczyj słownyk, red. A. Kołodnyj i B. Łobowyk, Kyjiw 1996. Rybo-Wino-Kur. Antologia literatury ukraińskiej ostatnich dwudziestu lat, red. O. Hnatiuk, Warszawa 1994. SEMCZYSZYN M., Tysiacza rokiw ukrajinśkoji kultury, Kyjiw 1993. SERCZYK W. A., Historia Ukrainy, Wrocław 1990. SKURATIWŚKYJ W., Swiatweczir, t.1-2, Kyjiw 1994. 230 Słownik kultury dawnych Słowian, red. L. Leciejewicz, Warszawa 1990. Stepowyk D., Istorija ukrajinśkoji ikony X-XX stolit', Kyjiw 1996. SZCZERBAKIWŚKYJ W., Ukrajinśke mystectwo, Kyjiw 1995. SZEWCZENKO Ł. I, RIZUN W. W., ŁYSENKO J. W., Suczasna ukrajinśka mowa. Dowidnyk, Kyjiw 1996. TORZECKI R., Polacy i Ukraińcy. Sprawa ukraińska w czasie II wojny światowej na terenie II Rzeczypospolitej, Warszawa 1993. Ukrajina. Nauka i Kultura. Szczoricznyk, t. 25-28, Kyjiw 1989-1994. Ukrajinśka chudożnia kultura, red. I. F. Laszenko, Kyjiw 1996. Ukrajinśka literaturna encykłopedija. red. I. O. Dzewerin, t. 1-3, Kyjiw 1988-1995. Ukrajinśka radianśka encykłopedija, red. M. Bażan, t. 1-16, Kyjiw 1959-1964. UNTERMAN A., Encyklopedia tradycji i legend żydowskich, tl. O.Zienkiewicz, Warszawa 1994. WERWES H., Tam, gdzie Ikwy srebrne fale płyną. Z dziejów stosunków literackich polsko- ukraińskich w XIX i XX wieku, tł. M. Jurkowski, Warszawa 1972. WITKOWSKI W, Język ukraiński, Kraków 1968. Spis treści Wstęp.......................................................................................................................................... 5 Wykaz skrótów i skrótowców.................................................................................................... 6 Hasła od A do Ż.......................................................................................................................... 7 Indeks osobowy..........................................................................................................................203 Indeks nazw geograficznych i etnicznych..................................................................................219 Bibliografia (wybór)....................................................................................................................230 232 Włodzimierz Wilczyński, Leksykon kultury ukraińskiej, Zielona Góra 2000 ERRATA Strona Hasło Jest Powinno być 9 Andrijaszyk Roman ur. w 1933 1933-2000 12 Arystokracja krórzy którzy 21 Bitokur Kateryna mieszkała mieszkała 27 Chasydyzm chmiel-nicki chmielnicki 30 Cmentarze obrońców Lwowa w 1970. w 1970., 32 Czarnobyiska elektrownia jądrowa IV bloku reaktora reaktora IV bloku 35 Czyżewski Dmytro r. ry- 36 Demucki Danylo / i 53 Grafika uprawiany uprawianej 55 Gwary języka ukraińskiego środkowo naddnieprzańskie środkowonaddnieprzańskie 73 Katarzyna II 1962 1762 73 Kazymyrenko Kazymyrenko Kozymyrenko s. 84 74 Kistiakowski Jurij fizyko-chemik fizykochemik 91 Leksykografia ukraińska najwię-ksze największe 94 Lubacziwski Myroslaw Iwan ur. w 1914 1914-2000 108 MUR Nemcy Niemcy 122 Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów 1943 1942 124 Padatka iwan współpracował współpracował 125 Hasła: Państwo Ukraińskie i Pańszczyzna winny się znajdować na str. 126 po haśle Pantakapajon 132 „Poetyki kijowskie" - Mohylanskiej - Mohylanskiej 144 Romanczuk Julian Ruvue Revue 147 Rutenizm wschodnio-sło- wschodniosło- 166 Szwydky Serhij drama-tycz- dramatycz- 176 Ukraina-Ruś pod panowaniem Mongołów i Tatarów 1341 1241 183 Ukraiński Czerwony Krzyż pomoc udzielanie pomocy 185 Uniwersytety ukraińskie 1864 1865 194 Wydawnictwo „Wesełka" w Kijowie w dorobku; w dorobku 194 Wynnyczenko Wołodymyr polityk i pisarz zorientowany socjaldemokratycznie pisarz, polityk (socjalista) 197 „Ziemia" przd- przed- 199 „Zryma ryma" poezjo-maiarstwa poezjomalarstwa 203 Indeks osobowy: Babowal Roma 178n Roman 178