Giovanni Maciocia Diagnoza z języka w medycynie chińskiej Przekład z angielskiego Elżbieta Nowik-Mroziewicz Biblioteka Jagielloński) 1000331589 Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1999 Dane oryginału Giovanni Maciocia Tongue Diagnosis in Chinese Medicine Wydanie poprawione © 1987, 1995 by Giovanni Maciocia Published by Eastląnd Press, Incorporated Konsultant medycyny chińskiej Krzysztof Romanowski Wykorzystano projekt okładki wydania angielskiego (za zgodą) ładki dakto Redaktor Kamilla Majchrzakowska Redaktor techniczny Ewa Czubenko Copyright © for the Polish edition by Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 1999 ISBN 83-01-12953-0 Wydawnictwo Naukowe PWN Wydanie pierwsze Arkuszy druk. 12,5 + 0,75 ark. wkładka Skład i łamanie: Fuli Scan Kielce Druk ukończono w październiku 1999 r. Druk i oprawa: Opolskie Zakłady Graficzne SA B&l. Jagi-U. 1999 LO Spis treści Przedmowa do wydania polskiego ......................................................Xl Od tłumacza...........................................................................XIII Przedmowa do wydania rozszerzonego.................................................XV Przedmowa...........................................................................XVII IWziękowania........................................................................XIX ¦Maria chińskiej diagnozy z wyglądu języka..........................................1 res walczących królestw...........................................................1 Dynastia Han........................................................................2 Dynastie Sui i Tang..................................................................2 Dynastie Song i Jin ..................................................................3 Dynastia Yuan.......................................................................4 Dynastie Ming i Qing.................................................................4 Republika Chińska...................................................................6 Chińska Republika Ludowa...........................................................6 2. Badanie języka - przegląd............................................................10 Zachodnia anatomia języka .........................................................10 Diagnoza z języka - zalety i słabości.................................................12 Badanie języka.....................................................................13 Wpływ lekarstw na język..........................................................14 Wskaźniki do diagnozy języka.......................................................14 Żywość koloru lub duch języka ....................................................14 Kolor ciała języka...............................................................15 Kształt ciała języka..............................................................15 Nalot na języczku................................................................15 Wilgotność języka................................................................16 Normalny język.....................................................................16 3. Znaki na języku - obraz Narządów Wewnętrznych....................................18 4. Osiem Zasad w diagnozie języka .....................................................22 Stan Zewnętrzny....................................................................22 Wiatr i Zimno...................................................................23 Wiatr i Gorąco..................................................................23 Stan wewnętrzny...................................................................23 Stany póiwewnętrzne, pólzewnętrzne.................................................25 Zimno .............................................................................25 Zimno Niedoborowe..............................................................25 Zimno Nadmiarowe..............................................................26 Gorąco.............................................................................26 Niedobór...........................................................................26 Niedobór Qi ....................................................................26 Niedobór Yang..................................................................28 Niedobór Krwi..................................................................29 Niedobór Yin....................................................................30 Nadmiar ...........................................................................30 Stan Nadmiaru Zewnętrznego .....................................................30 Stan Nadmiaru Wewnętrznego.....................................................30 Podsumowanie......................................................................31 5. Duch języka i kolor ciała języka......................................................33 Duch języka........................................................................33 Kolor ciała języka ..................................................................34 Blady..........................................................................34 Czerwony......................................................................36 Ciemnoczerwony................................................................45 Purpurowy.....................................................................46 Sinawopurpurowy...............................................................48 Niebieski.......................................................................49 Białe pęcherzyki ................................................................50 Powierzchnia podjęzykowa ..........................................................50 Metoda badania.................................................................50 Znaczenie kliniczne..............................................................50 Podsumowanie......................................................................51 6. Kształt ciała języka..................................................................54 Cienki .............................................................................55 Obrzęknięty........................................................................55 Blady i mokry...................................................................55 Normalny kolor .................................................................56 Świeżo wyglądający czerwony.....................................................56 Purpurowy.....................................................................56 Ciemny sinawopurpurowy.........................................................56 Częściowo obrzęknięty..............................................................56 Obrzęknięte brzegi...............................................................57 Obrzęknięte boki................................................................57 Obrzęknięty koniuszek...........................................................57 Obrzęk pomiędzy koniuszkiem a powierzchnią środkową...............................58 Obrzęk wzdłuż szczeliny środkowej.................................................58 Obrzęk polowy języka............................................................58 Obrzęk po jednej stronie, wysoko umiejscowiony......................................59 Język obrzęknięty w połowie powierzchni............................................59 Język młotkowaty...............................................................60 Obrzęknięta przednia część języka..................................................60 Sztywny............................................................................60 Wiotki .............................................................................61 Długi ..............................................................................62 Krótki .............................................................................62 Blady i krótki...................................................................63 - W- Czerwony i krótki ...............................................................63 Głęboko czerwony, suchy i krótki...................................................63 Obrzęknięty i krótki .............................................................63 Popękany ..........................................................................63 Długie poprzeczne szczeliny.......................................................64 Krótkie poprzeczne szczeliny......................................................64 Szczeliny jak „kra lodowa"........................................................64 Szczeliny nieregularne...........................................................64 Poprzeczne szczeliny na bokach....................................................65 Podłużna szczelina w środku......................................................65 Długa podłużna szczelina w linii środkowe] ..........................................66 Podłużne szczeliny za koniuszkiem.................................................66 Głęboka środkowa szczelina z innymi małymi pęknięciami..............................67 Język obwisły......................................................................67 Język zbaczający...................................................................67 Język zdrętwiały....................................................................68 Język ruchomy .....................................................................68 Język drżący.......................................................................68 Język zrolowany....................................................................69 Język z zaznaczonymi odciskami zębów..............................................69 Język owrzodzony..................................................................69 Język pokryty ranami...............................................................69 Podsumowanie .....................................................................70 7. Nalot języka..........................................................................73 Fizjologia nalotu języka.............................................................73 Kliniczne znaczenie nalotu języka ...................................................74 Nalot języka w ostrych chorobach pochodzenia zewnętrznego..........................74 Wiatr i Zimno ..................................................................75 Wiatr i Gorąco..................................................................75 Gorąco ........................................................................ 76 Zimno.........................................................................76 Wilgoć.........................................................................76 Nalot języka a Osiem Zasad .........................................................76 Stan Zewnętrzny................................................................77 Stan Wewnętrzny................................................................77 Niedobór.......................................................................77 Nadmiar.......................................................................77 Gorąco ........................................................................ 78 Zimno.........................................................................78 Yang..........................................................................78 Yin ...........................................................................78 Cechy nalotu na języku..............................................................78 Nalot z korzeniem lub bez korzenia.................................................78 Obecność lub brak nalotu.........................................................79 Grubość nalotu .................................................................81 Rozmieszczenie nalotu...........................................................83 Wilgotność nalotu ...............................................................84 Grzybiaste i tłuste naloty.........................................................85 Kolor nalotu na języku ..............................................................86 Nalot biały.....................................................................87 Nalot żółty.....................................................................90 Nalot szary.....................................................................92 Nalot czarny....................................................................92 Wielobarwność nalotu............................................................93 94 Podsumowanie...................................................................... 8. Diagnoza z języka w klinice.......................................................... Zagadnienia kliniczne w diagnozie języka ....................................¦......." Kolor ciała języka zawsze pokazuje stan prawdziwy...................................." Język niekoniecznie pokazuje całość stanu..........................................10^ Kiedy język ma przewagę nad tętnem i objawami.....................................1^~ Kiedy nie kierować się jeżykiem................................................... Język może wykluczyć poważne problemy Narządów wewnętrznych.....................l(l Integracja diagnozy z języka i z tętna..............................................' ie^yk a rokowanie.................................................................. ¦Nasilenie czynnika patogennego................................................... Purpurowy kolor...............................................................106 Niedobór Yin...................................................................10^ Operacje chirurgiczne...........................................................^7 Złamania kości ................................................................*"' Diagnoza z języka a terapia ziołami.................................................108 Wzmacnianie Qi ciata a eliminacja czynników patogennych............................108 Różnicowanie Niedoborów Żołądek/Śledziona Qi/Yin..................................109 Różnicowanie Gorąca w warstwie Qi lub w warstwie Odżywczej i Krwi oraz pomiędzy Gorącem a Ogniem..............................................................^ Diagnoza z języka u dzieci..........................................................nl 9. Historia przypadków.................................................................114 ANEKS................................................................................147 I. Różnicowanie syndromów zgodnie z zasadą Sześciu Stadiów.........................148 Wstęp.............................................................................148 Większe yang .....................................................................149 Atak wiatru ...................................................................150 Atak Zimna ...................................................................150 Jasność yang......................................................................151 Stadium kanałów Jasność yang...................................................151 Stadium Narządów Jasność yang..................................................152 Mniejsze yang.....................................................................152 Większe yin.......................................................................153 Mniejsze yin.......................................................................153 Stadium Zimna Mniejszego yin ...................................................153 Stadium Gorąca Mniejszego yin...................................................154 Zamierające yin ...................................................................154 II. Różnicowanie syndromów zgodnie z zasadą Czterech Warstw.......................155 Wstęp.............................................................................155 Warstwa Ochronna ................................................................156 Warswta Qi .......................................................................156 Gorąco w klatce piersiowej i przeponie.............................................157 Gorąco w kanale Żołądka......................................................_ 157 Suchość i Gorąco w Jelitach......................................................157 Gorąco i Wilgoć Żołądka i Śledziony...............................................158 Gorąco w kanale Pęcherzyka Żółciowego ...........................................158 Warstwa Odżywcza................................................................158 Warstwa Krwi.....................................................................159 III. Różnicowanie syndromów zgodnie z Trzema Ogrzewaczami........................160 Wstęp ............................................................................160 Górny Ogrzewacz..................................................................161 Piuca........................................................................161 Osierdzie .....................................................................161 Środkowy Ogrzewacz ..............................................................162 Dolny Ogrzewacz ..................................................................162 Nerki.........................................................................162 Wątroba ......................................................................162 IV. Zarys oznak na języku w stanach Zimna lub Gorąca pochodzenia zewnętrzego......164 V. Języki oznaczające stany niebezpieczne............................................166 Słownik terminów chińskich........................................................168 Wybrana bibliografia................................................................170 Indeks .............................................................................172 Przedmowa do wydania polskiego Drodzy Koleżanki, Koledzy Lekarze Diagnoza z języka w medycynie chińskiej jest pierwszym w Polsce podręcznikiem diagnostyki tradycyjnej medycyny chińskiej. Dokładnie, podręcznikiem jednej z technik diagnostycznych, podstawowych dla owej medycyny. Do jej zalet należy szybkość uzyskania wyniku i tak wysoki stopień trafności, że w wypadku sprzeczności wyniku badania tętna i języka uznaje się wynik z języka za bardziej wiarygodny. Tradycyjna medycyna chińska jest systemem medycznym o zachowanej ciągłości przekazu wiedzy od II wieku p.n.e. Z tego okresu pochodzi dzieło liczące dziewięć tomów - NEIJING SU WEN (Księga Wewnętrzna Proste Pytania). Sformułowano w niej filozofię i etykę medycyny oraz uznano wyższość profilaktyki nad leczeniem. Księga Wewnętrzna opisuje anatomię, fizjologię, patologię, diagnostykę, strategie i taktyki leczenia oraz drogi podnoszenia stanu zdrowia narodu. Ten ostatni fragment dzieła odnosi się do zagadnień higieny osobistej i psychicznej, sposobu odżywiania, prawidłowego rozkładu dnia oraz warunków pracy. Dla Europejczyka uderzający jest nowoczesny charakter tak starożytnego traktatu, który stanowił podsumowanie zaawansowanej wiedzy medycznej, liczącej zapewne stulecia już w okresie powstawania ksiąg. Przedstawienie zagadnień medycyny w tym dziele wydaje się na wskroś nowoczesne, a poziom profilaktyki jest tak wysoki, że wdrożenie jej w dzisiejszych czasach przyniosłoby wielkie korzyści. Znajomość anatomii i fizjologii jest tu zdumiewająca - opisano dokładnie układ krążenia krwi, na co medycyna zachodnia musiała czekać aż do odkrycia go w 1862 roku przez Williama Ha-rveya. Diagnoza medycyny chińskiej obejmuje szczegółowy wywiad ustny, w tym relacje rodzinne i społeczne, badanie tętna, języka i tak zwaną diagnozę wizualną, która jest rozwinięta szczególnie na Wschodzie. Ocenia się też brzmienie głosu, sposób oddychania, zapach, sposób poruszania się. Diagnozowanie z tętna i języka ma szczególne znaczenie w tradycyjnej medycynie chińskiej. W Chinach uzyskanie specjalizacji w tych dziedzinach wymaga 5 lat stażu podyplomowego dla diagnostyki tętna, a 3 lat dla diagnostyki języka. Środki lecznicze to dieta (70% siły leczenia), korekta szkodliwych nawyków i stylu życia, ziołolecznictwo, akupunktura, moxa, masaż, chiropraktyka, Qigong (ćwiczenia integrujące specyficzną formę ruchową, sposób oddychania i ukierunkowanie myśli w ce- lach leczniczych). Odpowiedzialność za utrzymanie stanu zdrowia ponosi pacjent. Chodzi tu o przestrzeganie właściwego żywienia, trybu życia i wczesne zgłaszanie lekarzowi wszelkich niepokojących objawów. Jak wspomniano, system ten ma ciągłość przekazywania wiedzy. Jest on udoskonalany od około 2500 lat. Dziś tradycyjna medycyna chińska asymiluje współczesne odkrycia biologii, uwzględnia skutki zmian środowiska naturalnego oraz wszystkie osiągnięcia medycyny zachodniej. Medycyna chińska w swej długiej historii zgromadziła ogromną wiedzę o objawach i ich interpretacji. Zwraca uwagę wnikliwość obserwacji związków między skutkami biologicznymi a ich przyczynami, jak: wpływy klimatyczne, tryb życia, sposób żywienia, stany emocjonalne. Odchylenia od równowagi emocjonalnej uważa się za przyczynę licznych zaburzeń somatycznych. Równie głęboka jest wiedza o związkach czynnościowych między narządami. Chińczycy, na przykład, uznawali funkcję śledziony za nadrzędną w stosunku do trzustki, co było stanowiskiem bulwersującym dla lekarza z Zachodu, przynajmniej do czasu, gdy współczesna enteroendokrynologia odkryła regulujący wpływ aktywności ś\edziony na poziom glukozy w surowicy. Inny przykład - według medycyny chińskiej krew nabywa swych pełnych właściwości dopiero po przepłynięciu przez serce. Ta koncepcja stała się możliwa do przyjęcia przez medycynę Zachodu dopiero po odkryciu hormonalnych funkcji wsierdzia. Mamy więc patofizjologię, na którą jest przygotowana odpowiedź w postaci procedur dietetycznych, ziołolecznictwa rozwiniętego do poziomu współczesnej farmakologii oraz akupunktury. Ten system, niestety, używa specyficznej metaforyki, co dla człowieka kultury zachodniej może być progiem trudnym do przekroczenia. „Diagnostyka języka" jest podręcznikiem dla lekarzy Profesor Giovanni Maciocia jest wykładowcą i praktykującym lekarzem tradycyjnej medycyny chińskiej, znanym na całym świecie. Jego podręczniki są oceniane wysoko, również przez specjalistów chińskich. Zanim doszło do wydania tej pozycji w Polsce, długo rozważano jej przydatność dla środowiska lekarskiego; przeważyły w końcu następujące względy. Po pierwsze, książka ta jest potrzebna zarówno lekarzom już studiującym tradycyjną medycynę chińską, jak też znacznie liczniejszej grupie akupunkturzystów polskich. Warto w tym miejscu przypomnieć, że prawo do uprawiania akupunktury w Polsce mają tylko lekarze i to tylko ci, którzy zdobyli odpowiednie uprawnienia w Stołecznym Centrum Akupunktury. W szkoleniach prowadzonych przez ten znakomity ośrodek wzięło udział już około 1500 lekarzy. Po drugie, może być ona użyteczna dla każdego lekarza praktyka, niezależnie od specjalności, umożliwiając głębsze zrozumienie procesu choroby, postawienie szybkiej diagnozy, a w niektórych sytuacjach również rokowania. Po trzecie, kontakt z nowym zakresem pojęć medycznych, nowym sposobem myślenia i interpretacji objawów, wydaje się inspirujący dla każdego myślącego człowieka. Jest też prawdopodobne, że dla lekarzy stanie się on wyzwaniem do poszerzenia wiedzy i powodem do szacunku dla tego nieznanego jeszcze naszej kulturze, interesującego systemu wiedzy medycznej. Należy oczekiwać, że zainteresowanie medycyną Wschodu w Polsce będzie wzrastać, podobnie jak to dzieje się dziś na Zachodzie. Wydaje się, że poszukiwanie alternatywnych sposobów ochrony zdrowia wynika z rozczarowania medycyną i jest charakterystyczne dla krajów, gdzie obok wysokiego poziomu życia wystąpiły zjawiska niekorzystne, jak dehumanizacja medycyny lub jej rozdrobnienie na specjalizacje, co znacznie utrudnia całościowe podejście do człowieka oraz wysokie koszty leczenia i bezradność wobec chorób cywilizacyjnych. Krzysztof Romanów ski Od tłumacza Terminologia i zakres pojęć w medycynie chińskiej znacznie się różni od terminologii stosowanej w naukach Zachodu. Medycyna chińska opisuje głównie dynamikę procesów fizjologicznych i patologicznych, ich wzajemnych oddziaływań i związków. Dlatego terminy z zakresu medycyny chińskiej są pisane dużą literą (mimo, że autor w obecnym wydaniu już tego nie stosował), aby odróżnić je od pojęć medycyny zachodniej i słów używanych w życiu codziennym. Na przykład, Śluz w medycynie chińskiej oznacza szczególną jakość patologii, a nie śluz w znaczeniu zachodnim, Serce oznacza całość funkcji przypisywanej sercu, a nie serce w znaczeniu anatomicznym, podobnie Śledziona oznacza całość funkcji przyswajania i rozprowadzania składników odżywczych w całym organizmie, nie zaś śledzionę jako narząd anatomiczny. Słowa Zimno, Wiatr i Zimno, Wiatr i Gorąco oznaczają czynniki patogenne wywołujące określone objawy chorobowe, a nie są to same zjawiska pogodowe, jak wiatr, zimno i gorąco. Chciałabym tu gorąco podziękować Tomaszowi Skowrońskiemu za pomoc w tłumaczeniu niektórych tytułów dzieł chińskich i terminów medycznych z języka chińskiego oraz Krzysztofowi Romanowskiemu za wkład w tłumaczenie pojęć medycyny chińskiej. Elżbieta Nowik-Mroziewicz diuoz Przedmowa do wydania rozszerzonego Diagnoza z języka jest jedną z najcenniejszych metod diagnostycznych medycyny chińskiej. Jej podstaw można się nauczyć stosunkowo łatwo. Praktyka kliniczna stale ją wzbogaca, podobnie zresztą jak wiele innych dziedzin medycyny chińskiej. Nawet jeżeli lekarz praktykuje bardzo długo, zawsze może nauczyć się czegoś nowego. I rzeczywiście, kiedy wykładam diagnozę z jeżyka, zawsze któryś ze studentów opisuje język, jakiego dotychczas nie widziałem. Piękno diagnozy z języka leży w jej prostocie i łatwości bezpośredniego diagnozowania. Przy wystąpieniu pełnych sprzeczności złożonych zaburzeń badanie języka od razu wyjaśni, gdzie toczy się główny proces patologiczny. W ostatnich latach stwierdziłem również, że badanie języka pozwala na różnicowanie pierwotnych lub wtórnych poważnych zaburzeń emocjonalnych. Ułatwia to wybór właściwej terapii ziołowej. Poprawione wydanie „Diagnozy z języka w medycynie chińskiej" zawiera następujące nowe i rozszerzone tematy: zachodnia anatomia języka, diagnoza z języka u dzieci, diagnoza z języka a terapia ziołowa, kliniczne znaczenie diagnozy z języka w zaburzeniach złożonych, wpływ przyjmowanych leków na język, nowe historie przypadków z kolorowymi fotografiami języka. W wydaniu tym dodano nowy rozdział o klinicznym znaczeniu diagnozy z języka. Zawiera on szereg wskazówek: jak interpretować wygląd języka w zespołach złożonych, jak korzystać z diagnozy z języka w zaburzeniach emocjonalnych oraz jak łączyć diagnozę z języka z diagnozą z tętna. Niektórzy twierdzą, że diagnoza z języka jest bardziej przydatna dla praktyków leczących ziołami, niż dla akupunkturzystów, ja jednak uważam, że sytuacja lecznictwa na Zachodzie jest inna niż praktyka stosowana w Chinach, gdzie specjalności akupunktury i medycyny ziołowej są ostro rozdzielone. Spotkałem w Chinach niewielu lekarzy praktykujących zarówno akupunkturę, jak i medycynę ziołową; przychodzi mi na myśl tylko dwóch. Jednakże na Zachodzie pełnimy rolę „alternatywnych" lekarzy opieki podstawowej, podobnie jak lekarze ogólni. Przychodzący pacjent oczekuje nie tylko „pracy na kanałach", typowej dla akupunktury, ale chce również wiedzieć, dlaczego jest chory, jaki jest wpływ diety na jego stan, chce znać diagnozę (w chińskiej terminologii) i rokowanie. Diagnostyka z języka zapewnia bezcenne informacje we wszystkich tych dziedzinach praktyki klinicznej, niezależnie czy stosujemy akupunkturę, czy zioła. Jeszcze inną korzyścią diagnozy z języka jest możliwość samodiagnozy. Pacjent zaintrygowany diagnozą z języka, po kilku wizytach zaczyna sam codziennie oglądać język. Czasami pacjent uprzednio leczony zgłasza się do lekarza, ponieważ zauważył gruby nalot lub jakś obrzęk na języku. Ta częsta fascynacja diagnozą z języka prowadzi do większego udziału pacjenta we wczesnym wykrywaniu i leczeniu choroby. Na koniec kilka słów na temat tłumaczenia i pisania dużą literą chińskich terminów medycznych. Tak jak w wydaniu pierwszym, zasadą jest tłumaczenie wszystkich terminów chińskich, oprócz qi, yin i yang. W odróżnieniu od wydania pierwszego wierzę, że obecnie nie ma już dużej potrzeby, aby pisać terminy chińskie dużą literą w celu zaznaczenia ich tradycyjnego chińskiego znaczenia. Jedyny wyjątek to nazwy dwunastu narządów w Tradycyjnej Medycynie Chińskiej, które nadal mogą być niewłaściwie rozumiane. Mam na myśli np. to, że zaburzenie Serca w tradycyjnej medycynie nie musi oznaczać choroby serca we współczesnym rozumieniu biomedycznym. Napisanie dużą literą rozwiewa wszelkie wątpliwości, w jakim znaczeniu użyto słowa serce. Czytelnik bardziej zaznajomiony z terminami chińskimi znajdzie na końcu książki krótki słownik transkrypcji pinyin oraz chińskie znaki, Przedmowa Począwszy od rozproszonych i nielicznych wzmianek dotyczących języka w Księdze wewnętrznej Żółtego Cesarza do pełniejszego wyodrębnienia diagnozy z języka w czasie dynastii Ming i Qing, stalą się ona nieodłączną częścią spisanej tradycji medycyny Chin. Współcześnie, w Chińskiej Republice Ludowej wydano wiele ważnych książek, w których zawarto i usystematyzowano wiedzę z wcześniejszych okresów. Książka ta jest pierwszą systematyczną prezentacją po angielsku chińskiej diagnozy z obserwacji języka. Ma ona ważny udział w przekazie wiedzy medycznej Wschodu na Zachód. Giovanni Maciocia, jeden z najbardziej cenionych europejskich nauczycieli i praktyków medycyny chińskiej, przedstawił pracę niezwykle wartościową dla nas wszystkich, którzy nauczają i praktykują tradycyjną medycynę Orientu na Zachodzie. Opierając się na kilku najważniejszych tekstach chińskich, z niezwykłym talentem przedstawił całkowicie nową pracę - jasny, precyzyjny i dokładny opis podstawowych zasad chińskiego badania lekarskiego. Książka ta zajmuje się głównie teorią, ale przedstawia również doświadczenia kliniczne wielu wybitnych mistrzów Giovanniego. Ukazuje ona niezwykłą wrażliwość kliniczną Giovanniego Macioci i odzwierciedla jego pracę kliniczną zarówno na Zachodzie, jak i w Chinach. Kolorowe ryciny i historie przypadków dopełniają tekst. Są ważnym wprowadzeniem do praktyki klinicznej. Cenne są nie tylko ze względu na swą precyzję, ale także dlatego, że przedstawiają przypadki pacjentów najczęściej spotykane przez praktyków zachodnich. Wielu badaczy zauważyło, że od zarania dziejów wiedza i umiejętności medyczne były przekazywane między kulturami1. Proces ten może zachodzić powoli, jak między Indiami a Chinami2, lub szybko, tak jak wprowadzenie medycyny zachodniej do największych miast chińskich w XIX wieku. W obu przypadkach pojawia się element chaosu i zamieszania, który może spowodować nieprzyjęcie się nowych idei. Spotkało to akupunkturę w Europie w XIX wieku3 i medycynę grecką w Chinach w okresie dynastii Tang4. Przejrzysta prezentacja chińskiej diagnozy z języka w książce Giovanniego Macioci niewątpliwie przyczyni się, by proces adaptowania chińskiej myśli medycznej do potrzeb Zachodu stał się łatwiejszy, uporządkowany i bardziej przystępny. Ted Kaptchuk Boston PRZYPISY 1. Paul U. Unschuld, „Western Medicine and Traditional Healing Systems: Competition, Cooperation or Inte-gration?" Ethics, Science and Medicine 3 nr 1 (Maj 1976): 1-20. 2. Paul U. Unschuld, „The Chinese Reception of Indian Medicine in the First Millennium A.D. JSulletin ofthe History of Medicine 53", nr 3 (Jesień 1979): 329-45. 3. John S. Haller, „Acupuncture in Nineteenth Century Western Medicine". New York State Journal of Medicine 73 (maj 1973): 1213-21. 4. Edward H. Schafer, The Golden Peaches of Samarkand: A Study of Tang Exotics. (Berkeley: University of California Press, 1963). Podziękowania Książka ta nie powstałaby bez wsparcia wielu moich nauczycieli, kolegów i przyjaciół. Dr Su Xin-Ming ze Szkoły Tradycyjnej Medycyny Chińskiej w Nankinie, podczas moich dwóch pobytów w Chinach, nauczył mnie sztuki chińskiej diagnozy. Jestem mu winien wdzięczność za nieskończoną cierpliwość i ojcowskie uczucie, z którym przekazywał mi swą wiedzę i umiejętności. Dr. J.H.F. Shenowi zawdzięczam bardzo wiele, szczególnie w dziedzinie diagnozy z języka. Podczas jego seminariów w Londynie i prywatnych spotkań w Bostonie wspaniałomyślnie nauczył mnie fundamentów diagnozy z języka, jak również kilku bardziej niekon-wencjonalnych sposobów badania języka, które wypływały z jego bogatego doświadczenia. Dzięki Tedowi Kaptchukowi po raz pierwszy zetknąłem się z medycyną chińską i z diagnozą z języka. Jego uwagi i wsparcie w czasie powstawania książki były dla mnie zachętą i źródłem inspiracji. Dr Chen Jing-Hua, wicedyrektor Szpitala Przyjaźni w Pekinie, nauczyła mnie diagnozy ze spodniej strony języka poprzez badanie żył. Jestem jej bardzo wdzięczny za podzielenie się ze mną tymi informacjami. Michaelowi Mclntyre chciałbym podziękować za korektę i doświadczone rady, a Hugh OConnor, John O'Connor i Danowi Bensky z Eastland Press za umożliwienie wydania książki. Linda Upton przygotowała ilustracje, za co jestem jej wdzięczny. Chciałbym także wyrazić uznanie dla pracy autorów współczesnych tekstów chińskich zawartych w bibliografii, a szczególnie tekstu Diagnoza z języka iv medycynie '¦liińskiej, z których czerpałem wiele inspiracji i wiedzy. Nade wszystko pragnę wyrazić głęboką wdzięczność mojej żonie Christine za jej stałe wsparcie i zachętę, bez czego książka ta nie powstałaby. G. Maciocia 4 1 Historia chińskiej diagnozy z wyglądu języka Od zarania medycyna chińska zwracała dużą uwagę na wygląd zewnętrzny i sposób zachowania się pacjenta. Uważano, że wygląd zewnętrzny odzwierciedla procesy wewnętrzne. Z inskrypcji pisanych na kościach wróżebnych dowiadujemy się, że diagnoza z oglądania języka była stosowana już w czasach dynastii Shang (XVI w. p.n.e. - 1066 r. p.n.e.)1. OKRES WALCZĄCYCH KRÓLESTW (403 r. p.n.e. - 221 r. p.n.e.) Mimo chaosu politycznego okres Walczących Królestw był czasem wielkiego rozwoju ekonomicznego i kulturowego. Rozwinęły się wówczas wielkie szkoły chińskiej myśli filozoficznej (taoizm, konfucjanizm i naturalizm2). Głęboki wpływ każdej z nich na politykę i społeczeństwo chińskie trwa do dziś. W tym okresie powstały podstawowe teorie medycyny chińskiej, szczególnie koncepcja yin-yang i koncepcja Pięciu Przemian. Księga wewnętrzna Żółtego Cesarza^, Księga trudności^ i Księga Materia Mediea Boskiego Rolnika to najważniejsze teksty medyczne tego okresu. Diagnoza z języka była integralną częścią praktyki medycznej. Oto kilka fragmentów z Księgi wewnętrznej Żółtego Cesarza poświęconych opisom specyficznego stanu języka i ich znaczeniu klinicznemu: Jeśli język jest obwisły, kapie z niego ślina, a pacjent jest podirytowany, wybierz Mniejsze yin nogi (kanał Nerki)5. Kiedy tętno Serca jest twarde i długie, to język podwija się w górę i pacjent nie może mówić °. Jeśli Qi Zamierającego yin nogi (Wątroba) jest wyczerpane [...] usta stają się niebieskie, a język zwija się7. Cytaty pokazują, że diagnoza pierwotnie opierała się na kształcie języka oraz że wygląd języka wiązano z diagnozą z tętna i z twarzy. W Księdze wewnętrznej Żółtego Cesarza przedstawiono kilka innych kształtów języka, jak: zrolowany, sztywny, zwiędnięty, krótki. Opisane typy języków są użyteczne również dziś. Chociaż rozważania ogniskują się głównie na kształtach języka, to istnieją wzmianki o kolorze nalotu na języku: 1 - „Gdy Gorąco zaatakowało Płuca [...] cieniutkie włoski stają, pacjent ma awersję do zimna, nalot na języku jest żółty, a ciało gorące8. Gdy yang Qi jest obfite, a yin Qi niewystarczające, to niedostatek yin Qi prowadzi do wewnętrznego Gorąca, a obfite yang Qi prowadzi do zewnętrznego Gorąca [...] Język będzie palący, usta i zwiędnięte, a skóra sucha jak suche mięso"9. * Cytowane fragmenty pokazują, że rozpoznawano związki między Gorącem a żółtym nalotem. Inne wzmianki w Księdze wewnętrznej Żółtego Cesarza wskazują, że obserwację języka stosowano do oceny rokowania stanu pacjenta. Na przykład: „Jeżeli porażenie połowicze dotyczy lewej strony u mężczyzn, a prawej u kobiet (i) jeśli pacjent może mówić i porusza językiem, on lub ona wyzdrowieje w ciągu miesiąca"10. Innymi słowy rokowanie jest dobre, jeśli język może się poruszać, a złe, gdy jest sztywny. Księga wewnętrzna Żółtego Cesarza zawiera pierwsze elementy diagnozy z języka -szczególnie analizę jego kształtu - ale nie ma syntetycznego opisu ciała języka, jego koloru i nalotu. DYNASTIA HAN (206 r. p.n.e. - 220 r.) W tym okresie dokonano syntezy wielu zróżnicowanych trendów w chińskiej teorii medycznej. Największy wkład do diagnozy z języka miał Zhang Zhong-Jing, autor Rozważań nad zaburzeniami wywoływanymi przez Zimno i Zasad Złotej Komnaty. Zhang powiązał zmiany ciała języka i kolor nalotu z obrazem patologii: „Żółty nalot na języku i uczucie pełności w jelitach wskazuje na Nadmiarowe Gorąco. Jeśli podamy środki przeczyszczające i oczyścimy z Gorąca, żółty nalot zniknie n. W zaburzeniach Jasności yang (przyt. tł. Yang Ming) z zaparciem, uczuciem pełności brzucha i wymiotami, język ma biały nalot12. Gdy nie ma oznak Gorąca [...] pacjent jest spokojny a język ma śliski nalot"13. Zhang analizował zmiany nie tyJko w kolorze nalotu, ale również w kolorze ciała języka Na przykład: „Jeśli pacjent ma uczucie pełności w klatce piersiowej, suche usta i sinawy kolor ciała języka [...] wskazuje to Zastój Krwi"14. Zhang również, jako pierwszy zaobserwował związki między grubością nalotu a silą czynnika patogennego, a takzi- zwi^-^ia ustego i-uv> >.ah:oS« koiom nolotu tlel j^zykuL ze stanem Zimna lub Gorąca. Analiza nalotu na języku stanowi według Zhanga podstawę do różnicowania syndromów chorobowych. Rozważania nad zaburzeniami wywołanymi przez Zimno stały się bezsprzecznie podstawą różnicowania i leczenia chorób spowodowanych przez zewnętrzne Zimno. Choroby te przeważały w czasach Zhanga, przeciwnie niż w późniejszych epo-kach, kiedy przeważały choroby z zewnętrznego Gorąca, jak ospa, Odra, płonica15. DYNASTIE SUII TANG (581-907) W czasie trwania dynastii Sui i Tang nastąpił bezprecedensowy rozwój ekonomicznv i kulturowy społeczeństwa chińskiego. W tym czasie wzrastała w Chinach popularność buddyzmu Istotny rozwój odbywał się również w dziedzinie medycyny. Założono pierw-SSw? yCZną- Szk°ła ta Wsparła Winiczne zastosowanie akupunktury Najważniejsze dokumenty dotyczące diagnozy z języka to Rozioażania nad pochodzeniem i objawami chorób™ napisane przez Chao Yuan-Fanga, wydrukowane na począt -2- \ I ku siódmego stulecia, oraz Receptury Tysiąca Dukatów" Sun Si-Miao (581-682) wydrukowane w 652 r. W pracach tych doskonalono dalej obserwacje kształtu języka, jego koloru i nalotu w różnicowaniu syndromów chorób. Chao opisuje wygląd języka w wielu fragmentach swojej książki. Oto kilka przykładów: „W Niedoborze yin Nerek usta są gorące, język suchy, a pacjent odczuwa pragnieniels. U pacjentów z chorobami z Gorąca w Płucach [...] przednia część języka będzie żółta, ciało gorące [...] ci z nich, których język "wypali się" do koloru czarnego, umrą19. Gdy nie ma nalotu na przedniej części języka, nie należy używać ostrych metod (leczenia)20. Sun Si-Miao jest z całą pewnością najsławniejszym lekarzem w okresie wczesnego Tang, a jego książka wywarła ogromny wpływ na późniejsze pokolenia praktyków. W swoich pismach poczynił on wiele obserwacji języka: „Jeśli język jest sztywny i pacjent nie jest w stanie mówić, choroba jest w Narządach21. W krańcowym Niedoborze ścięgien [...] język będzie zrolowany22. W syndromach Nadmiaru w Sercu język będzie popękany23. Gdy Narządy yin są Gorące, na języku będą owrzodzenia [...] jeśli Narządy yang są Zimne, język będzie skurczony24. Jeśli język jest zrolowany i skurczony patogenne Gorąco (pochodzenia zewnętrznego) uszkodziło Śledzionę25. Kiedy Żołądek jest zużyty [...] język będzie obrzęknięty26. Gdy występuje biegunka, jak w dezynterii, a język jest żółty i spieczony, ale pacjent nie odczuwa pragnienia, wskazuje to na Nadmiar w klatce piersiowej27. U pacjentów odczuwających pragnienie, gardło będzie „palące" i da to w rezultacie suchy język"28. Obaj autorzy - Chao i Sun - zwrócili szczególną uwagę na język kobiet ciężarnych. Obrazuje to przykład z książki Chao, „Kiedy płód jest niespokojny [...], a u matki obserwujemy czerwoną twarz i niebieski język, dziecko umrze, a matka będzie żyła; kiedy twarz matki jest niebieska, jej język czerwony i ona ślini się, matka umrze, a dziecko będzie żyło"29. DYNASTIE SONG I JIN (960-1234) W czasach dynastii Song filozofia konfucjańska była obecna w każdej dziedzinie życia społeczeństwa chińskiego. Wtedy to filozofowie neokonfucjańscy myśliciele eklektyczni, zintegrowali w jednolity system wiele teorii medycyny chińskiej. Filozofia ich zawierała taoizm, buddyzm, naturalizm, legalizm i moizm. Eklektyzm ten rozszerzył się również na medycynę. Wielu lekarzy zajmowało się diagnozą z języka. Stała się ona tematem studiów specjalistycznych. Kontynuowano zapisy obserwacji diagnostycznych: „Gdy występuje niepokój, uczucie ściskania w klatce piersiowej, suchy język, pragnienie i głębokie, ślizgające tętno, wskazuje to na syndrom Gorąca30. Suchość w ustach, suchy język i wolne, głębokie tętno zarówno w przedniej, jak i tylnej pozycji, wskazują na chorobę Mniejszego yin (Nerki)"31. Pod koniec dynastii Jin, Li Dong-Yuan napisał pracę Rozważania nad Śledzioną i Żołądkiem91, w której rozwinął teorię, że Śledziona i Żołądek to najważniejsze Narządy ciała i leczenie powinno być prawie zawsze skierowane na te Narządy. W odniesieniu do diagnozy z języka, szczególnie uwydatnił suchy język i powiązał go z różnymi czynnikami etiologicznymi. Zgodnie z nauką Li, suchy język z suchym gardłem są spowodowane przez nieregularne posiłki i przepracowanie; przyczyną suchego języka z bólem w piersiach i okolicy podżebrowej jest zastój Qi Wątroby z powodu czynników emocjonalnych, - 3 - a suchy język z gorzkim smakiem w ustach jest symptomatyczny dla Ognia Serca. To zestawienie jest interesującym przykładem metody diagnostycznej stosowanej w medycynie chińskiej, w której jeden symptom (w tym przypadku suchy język) jest rozważany wspólnie z innymi symptomami i oznakami, a jego różne znaczenie kliniczne wynika z różnych kombinacji tych symptomów. Li Dong-Yuan powiązał także suchy lub wilgotny język ze stanem Nadmiaru/Niedoboru lub stanem yang/yin (rozdz. 4). DYNASTIA YUAN (1279-1368) W czasach dynastii Yuan diagnoza z języka zaistniała jako oddzielna specjalność studiów medycznych. Pojawiło się wiele istotnych książek, które stały się podstawą przyszłej literatury na ten temat. Na początku dynastii Yuan praktyk Ao, znany tylko z imienia, napisał książkę Zapis Złotego Lustra 33. Jest to pierwsza książka poświęcona w całości diagnozie z wyglądu języka. Koncentruje się przede wszystkim na zastosowaniu diagnozy z wyglądu języka w zaburzeniach wywołanych przez Zimno, według opisu Zhang Zhong-Jinga w Rozważaniach nad zaburzeniami wywołanymi przez Zimno. Zawiera 12 ilustracji. Książka ta jednak nie rozeszła się szeroko. W późniejszym okresie Yuan lekarz Du Qing-Bi przeczytał ją i docenił jej wartość. Dodał 24 nowe ilustracje i poprawiona praca została opublikowana w 1341 r. pod tytułem Doktora Ao zapis Złotego Lustra w zaburzeniach wywołanych przez Zimno u. Omówiono blady, czerwony i niebieski kolor ciała języka. Włączono zmiany na powierzchni języka, jak czerwone kolce, czerwone „gwiazdki", szczeliny i inne. Opisano biały, żółty, szary i czarny nalot na języku. Rozróżniono następujące kształty języka: obrzmiały, wiotki, kolcowaty, zbaczający i inne. Do każdej ilustracji dodano opis tętna i zespołu chorobowego związanego z takim stanem języka. Każdy syndrom zanalizowano posługując się terminami Niedobór/Nadmiar oraz wpływy Gorąca i Zimna. Uwzględniono przyczyny chorób, patologię i leczenie ziołami. Dodatkowo, Du Qing-Bi omówił z klinicznego punktu widzenia ciężkość choroby i rokowanie. Książka ta jest więc kompletnym podręcznikiem klinicznym, w którym położono nacisk na diagnozę z wyglądu języka. DYNASTIE MING I QING (1368-1911) W czasie dynastii Ming wydano kilka książek o diagnozie z języka. Wszystkie opierały się na Doktora Ao zapisie Złotego Lustra iv zaburzeniach wy wołany ch przez Zimno. Najwybitniejsza z nich to Podstawowe metody obserwacji języka w zaburzeniach wywołanych przez Zimno Shen Dou-Yuana, w której opisał 135 typów języka. W okresie dynastii Ming, a zwłaszcza Qing, często występowały epidemie chorób z wysypką, jak ospa, płonica, ospa wietrzna, odrą. W medycynie chińskiej uważa się, że przyczyną takich chorób jest zewnętrzne Gorąco. Studia nad tymi chorobami doprowadziły do odejścia od tradycji wywodzącej się z Rozważań nad zaburzeniami wywołanymi przez Zimno z czasów dynastii Han. Praca ta stała się „ewangelią" w odniesieniu do różnicowania i leczenia chorób pochodzących z zewnątrz, zarówno z Zimna, jak i z Gorąca. Często stosowano wówczas maksymę „metoda nie powinna odstępować od Roziua-żań nad zaburzeniami wywoływanymi przez Zimno, a zalecenia powinny się kierować (Zhang) Zhong-Jingiem." cy in lv riy- Ju nor pie- ach urób że r.va- i do iGo- ra- rać I Pierwsze odstępstwa od tego dogmatu nastąpiły już w okresie dynastii Song, kiedy I He Jian stwierdził, że w pewnych chorobach pochodzących z zewnętrznego Gorąca nie I należy używać zaleceń z Rozważań nad zaburzeniami wywołanymi przez Zimno. Od-I stępstwo dr He stało się tak sławne, że powstało powiedzenie: „w chorobach wywołanych I przez zewnętrzne Zimno kieruj się zaleceniami (Zhang) Zhong-Jinga, w chorobach z zewnętrznego Gorąca kieruj się zaleceniami He Jiana"36. Niemniej, dopiero w dynastii Qing, z powodu występujących w tych czasach epidemii, rozwinęła się zrozumiała i usystematyzowana teoria różnicowania, diagnozy i leczenia chorób z zewnętrznego Gorąca. Bardzo szczegółowo badano i analizowano czerwone języki. Z historycznego punktu widzenia, różnicowanie różnych typów czerwonych języków było wynikiem różnicowania chorób z zewnętrznego Gorąca, tak powszechnych w czasach dynastii Qing. W okresie Qing napisano kilka wyczerpujących prac o diagnozie z języka. We wczesnych latach tej dynastii Zhang Dan-Xian napisał Lustro języka w zaburzeniach wywoła-nych przez Zimno37. Książka zawiera 120 ilustracji i oparta jest na Podstawowych metodach z dynastii Ming. Pod koniec dynastii Qing, Fu Song-Yuan napisał książkę Zbiór języków i nalotów38, w której odstąpił od tradycyjnej dyskusji o diagnozie z języka tylko w odniesieniu do zaburzeń wywołanych przez Zimno. Włączył do tej pracy omówienie chorób wywołanych przez Gorąco oraz różne inne zaburzenia. Fu odstąpił także, w istotny sposób, od wcześniejszych tekstów, które zazwyczaj klasyfikowały języki zgodnie z kolorem nalotu. Sklasyfikował on języki zgodnie z kolorem ciała języka. Uważał, że jest to czynnik bardziej znaczący niż kolor nalotu. Pogląd ten przeważa do dziś. Fu w swojej książce opisał osiem podstawowych kolorów ciała języka: biały, bladobialy, bladoczerwo-ny, prawdziwie czerwony, głęboko czerwony, purpurowy, niebieski i czarny. W 1906 r. Liang Te-Yan napisał pracę pt. Różnicowanie syndromów poprzez badanie języka39, w której opisał i zilustrował 148 typów języka. Sławny lekarz z okresu Ming, Zhang Jie-Bing, znany także jako Zhang Jing-Yue, napisał Kompletny traktat (Zhanga) Jing-Yue i0. Jeden z jego rozdziałów, zatytułowany ..Różnicowanie z koloru języka", zajmuje się znaczeniem koloru j�