biblioteka problem�w tom dwie�cie osiemdziesi�ty sz�sty Akupunktura Maciej Borz�cki Warszawa 1987 Pa�stwowe Wydawnictwo Naukowe Ok�adk� i karty tytu�owe projektowa� Jacek Neugebauer Redaktor Anita Wilkowska Redaktor techniczny Alina St�pie� Korektor Hanna Janczewska � Copyright by Pa�stwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1987 ISBN 83-01-06422-6 ISBN 0137-5032 Spis tre�ci -BLIOTEKA PUBLICZNA 4 C08 Zabrze, ul. Krakowska 52 ~!L'A NR 6, tel. 172-39-4O 1. Ciekawo�� nieznanego.................... 7 1.1. Egzotyka pobudza fantazj�............... 7 1.2. �Starego d�bu si� nie przesadza"............ 13 2. Historia medycyny chi�skiej................. 16 3. Troch� szczeg��w o metodzie................ 23 3.1. Po�udniki i punkty.................... 23 3.2. Aurikuloakupunktura.................. 28 3.3. Metody pochodne od akupunktury.......... 31 4. Zwi�zek akupunktury z medycyn� wsp�czesn�...... 35 5. Czy akupunktur� mo�na wyleczy�?............. 47 6. Akupunktura i b�l...................... 52 6.1. Operacja w znieczuleniu ig�ami............ 52 6.2. Akupunktura a b�l do�wiadczalny........... 57 6.3. Leczenie b�lu przewlek�ego............... 59 6.4. Endorfiny a akupunktura................ 61 7. Nieco sceptycyzmu...................... 63 7.1. Magiczna cyfra �3"................... 63 7.2. ,,To, co lubi�"....................... 65 7.3. Mit skutecznej medycyny................ 75 7.4. Nauka a paranauka................... 80 8. Pr�by wyja�nienia mechanizm�w dzia�ania akupunktury. 85 8.1. Reakcje na k�ucie.................... 85 8.1.1. Reakcje miejscowe................ 86 8.1.2. Reakcje odcinkowe................ 88 8.1.3. Reakcje og�lne.................. 92 8.2. �Z�apa� ducha", czyli hipnoza przez fascynacj� ... 95 8.3. Inne............................ 103 9. Akupunktura w domowej apteczce............. 112 10. Postscriptum.......................... 117 1. Ciekawo�� nieznanego 1.1. Egzotyka pobudza fantazj� Gdyby mnie kto� zapyta� o zjawiska, kt�re w ostatnim dziesi�cioleciu zafascynowa�y ludzi ca�ego �wiata, bez wahania wymieni�bym dwa: akupunktur� i UFO*. Fantazja ludzka nie zna granic, uzupe�nia niespe�nione w �yciu pragnienia, marzenia o szcz�ciu, o nie�miertelno�ci, wype�nia bia�e plamy nie poznanej do ko�ca przyrody. Czas przysz�y budzi l�k, ale fantazja wybiegaj�c w przysz�o�� redukuje go znacznie. Towarzysz�ce naszej egzystencji r�ne rodzaje l�k�w dadz� si� w�a�ciwie sprowadzi� do jednego, najwa�niejszego - l�ku przed �mierci� i jego substytutami: l�ku przed chorob�, cierpieniem, b�lem. Cz�owiek wsp�czesny ma �al do medycyny o zbyt leniwy post�p, niewsp�mierny do post�pu techniki; nie mo�e pogodzi� si� z bezradno�ci� lekarzy wobec grypy, kataru, nie m�wi�c o nowotworach i chorobach psychicznych. O sukcesach zapominamy szybko, przyzwyczajamy si� do nich, a przecie� post�p, jaki dokona� si� w medycynie w ostatnim stuleciu nie ma sobie r�wnych w dotychczasowej jej historii. Odleg�o�� i czas s� czynnikami, kt�re pobudzaj� ludzk� wyobra�ni�. To, co odleg�e w czasie i przestrzeni, jest zazwyczaj doskonalsze ni� to, co tu i teraz. Obecnie prze�ywamy �potorj" UFO; w r�nych miejscach na Ziemi pojawiaj� si� ma�e, zielone ludziki (smali green ma�), a poniewa� nie s� agresywne, liczymy po cichu, �e pomog� nam mi�dzy innymi * Unidentified Flying Object = niezidentyfikowany obiekt lataj�cy. I zwalczy� nieuleczalne choroby, Tu� przed zielonymi ludzi kami prze�ywali�my �potop" uzdrowicieli ze z�otymi i srebrnymi igie�kami. Z charakterystyczn� dla ludzi ufno�ci� i wiar� poddali�my si� prawie wszyscy akupunkturze, jak jedna wielka poduszka do wk�uwania igie�. Up�yn�o ju� kilka lat, w wielu krajach fala akupunktury zmala�a, w innych, mi�dzy innymi w Polsce, nadal prze�ywa z�oty okres. (Z�oty nie tylko w przeno�ni, zwa�ywszy, �e takim w�a�nie �rodkiem p�atniczym w Polsce operujemy). Zanim bowiem nauka zd��y�a wypowiedzie� si� na temat skuteczno�ci i wskaza� do nak�uwania, pojawi�o si� wielu (jak to cz�sto bywa z now� metod� leczenia) sprytnych uzdrowicieli, oferuj�cych szeroki zakres us�ug (lecz�cych za pomoc� tej metody nawet �ysienie, powi�kszaj�cych biusty itd.). R�wnocze�nie w kilku akademiach i instytutach medycznych w Polsce prowadzono badania, w wyniku kt�rych pojawi�o si� oko�o 30 publikacji naukowych. Sceptycyzm, z jakim nauka przyj�a akupunktur�, pozwoli� na bardziej obiektywn� jej ocen�. Jak do�wiadczenie uczy, sceptyczny, krytyczny stosunek naukowca do rozwi�zywanych nowych problem�w jest postaw� prawid�ow�, umo�liwia logiczn� ocen� uzyskanych wynik�w: �... poziom zdolno�ci krytycznych uczonego decyduje o trafno�ci jego s�d�w" - pisze Kozielecki*. S�owo akupunktura pochodzi od �aci�skich s��w acus - ig�a i punetio - uk�ucie; w j�zyku chi�skim nazwa jej brzmi - Czen. Pierwsze zapiski na temat terapii czen pojawi�y si� kilka wiek�w przed nasz� er�. Na szczeg�ln� uwag�\zastu-guje kanon �wczesnej medycyny chi�skiej - dzie�o lekarza Pjan Cjao (lata 500-200 p.n.e.), w kt�rym kilkadziesi�t' stron po�wi�conych jest tej metodzie**. * Kozielecki J, Nauka i Osobowo��. Wiedza Powszechna, Omega, Warszawa 1979. . \ ** Wogralik W. G., Wjazmienski E. S. Zarys chi�skiej medycyny. PZWL, Warszawa 1964. \ Legendy o czen si�gaj� do okresu trzeciego tysi�clecia przed nasz� er�. Najcz�ciej przytacza si� podanie o wojowniku, kt�ry cierpia� z powodu uporczywego b�lu g�owy. Raniony w walce strza�� w okolic� kostki poczu� ulg� i od tego czasu, gdy nawiedzi� go b�l g�owy, strza�� z kamiennym grotem rani� si� w to samo miejsce. Przez wieki doskonalona i przekazywana z pokolenia na pokolenie dopracowa�a si� terapia czen teorii i specyficznej metodyki. Dotychczas znaleziono na powierzchni cia�a oko�o tysi�ca punkt�w, w kt�re wprowadza si� na kilkana�cie minut cienkie ig�y. Znajomo�� punkt�w, umiej�tno�� ich kojarzenia ze schorzeniem, oraz manipulacje, wykonywane wprowadzonymi w te punkty ig�ami, decyduj� o stopniu skomplikowania metody i o r�nych sukcesach terapeutycznych. Liczba punkt�w, ich niespecyficzno�� (1 punkt odpowiada kilku lub kilkunastu dolegliwo�ciom) i wiele sposob�w manipulacji dopuszczaj� du�� swobod� w metodzie. W praktyce ka�dy lekarz pos�uguje si� inn� metod�, kt�r� sobie sam wypracowuje i udoskonala. Jedni nak�uwaj� punkty bliskie chorego narz�du, inni preferuj� odleg�e. Je�li dolegliwo�� jest jednostronna, nak�uwa si� punkty po stronie chorej lub przeciwnie, po zdrowej. S� lekarze, kt�rzy we wszystkich dolegliwo�ciach stosuj� nak�ucia tylko lewej po�owy cia�a lub lewej ma��owiny usznej. R�wnie� liczba wprowadzanych igie� jest r�na: od 1-2 do kilkudziesi�ciu. Brak jednakowej metodyki by� powa�nym utrudnieniem dla badaczy akupunktury. Szeroki zakres wskaza� leczniczych, praktycznie obejmuj�cy wszystkie dolegliwo�ci spotykane w medycynie, musia� budzi� sprzeciw lekarzy europejskich, w oczach laik�w natomiast, akupunktura jawi�a si� jako panaceum. Egzotyka metody, pi�ciotysi�cletnia tradycja, brak objaw�w ubocznych i prawie brak przeciwskaza� (Chi�czycy jako przeciwskazanie do nak�uwania podaj� wyniszczenie organizmu i stan po wypiciu alkoholu), wzmacnia�y fantazje na temat skutecznego �leku". 1 Skrajni sceptycy negowali warto�� akupunktury, ostrzegali przed ni� optymist�w, na lamach popularnej prasy poddawali ostrej ocenie osobowo�� i etyk� stosuj�cych j� lekarzy. Specjali�ci, kt�rzy rozpocz�li badania kliniczne i do�wiadczalne, maskowali si� cz�sto w obawie przed opini� �rodowiska medycznego, zmieniali nazw� metody, stosowali r�ne jej modyfikacje, W k�opotliwej sytuacji znalaz�o si� Ministerstwo Zdrowia, kt�re musia�o ustosunkowa� si� do problemu, a kt�re zr�cznie wybrn�o z sytuacji wydaj�c w roku 1974 pismo zakazuj�ce stosowania w Polsce akupunktury (s�usznie motywuj�c mo�liwo�ci� wywo�ania wirusowego zapalenia w�troby oraz nieznanym mechanizmem dzia�ania), natomiast zezwalaj�c na prowadzenie bada� akupunktury na terenie plac�wek naukowych. Stosunek wi�kszo�ci lekarzy opiera� si� na zdroworozs�dkowym rozumowaniu. Akupunktura nie mo�e by� panaceum, bowiem nie utrzymano by jej w tajemnicy przed �wiatem przez 5 tys. lat, musi natomiast mie� jakie� dzia�anie terapeutyczne, skoro ma tak d�ugie tradycje i jest nadal popularna na Dalekim Wschodzie. Przypomniano wtedy, �e w Europie akupunktur� popularyzowano ju� kilkakrotnie i po pewnym czasie zarzucano. Prawdopodobnie przywi�z� t� metod� do Europy w XVII wieku holenderski lekarz Honkin. Na pocz�tku XIX wieku gkupunktur� stosowali rosyjscy lekarze, pr�buj�c stworzy� jej podstawy naukowe. Do Francji akupunktur� przywi�z� w roku 1816 L. J. Berlioz, ojciec s�ynnego kompozytora, a stosowali j� Soulie de Morant i Roger de la Fuye, kt�rych ksi��ki na ten temat nadal ciesz� si� w tym kraju powodzeniem. Ostatnia fala zainteresowania akupunktur� datuje si� od wizyty Nixona w Chinach, po kt�rej to wizycie o�ywi�a si� bardzo wymiana handlowa i kulturalna �wiata zachodniego z Chinami. W Ameryce pojawi�y si� artyku�y dziennikarzy towarzysz�cych delegacji ameryka�skiej, zafascynowanych a-kupunktur�, jeden z nich nawet podda� si� takiemu zabiego- 10 wi. Dla odwiedzaj�cych Chiny najbardziej niewiarygodne a zarazem przekonuj�ce o skuteczno�ci metody by�y operacje przeprowadzane w znieczuleniu akupunktur�. Te nowe mo�liwo�ci akupunktury odkryli lekarze chi�scy stosunkowo niedawno: pierwsze operacje w znieczuleniu ig�ami przeprowadzono bowiem dopiero w roku 1958. Prawdopodobnie przyczyni�y si� one do tak olbrzymiego zainteresowania i rewalua-cji starej metody. Tym razem w Europie i Ameryce akupunktura trafi�a na podatny grunt. Nasycenie medycyny chemi� osi�gn�o apogeum. Liczne powik�ania farmakoterapii, objawy uboczne, uzale�nienia, rozczarowania chorych, kt�rym �rodki farmakologiczne nie pomog�y, l�k przed b�lem, kt�rego terapia by�a ci�gle niezadowalaj�ca, spowodowa�y odwr�t od niej. Rozpocz�y si� poszukiwania �rodk�w bardziej naturalnych, fizjologicznych. Renesans zacz�a prze�ywa� fizykoterapia, psychoterapia, zio�olecznictwo. Akupunktura by�a stymulatorem wielu ciekawych bada�, najbardziej jednak interesowa�y lekarzy jej w�a�ciwo�ci przeciwb�lowe. Bez przesady mo�na powiedzie�, �e przyczyni�a si� do wi�kszego zainteresowania problematyk� b�lu, szczeg�lnie tego najbardziej k�opotliwego - b�lu przewlek�ego, W roku 1974 powsta�a Mi�dzynarodowa Federacja Badania B�lu (International Association forthe Study of Pain-1 ASP). Organem IASP jest pismo �Pain", reprezentuj�ce wysoki poziom naukowy; prace na temat akupunktury zajmuj� w nim kilka procent og�lnej problematyki b�lu. Istniej�ce od wielu lat Mi�dzynarodowe Towarzystwo A-kupunktury zacz�o prze�ywa� swoisty renesans. Powsta�o r�wnie� Mi�dzynarodowe Naukowe Towarzystwo Usznej Terapii*. W wielu krajach pojawi�y si� lokalne towarzystwa, a * Association Scientiti�ue Internationale d'Auriculotherapie (ASIA). Aurikuloterapia jest odmian� akupunktury ograniczonej do ma��owin usznych. Jej pionierzy, na czele z dr. Pauletn Nogierem z Francji pr�buj� odseparowa� t� metod� od klasycznej akupunktury i pos�uguj� si� nazwami auri-culotherapie, auriculomcdicine. 11 nawet (podobno) w niekt�rych (Francja) wprowadzono dla lekarzy specjalizacj� z akupunktury (!). Powsta�o kilka po�wi�conych tej tematyce pism o zasi�gu mi�dzynarodowym, o �rednim poziomie naukowym (�The American Journal of Chinese Medicine", �Chinese Medical Journal", �Acupunc-ture and Electro-Therapeutic Research", �American Journal Acupuncture") oraz wiele pism lokalnych. Pojawi�y si� r�wnie� liczne publikacje ksi��kowe, pocz�tkowo o charakterze popularnonaukowym, potem w postaci przeznaczonych dla lekarzy podr�cznik�w, zawieraj�cych m.in. szczeg�owe indeksy punkt�w umo�liwiaj�cych leczenie niemal wszystkich chor�b - co� w rodzaju ksi��ek kucharskich. Autorzy wi�kszo�ci tych ksi��ek w t�umaczeniu mechanizmu akupunktury opierali si� na tradycyjnej chi�skiej koncepcji dw�ch przeciwstawnych si� przyrody: Jang i In, R�wnie� metod� terapii Czen przedstawia si� najcz�ciej ortodoksyjnie. Ksi��ki te przyczyni�y si� niew�tpliwie do popularyzacji akupunktury na �wiecie, nie wnios�y jednak nic do wyja�nienia jej mechanizm�w. Najpopularniejsz� pozycj� ksi��kow� by� do niedawna podr�cznik i atlas akupunktury Manna* oraz An Outline of Chinese Acupuncture {Zarys akupunktury chi�skiej) wydany przez Instytut Chi�skiej Medycyny Ludowej. W Polsce, w roku 1964, ukaza�o si� t�umaczenie ksi��ki W. G. Wogralika i E. S. Wjazmienskiego Zarys chi�skiej medycyny. Cho� starsza, ksi��ka ta, w odr�nieniu od poprzednich, jest pr�b� nowszego spojrzenia na akupunktur�; du�o miejsca po�wi�ci� autor r�wnie� filozofii oraz historii tradycyjnej medycyny chi�skiej. W kilku krajach powsta�y o�rodki i instytuty akupunktury**, kt�re prowadz� szkolenia dla lekarzy (i -nie tylko leka- * Mann Felix Acupuncture. Randoni Hause. New York 1971. Mann Felix Atlas of Acupuncture. Heinemann Medical. ** W Austrii - Instytut Akupunktury im. L. Boltzmanna, w RFN -Instytut Akupunktury i Aurikuloakupunktury, we Francji dzia�a kilka podobnych o�rodk�w, w ZSRR - Instytut Refleksoterapii i Oddzia� Ig�oanal-gezji Instytutu Chirurgii Klinicznej i Do�wiadczalnej. 12 rzy), w formie kilkumiesi�cznych kurs�w. Z relacji uczestnik�w mog� s�dzi�, �e s� one na do�� r�nym poziomie. W Polsce r�wnie� prowadzone s� kursy akupunktury dla lekarzy. Szkolenie trwa dwa tygodnie i obejmuje 100-130 uczestnik�w. Forma takiego szkolenia budzi� musi niepok�j �rodowiska medycznego, czego dowodem by�a dyskusja na �amach prasy. 1.2. �Starego d�bu si� nie przesadza"* Wiemy, �e cz�owiek stary nie lubi zmian. Jego mechanizmy adaptacyjne s� zbyt s�abe, boi si� wi�c nowych warunk�w, zmiany miejsca zamieszkania, zmiany pracy. W swoim �rodowisku czuje si� pewniej i cho� nie zawsze jest ono sprzyjaj�ce, to jednak je zna, wie czego i kiedy mo�e si� obawia�. Nauczy� si� jak z tymi trudno�ciami walczy�, jest z�yty z ka�d� osob�, z ka�dym przedmiotem z otoczenia. Perspektywa zmiany budzi w nim l�k - l�k przed nieznanym. Ro�liny i zwierz�ta maj� jeszcze s�absze mechanizmy adaptacyjne, przeniesione w inne �rodowisko cz�sto gin�, urodzone w nowym �atwiej si� do niego adaptuj�. Funkcja, jak� spe�nia przedmiot w �yciu ludzi, jego przydatno��, eksploatacja, sk�adaj� si� na jego �ywotno��. Przedmiot �umiera", gdy przestaje spe�nia� swoje zadanie, gdy staje si� niepotrzebny, niewykorzystany. Domy, meble, narz�dzia, stroje, zabawki to tylko wytwory materialne, cz�owiek wytwarza jednak r�wnie� poj�cia abstrakcyjne, nie mieszcz�ce si� w kategoriach realnych. Sk�adaj� si� na nie legendy, wierzenia, fantazje. Kontakt z grup�, otaczaj�c� przyrod�, wytworami materialnymi i abstrakcyjnymi tworzy klimat �rodowiska, jego tradycj� i kultur�. Specyfika ka�dego z czynnik�w decyduje o odr�bno�ci kultury i tradycji poszczeg�lnych grup. * Przys�owie stanowi�ce tytu! tego rozdzia�u jest przytaczane przez Antoniego K�pi�skiego w L�ku (PZWL, Warszawa 1977). 13 L Odr�bno�ci s� cz�sto olbrzymie, niezrozumiale i niepoj�te dla cz�owieka innej wsp�lnoty. To, co stanowi tabu dla cz�onk�w jednej grupy, dla drugiej jest przyj�tym obyczajem lub kultem (matriarchat, poligamia, antykoncepcja, kanibalizm, pornografia, homoseksualizm). Medycyna, szczeg�lnie ludowa, jest mo�e najsilniej zwi�zana z filozofi� narodu, jego tradycj� i kultur�. Joga - system filozoficzny, kulturalny i medyczny mog�a si� zrodzi� tylko w Indiach. Przeszczepiona do kraj�w Europy Zachodniej przestaje by� wiar�, sposobem �ycia i zachowania - staje si� zbiorem kilkudziesi�ciu dziwnych �wicze� ruchowych. Zasadniczy jej cel (wgl�d we w�asn� psychik� i umiej�tno�� kontroli cia�a) Europejczycy uzyskuj� poprzez psychoanaliz� lub spowied�, pi�k� no�n� i kulturystyk�. Pozycje i okrzyki w karate wzbudzaj� l�k u wroga z Dalekiego Wschodu, ale u Europejczyka raczej �miech i ciekawo��. �miechem przyj�to w Afryce wyst�py znakomitego europejskiego zespo�u baletowego. Takie przyk�ady mo�na by mno�y�, chcia�em tylko podkre�li�, �e wyrwany z filozofii, tradycji i kultury Chin system zwany akupunktur� nie przyjmie si� w innej spo�eczno�ci. Tak wykastrowana metodab�dzie dziwna, niezrozumia�a i nienaukowa, a jej system filozoficzno-medyczny jest nam obcy, zbyt odleg�y i nie pasuje do poj�� wytworzonych w naszej rzeczywisto�ci. Cenn� spraw� jest umiej�tno�� wy�owienia z kultury innego narodu warto�ci obcych, ale zbli�onych do zawartych we w�asnej kulturze. Przeszczepienie pewnych my�li, technologii, sposob�w leczenia wymaga ich adaptacji do zmienionych warunk�w, je�li si� ten proces pominie, przeniesiona warto�� umrze �mierci� naturaln�, tak jak to si� w�a�nie kilkakrotnie przydarzy�o w Europie akupunkturze. W przypadku tak starej metody jak terapia Czen, adaptacja jest niezwykle trudna - wymaga przede wszystkim podbudowy teoretycznej lub ideologicznej, tzn. umieszczenia jej w kt�rym� z naszych system�w medycznych; psychologicznych, somatycznych (lub obu), oraz podbudowy naukowej, kt�rej aku- 14 punktura tradycyjna nie ma. Mamy wiele przyk�ad�w udanych adaptacji pewnych fragment�w kultur innych narod�w, na przyk�ad judo -japo�ski spos�b walki, modyfikacje afryka�skich ta�c�w w europejskich dyskotekach lub cho�by wspomniane �wiczenia Joga. W medycynie jedn� z bardziej udanych transpozycji jest opracowany przez Schultza trening autogenny wywodz�cy si� z pewnych za�o�e� systemu Joga. W spos�b prostszy, a przede wszystkim bardziej zrozumia�y dla Europejczyka, trening ten umo�liwia kontrol� funkcji cia�a r�wnie� tych nie�wiadomych (jak praca serca, regulacja temperatury itp.), sterowanych poprzez uk�ad nerwowy wegetatywny i poprzez, uk�ad hormonalny. Nale�y pami�ta�, �e medycyna europejska, cho� m�odsza histori� od medycyny Wschodu, o wiele dynamiczniej si� rozwija�a i rozwija, i dzi�ki temu osi�gn�a wy�szy poziom. W okresie jednorazowych igie�, strzykawek, r�kawiczek i innego sprz�tu, musi budzi� zastrze�enia nak�uwanie chorych t� sam� ig��, cz�sto w dodatku �le lub wr�cz wcale nie sterylizowan�*. Przeszczepienie akupunktury wraz z jej ca�ym ideologicznym i historycznym balastem jest tendencj� wielu europejskich jej entuzjast�w. Mo�e to wynika� z nieznajomo�ci osi�gni�� wsp�czesnej medycyny Zachodu lub zafascynowania kultur� staro�ytnego Wschodu. Gorzej, je�li u pod�o�a takich dzia�a� le�� obni�ony samokrytycyzm lub niezaspokojone potrzeby uznania zawodowego i potrzeba spo�ecznego rozg�osu. ,* Dr R. Dzier�anowski przy okazji pobytu w Instytucie Medycyny Tradycyjnej w Hanoi (Wietnam) widzia� jak jego kierownik - dr K.y:�... wk�uwa� ig�y niesterylizowane, kt�re uprzednio s�u�y�y innemu pacjentowi, jedynym sposobem ich �oczyszczenia" by�o przetarcie brudnymi palcami operatora*. (Cytat z recenzji niniejszej pracy). 15 2. Historia medycyny chi�skiej Medycyna ludowa ka�dego narodu jest powi�zana z religi� i filozofi�, ale rzadko ten zwi�zek jest tak silny, jak w krajach Dalekiego Wschodu. Zasadnicze nurty chi�skiej filozofii klasycznej przetrwa�y od VIII w.p.n.e, do czas�w wsp�czesnych, przenikaj�c do kultury, sztuki, medycyny, stosunk�w spo�ecznych i tworz�c specyficzn� dla tego kraju religi� odmienn� od innych religii. Bowiem jako religi� Chin wymienia si� czasami 2 podstawowe nurty staro�ytnej filozofii chi�skiej - konfucjanizm i taoizm, a legendarnych tw�rc�w tych kierunk�w Konfucjusza i Lao-cy otacza kult podobny do boskiego. Konfucjanizm jako oficjalna doktryna polityczno-mo-ralna przetrwa� do roku 1912. Charakterystyczny dla tego kierunku by� kult przesz�o�ci - g�osz�cy, �e tylko w przesz�o�ci nale�y szuka� wzorc�w moralnych, etycznych, spo�ecznych. Taoizm g�osi� jedno�� �wiata i prawid�owo�� zjawisk przyrody, a wi�c deterministyczne podej�cie do zjawisk zachodz�cych w przyrodzie i w stosunkach spo�ecznych. Na nauki przyrodnicze, a wi�c i medycyn�, du�y wp�yw wywar� kierunek reprezentowany przez �szko�� wr�biarsk�", interpretuj�cy wszelkie zjawiska �zasad� przeciwie�stw" (Jangin) oraz teori� �pi�ciu element�w" (Wu-Sing). Przyrod� rz�dz� dwie si�y o przeciwnym kierunku dzia�ania: pozytywna (jasna) - Jang i negatywna (ciemna) - In. Porz�dek �wiata jest wynikiem r�wnowagi tych si�, ich naprzemienna dominacja (pobudzanie i hamowanie) daje dynamik� i rytm przyrodzie. Jang jest symbolem wszystkiego co mocne, m�skie, jasi\e,-pi�kne, aktywne; In - oznacza s�abe, kobiece, ciemne, biernie i 6 Noc (In) zamienia si� w dzie� (Jang), zima (In) w lato (Jang). Materialn� podstaw� przyrody jest 5 praelement�w: ziemia, z�oto, woda, drzewo i ogie�, pozostaj�cych w dwojakiego rodzaju zale�no�ci od siebie (rys. 1). Jeden element rodzi nast�pny (zale�no�� ojciec-syn) - z ziemi powstaje z�oto, ze z�ota woda, z wody drzewo, z drzewa ogie�, ogie� zamienia wszystko w ziemi�. Jednocze�nie ten sam element niszczy swojego wnuka (zale�no�� ojciec-wnuk), ogie� topi z�oto, a woda gasi ogie�. Stosunkiem ojciec-syn rz�dz� si�y pobudzaj�ce (Jang), a ojciec-wnuk si�y hamuj�ce (In). Na tym wza- � Z�OTO p�uca 1�& DRZEWO w�troba Ryc. 1. Teoria 5 praelement�w jemnym pobudzaniu i hamowaniu, ci�g�ej przemianie praelement�w opiera si� ca�a aktywno�� przyrody, Wszech�wiata. Te same zasady dotycz� istoty ludzkiej, cz�owiek bowiem jest male�kim wszech�wiatem zbudowanym z tych samych element�w. Jego 5 podstawowych uk�ad�w �ci�le odpowiada 5 praelementom (rys. 3): ziemi - �ledziona, z�otu - p�uca, wodzie - nerki, drzewu - w�troba, ogniowi - serce. Nazwy nie odpowiada�y �ci�le narz�dom, a raczej ca�ym uk�adom, kt�re te� Chi�czycy inaczej sobie wyobra�ali i nadawali im funkcje nie zawsze zgodne z rzeczywisto�ci�. Na przyk�ad serce oznacza�o uk�ad kr��enia i sfer� psychiki, �ledziona - uk�ad trawienny, p�uca i sk�ra - oddechowy, nerki - uk�ad moczowy, hormonalny oraz odpowiadaj�cy za przemian� wodn� ustro- ju, w�troba oznacza�a uk�ad nerwowy. Uk�ady te pozostaj� r�wnie� w stosunkach ojciec-syn (pobudzenie) i ojciec-wnuk (hamowanie). Pobudzenie uk�adu nerwowego (w�troba) dla przyk�adu powoduje automatycznie pobudzenie uk�adu kr��enia (serce), a to z kolei pobudza uk�ad trawienny (�ledziona) powoduj�c g��d, kt�ry jednocze�nie jest hamowany przez pobudzony uk�ad nerwowy (w�trob�). Zachowanie r�wnowagi w procesach pobudzania i hamowania jest gwarantem zdrowia. Choroba powstaje w wyniku zaburzenia tej r�wnowagi. Mo�e to by� choroba z nadmiaru -gdy przewa�aj� procesy pobudzenia (Jang), lub niedoboru -gdy jest przewaga proces�w hamuj�cych (In). W�r�d chor�b Jang wymienia si� nadczynno�� gruczo��w, hipertoni�, hiper-termi� itd., do chor�b In zaliczy� nale�y wszystkie stany obni�onego napi�cia, wydzielania, jak hipotonia, hiposekrecja itd. Zadaniem lekarza jest rozproszy� nadmiar energii w chorobach z nadmiaru lub doda� tej energii w chorobach z niedoboru. Te doktryny przetrwa�y w ludowej medycynie chi�skiej do dzi� i s� mi�dzy innymi podstaw� akupunktury. Koncepcje chor�b z nadmiaru i niedoboru nie by�y wymys�em li tylko Chi�czyk�w. Wychodz�c z podobnego za�o�enia, istnienia przeciwstawnych czynnik�w wewn�trz i na zewn�trz organizmu, zgodnie z pogl�dami filozofa Anaksymenesa, niekt�rzy reprezentanci greckiej medycyny z V w.p.n.e. m�wili o chorobach z namiaru lub niedoboru. W odr�nieniu od objawowego nazewnictwa chi�skiego ta nomenklatura zawiera�a informacj� etiologiczn�. Na przyk�ad choroba z niedoboru pokarmu, nadmiaru cukru lub nadmiaru zimna*. Z zasady tej wyros�a allopatia - nowa terapia oparta na leczeniu przeciwie�stw przeciwie�stwami (contraria contrariis), kt�ra w r�nych formach przetrwa�a do dzi�, cho� od XVIII w. stopniowo wypierana przez homeopati� - leczenie podobnego podobnym (similia similibu�). W medycynie chi�skiej razi� musz� fantastyczne opisy * Seyda B. Dzieje medycyny w zarysie PZWL, Warszawa 1977. 18 narz�d�w, uk�ad�w i przypisywane im funkcje. Teoria by�a raczej s�ab� jej stron�, co wynika�o z zakazu sekcji zw�ok i bada�. W staro�ytnej medycynie chi�skiej zakazem obj�te by�y nawet takie czynno�ci jak macanie, rozbieranie pacjenta. Medyk pos�ugiwa� si� wi�c g��wnie teleceptywnymi narz�dami zmys�u - wzrokiem, w�chem. Ogl�dano naturalne o-twory cia�a (oczy, usta, nos, uszy), obw�chiwano pacjenta, jego oddech i wydaliny. Dotykiem medyk m�g� bada� jedynie t�tno na t�tnicy promieniowej. Diagnostyka t�tna by�a rozbudowana do rozmiar�w niespotykanych w innych krajach. T�tno badano na obu nadgarstkach uciskaj�c trzema palcami ka�d� t�tnic�. Do oddechu przywi�zywano du�� wag�, bowiem energia Jang i In kr��y�a w postaci gazowej odpowiednimi kana�ami (po�udnikami) i kontaktowa�a si� z otaczaj�cym �wiatem poprzez oddech (ki) i punkty chi�skie le��ce wzd�u� kana��w. W terapii dominowa�y pocz�tkowo preparaty przyrz�dzane z zi� oraz wydalin, wydzielin ludzkich i zwierz�cych (koproterapeutyki). Najstarszy traktat o terapii zio�ami przypisywany Szen-Nungowi, tw�rcy akupunktury, pochodzi z XII w.p.n.e. Cech� pozytywn� medycyny Chin, wyr�niaj�c� j� w�r�d innych kraj�w tego okresu by�a szeroko rozumiana profilaktyka. �Je�li cz�owiek nie zachowuje porz�dku w od�ywianiu -uczy� Konfucjusz - regularno�ci w przyjmowaniu pokarm�w i umiaru w pracy - choroba zabija go"*. Higiena osobista, regularne od�ywianie, gimnastyka, znane chi�skie �wiczenia oddechowe (b�d�ce wg niekt�rych pocz�tkiem hinduskiego systemu Joga), zapobieganie pewnym chorobom zaka�nym (Chi�czycy potrafili np. skutecznie zapobiega� ospie, wpro: wadzaj�c do nozdrzy os�b zdrowych tre�� pobran� z p�cherzy sk�rnych os�b chorych na osp�), leki odm�adzaj�ce, stawia�y na wysokim poziomie chi�sk� profilaktyk� zdrowotn�. R�wnie� akupunkturze, od pocz�tku jej istnienia, przypisywano * Seyda B. Dzieje medycyny w zarysie, PZWL, Warszawa 1977. 19 du�e znaczenie profilaktyczne. Dra�nienie punktu Tsu-san-li pod kolanem (p. rys. 21, punkt 7) mia�o utrzymywa� w dobrej kondycji fizycznej, zapobiega� chorobom i przed�u�a� �ycie. Pono� ci, kt�rzy systematycznie jeden raz w tygodniu przy�e-gali sobie ten punkt, do�ywali w dobrym zdrowiu 150 a nawet 200 lat. Wczesny rozw�j terapii fizykalnej by� charakterystyczn� cech� staro�ytnej medycyny chi�skiej. Najpopularniejsz� o-czywi�cie by�a akupunktura wykonywana przez bosonogich, w�druj�cych uzdrowicieli. Prostsza od niej technika moxa, polega�a na przypiekaniu lub nagrzewaniu odpowiednich miejsc na powierzchni cia�a specjalnymi papierosami zio�owymi lub spalaniu tego samego ziela na plasterku cebuli u�o�onym na chorym miejscu. Moxa cieszy�a si� du�ym powodzeniem u niemedyk�w. W okresie matriarchatu, matka rodu zna�a tajemnic� preparowania ziela i leczenia przypieczkami. Przypieczki nie by�y li tylko domen� medycyny chi�skiej. W staro�ytnej Grecji wykonywano przy�egania wapnem, w �redniowieczu metoda przy�egania popularna by�a w krajach a-rabskich, gdzie wykonywano j� specjalnymi metalowymi �e-gad�ami. Obok tych dw�ch fizykalnych metod rozwija� si� masa�, nieco odmienny od stosowanego w innych krajach, bardziej precyzyjny, cz�sto w formie ucisku pa�ec/k� bambusow� lub palcem miejsc bolesnych i punkt�w le��cych na po�udnikach. Chi�czycy znali ba�ki, zazwyczaj wykonywane z bambu-su, maj�ce kszta�t d�ugich rurek. Ba�ki przystawiano w r�nych miejscach cia�a, nawet na twarzy. Wspomniane �wiczenia oddechowe, opr�cz fizycznego treningu i nauki prawid�owego oddychania, by�y chyba najdoskonalszym pierwowzorem technik psychofizjologicznych, uczy�y koncentracji, relaksu, umiej�tno�ci wp�ywania na niekt�re funkcje wegetatywne. Zawiera�y r�wnie� element medytacji i autoanalizy. �wicz�cy izolowa� si� od otoczenia 20 poprzez zamkni�cie powiek, ust, wci�gni�cie odbytu, skoncentrowanie si� na w�asnym ciele i odci�cie od d�wi�k�w i wra�e� �wiata zewn�trznego. Po tym tzw. �zamkni�ciu si� ze wszystkich stron" - wspomina� swoich bliskich, w�asne �ycie i najwa�niejsze wydarzenia ostatnich dni, a nast�pnie wykonywa� szereg �wicze�, szczeg�ln� uwag� zwracaj�c na prawid�owo�� oddychania*. Istniej� podstawy, aby s�dzi�, �e hinduska Joga, medytacje transcendentalne oraz wsp�czesne techniki terapii psychofizjologicznych, jak trening autogenny, r�ne formy relaksu, autohipnoza, wywodz� si� z chi�skich �wicze� oddechowych. W okresie feudalnym, w pierwszym tysi�cleciu n.e., ukaza�o si� w Chinach kilka du�ych traktat�w medycznych. Pocz�tkowo by�y to r�kopisy, a od VIII wieku, gdy pojawi�a si� technika prostego druku zwana ksylografi� - pierwsze ksi��ki, powielane w wi�kszej liczbie egzemplarzy. Technika ksylografii przyczyni�a si� do rozwoju nauki, w tym r�wnie� medycyny. W roku 1111 wydano dwustutomow� encyklopedi� medycyny, a w XIII wieku dwudziestoczterotomowy traktat o chorobach kobiecych**. Sukcesami medycyny tego okresu by�o wprowadzenie szczepie� przeciw ospie, kszta�cenie lekarzy, pierwsze specjalizacje medyczne, co ��cznie z osi�gni�ciami w innych dziedzinach, takimi jak wynalezienie prochu, kompasu i czcionki drukarskiej, �wiadczy�o o wysokim rozwoju gospodarczym Chin tego okresu. Niew�tpliwie bod�cem dla post�pu medycyny w pierwszej po�owie drugiego tysi�clecia by�o wprowadzenie odpowiedzialno�ci lekarzy. Za b��dy w sztuce leczenia surowo karano, nawet �mierci�. Odleg�o�� i odr�bno�� kultury chi�skiej sprawia�y, �e by�a ona ma�o znana w krajach europejskich. Po okresie okupacji mongolskiej (1211-1368), kt�rej kres po�o�y� ludowy ruch tzw. �Czerwonych Turban�w", nast�pi�y rz�dy dynastii r * Wogralik W. G., Wjazmienski E. S.: Zarys chi�skiej medycyny. PZWL, Warszawa 1964. ** Seyda B.: Dzieje medycyny w zarysie. PZWL, Warszawa, 1977. 21 I Ming, w czasie kt�rych rozbudowa�a si� �egluga, handel, nast�pi�a stabilizacja gospodarcza. Podr�e do Indii, Indonezji i Afryki pozostawi�y pewne �lady kultury chi�skiej w tych krajach, dotyczy�o to r�wnie� medycyny, zw�aszcza takich jej dzia��w jak zio�olecznictwo, akupunktura, moxa. Od agresji Mand�ur�w w roku 1644 (kiedy to pojawi� si� warkocz chi�ski jako symbol podda�stwa i soiidarno�ci z okupantem), datuje si� kolejny upadek gospodarczy Chin i pocz�tek wp�ywu kapita�u europejskiego (Anglii, Francji, Holandii, Rosji) na ich gospodark�. Mniej wi�cej w tym okresie akupunktura i moxa przenikn�y do Europy. Kolejne wojny chi�-sko-angielskie na pocz�tku XIX wieku (I, II i III wojna opiumowa)* pog��bi�y kryzys gospodarczy i polityczny w Chinach i ostatecznie �obali�y chi�ski mur", udost�pniaj�c �wiatu tajemnic� medycyny chi�skiej, tak odmienn� i egzotyczn�, gdy� wywodz�c� si� z odmiennej od europejskiej filozofii-religii. * Nazwa wojna opiumowa wywodzi si� od opium, kt�re sta�o si� symbolem kolonializmu angielskiego w Chinach. Z uprawy, produkcji i rozpowszechniania narkotyk�w Anglicy czerpali ogromne zyski, przy jednoczesnej degeneracji i upadku moralnym narodu chi�skiego. 3. Troch� szczeg��w o metodzie 3.1. Po�udniki i punkty W organizmie ludzkim i zwierz�cym specjalnymi kana�ami kr��y energia �ycia (chi). Poniewa� kana�y te biegn� wzd�u� cia�a nazwano je po�udnikami przez analogi� do po�udnik�w ziemskich. Chi�skie po�udniki (rys. 2) nie odpowiadaj� �adnym znanym systemom komunikacji ustrojowej, �adnym anatomicznym tworom, chocia� zdarza si�, �e przebieg niekt�rych pokrywa si� na kr�tkich odcinkach z przebiegiem nerw�w obwodowych (np. po�udnik p�cherza moczowego i nerw kul-szowy w ko�czynie dolnej - rys. 3). Kr��y nimi energia �yciowa - s� to wi�c raczej linie przewodzenia, nie maj�ce odpowiednik�w anatomicznych. Ka�dy z po�udnik�w zawiera sta�� liczb� tzw. punkt�w chi�skich. Kr���ca po�udnikiem energia ��czy narz�d z powierzchni� cia�a, co w przypadku choroby narz�du wewn�trznego objawia si� bolesno�-ci� lub zwi�kszon� wra�liwo�ci� punkt�w na sk�rze. 12 po�udnik�w parzystych odpowiada 12 miesi�com, a 366 punkt�w na nich - liczbie dni w roku. Ponadto istniej� 2 nieparzyste po�udniki w linii �rodkowej cia�a, przedniej i tylnej. W tabeli 1 zestawiono wszystkie po�udniki i podliczono najwa�niejsze punkty chi�skie. ��cznie na ca�ym ciele jest ich 669. T� liczb� punkt�w najcz�ciej spotyka si� w starych chi�skich opracowaniach. Na ka�dym po�udniku znajduj� si� 3 punkty g��wne i 3 szczeg�lne. Znajomo�� ich funkcji i lokalizacji w akupunkturze klasycznej jest niezb�dna. 23 n Ryc. 2. Starochi�skie schematy z po�udnikami: 1 - po�udnik plu�, 2 -jelita grubego, 3 - �o��dka, 4 - �ledziony, 5 - serca, 6 -jelita cienkiego, 7 - p�cherza moczowego, 8 - neretc, 9 - osierdzia i seksu, 10 - potr�jny ogrzewacz, ! 1 - p�cherzyka ��ciowego, 12 -- w�troby, 13 - odpowiedzialny, 14- nadrz�dny 24 Ryc. 3. Podobie�stwo przebiegu po�udnika p�cherza moczowego i nerwu kulszowego Tabela 1 Po�udnik nr nazwa symboi -------------------- tranc. mem. ang. rodzaj liczba punkt�w i i ] po�udniki parzyste i I serca c H H In 9x2=18 jelita cienkiego IG Dii SI Jang 19x2=38 ii! p�cherza moczowego V Bl B Jang 67x2=134 IV nerki R N K In 27x2=54 V osierdzia i seksu CC KS HC In 9x2=18 (CS) VI potr�jny ogrzewacz TR DE TH Jang 23x2=46 (TF) VII p�cherzyka ��cio- VB Gbl GB Jang 44x2=88 wego VIII w�troby F Le Li In i 4x2=28 IX p�uc P Lu L In 11x2=22 X jelita grubego Gl Di LI Jang 20x2=40 XI �o��dka E M S Jang- 45x2=90 Xli �ledziony i trzustki RP MP SP in 21x2=42 po�udniki j nieparzyste XIII odpowiedzialny JM KG JM In 24 (VC) XIV nadrz�dny VG GG TM Jang 27 (TM) j 25 Punkty g��wne: !. Punkt pobudzaj�cy (Jang) - dra�nienie tego punktu wzmaga niedostateczn� funkcj� narz�du (chorob� In), dodaje brakuj�cej energii. 2. Punkt rozpraszaj�cy, hamuj�cy (In) - dra�nienie go, hamuje nadmiern� funkcj� narz�du (chorob� Jang), rozprasza nadmiar energii. 3. Punkt �r�d�o - dra�nienie tego punktu wzmaga efekt poprzednich punkt�w, a wi�c efekt Jang lub In. Punkty szczeg�lne: 1. Punkty odczucia (odniesienia) - le�� tylko na po�udniku p�cherza moczowego, ale odpowiadaj� pozosta�ym po�udnikom, s� zwykle bolesne, ich dra�nienie wzmaga efekt poprzednich punkt�w odpowiadaj�cego po�udnika. Praktycznie wi�c ka�dy narz�d (uk�ad) ma sw�j punkt odniesienia na po�udniku p�cherza moczowego. 2. Punkt alarmowy - najcz�ciej znajduje si� nad chorym narz�dem lub w niewielkiej od niego odleg�o�ci. Punkt ten potrafi zlokalizowa� sam chory. 3. Punkt przej�ciowy - nak�uwa si� w chorobach dwu narz�d�w powi�zanych tym samym pulsem (np. nerka i p�cherz moczowy). Punkt lokalizuje si� uciskaj�c pa�eczk� (mo�e by� d�ugopis), albo delikatnie k�uj�c ig�� sk�r�. Punkt znajduje si� zazwyczaj w miejscu najbardziej bolesnym. W to miejsce wprowadza si� ig�� na g��boko�� od kilku mm do kilku cm. Reakcja pacjenta - zaskoczenie, skrzywienie twarzy, otwarcie ust, napi�cie mi�ni, uczucie rozpierania, pr�du, b�lu, �wiadczy o �z�apaniu ducha" - wskazuje na prawid�ow� lokalizacj�. Pewnej wprawy wymaga nak�ucie miejsca bolesnego w spos�b bezbolesny. Jest to mo�liwe, a nawet konieczne, je�li lekarz nie chce, aby pacjent zrezygnowa� z terapii po 2-3 zabiegach. Punktom chi�skim le��cym pod sk�r� nie odpo- 26 __:i wiada �aden anatomiczny tw�r, sk�ra nad nim jest zazwyczaj bardziej bolesna, a Soulie de Morent twierdzi, �e r�wnie� bardziej napi�ta, mniej �liska, a gdy dobrze si� przyjrze�, to miejsce to jest nieco wg��bione (sam tego nie zauwa�y�em). Stosuj�c odpowiednie ig�y lub manipulacj� nimi, osi�ga si� efekt pubudzaj�cy (Jang) lub hamuj�cy (In). W celu uzyskania pobudzenia stosuje si� ig�y z�ote lub energiczne (bolesne) obroty ig��; w celu uzyskania hamowania - srebrne ig�y lub delikatne, niebolesne, lecz d�ugotrwa�e obroty, lub tzw. dziobanie (pionowe, drobne ruchy). Obroty ig�� w prawo - dzia�aj� pobudzaj�co, w lewo - hamuj�co, nak�ucie ostr� ig�� lub nak�ucie szybkie - pobudza, t�pe - hamuje. Chc�c uzyska� na przyk�ad silny efekt pobudzaj�cy (Jang) w chorobie z niedo-czynno�ci (In), powinno si� nak�u� punkt pobudzaj�cy z�ot� ig��, szybkim energicznym nak�uciem, wykonuj�c rotacj� w prawo, oraz punkt �r�d�o w podobny spos�b. Odpowiedni spos�b nak�ucia pozosta�ych punkt�w wzmocni lub os�abi poprzedni efekt. Diagnostyka t�tna decyduje o wyborze odpowiedniego po�udnika, punkt�w i o sposobie nak�ucia. Stopie� skomplikowania i du�e mo�liwo�ci spekulacji i kombinacji nie pozwalaj� na zachowanie jednoznacznej, powtarzalnej metodyki. Opieranie si� tylko na diagnostyce t�tna (jedynego i w�tpliwego objawu) nawet tak precyzyjnie rozbudowanej -budzi takie same zastrze�enia, jak rozpoznawanie chor�b z uk�adu �renic lub wr�enie z d�oni. Wieloletnia praktyka ane-stezjologiczna pozwala na dobre r�nicowanie podstawowych cech t�tna (anestezjolog bada t�tno pacjenta kilkadziesi�t razy w czasie jednej operacji), jestem anestezjologiem i twierdz�, �e nawet dziesi�cioletnia praktyka nie daje umiej�tno�ci tak subtelnej oceny t�tna, a sam objaw cz�sto bywa zwodniczy. Lekarze-akupunktury�ci w niekt�rych krajach, na przyk�ad we Francji, bazuj� cz�sto tylko na tradycyjnej chi�skiej diagnostyce t�tna. 27 3.2. Aurikuloakupunktura Aurikuloakupunktur�, czyli akupunktur� uszn�, zaliczy� nale�y raczej do metod podobnych ni� odmian akupunktury. Za tw�rc� aurikuloakupunktury uwa�a si� wsp�cze�nie �yj�cego francuskiego lekarza Nogiera. Nogier s�dzi, �e istnieje bezpo�redni zwi�zek pomi�dzy pewnymi obszarami ma��owiny usznej, a poszczeg�lnymi odcinkami kr�gos�upa. Przez nak�uwanie tych obszar�w ig�ami �agodzi� dolegliwo�ci (b�l) zwi�zane ze zmianami zwyrodnieniowymi kr�gos�upa. Tradycyjne schematy punkt�w chi�skich podaj� jedynie 2-3 punkty w ma��owinie usznej. Nak�uwa sieje rzadko, ��cznie z punktami cia�a i raczej jako punkty dodatkowe. Nogier wyr�ni� pocz�tkowo kilkana�cie punkt�w na obrze�u ma��owiny; ich liczba szybko ros�a, obecnie schematy licz� ponad 28 Ryc. 4. Punkty ma��owiny usznej (a) i homunkulus uszny (b) 110 punkt�w odpowiadaj�cych wszystkim narz�dom oraz u-k�adom anatomicznym. Punkty tworz� ma�ego homunkulusa u�o�onego w pozycji g�ow� w d�, z podkurczonymi ko�czynami dolnymi (rys. 4). Swoim po�o�eniem homunkulus przypomina p��d w macicy. Jedn� trzeci� dolnej cz�ci ma��owiny zajmuje g�owa (podobnie w przypadku p�odu g�owa stanowi jedn� trzeci� cz�� jego cia�a). Punkty koresponduj�ce z narz�dami wewn�trznymi le�� w zag��bieniu zwanym ��dk� muszli. Cechuje je zwi�kszona bolesno�� na ucisk i k�ucie; ta cecha zosta�a wykorzystana do ich lokalizacji. Do nak�uwania u�ywa si� kr�tkich metalowych igie� akupunkturowych. W celu uzyskania silniejszego efektu przeciwb�lowego lekarz wykonuje ig�� delikatne obroty w lewo i w prawo. 29 Aurikuloakupunktura jest szczeg�lnie popularna we Francji. Jej zwolennicy s�dz�, �e jest bardziej skuteczna od akupunktury. Stosuj� j� do leczenia wi�kszo�ci chor�b. Jest na pewno prostsza i bardziej uniwersalna, stosowana jako znieczulenie do operacji umo�liwia jednemu lekarzowi manipulacje kilkoma ig�ami. Lekarze stosuj�cy aurikuloakupunk-tur� wykazuj� pewne tendencje separatystyczne w stosunku do klasycznej akupunktury, co przejawia si� w nazewnictwie tej terapii (terapia uszna - auriculotherapie, medycyna uszna - auriculomedicine), stworzeniu osobnej specjalno�ci medycznej, osobnego towarzystwa lekarskiego, unikaniu nak�u� innych obszar�w cia�a, ale r�wnocze�nie od kilku lat pos�uguj� si� diagnostyk� t�tna, kt�ra cho� nieco odmienna od chi�skiej jest r�wnie spekulatywna. Bardziej zaawansowani potrafi� na podstawie zmian w napi�ciu t�tna (mierzonego na a b Ryc. 5, Punkty nosa (a) i homunkulus nosa (b) 30 t�tnicy promieniowej) podczas dra�nienia punkt�w ma��owiny usznej rozpozna� chorob�. Obecnie opr�cz aurikuloterapii m�wi si� r�wnie� o auri-kulodiagostyce. Czasami do rozpoznania choroby wystarcza tylko dok�adne ogl�danie ma��owiny lub delikatne nak�ucie ig��, bowiem wed�ug niekt�rych autor�w punkty odpowiadaj�ce chorym narz�dom s� b�d� bardziej bolesne, b�d� zaczerwienione. Gdyby�my nawet z pewnymi zastrze�eniami przyj�li za wiarygodne istnienie takiego �usznego homunkulusa", to ju� zupe�nie musia�aby nas zbi� z tropu informacja, �e istniej� podobne w innych regionach naszego cia�a, na przyk�ad na nosie. W roku 1974 Than w ksi��ce Acupuncture Therapy. Current Chinese Practice (Leczenie akupunktur�) przedstawi� schemat punkt�w nosa (nose points). Od roku 1972 lekarze z Kantonu nak�uwaj� punkty nosa do r�nych typ�w operacji. Punkty nosa wraz ze schematem cia�a pokazano na rycinie 5. Osobi�cie got�w jestem przypisa� te �homotwory" bogatej fantazji ich autor�w, a w mych przekonaniach umocni�o mnie kolejne odkrycie � akupunktury d�oni. Niewiele wi�c ju� pozosta�o cz�owiekowi wystaj�cych cz�ci cia�a do zasiedlenia przez kolejne homunkulusy. 3.3. Metody pochodz�ce od akupunktury Odmiany akupunktury, to g��wnie odmienne od k�ucia sposoby oddzia�ywania na punkty chi�skie, przy zachowaniu tych samych praw, jakie rz�dz� akupunktur�. Mo�na by spr�bowa� usystematyzowa� je w trzy grupy: mechaniczne, termiczne i chemiczne. Najpopularniejsz� metod�, z mechanicznym sposobem dra�nienia jest masa� punktowy - silny ucisk i masowanie palcem lub pa�eczk�. Niekt�rzy nazywaj� ten spos�b akupre-sur�. Istniej� specjalne drewniane pa�eczki do masa�u punk- 31 towego. W tej samej grupie stosuje si� r�wnie� inne �narz�dzia tortur" - m�oteczek z p�kiem igie�. �lad. jaki pozostaje na sk�rze po uderzeniu m�oteczkiem t�umaczy nazw�, kt�ra brzmi �metoda kwiatu czerwonej r�y". Najpopularniejsz� w Chinach odmian� akupunktury jest moxa (przy�eganie, przypieczki), rodzaj dra�nienia termicznego, czyli jak si� m�wi w chi�skiej medycynie ludowej -medycyna igie� i ognia. Przypiekanie sk�ry w wybranych punktach powoduje odczyn zapalny, kt�ry ma chemicznie oddzia�ywa� na punkt przez okres gojenia. Cz�sto proces zapalny przed�u�ano i wzmacniano dra�ni�cymi substancjami, doprowadzaj�c do ropienia i owrzodzenia. Przypomina to stosowane w �redniowiecznej Europie tzw. zaw�oki - brudne sznurki, ga�gany wprowadzane pod sk�r�, w uprzednio spreparowany kana� podsk�rny, doprowadzaj� do ropienia, aby w ten spos�b przep�dzi� �z�e humory"*. Do wykonania zabiegu moxa u�ywa si� papieros�w zio�owych, �y�eczek z p�on�cym zielem lub specjalnych �egade�, a wsp�cze�nie r�wnie� aparat�w z rozgrzanymi do odpowiedniej temperatury elektrodami i lasera. Zembrzuski wspomina, �e kap�ani chi�scy wbijali w sk�r� ma�e p�on�ce kadzid�a - �wieczki, traktuj�c to jako obrz�d religijny, a nie medyczny. Nieco zbli�one do poprzednich s� chemiczne sposoby dra�nienia sk�ry. R�nego typu substancje dra�ni�ce w postaci mazide� (lub plastr�w), by�y wcierane (lub naklejane) w miejsca bolesne lub punkty chi�skie. Niekt�re z nich stosuje si� nadal w chorobach reumatycznych i zwyrodnieniowych. Strzykawka z ig�� podsun�a my�l precyzyjnego wprowadzania r�nych substancji chemicznych w postaci �r�dsk�rnych lub podsk�rnych iniekcji. Obecnie wprowadza si� tak H2O, roztw�r NaCl, witamin� B,, �rodki znieczulaj�ce miejscowo itp. * Zembrzuski L. '/. dziej�w leczeniu nak�uciami. �Problemy". 15. 36-37, 1959. 32 W medycynie ludowej r�nych narod�w spotykamy zbli�one do akupunktury techniki oddzia�ywania fizykalnego na wybrane obszary lub punkty cia�a. Najpopularniejsze s� odmiany masa�u. Jeden z lekarzy wietnamskich demonstrowa� mi popularne w tym kraju nacieranie i ucisk wybranych miejsc na g�owie, stosowane przy b�lach g�owy. W wielu krajach popularne s� ba�ki szklane (w Europie) lub bambusowe (na Dalekim Wschodzie). Indianie brazylijscy za pomoc� dmuchawek wbijaj� w r�ne okolice sk�ry ma�e strza�y, a szczep Bantu w Afryce stosuje w r�nych chorobach naci�cia sk�ry*. Choroby mi�ni i staw�w leczy si� cz�sto przez nagrzewanie gor�cym piaskiem, butelkami z gor�c� wod�, przy�eganie punkt�w bolesnych (Chiny), a wsp�cze�nie poduszk� elektryczn�. Niekt�re kr�gi kulturo we przypisuj� znaczenie lecznicze uk�szeniom owad�w (mr�wki, pszczo�y), podra�nieniom przez ro�liny (pokrzywy, ro�liny kolczaste). W roku 1950 Japo�czyk Y. Nakatani zaobserwowa� spadek oporno�ci elektrycznej sk�ry w r�nych punktach cia�a, w zale�no�ci od choroby. Linie, na kt�rych zgromadzone s� punkty odpowiadaj�ce choremu narz�dowi nazwa� liniami dobrego przewodzenia - Ryodoraku (ryo � dobry, do � przewodzenie, raku - linia) i stwierdzi�, �e pokrywaj� si� one z po�udnikami chi�skimi. Powsta�a w ten spos�b diagnostycz-no-terapeutyczna metoda Ryodoraku** popularna szczeg�lnie w Japonii. Metoda ��czy chi�sk� tradycj� z elektronik� i japo�sk� precyzj�. Polega na lokalizowaniu punkt�w za pomoc� elektronicznego urz�dzenia, okre�laniu ich parametr�w elektrycznych i podawaniu odpowiedniej dawki impuls�w elektrycznych; ma to przywr�ci� zaburzon� r�wnowag� elektryczn� po�udnika i w ten spos�b wp�yn�� na chory narz�d. U ludzi zdrowych zjawisko spadku oporno�ci elektrycznej po- * P�ntinen P. Akupunktura w leczeniu holu. Skrypt: B�l i jego leczenie. Praca zbiorowa pod red. B. Kami�skiego, M. Borz�ckiego ** Hyodo M. Ryodoraku ireatment. Japan Ryodoraku. Autonomie Nerve Society, Japan, 1975. 2 - Akupunktura dobno nie wyst�puje. R�wnie� po wykonaniu blokady nerw�w wegetatywnych oporno�� elektryczna punkt�w powraca do normy, co �wiadczy, wed�ug Nakatani, �e uk�ad wegetatywny ma zasadnicze znaczenie w mechanizmie akupunktury i Ryodoraku. Metoda Ryodoraku zbli�ona jest nieco do popularnej o-becnie odmiany akupunktury - elektroakupunktury, o kt�rej w koleinych rozdzia�ach czasami b�dziemy wspominali. 4. Zwi�zek akupunktury z medycyn� wsp�czesn� C� wobec tego s�dzi� o metodzie, kt�rej spekulatywna teoria nie daje si� pogodzi� ze wsp�czesn� nauk�. Nie mo�na przecie� przekre�li� do�wiadcze� tysi�cy pokole�, nie mo�na te� przymkn�� oczu na doniesienia o wyleczeniu lub podleczeniu setek tysi�cy pacjent�w, cho� mo�emy mie� zastrze�enia do naukowej strony tych publikacji. Spr�bujmy wyodr�bni� najwa�niejsze elementy teorii Czen odrzucaj�c tradycyjn� interpretacj�, a nast�pnie poszuka� wsp�czesnych metod terapii, w kt�rych te elementy by�y zawarte. W punktach przedstawia�yby si� one nast�puj�co: 1. W ustroju kr��y energia �yciowa. Choroba jest wynikiem zaburzenia w kr��eniu tej energii. 2. Choroba jednego narz�du zaburza funkcj� ca�ego organizmu. 3. Na powierzchni cia�a znajduj� si� miejsca (punkty) bolesne, koresponduj�ce z danym narz�dem. 4. Dra�nienie tych punkt�w wp�ywa na przebieg choro-by. Takie przedstawienie teorii Czen odziera j� z tajemniczo�ci i zbli�a do wsp�czesnego modelu choroby i terapii fizykalnej. Poj�cie energii �yciowej nie doczeka�o si� jeszcze naukowych wyja�nie�, cho� jest powszechnie akceptowane w psychiatrii i psychosomatyce. Energia �yciowa jest r�wnoznaczna z tym, co Freud rozumie pod poj�ciem kateksji. Kateksja mo�e by� swobodna (posiadaj� system �wiadomo�ci) i zwi�zana (systemy nie�wiadome). T�umaczenie emocji powoduje zablokowanie energii, co przejawia si� w postaci r�nych kompleks�w, opor�w, a tak�e blok�w cielesnych. Niekt�re objawy cielesne towarzysz�ce chorobom psychosomatycznym s� przyk�adem takich blok�w. Du�e znaczenie przypisuj� im Reich i Lowen, tw�rcy terapii bioenergetycznej, wed�ug kt�rej uczu� do�wiadcza si� poprzez aktywno�� mi�ni. Energia psychiczna towarzysz�ca danej emocji, je�li nie zostanie roz�adowana, staje si� przyczyn� napi�cia mi�ni. Na przyk�ad przyczyn� b�l�w serca mog� by� k�opoty mi�osne, napi�� i b�l�w krzy�a - nadmierne ambicje, ch�� zdobycia w�adzy, osi�gni�cia sukces�w; napi�cia karku i b�le g�owy mo�e powodowa� agresja. Poprzez masa� tych grup mi�niowych mo�na �udro�ni�" przep�yw energii, uzyska� jej roz�adowanie i w ten spos�b usun�� dolegliwo�ci. Stosowanie nak�u� w okolic� napi�tych mi�ni, mog�oby mie� podobne oddzia�ywanie fizyczne. Konieczno�� leczenia ca�ego ustroju w przypadku choroby jednego narz�du jest podstaw� medycyny wsp�czesnej, traktuj�cej cz�owieka jako jeden psychosomatyczny byt. W akupunkturze ta tendencja wyra�a�aby si� mnogo�ci� igie� wprowadzanych w punkty na po�udnikach innych narz�d�w. Chi�czycy uwa�aj�, �e ka�da choroba przewlek�a powoduje zmiany w uk�adzie moczowym, tote� punkty odniesienia znajduj�ce si� na po�udniku p�cherza moczowego nak�uwane s� bardzo cz�sto. W przypadku atonii p�cherzyka ��ciowego (In) nak�ucie typu Jang (punkt pobudzaj�cy po�udnika p�cherzyka ��ciowego nak�uty z�ot� ig��) powinno przynie�� efekt. Je�li atonia jest wynikiem nadmiernej funkcji w�troby (Jang) nak�ucie b�dzie mia�o na celu os�abi� funkcj� w�troby (In) i pobudzi� funkcj� p�cherzyka ��ciowego (Jang), Zgodnie z tzw. odruchem trzewno-sk�rnym, chorobie narz�d�w wewn�trznych mo�e towarzyszy� b�l sk�ry w pobli�u narz�du. ��czno�� mi�dzy narz�dem wewn�trznym a polem sk�rnym nie zawsze wyst�puje w zakresie tego samego meta-meru, na przyk�ad b�l z k�tnicy i wyrostka robaczkowego ma 36 na sk�rze punkt odniesienia b�lowego zar�wno w rzucie tego narz�du, jak i w linii �rodkowej cia�a powy�ej p�pka. Czasami miejsca te s� bardzo odleg�e, na przyk�ad w przypadku pod-,, ra�nienia przepony i chor�b serca, b�l rzutowany jest do lewego ramienia, a czasami promieniuje do �okcia i ma�ego palca. W przypadku dextrocardii (odwrotne u�o�enie serca) b�i odczuwany jest w prawym ramieniu. Spo�r�d uczonych, kt�rzy zajmowali si� badaniem dr�g promieniowania b�lu i reakcj� odcinkow�, wymieni� nale�y Levisa i Kellgrena, Heada, Martyna, Lennandera, Mackenzie. Dwaj pierwsi wykonywali do�wiadczenia bardzo przypominaj�ce klasyczn� akupunktur�, dra�nili bowiem wi�zad�a mi�dzykolcowe (w linii �rodkowej kr�gos�upa) przez iniekcj� 0,3 ml hipertonicznego roztworu NaCl (miejsca iniekcji odpowiada�y punktom �yciowym po�udnika nadrz�dnego). Dra�nienie 8 wi�zad�a mi�dzykolcowego szyjnego - powodowa�o b�l w okolicy mi�dzy�opatkowej, w klatce piersiowej, �okciu, przedramieniu. Chorzy z dusznic� bolesn� interpretowali ten b�l jako identyczny z b�lem doznanym podczas ataku choroby. Dra�nienie wi�zade� mi�dzykolcowych odcinka . piersiowo-l�d�wiowego wywo�ywa�o b�l charakterystyczny dla kolki nerkowej, tzn. b�l okolicy l�d�w