Projekt okładki i stron tytułowych Michał Piotrowski Redaktor Magdalena Ziarnicka-Koper Redaktor techniczny Małgorzata Tas SPIS TREŚCI Część pierwsza UBEZPIECZENIE EMERYTALNE ' Copyright by Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Sp. z o.o. Warszawa 2005 Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych — bez pisemnej zgody autora i wydawcy. ISBN 83-7334-526-4; tom 2: ISBN 83-7334-525-6 Redakcja Publikacji Akademickich: ul. Wiśniowa 50, 02-520 Warszawa tel. (22) 646-97-47, 646-99-03, fax (22) 646-99-04 Dział Handlowy: ul. gen. K. Sosnkowskiego 1, 02-495 Warszawa tel. (22) 723-07-37; centr. (22) 572-95-00 (do 07); fax (22) 572-95-86 www.LexisNexis.pl; e-mail: [email protected] Księgarnia Internetowa: http://ksiegarnia.LexisNexis.pl Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Sp. z o.o. — Warszawa 2006 Wydanie pierwsze. Skład i łamanie: FOTOTYPE, Warszawa. Druk ukończono w listopadzie 2005. Druk i oprawa: Drukarnia Skleniarz, Kraków Rozdział I. ZAŁOŻENIA ZREFORMOWANEGO SYSTEMU EMERYTALNEGO 1. Filarowa konstrukcja..................................................... 2. Kryterium daty urodzenia ................................................. 3. Architektura zreformowanego systemu emerytalnego ........................... Rozdział II. RYZYKO EMERYTALNE ............................... 1. Kształtowanie się ochrony ryzyka emerytalnego ......................... 2. Konstrukcja ryzyka emerytalnego w polskim prawie ubezpieczenia społecznego 3. Treść ryzyka emerytalnego w polskim prawie ubezpieczenia społecznego ..... 4. Zajście ryzyka a nabycie prawa do emerytury............................ Rozdział III. PRAWO DO EMERYTURY NA DOTYCHCZASOWYCH ZASADACH (TZW. STARY SYSTEM) ........................................ 1. Charakterystyka dotychczasowych zasad ........................................ 2. Krąg osób uprawnionych .................................................... 3. Warunki nabycia prawa do emerytury........................................... 3.1. Warunek osiągnięcia wieku emerytalnego.................................... 3.1.1. Rodzaje wieku emerytalnego ......................................... 3.1.2. Przesłanki ustalania wieku emerytalnego................................ 3.1.3. Kryteria różnicowania wieku emerytalnego .............................. 3.2. Warunek posiadania stażu ubezpieczeniowego ................................ 4. Prawo do emerytury w niższym wieku emerytalnym ............................... 4.1. Zatrudnienie w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze ............. 4.2. Prawo do emerytury górniczej ............................................. 4.3. Prawo do emerytury kolejowej............................................. 5. Prawo do emerytury wcześniejszej ............................................. 5.1. Konstrukcja prawa do wcześniejszej emerytury................................ 5.2. Prawo do wcześniejszej emerytury z ustawy o emeryturach i rentach z FUS ......... 5.3. Prawo do wcześniejszej emerytury z innych ustaw ............................. 6. Prawo do emerytury bez względu na wiek ....................................... 6.1. Konstrukcja prawa...................................................... 6.2. Prawo do emerytury dla nauczycieli ........................................ 13 13 16 18 23 23 24 25 27 29 29 29 30 30 30 31 33 35 35 35 36 38 39 39 41 41 43 43 44 Spis treści 6.3. Prawo do emerytury dla górników ............................................. 45 7. Emerytura niepełna............................................................ 45 Rozdział IV. PRAWO DO EMERYTURY W NOWYM SYSTEMIE EMERYTALNYM (TZW. PIERWSZY FILAR) .......................................... 47 1. Zasady nabywania prawa do emerytury ............................................ 47 2. Wymiar emerytury w systemie zdefiniowanej składki ................................. 49 2.1. Formuła wymiaru emerytury ................................................. 49 2.2. Średnie dalsze trwanie życia (n) .............................................. 50 2.3. Waloryzowanie składek..................................................... 53 2.4. Kapitał początkowy ........................................................ 54 2.4.1. Istota kapitału początkowego............................................ 54 2.4.2. Ustalanie kapitału początkowego ........................................ 54 3. Wzrost emerytury z tytułu zatrudnienia emeryta ..................................... 55 4. Emerytura w systemie „mieszanym"............................................... 56 Rozdział V. EMERYTURA Z OTWARTEGO FUNDUSZU EMERYTALNEGO (TZW. DRUGI FILAR)........................................ 1. Miejsce emerytury w systemie ........................................... 2. Otwarty fundusz emerytalny ............................................. 2.1. Status prawny i zasady działania otwartego funduszu emerytalnego........... 2.2. Tworzenie i likwidacja otwartego funduszu emerytalnego .................. 2.2.1. Utworzenie funduszu .......................................... 2.2.2. Likwidacja funduszu .......................................... 2.3. Podmioty obsługujące otwarty fundusz emerytalny........................ . 2.3.1. Powszechne towarzystwo emerytalne.............................. y.: 2.3.2. Depozytariusz................................................ 2.3.3. Agent transferowy ............................................ 2.3.4. Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych ........................ 2.4. Działalność lokacyjna otwartych funduszy emerytalnych ................... 2.4.1. Kryterium bezpieczeństwa lokat.................................. 2.4.2. Kryterium rentowności lokat .................................... 2.4.3. Powstanie niedoboru .......................................... 3. Nadzór nad otwartymi funduszami emerytalnymi ............................ 3.1. Istota nadzoru..................................................... 3.2. Nadzór a kontrola.................................................. 3.3. Uprawnienia nadzorcze Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych ........................................... 3.4. Uprawnienia nadzorcze depozytariusza................................. 4. Członkostwo w otwartym funduszu emerytalnym ............................ 4.1. Podmiotowy zakres członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym ......... 4.1.1. Kryterium daty urodzenia....................................... 4.1.2. Kryterium tytułu ubezpieczenia .................................. 4.1.3. Wyłączenie możliwości przystąpienia do otwartego funduszu emerytalnego 57 57 58 58 60 60 61 62 63 64 66 66 67 67 68 68 71 71 71 72 73 74 74 74 75 76 4.2. Charakter prawny członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym................... 76 4.3. Powstanie stosunku członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym ................ 4.3.1. Umowa z otwartym funduszem emerytalnym .............................. 4.3.2. Losowanie ......................................................... 4.3.3. Otwarcie rachunku ................................................... 4.4. Obowiązki wynikające z członkostwa ......................................... 4.5. Zmiana funduszu ......................................................... 4.5.1. Zmiana funduszu z woli członka ........................................ 4.5.2. Zmiana funduszu z przyczyn organizacyjnych.............................. 4.6. Ustanie stosunku członkostwa ............................................... 4.6.1. Osiągnięcie wieku emerytalnego ........................................ 4.6.2. Śmierć członka otwartego funduszu emerytalnego .......................... 77 78 79 80 81 82 82 83 83 84 84 Spis treści Część druga UBEZPIECZENIE RENTOWE Rozdział I. ZAKRES DZIAŁANIA UBEZPIECZENIA RENTOWEGO ................. 87 1. Założenia ogólne.............................................................. 87 2. Ochrona w razie wypadku w drodze do pracy lub z pracy .............................. 89 2.1. Kształtowanie się ochrony ubezpieczeniowej drogi do pracy lub z pracy ............... 89 2.2. Pojęcie wypadku w drodze do pracy lub z pracy .................................. 91 2.2.1. Definicja wypadku w drodze do pracy lub z pracy............................ 91 2.2.2. „Dom" jako drugi biegun drogi z pracy lub do pracy.......................... 93 2.2.3. Droga do pracy lub z pracy w znaczeniu prawnym (droga chroniona)............. 95 2.2.4. Przerwy w odbywaniu drogi do pracy lub z pracy ............................ 97 ! 2.2.5. Wypadek w drodze w czasie przerwy w pracy ............................... 99 Rozdział II. RYZYKA W UBEZPIECZENIU RENTOWYM .......................... 103 1. Ryzyko niezdolności do pracy.................................................... 103 1.1. Nazwa ryzyka............................................................. 103 1.2. Konstrukcja ryzyka niezdolności do pracy....................................... 104 1.3. Treść ryzyka .............................................................. 108 1.3.1. Treść ryzyka inwalidztwa w ustawodawstwie przedwojennym .................. 109 1.3.2. Treść ryzyka inwalidztwa według ustaw obowiązujących w latach 1954-1996...... 110 1.3.3. Treść ryzyka niezdolności do pracy według ustawy z 1998 roku................. 113 1.4. Tryb stwierdzania zajścia ryzyka .............................................. 115 2. Niezdolność do samodzielnej egzystencji........................................... 119 3. Ryzyko utraty żywiciela ........................................................ 121 3.1. Założenia konstrukcyjne ryzyka............................................... 121 3.2. Treść ryzyka .............................................................. 122 Rozdział III. ŚWIADCZENIA Z UBEZPIECZENIA RENTOWEGO ................... 125 1. Renta z tytułu niezdolności do pracy .............................................. 125 1.1. Rodzaje rent .............................................................. 125 1.2. Warunki nabycia prawa do renty .............................................. 126 1.2.1. Czas zajścia niezdolności do pracy ....................................... 127 1.2.2. Warunek posiadania stażu pracy.......................................... 130 1.3. Formuła wymiaru renty ..................................................... 131 1.4. Zamiana renty na emeryturę.................................................. 132 1.5. Zbieg prawa do renty z prawem do zarobku ..................................... 134 2. Renta szkoleniowa ............................................................ 135 3. Renta rodzinna ............................................................... 138 3.1. Wtórny charakter prawa do renty rodzinnej...................................... 138 3.2. Warunki nabycia prawa do renty rodzinnej ...................................... 139 3.3. Wymiar renty rodzinnej ..................................................... 140 4. Zasiłek pogrzebowy ........................................................... 141 Rozdział IV. RENTY PRZYZNAWANE W SZCZEGÓLNYM TRYBIE ................. 144 1. Świadczenia w drodze wyjątku................................................... 144 2. Emerytura lub renta na specjalnych warunkach ...................................... 147 Część trzecia UBEZPIECZENIE CHOROBOWE Rozdział I. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA UBEZPIECZENIA CHOROBOWEGO .. 151 Rozdział II. RYZYKA W UBEZPIECZENIU CHOROBOWYM...................... 157 8 Spis treści 1. Niezdolność do pracy z powodu choroby ........................................... 157 1.1. Choroba w znaczeniu biologicznym ........................................... 157 1.2. Choroba w znaczeniu prawnym ............................................... 158 1.3. Treść ryzyka niezdolności do pracy z powodu choroby............................. 158 1.4. Stwierdzanie zajścia ryzyka niezdolności do pracy z powodu choroby ................. 160 2. Sytuacje zrównane z niezdolnością do pracy z powodu choroby ......................... 161 3. Zmniejszona sprawność do pracy ................................................. 163 4. Przerwa w pracy w związku z urodzeniem dziecka (urlop macierzyński) .................. 163 5. Konieczność opieki nad dzieckiem lub innym chorym członkiem rodziny ................. 165 Rozdział III. ŚWIADCZENIA PIENIĘŻNE Z UBEZPIECZENIA CHOROBOWEGO..... 167 1. Zasiłek chorobowy jako świadczenie zastępujące utracony zarobek ...................... 167 1.1. Zasiłek chorobowy a wynagrodzenie chorobowe.................................. 168 1.2. Zasiłek chorobowy a wynagrodzenie gwarancyjne ................................ 170 2. Świadczenie rehabilitacyjne ..................................................... 171 3. Zasiłek wyrównawczy.......................................................... 173 4. Zasiłek macierzyński .......................................................... 174 5. Zasiłek opiekuńczy............................................................. 175 Rozdział IV. WARUNKI NABYCIA PRAWA I WYMIAR ŚWIADCZEŃ.............. 178 1. Warunki nabycia prawa do zasiłku chorobowego ..................................... 178 1.1. Istota warunków........................................................... 178 1.2. Zajście niezdolności do pracy w czasie trwania ubezpieczenia ....................... 178 1.3. Okres wyczekiwania ....................................................... 179 2. Wymiar świadczeń chorobowych ................................................. 180 2.1. Kryteria ustalania wysokości świadczeń chorobowych ............................. 180 2.2. Zasady ustalania podstawy wymiaru zasiłku chorobowego .......................... 181 Rozdział V. OKRES POBIERANIA ZASIŁKU CHOROBOWEGO ................... 185 1. Rola okresu zasiłkowego ....................................................... 185 2. Długość okresu zasiłkowego..................................................... 186 3. Struktura okresu zasiłkowego .................................................... 187 4. Zasady liczenia okresu zasiłkowego ............................................... 188 Rozdział VI. POZBAWIENIE PRAWA DO ZASIŁKU CHOROBOWEGO............. 191 1. Pozbawienie a wyłączenie prawa do zasiłku chorobowego ............................. 191 2. Charakter prawny pozbawienia prawa do zasiłku chorobowego.......................... 193 3. Okoliczności pozbawiające prawa do zasiłku chorobowego ............................ 194 3.1. Spowodowanie niezdolności do pracy w wyniku umyślnego przestępstwa lub wykroczenia 195 3.2. Spowodowanie niezdolności do pracy nadużyciem alkoholu ........................ 195 3.3. Wykonywanie pracy zarobkowej w czasie zwolnienia.............................. 197 3.4. Wykorzystanie zwolnienia lekarskiego w sposób niezgodny z celem .................. 199 3.5. Sfałszowanie zaświadczenia lekarskiego ........................................ 201 3.6. Niepodjęcie pracy zaproponowanej nosicielowi choroby zakaźnej .................... 201 Rozdział VII. PRAWO DO ZASIŁKU CHOROBOWEGO PO USTANIU UBEZPIECZENIA CHOROBOWEGO ................................ 202 1. Prawo do zasiłku chorobowego w razie kontynuacji niezdolności do pracy po ustaniu ubezpieczenia . 202 2. Konstrukcja prawa do zasiłku chorobowego w razie niezdolności do pracy powstałej po ustaniu ubezpieczenia ................................................................ 203 Rozdział VIII. REALIZACJA PRAWA DO ZASIŁKU CHOROBOWEGO .............. 206 1. Ujawnienie a doręczenie zaświadczenia lekarskiego .................................. 206 2. Termin do doręczenia zaświadczenia lekarskiego..................................... 208 3. Postępowanie w sprawie wypłat zasiłków .......................................... 209 4. Wstrzymanie wypłaty zasiłku chorobowego......................................... 210 Spis treści________________________________________________________ 9 5. Nienależna wypłata zasiłku chorobowego .......................................... 210 6. Przedawnienie roszczenia o zasiłek ............................................... 211 Część czwarta UBEZPIECZENIE WYPADKOWE Rozdział I. ZAŁOŻENIA KONSTRUKCYJNE UBEZPIECZENIA WYPADKOWEGO 1. Kształtowanie się regulacji prawnych ubezpieczenia od wypadków przy pracy w Polsce 2. Zakres przedmiotowy ubezpieczenia ............................................ 3. Składka na ubezpieczenie wypadkowe ........................................... 3.1. Zasady różnicowania stopy procentowej składki ................................ 3.2. Płatnik składki .......................................................... 217 217 220 225 225 226 Rozdział II. WYPADEK PRZY PRACY JAKO POJĘCIE PRAWNE ................. 228 1. Istota pojęcia „wypadek przy pracy"............................................... 228 2. Miejsce pojęcia „wypadek przy pracy" w katalogu zdarzeń losowych..................... 229 Przedmiot definicji wypadku przy pracy.............................................. 232 Rozdział III. ELEMENTY POJĘCIA WYPADKU PRZY PRACY.................... 236 1. Nagłość urazu lub śmierci a nagłość zdarzenia....................................... 237 2. Zewnętrzność przyczyny urazu lub śmierci a zewnętrzność przyczyny zdarzenia ............ 238 3. Związek z pracą .............................................................. 242 3.1. Charakter związku z pracą................................................... 242 3.2. Okoliczności uznawane za wykonywanie pracy .................................. 245 3.3. Wyłączenie (zerwanie) związku z pracą......................................... 248 3.3.1. Przerwy w świadczeniu pracy ........................................... 248 3.3.2. Stan nietrzeźwości a zerwanie związku z pracą.............................. 249 4. Skutek w postaci urazu lub śmierci................................................ 250 Rozdział IV. INNE KWALIFIKACJE PRAWNE SZKÓD NA OSOBIE UBEZPIECZONEGO, DOZNANYCH W ZWIĄZKU Z PRACĄ ................................ 252 1. Choroba zawodowa............................................................ 252 1.1. Choroba zawodowa a wypadek przy pracy ...................................... 252 1.2. Wykaz chorób zawodowych.................................................. 253 1.3. Rozpoznanie choroby zawodowej ............................................. 256 1.4. Stwierdzanie choroby zawodowej ............................................. 257 2. Wypadek zrównany z wypadkiem przy pracy........................................ 258 Rozdział V. ŚWIADCZENIA Z UBEZPIECZENIA WYPADKOWEGO................ 261 1. Świadczenia z tytułu skutków wypadku przy pracy w zakresie zdolności do zarobkowania .... 261 1.1. Zasiłek chorobowy......................................................... 261 1.2. Świadczenie rehabilitacyjne.................................................. 263 1.3. Zasiłek wyrównawczy ...................................................... 263 1.4. Renta z tytułu niezdolności do pracy ........................................... 264 1.5. Renta szkoleniowa ......................................................... 266 1.6. Renta rodzinna ............................................................ 266 1.7. Dodatki do rent wypadkowych................................................ 267 2. Świadczenia odszkodowawcze z tytułu doznanego uszczerbku na zdrowiu lub śmierci ....... 268 2.1. Charakter prawny jednorazowego odszkodowania ................................ 268 2.2. Stały lub długotrwały uszczerbek na zdrowiu jako warunek nabycia prawa do jednorazowego odszkodowania............................................. 269 2.3. Odszkodowanie należne poszkodowanemu...................................... 270 2.4. Odszkodowanie należne rodzinie poszkodowanego ............................... 271 2.5. Tryb przyznawania i wypłacania jednorazowego odszkodowania..................... 273 10 Spis treści 3. Świadczenia zdrowotne ........................................................ 275 Rozdział VI. USTALANIE PRAWA I ZASADY WYPŁACANIA ŚWIADCZEŃ WYPADKOWYCH ..................................... 277 1. Ustalanie prawa do świadczeń wypadkowych ....................................... 277 1.1. Ustalanie okoliczności i przyczyn zajścia wypadku przy pracy....................... 277 1.2. Ustalanie zajścia wypadku przy wykonywaniu innej ubezpieczonej czynności........... 279 2. Zasada odpowiedzialności za wypadek przy pracy.................................... 280 3. Okoliczności wyłączające wypłatę świadczeń ....................................... 281 3.1. Wina umyślna lub rażące niedbalstwo poszkodowanego............................ 281 3.2. Stan nietrzeźwości lub odurzenia poszkodowanego ............................... 283 4. Zbieg prawa do rent wypadkowych z innymi świadczeniami............................ 285 5. Zawieszenie prawa do rent wypadkowych .......................................... 286 Część pierwsza UBEZPIECZENIE EMERYTALNE :.'ttt>. Rozdział I ZAŁOŻENIA ZREFORMOWANEGO SYSTEMU EMERYTALNEGO 1. Filarowa konstrukcja Emerytura z ubezpieczenia społecznego w swym założeniu ma zabezpieczać podstawowe potrzeby ubezpieczonego. Z tego względu emerytury z ubezpieczenia społecznego mają charakter świadczeń bazowych. Te bazowe świadczenia przysługują w zamian za składkę płaconą od wynagrodzeń nieprzekraczających w skali roku określonych wielokrotności średnich zarobków w kraju1. Sprawia to, że osoby zarabiające kwoty nieprze-kraczające tych wielokrotności otrzymają wynikający z formuły wymiaru procent poprzednich swoich zarobków w postaci emerytury. Osoby zarabiające więcej niż wskazany limit otrzymają emeryturę w maksymalnej kwocie wynikającej z formuły, ale kwota ta będzie w tym niższym stopniu zastępować poprzednie zarobki im były one wyższe2. Znacznemu obniżaniu się poziomu życia po zakończeniu działalności zawodowej u osób o wysokich zarobkach zapobiegać ma stworzenie możliwości „doubez-pieczenia się" poprzez wykup polisy ubezpieczenia na dożycie określonego wieku w działających na rynku towarzystwach ubezpieczeniowych albo innych instytucjonalnych form zapewniających dodatkową emeryturę3. Emerytura z dodatkowego ubezpieczenia ma zmniejszyć lukę między poprzednim wysokim zarobkiem a emeryturą nieprzekraczającą określonego poziomu. koncepcja trzech filarów Koncepcja systemu zapewniającego świadczenie z różnych źródeł (system „filarów") zawarta była już w tzw. planie Beveridge'a4. Wyrósł on z potrzeby zróżnicowania i uzupełnienia dochodów na starość ponad jednolite kwotowo i niskie renty państwowe o charakterze zaopatrzeniowym. W celu uzupełnienia minimalnych świadczeń podstawowych (pierwszy 1 W Polsce jest to trzydziestokrotność przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia. 2 Zob. tom 1, schemat 5, rozdz. VII. 3 W Polsce jest to system pracowniczych programów emerytalnych (PPE) i indywidualnych kont emerytalnych (IKE). 4 Wielka Brytania 1942 r. 14 /. Założenia zreformowanego systemu emerytalnego filar) przewidywano dodatkowe świadczenia emerytalne o charakterze ubezpieczeniowym, zależne od stażu pracy i uzyskanych wcześniej wynagrodzeń (drugi filar). Filarowy model emerytur przyjęto też w krajach o Bismarckowskim systemie ubezpieczeń społecznych (np. Niemcy, Austria, Francja, Szwajcaria). Filar pierwszy w tym modelu stanowią świadczenia wypłacane z ubezpieczenia społecznego, działającego na zasadach repartycji, i uzależnione od wysokości zarobków ubezpieczonego. Filar drugi to ubezpieczenie prowadzone przez pracodawców, działające na zasadach kapitałowych i zapewniające świadczenia odnoszone do zgromadzonych składek. Filar trzeci natomiast to w obu modelach system dobrowolny, umożliwiający uzupełnianie otrzymywanej emerytury w wyniku indywidualnej przezorności, czyli zawarcia umowy z towarzystwem ubezpieczeniowym. W Polsce trzyfilarowy system emerytalny zrealizowano, przyjmując ustawy: — z 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych5, — z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych6, — z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych7, j _ ¦ .., . — z 20 kwietnia 2004 r. o pracowniczych programach emerytalnych8, r, , ,.. ,. — z 20 kwietnia 2004 r. o indywidualnych kontach emerytalnych9. Emerytura w założeniu powyższych ustaw składać się ma z dwóch lub z trzech części wypłacanych przez różne podmioty, gromadzące składkę emerytalną na odrębnych zasadach. W Polsce emeryturę z pierwszego i drugiego filaru10 ma zapewnić dotychczasowa (w sensie: niezwiększona) składka emerytalna, ale podzielona na dwie części. Jedna część składki emerytalnej ubezpieczonego wpływać będzie do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (pierwszy filar), działającego na zasadach repartycyjnych. Składka będzie zapisywana na indywidualnym koncie ubezpieczonego i waloryzowana w przyjętych terminach, według wskaźnika wzrostu cen towarów i usług. Suma zapisanych do dnia przejścia ustawy konstruujące trzyfilarowy polski system podział składki obowiązkowej 1. Filarowa konstrukcja 15 składka w I filarze x no 5 Tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. nr 159, poz. 1667 z późn. zm. ' '. " , '_ , t/ 6 Dz.U. nr 137, poz. 887 z późn. zm. '"'"',! '.-:,•'¦ ' 7 Dz.U. z 2004 r. nr 39, poz. 353 z późn. zm. ¦ ,;¦: :j -• ¦¦<¦ ¦. \ ••' 8 Dz.U. nr 116, poz. 1207 (która zastąpiła ustawę z 22 sierpnia 1997 r. o pracowniczych programach emerytalnych, tekst jedn. Dz.U. nr 139, poz. 932 z późn. zm.). 'Dz.U. nr 116, poz. 1205. 10 W literaturze przedmiotu zaproponowany został termin „segment" zamiast „filar", z uzasadnieniem, że przeznaczeniem „filaru" jest raczej dźwiganie (wspieranie) czegoś, co jest nad filarem, natomiast „segment" to część składowa całości, co bardziej odpowiada charakterowi nowego systemu, w którym emerytura składa się z dwóch lub trzech składowych (J. Jończyk, Reforma emerytalna rozpoczęta, „Przegląd Ubezpieczeniowy dla Ciebie", sierpień 1997). składka w II filarze na emeryturę składek stanowić będzie bazę do obliczania wysokości świadczenia wypłacanego przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Tę część emerytury umownie przyjęto nazywać „emeryturą z pierwszego filaru". Druga część składki emerytalnej wpłacana będzie do wybranego przez ubezpieczonego otwartego funduszu emerytalnego (drugi filar), działającego na zasadach kapitałowych. Składka, po wpłynięciu na konto uczestnika funduszu, zostanie zamieniona na jednostki rozrachunkowe zyskujące (lub tracące) na wartości, w zależności od trafności inwestycji dokonywanych przez powszechne towarzystwo emerytalne zarządzające danym funduszem. Po osiągnięciu przez ubezpieczonego wieku emerytalnego cały jego kapitał tzw. transferowy" zgromadzony na koncie w otwartym funduszu emerytalnym, po przekazaniu go do wskazanego zakładu emerytalnego12 i po potrąceniu kosztów, będzie stanowił podstawę do ustalenia drugiej części emerytury (z drugiego filaru). Obie części będą stanowiły emeryturę bazową. Emerytura z obu źródeł (tj. z pierwszego i drugiego filaru) w zasadzie13 nie będzie mogła być niższa od kwoty najniższej emerytury. emerytura bazowa Trzeci filar w założeniach polskiej reformy ubezpieczeń społecznych to pracownicze programy emerytalne i indywidualne konta emerytalne, które nie są urządzeniami z zakresu ubezpieczenia społecznego14. Jak więc słusznie zauważono w literaturze15, polski system trzyfilarowy ma charakter niejednorodny i składa się z dwufilarowego16 systemu bazowego oraz trzeciego filaru uzupełniającego, działającego na zasadach charakterystycznych dla osobowych ubezpieczeń gospodarczych, ale z ograniczeniami wynikającymi z ustawy o pracowniczych programach emerytalnych i ustawy o indywidualnych kontach emerytalnych. Konstrukcja polskiego trzy filarowego systemu emerytalnego jest więc odmienna od klasycznej przez to, że składa się on z dwuczęściowego systemu bazowego (pierwszy i drugi filar) oraz z systemu uzupełniającego (trzeci filar), podczas gdy w systemie klasycznym filar bazowy (pierwszy) uzupełniany jest świadczeniami z filaru drugiego i trzeciego. Cechą charakterystyczną nowego systemu emerytalnego jest nie tylko wielofilarowość, ale i uzależnienie wysokości świadczenia wyłącznie od składki wnoszonej do systemu. Oznacza to, że w nowym odmienność polskiej regulacji zależność emerytury od sumy składek L 11 Kapitał transferowy to suma jednostek rozrachunkowych pomnożona przez cenę jednostki w dniu 'ykupu (transferu). lo nazwa umowna — nie ma bowiem jeszcze odpowiedniej ustawy. 13 Nie będzie to dotyczyć osób, które nie przepracowały 20 lat (kobiety) i 25 lat (mężczyźni). Z tego względu nie zostaną omówione w podręczniku. U. Kalina-Prasznic, Uwagi o reformowaniu systemu emerytalnego, „Prawo i Zabezpieczenie Społeczne" 1997, nr 9. A raczej dwuczęściowego. 16 /. Założenia zreformowanego systemu emerytalnego systemie wymiar emerytury będzie zależeć od sumy składek zgromadzonych na koncie ubezpieczonego w Funduszu Emerytalnym i od wielkości kapitału zgromadzonego w otwartym funduszu emerytalnym. Składka wnoszona do funduszu emerytalnego w ZUS-ie będzie zapisywana na indywidualnym koncie ubezpieczonego, ale nie będzie na nim gromadzona. Wszystkie wpływające do funduszu emerytalnego składki na ubezpieczenie emerytalne będą przeznaczane na wypłatę bieżących emerytur. Składka nie będzie więc inwestowana. Z tego względu sytuacja na rynku inwestycji nie będzie bezpośrednio wpływać na wysokość przyszłej emerytury17. Suma zewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego zwaloryzowanych składek18 będzie stanowić podstawę do wyliczenia pierwszej części emerytury bazowej (z pierwszego filaru)19. Druga część emerytury bazowej — pochodząca z otwartego funduszu emerytalnego (drugi filar) — będzie zależała od wielkości zgromadzonego kapitału. Każda bowiem wpłacona do tego funduszu składka zostanie przeliczona na jednostki rozrachunkowe, których wartość będzie się zmieniać wraz z sytuacją na rynku finansowym. Suma posiadanych jednostek rozrachunkowych pomnożona przez aktualną cenę jednostki stanowić będzie kapitał ubezpieczonego20, który zadecyduje o wysokości jego emerytury. Kapitał transferowy gromadzony w otwartym funduszu emerytalnym będzie wzrastał w miarę przybywania jednostek rozrachunkowych na koncie ubezpieczonego w wyniku napływu nowych składek oraz w miarę wzrostu ceny jednostki. Niestety, ewentualny spadek tej ceny może spowodować obniżenie się kapitału nawet poniżej sumy wpłaconych do otwartego funduszu emerytalnego składek21. .,:i zależność emerytury od ceny jednostki rozrachunkowej 2. Kryterium daty urodzenia Tak radykalna zmiana w prawie do emerytury nie mogła objąć wszystkich ubezpieczonych. Zasady działania nowego systemu wymagały wyłączenia osób, którym w chwili wejścia w życie reformy brakowało do osiągnięcia wieku emerytalnego mniej niż 15 lat. Nowe zasady wymiaru emerytury mogłyby bowiem spowodować znaczne obniżenie ich świadczenia emerytalnego. 17 Sytuacja gospodarcza, a w szczególności wzrost cen i wynagrodzeń, może co najwyżej wpływać na większą lub mniejszą waloryzację składek. 18 Waloryzacja składek polegać będzie na pomnożeniu zewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego składek przez wskaźnik waloryzacji. 19 Suma składek zostanie w tym celu podzielona przez liczbę „n", obrazującą średnie dalsze trwanie życia osób w wieku równym wiekowi przejścia na emeryturę danego ubezpieczonego (art. 26 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS). 20 Będzie to tzw. kapitał transferowy, zostanie on bowiem przetransferowany do wybranego przez ubezpieczonego zakładu emerytalnego i po potrąceniu kosztów stanowić będzie podstawę do wyliczenia drugiej części emerytury bazowej. 21 Ustawa z 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych przewiduje, co prawda, wiele zabezpieczeń, ale takiego efektu nie da się wykluczyć. 2. Kryterium daty urodzenia 17 wybór podziału składki, a nie systemu Data urodzenia stanowi zatem jedyne kryterium podziału ubezpieczonych na tych objętych nowym systemem emerytalnym (system zdefiniowanej składki) i na tych, których emerytura zostanie wyliczona według dotychczasowej formuły (system zdefiniowanego świadczenia). Jeśli data urodzenia przypada przed 1 stycznia 1949 r., to emerytura wymierzana będzie według formuły zdefiniowanego świadczenia22. Natomiast osoby urodzone po 31 grudnia 1948 r. otrzymają emeryturę wyliczoną w formule zdefiniowanej składki23. W grupie osób objętych nowym systemem ustawodawca wyodrębnił ponadto podgrupę osób, które urodziły się po 31 grudnia 1948 r., ale przed 1 stycznia 1969 r. Ubezpieczeni z tej grupy wiekowej mogli sami zdecydować, czy część ich składki będzie przekazywana do otwartych funduszy emerytalnych (drugi filar), czy cała składka pozostanie w ZUS-ie na ich indywidualnym koncie (pierwszy filar). Wybór dotyczył zatem jedynie podziału składki (skierowania jej także do otwartego funduszu emerytalnego), ale nie dotyczył wyboru systemu („stary" czy „nowy"). Podjęcie zatem decyzji o wpłacaniu całej składki tylko do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych nie oznaczało, że emerytura wymierzana będzie na dotychczasowych zasadach. Inaczej mówiąc, ubezpieczony objęty nowym systemem nie mógł sobie wybrać „starych" lub „nowych" zasad nabycia prawa do emerytury. Te wskazywała ustawa, ustalając kryterium daty urodzenia oraz przewidując pewne wyjątki. Na podstawie ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych emerytura będzie wymierzana zatem: 1) w formule zdefiniowanego świadczenia — dla osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r. oraz dla osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r., które spełnią warunki nabycia prawa według dotychczasowych zasad do 31 grudnia 2007 r.24; 2) w formule zdefiniowanej składki — dla osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r., z tym że: a) osoby urodzone po 31 grudnia 1948 r., a przed 1 stycznia 1969 r. będą otrzymywały emeryturę bazową pochodzącą albo z obu funduszy (filarów), albo tylko z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (pierwszy filar), b) osoby urodzone po 31 grudnia 1968 r. będą otrzymywały emeryturę bazową zawsze z obu funduszy (tj. z pierwszego i drugiego filaru). dwie formuły wymiaru świadczeń 22 Wysokość świadczenia zależała od stażu ubezpieczonego i jego zarobków oraz była powiększona o tzw. kwotę stałą. 23 Wysokość świadczenia będzie bezpośrednio zależna od sumy wpłaconych składek. 24 Data ustalona ustawą z 27 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz ustawy — Karta Nauczyciela (Dz.U. nr 167, poz. 1397). 18 /. Założenia zreformowanego systemu emerytalnego 3. Architektura zreformowanego systemu emerytalnego Biorąc pod uwagę założenia nowego systemu emerytalnego, można stwierdzić, że jest on zbudowany w sposób znacznie bardziej skomplikowany niż poprzedni. Schemat 1. System emerytalny przed reformą Minister nadzór ZUS składka pracodawcy zarząd FUS wypłata świadczeń E=C" + In2) gwarancje minimalnej emerytury gwarancja wysokości emerytury budżet Oznaczenia: C — kwota stała In — kwota indywidualna system emerytalny przed 1999 r. System emerytalny działający przed 1 stycznia 1999 r. obejmował ubezpieczenia tzw. pracownicze i niepracownicze, które były zarządzane przez jedyną instytucję ubezpieczeniową, jaką był Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Składka miała charakter jednolity25 i wpływała do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, z którego były wypłacane wszystkie świadczenia. Składkę w ubezpieczeniu pracowniczym płacił tylko pracodawca (z własnych środków), a w ubezpieczeniu niepracowniczym — ubezpieczony. Nadzór administracyjny nad Zakładem Ubezpieczeń Społecznych sprawował właściwy minister. Gwarantem wypłat wszystkich świadczeń w pełnej należnej wysokości i nie niższej niż w kwocie minimalnej emerytury był Skarb Państwa. Obecny system emerytalny obsługiwany jest przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych, przez towarzystwa otwartych funduszy emery- obecny system 3. Architektura zreformowanego systemu emerytalnego 19 talnych, towarzystwa pracowniczych funduszy emerytalnych, towarzystwa ubezpieczeniowe, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych i zakłady emerytalne26. Składka na ubezpieczenie emerytalne płacona przez pracodawcę wpływa tylko do funduszu emerytalnego27. Natomiast składka ubezpieczonego wpływa albo tylko do funduszu emerytalnego, albo jest dzielona pomiędzy fundusz emerytalny w Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i otwarty fundusz emerytalny. Emeryturę ze składki wpłacanej do funduszu emerytalnego wypłaca Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Emeryturę ze składki gromadzonej w otwartym funduszu emerytalnym wypłacać będą zakłady emerytalne, które muszą powstać przed 2009 rokiem. Wypłacając emerytury, Zakład Ubezpieczeń Społecznych będzie działać niejako w podwójnej roli, tj. jako „stary ZUS" i jako „pierwszy filar" (zob. schemat 2). podwójna rola ZUS Jako „stary ZUS" Zakład Ubezpieczeń Społecznych wypłaca emerytury osobom urodzonym przed 1 stycznia 1949 r. Emerytury te będą wyliczone według formuły zdefiniowanego świadczenia i gwarantowane przez budżet co do ich wysokości ustalonej w decyzji i nie niższej niż najniższa emerytura. jako „stary" ZUS jako I filar W roli pierwszego filaru Zakład Ubezpieczeń Społecznych będzie wypłacał emerytury wszystkim pozostałym ubezpieczonym, tj. tym, których objęła reforma. Emerytury te będą wyliczone w systemie (formule) zdefiniowanej składki. Oznacza to, że wysokość emerytury będzie prostą pochodną sumy zebranych składek oraz tzw. kapitału początkowego, odzwierciedlającego wkład danego ubezpieczonego do systemu przed reformą. Wszystkie emerytury wypłacane przez ZUS objęte są gwarancją budżetu państwa co do ich wysokości. Kwota emerytury nie może być niższa niż ustalona w ustawie kwota minimalna emerytury. Kwota minimalna emerytury odnosi się do emerytury bazowej. Z tego wniosek, że jeżeli emerytura pochodzić będzie z pierwszego i z drugiego filaru, to suma tych emerytur nie może być niższa niż kwota minimalna emerytury. Emerytury z drugiego filaru wypłacać będą zakłady emerytalne28. Zakłady emerytalne mają być instytucjami prywatnymi i powstanie ich kilka lub kilkanaście. Po wyborze przez ubezpieczonego konkretnego zakładu emerytalnego zostanie do niego przekazany tzw. kapitał transferowy zgromadzony przez tego ubezpieczonego w otwartym funduszu emerytalnym. Kapitał ten będzie podstawą29 do ustalenia w umowie zawartej z zakładem emerytalnym odpowiedniego rodzaju emerytury dożywotniej. System emerytur dodatkowych (w ramach pracowniczych programów emerytalnych i indywidualnych kont emerytalnych) zapewniać bę- zaklady emerytalne system emerytur dodatkowych > Bez podziału zatem na poszczególne ryzyka. 26 Nazwa nie jest jeszcze ustalona. 27 Jest to jeden z wyodrębnionych funduszy FUS. 28 Nie ma jeszcze ani projektu, ani struktury, ani nazwy tych instytucji. 29 Po potrąceniu kosztów. 20 /. Założenia zreformowanego systemu emerytalnego dzie wypłatę środków zgromadzonych na koncie pracownika, prowadzonym w pracowniczym funduszu emerytalnym i zarządzanym przez pracownicze towarzystwo emerytalne bądź wnoszonych do funduszu inwestycyjnego, albo do zakładu ubezpieczeń na życie. Cały system działać będzie pod organizacyjnym i finansowym nadzorem państwa. Schemat 2. Budowa systemu emerytur bazowych pierwszy filar minister ZUS składka I FUS fundusz emerytalny | drugi filar KNUiFE depozytariusz PTE - —-te- OFE r zakład emerytalny ]) jako „stary" ZUS wypłata jako pierwszy filar od 2009 r. wypłata E=C + In gwarancja wysokości emerytury gwarancja minimalnej emerytury + E :s + Kp n E=- KT n'/n2 gwarancja minimalnej emerytury budżet składka pracodawcy — — składka ubezpieczonego 11 nazwa nie została jeszcze ustalona Nowy system emerytalny jest nie tylko bardziej złożony, ale wywołuje również dyskusje co do jego efektów. Zdaniem niektórych autorów30 reforma doprowadzi do zespolenia wyłączających się dotąd systemów ubezpieczenia społecznego i ubezpieczeń gospodarczych w za- 30 Zob. Ubezpieczenia gospodarcze, pod red. T. Sangowskiego, Warszawa 1998, s. 144. 3. Architektura zreformowanego systemu emerytalnego 21 kresie drugiego (obowiązkowego) i trzeciego (dobrowolnego) filaru systemu zabezpieczenia emerytalnego i ubezpieczeń na życie. Zdaniem innych autorów31 utworzenie prywatnie zarządzanych funduszy emerytalnych (zarówno otwartych, jak i pracowniczych) prowadzi nie do zespolenia obu systemów, ale do zastąpienia ubezpieczeń społecznych rozwiązaniami, które nie mieszczą się w pojęciu ubezpieczenia społecznego, czyli systemem oszczędności przymusowych (etap akumulacji), przenoszonych następnie do systemu ubezpieczeń gospodarczych (etap konsumpcji) i w efekcie do zakwestionowania samego określenia „reforma ubezpieczeń społecznych"32, z tej racji, że nie są to ubezpieczenia społeczne, lecz inna jakość w postaci przymusowego oszczędzania na starość z niepewnym zwrotem. krytyka reformy Krytyczne uwagi podniesiono też w odniesieniu do głównego hasła reformy — „bezpieczeństwo dzięki różnorodności". Zdaniem Jana Jończyka33 skutkiem reformy będzie raczej różnorodność bezpieczeństwa poszczególnych warstw społecznych, a w konsekwencji znaczne zróżnicowanie dochodów emerytów. W wątpliwość podana też została teza, że reforma zapewni realizację zasady ekwiwalentności świadczenia i składki. Teza ta posłużyć miała do uzasadnienia wprowadzenia takiego systemu ubezpieczenia, w którym świadczenia są oparte na kapitalizowanej składce. W efekcie nastąpiło pomieszanie różnych instytucji prawnych: lokat na rachunku bankowym, ubezpieczenia na życie i ubezpieczenia społecznego34. W literaturze wyrażono też pogląd35, że przyjęty w Polsce kierunek reformowania zabezpieczenia emerytalnego koliduje z dyspozycją art. 12 Europejskiej Karty Społecznej36 obligującej do: • ustanowienia lub utrzymania systemu zabezpieczenia społecznego, • utrzymania systemu zabezpieczenia społecznego na zadowalającym poziomie, równym co najmniej poziomowi niezbędnemu do ratyfikacji Konwencji nr 10237 Międzynarodowej Organizacji Pracy, • zabiegania o stopniowe podnoszenie poziomu zabezpieczenia społecznego. Tymczasem wbrew powyższym założeniom, uchwalone ustawy prowadzą do redukowania roli idei i urządzeń zabezpieczenia społecznego oraz zastępowania go systemem przymusowych oszczędności oraz indywidualnych ubezpieczeń osobowych, 31 Zob. na przykład prace U. Kaliny-Prasznic, J. Jończyka, M. Rymszy. 32 J. Jończyk, Język reformy emerytalnej, [w:] Aktualne problemy ubezpieczenia społecznego, referat na VIII Konferencji Polskiego Stowarzyszenia Ubezpieczenia Społecznego, Gdańsk, 17-18 września 1998 r.; oraz T. Zieliński, Nowe emerytury — samoubezpieczenie na starość, referat na XIV Zjazd Katedr Prawa Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, Łódź, 28-30 maja 2003 r. 33 J. Jończyk, op. cit. 34 Ibidem. 35 U. Kalina-Prasznic, op. cit. 36 Przebieg dyskusji na XIV Zjeździe Katedr Prawa Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi (28--30 maja 2003 r.) nie potwierdził jednak tych obaw co do kolizji i zmiany charakteru prawnego świadczeń. 37 Konwencja ta została ratyfikowana w kwietniu 2003 r. 22 I. Założenia zreformowanego systemu emerytalnego co jest ewenementem w Europie. Autorka krytyki zauważa też, że deklarowanym celem reformy było ograniczenie dotacji z budżetu państwa do systemu ubezpieczenia społecznego. Jest to jednak cel przyszłościowy, bowiem w okresie wprowadzania reformy dopłaty te muszą się zwiększyć, w związku z faktem „wyprowadzenia" części składki emerytalnej z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych do otwartych (prywatnych) funduszy emerytalnych38. Uzupełnieniu powstałej luki służyć miało powiązanie reformy ubezpieczenia społecznego z prywatyzacją, tak aby część wpływów z prywatyzacji przekazywano na pokrycie kosztów reformy, co jest tożsame z dotacją z budżetu państwa39. Oznacza to konieczność zmian w polityce budżetowej, polegających na zmniejszeniu innych wydatków lub zwiększeniu obciążeń podatkowych40. Nasilające się od początku działania nowego systemu problemy finansowe ZUS są zapowiedzią wzrostu, a nie zmniejszenia dotacji budżetowych. Nie będzie też możliwa realizacja zapowiedzi twórców reformy, że zmniejszeniu ulegnie stopa procentowa składki na ubezpieczenie społeczne41. Za wadę nowego systemu uznać też należy okoliczność, że formuła akumulowania części składki opiera się na wyeliminowaniu solidarności oraz redystrybucji ryzyka pomiędzy pracownikami. W rezultacie ubezpieczeni sami ponoszą skutki różnych zdarzeń, w tym losowych nieszczęść, takich jak choroba czy okres pozostawania bez pracy (które w znaczący sposób ograniczają możliwości oszczędzania w funduszu), a także wywołanych złym zarządzaniem lub upadłością funduszu albo słabym wzrostem gospodarczym. 38 Brakujące środki są uzupełniane pożyczkami zaciągniętymi m.in. w wyniku lokowania środków wpłacanych do otwartych funduszy emerytalnych w obligacjach państwowych. 39 W art. 5 ustawy z 25 czerwca 1997 r. o wykorzystaniu wpływów z prywatyzacji części mienia Skarbu Państwa na cele związane z reformą systemu ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr 106, poz. 673 z późn. zm.) stwierdza się, że wpływy z prywatyzacji stanowią przychody budżetu państwa. 40 Na przykład w Chile, na którym się wzorowano, wprowadzenie prywatnych funduszy emerytalnych spowodowało drastyczne zmiany w budżecie socjalnym państwa: wzrost wydatków na emerytury socjalne, obniżenie nakładów na oświatę z 35,8 do 22% i ochronę zdrowia z 1,6 do 0,7% (podaję za U. Kaliną--Prasznic, Uwagi o reformowaniu systemu emerytalnego..!). 41 Sytuacja, że wynosi ona po wejściu reformy 36,59% podstawy wymiaru składki, a nie 45% podstawy, jak przed reformą, jest efektem tylko zmiany sposobu liczenia składki. Rozdział II RYZYKO EMERYTALNE 1. Kształtowanie się ochrony ryzyka emerytalnego Ubezpieczenie społeczne to urządzenie społeczno-gospodarcze zabezpieczające jednostkę przed skutkami zajścia w jej życiu zdarzenia niekorzystnie wpływającego na zdolność do samodzielnego zdobywania środków utrzymania. Do takich zdarzeń, właściwych losowi człowieka, należy zaliczyć też starość przejawiającą się w naturalnej utracie sił do pracy. Zabezpieczenie bytu „na starość" od dawna było więc przedmiotem różnego rodzaju zabiegów społeczeństw i jednostek. Pojawienie się ubezpieczeń społecznych nie mogło więc pozostawić tego zdarzenia losowego poza zakresem swoich zainteresowań. Starość jako taka nie od razu jednak stała się przedmiotem samoistnej ochrony — z tej prostej przyczyny, że doktryna ubezpieczeniowa zakłada ochronę na wypadek zdarzeń nieoczekiwanych, niepewnych, a więc w jakiś sposób nagłych. Starość natomiast to naturalny proces właściwy każdemu człowiekowi (zdarzenie oczekiwane). Z tego też zapew