Projekt okładki i stron tytułowych Michał Piotrowski Redaktor Magdalena Ziarnicka-Koper Redaktor techniczny Małgorzata Tas SPIS TREŚCI Część pierwsza UBEZPIECZENIE EMERYTALNE ' Copyright by Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Sp. z o.o. Warszawa 2005 Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych — bez pisemnej zgody autora i wydawcy. ISBN 83-7334-526-4; tom 2: ISBN 83-7334-525-6 Redakcja Publikacji Akademickich: ul. Wiśniowa 50, 02-520 Warszawa tel. (22) 646-97-47, 646-99-03, fax (22) 646-99-04 Dział Handlowy: ul. gen. K. Sosnkowskiego 1, 02-495 Warszawa tel. (22) 723-07-37; centr. (22) 572-95-00 (do 07); fax (22) 572-95-86 www.LexisNexis.pl; e-mail: biuro@LexisNexis.pl Księgarnia Internetowa: http://ksiegarnia.LexisNexis.pl Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Sp. z o.o. — Warszawa 2006 Wydanie pierwsze. Skład i łamanie: FOTOTYPE, Warszawa. Druk ukończono w listopadzie 2005. Druk i oprawa: Drukarnia Skleniarz, Kraków Rozdział I. ZAŁOŻENIA ZREFORMOWANEGO SYSTEMU EMERYTALNEGO 1. Filarowa konstrukcja..................................................... 2. Kryterium daty urodzenia ................................................. 3. Architektura zreformowanego systemu emerytalnego ........................... Rozdział II. RYZYKO EMERYTALNE ............................... 1. Kształtowanie się ochrony ryzyka emerytalnego ......................... 2. Konstrukcja ryzyka emerytalnego w polskim prawie ubezpieczenia społecznego 3. Treść ryzyka emerytalnego w polskim prawie ubezpieczenia społecznego ..... 4. Zajście ryzyka a nabycie prawa do emerytury............................ Rozdział III. PRAWO DO EMERYTURY NA DOTYCHCZASOWYCH ZASADACH (TZW. STARY SYSTEM) ........................................ 1. Charakterystyka dotychczasowych zasad ........................................ 2. Krąg osób uprawnionych .................................................... 3. Warunki nabycia prawa do emerytury........................................... 3.1. Warunek osiągnięcia wieku emerytalnego.................................... 3.1.1. Rodzaje wieku emerytalnego ......................................... 3.1.2. Przesłanki ustalania wieku emerytalnego................................ 3.1.3. Kryteria różnicowania wieku emerytalnego .............................. 3.2. Warunek posiadania stażu ubezpieczeniowego ................................ 4. Prawo do emerytury w niższym wieku emerytalnym ............................... 4.1. Zatrudnienie w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze ............. 4.2. Prawo do emerytury górniczej ............................................. 4.3. Prawo do emerytury kolejowej............................................. 5. Prawo do emerytury wcześniejszej ............................................. 5.1. Konstrukcja prawa do wcześniejszej emerytury................................ 5.2. Prawo do wcześniejszej emerytury z ustawy o emeryturach i rentach z FUS ......... 5.3. Prawo do wcześniejszej emerytury z innych ustaw ............................. 6. Prawo do emerytury bez względu na wiek ....................................... 6.1. Konstrukcja prawa...................................................... 6.2. Prawo do emerytury dla nauczycieli ........................................ 13 13 16 18 23 23 24 25 27 29 29 29 30 30 30 31 33 35 35 35 36 38 39 39 41 41 43 43 44 Spis treści 6.3. Prawo do emerytury dla górników ............................................. 45 7. Emerytura niepełna............................................................ 45 Rozdział IV. PRAWO DO EMERYTURY W NOWYM SYSTEMIE EMERYTALNYM (TZW. PIERWSZY FILAR) .......................................... 47 1. Zasady nabywania prawa do emerytury ............................................ 47 2. Wymiar emerytury w systemie zdefiniowanej składki ................................. 49 2.1. Formuła wymiaru emerytury ................................................. 49 2.2. Średnie dalsze trwanie życia (n) .............................................. 50 2.3. Waloryzowanie składek..................................................... 53 2.4. Kapitał początkowy ........................................................ 54 2.4.1. Istota kapitału początkowego............................................ 54 2.4.2. Ustalanie kapitału początkowego ........................................ 54 3. Wzrost emerytury z tytułu zatrudnienia emeryta ..................................... 55 4. Emerytura w systemie „mieszanym"............................................... 56 Rozdział V. EMERYTURA Z OTWARTEGO FUNDUSZU EMERYTALNEGO (TZW. DRUGI FILAR)........................................ 1. Miejsce emerytury w systemie ........................................... 2. Otwarty fundusz emerytalny ............................................. 2.1. Status prawny i zasady działania otwartego funduszu emerytalnego........... 2.2. Tworzenie i likwidacja otwartego funduszu emerytalnego .................. 2.2.1. Utworzenie funduszu .......................................... 2.2.2. Likwidacja funduszu .......................................... 2.3. Podmioty obsługujące otwarty fundusz emerytalny........................ . 2.3.1. Powszechne towarzystwo emerytalne.............................. y.: 2.3.2. Depozytariusz................................................ 2.3.3. Agent transferowy ............................................ 2.3.4. Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych ........................ 2.4. Działalność lokacyjna otwartych funduszy emerytalnych ................... 2.4.1. Kryterium bezpieczeństwa lokat.................................. 2.4.2. Kryterium rentowności lokat .................................... 2.4.3. Powstanie niedoboru .......................................... 3. Nadzór nad otwartymi funduszami emerytalnymi ............................ 3.1. Istota nadzoru..................................................... 3.2. Nadzór a kontrola.................................................. 3.3. Uprawnienia nadzorcze Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych ........................................... 3.4. Uprawnienia nadzorcze depozytariusza................................. 4. Członkostwo w otwartym funduszu emerytalnym ............................ 4.1. Podmiotowy zakres członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym ......... 4.1.1. Kryterium daty urodzenia....................................... 4.1.2. Kryterium tytułu ubezpieczenia .................................. 4.1.3. Wyłączenie możliwości przystąpienia do otwartego funduszu emerytalnego 57 57 58 58 60 60 61 62 63 64 66 66 67 67 68 68 71 71 71 72 73 74 74 74 75 76 4.2. Charakter prawny członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym................... 76 4.3. Powstanie stosunku członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym ................ 4.3.1. Umowa z otwartym funduszem emerytalnym .............................. 4.3.2. Losowanie ......................................................... 4.3.3. Otwarcie rachunku ................................................... 4.4. Obowiązki wynikające z członkostwa ......................................... 4.5. Zmiana funduszu ......................................................... 4.5.1. Zmiana funduszu z woli członka ........................................ 4.5.2. Zmiana funduszu z przyczyn organizacyjnych.............................. 4.6. Ustanie stosunku członkostwa ............................................... 4.6.1. Osiągnięcie wieku emerytalnego ........................................ 4.6.2. Śmierć członka otwartego funduszu emerytalnego .......................... 77 78 79 80 81 82 82 83 83 84 84 Spis treści Część druga UBEZPIECZENIE RENTOWE Rozdział I. ZAKRES DZIAŁANIA UBEZPIECZENIA RENTOWEGO ................. 87 1. Założenia ogólne.............................................................. 87 2. Ochrona w razie wypadku w drodze do pracy lub z pracy .............................. 89 2.1. Kształtowanie się ochrony ubezpieczeniowej drogi do pracy lub z pracy ............... 89 2.2. Pojęcie wypadku w drodze do pracy lub z pracy .................................. 91 2.2.1. Definicja wypadku w drodze do pracy lub z pracy............................ 91 2.2.2. „Dom" jako drugi biegun drogi z pracy lub do pracy.......................... 93 2.2.3. Droga do pracy lub z pracy w znaczeniu prawnym (droga chroniona)............. 95 2.2.4. Przerwy w odbywaniu drogi do pracy lub z pracy ............................ 97 ! 2.2.5. Wypadek w drodze w czasie przerwy w pracy ............................... 99 Rozdział II. RYZYKA W UBEZPIECZENIU RENTOWYM .......................... 103 1. Ryzyko niezdolności do pracy.................................................... 103 1.1. Nazwa ryzyka............................................................. 103 1.2. Konstrukcja ryzyka niezdolności do pracy....................................... 104 1.3. Treść ryzyka .............................................................. 108 1.3.1. Treść ryzyka inwalidztwa w ustawodawstwie przedwojennym .................. 109 1.3.2. Treść ryzyka inwalidztwa według ustaw obowiązujących w latach 1954-1996...... 110 1.3.3. Treść ryzyka niezdolności do pracy według ustawy z 1998 roku................. 113 1.4. Tryb stwierdzania zajścia ryzyka .............................................. 115 2. Niezdolność do samodzielnej egzystencji........................................... 119 3. Ryzyko utraty żywiciela ........................................................ 121 3.1. Założenia konstrukcyjne ryzyka............................................... 121 3.2. Treść ryzyka .............................................................. 122 Rozdział III. ŚWIADCZENIA Z UBEZPIECZENIA RENTOWEGO ................... 125 1. Renta z tytułu niezdolności do pracy .............................................. 125 1.1. Rodzaje rent .............................................................. 125 1.2. Warunki nabycia prawa do renty .............................................. 126 1.2.1. Czas zajścia niezdolności do pracy ....................................... 127 1.2.2. Warunek posiadania stażu pracy.......................................... 130 1.3. Formuła wymiaru renty ..................................................... 131 1.4. Zamiana renty na emeryturę.................................................. 132 1.5. Zbieg prawa do renty z prawem do zarobku ..................................... 134 2. Renta szkoleniowa ............................................................ 135 3. Renta rodzinna ............................................................... 138 3.1. Wtórny charakter prawa do renty rodzinnej...................................... 138 3.2. Warunki nabycia prawa do renty rodzinnej ...................................... 139 3.3. Wymiar renty rodzinnej ..................................................... 140 4. Zasiłek pogrzebowy ........................................................... 141 Rozdział IV. RENTY PRZYZNAWANE W SZCZEGÓLNYM TRYBIE ................. 144 1. Świadczenia w drodze wyjątku................................................... 144 2. Emerytura lub renta na specjalnych warunkach ...................................... 147 Część trzecia UBEZPIECZENIE CHOROBOWE Rozdział I. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA UBEZPIECZENIA CHOROBOWEGO .. 151 Rozdział II. RYZYKA W UBEZPIECZENIU CHOROBOWYM...................... 157 8 Spis treści 1. Niezdolność do pracy z powodu choroby ........................................... 157 1.1. Choroba w znaczeniu biologicznym ........................................... 157 1.2. Choroba w znaczeniu prawnym ............................................... 158 1.3. Treść ryzyka niezdolności do pracy z powodu choroby............................. 158 1.4. Stwierdzanie zajścia ryzyka niezdolności do pracy z powodu choroby ................. 160 2. Sytuacje zrównane z niezdolnością do pracy z powodu choroby ......................... 161 3. Zmniejszona sprawność do pracy ................................................. 163 4. Przerwa w pracy w związku z urodzeniem dziecka (urlop macierzyński) .................. 163 5. Konieczność opieki nad dzieckiem lub innym chorym członkiem rodziny ................. 165 Rozdział III. ŚWIADCZENIA PIENIĘŻNE Z UBEZPIECZENIA CHOROBOWEGO..... 167 1. Zasiłek chorobowy jako świadczenie zastępujące utracony zarobek ...................... 167 1.1. Zasiłek chorobowy a wynagrodzenie chorobowe.................................. 168 1.2. Zasiłek chorobowy a wynagrodzenie gwarancyjne ................................ 170 2. Świadczenie rehabilitacyjne ..................................................... 171 3. Zasiłek wyrównawczy.......................................................... 173 4. Zasiłek macierzyński .......................................................... 174 5. Zasiłek opiekuńczy............................................................. 175 Rozdział IV. WARUNKI NABYCIA PRAWA I WYMIAR ŚWIADCZEŃ.............. 178 1. Warunki nabycia prawa do zasiłku chorobowego ..................................... 178 1.1. Istota warunków........................................................... 178 1.2. Zajście niezdolności do pracy w czasie trwania ubezpieczenia ....................... 178 1.3. Okres wyczekiwania ....................................................... 179 2. Wymiar świadczeń chorobowych ................................................. 180 2.1. Kryteria ustalania wysokości świadczeń chorobowych ............................. 180 2.2. Zasady ustalania podstawy wymiaru zasiłku chorobowego .......................... 181 Rozdział V. OKRES POBIERANIA ZASIŁKU CHOROBOWEGO ................... 185 1. Rola okresu zasiłkowego ....................................................... 185 2. Długość okresu zasiłkowego..................................................... 186 3. Struktura okresu zasiłkowego .................................................... 187 4. Zasady liczenia okresu zasiłkowego ............................................... 188 Rozdział VI. POZBAWIENIE PRAWA DO ZASIŁKU CHOROBOWEGO............. 191 1. Pozbawienie a wyłączenie prawa do zasiłku chorobowego ............................. 191 2. Charakter prawny pozbawienia prawa do zasiłku chorobowego.......................... 193 3. Okoliczności pozbawiające prawa do zasiłku chorobowego ............................ 194 3.1. Spowodowanie niezdolności do pracy w wyniku umyślnego przestępstwa lub wykroczenia 195 3.2. Spowodowanie niezdolności do pracy nadużyciem alkoholu ........................ 195 3.3. Wykonywanie pracy zarobkowej w czasie zwolnienia.............................. 197 3.4. Wykorzystanie zwolnienia lekarskiego w sposób niezgodny z celem .................. 199 3.5. Sfałszowanie zaświadczenia lekarskiego ........................................ 201 3.6. Niepodjęcie pracy zaproponowanej nosicielowi choroby zakaźnej .................... 201 Rozdział VII. PRAWO DO ZASIŁKU CHOROBOWEGO PO USTANIU UBEZPIECZENIA CHOROBOWEGO ................................ 202 1. Prawo do zasiłku chorobowego w razie kontynuacji niezdolności do pracy po ustaniu ubezpieczenia . 202 2. Konstrukcja prawa do zasiłku chorobowego w razie niezdolności do pracy powstałej po ustaniu ubezpieczenia ................................................................ 203 Rozdział VIII. REALIZACJA PRAWA DO ZASIŁKU CHOROBOWEGO .............. 206 1. Ujawnienie a doręczenie zaświadczenia lekarskiego .................................. 206 2. Termin do doręczenia zaświadczenia lekarskiego..................................... 208 3. Postępowanie w sprawie wypłat zasiłków .......................................... 209 4. Wstrzymanie wypłaty zasiłku chorobowego......................................... 210 Spis treści________________________________________________________ 9 5. Nienależna wypłata zasiłku chorobowego .......................................... 210 6. Przedawnienie roszczenia o zasiłek ............................................... 211 Część czwarta UBEZPIECZENIE WYPADKOWE Rozdział I. ZAŁOŻENIA KONSTRUKCYJNE UBEZPIECZENIA WYPADKOWEGO 1. Kształtowanie się regulacji prawnych ubezpieczenia od wypadków przy pracy w Polsce 2. Zakres przedmiotowy ubezpieczenia ............................................ 3. Składka na ubezpieczenie wypadkowe ........................................... 3.1. Zasady różnicowania stopy procentowej składki ................................ 3.2. Płatnik składki .......................................................... 217 217 220 225 225 226 Rozdział II. WYPADEK PRZY PRACY JAKO POJĘCIE PRAWNE ................. 228 1. Istota pojęcia „wypadek przy pracy"............................................... 228 2. Miejsce pojęcia „wypadek przy pracy" w katalogu zdarzeń losowych..................... 229 Przedmiot definicji wypadku przy pracy.............................................. 232 Rozdział III. ELEMENTY POJĘCIA WYPADKU PRZY PRACY.................... 236 1. Nagłość urazu lub śmierci a nagłość zdarzenia....................................... 237 2. Zewnętrzność przyczyny urazu lub śmierci a zewnętrzność przyczyny zdarzenia ............ 238 3. Związek z pracą .............................................................. 242 3.1. Charakter związku z pracą................................................... 242 3.2. Okoliczności uznawane za wykonywanie pracy .................................. 245 3.3. Wyłączenie (zerwanie) związku z pracą......................................... 248 3.3.1. Przerwy w świadczeniu pracy ........................................... 248 3.3.2. Stan nietrzeźwości a zerwanie związku z pracą.............................. 249 4. Skutek w postaci urazu lub śmierci................................................ 250 Rozdział IV. INNE KWALIFIKACJE PRAWNE SZKÓD NA OSOBIE UBEZPIECZONEGO, DOZNANYCH W ZWIĄZKU Z PRACĄ ................................ 252 1. Choroba zawodowa............................................................ 252 1.1. Choroba zawodowa a wypadek przy pracy ...................................... 252 1.2. Wykaz chorób zawodowych.................................................. 253 1.3. Rozpoznanie choroby zawodowej ............................................. 256 1.4. Stwierdzanie choroby zawodowej ............................................. 257 2. Wypadek zrównany z wypadkiem przy pracy........................................ 258 Rozdział V. ŚWIADCZENIA Z UBEZPIECZENIA WYPADKOWEGO................ 261 1. Świadczenia z tytułu skutków wypadku przy pracy w zakresie zdolności do zarobkowania .... 261 1.1. Zasiłek chorobowy......................................................... 261 1.2. Świadczenie rehabilitacyjne.................................................. 263 1.3. Zasiłek wyrównawczy ...................................................... 263 1.4. Renta z tytułu niezdolności do pracy ........................................... 264 1.5. Renta szkoleniowa ......................................................... 266 1.6. Renta rodzinna ............................................................ 266 1.7. Dodatki do rent wypadkowych................................................ 267 2. Świadczenia odszkodowawcze z tytułu doznanego uszczerbku na zdrowiu lub śmierci ....... 268 2.1. Charakter prawny jednorazowego odszkodowania ................................ 268 2.2. Stały lub długotrwały uszczerbek na zdrowiu jako warunek nabycia prawa do jednorazowego odszkodowania............................................. 269 2.3. Odszkodowanie należne poszkodowanemu...................................... 270 2.4. Odszkodowanie należne rodzinie poszkodowanego ............................... 271 2.5. Tryb przyznawania i wypłacania jednorazowego odszkodowania..................... 273 10 Spis treści 3. Świadczenia zdrowotne ........................................................ 275 Rozdział VI. USTALANIE PRAWA I ZASADY WYPŁACANIA ŚWIADCZEŃ WYPADKOWYCH ..................................... 277 1. Ustalanie prawa do świadczeń wypadkowych ....................................... 277 1.1. Ustalanie okoliczności i przyczyn zajścia wypadku przy pracy....................... 277 1.2. Ustalanie zajścia wypadku przy wykonywaniu innej ubezpieczonej czynności........... 279 2. Zasada odpowiedzialności za wypadek przy pracy.................................... 280 3. Okoliczności wyłączające wypłatę świadczeń ....................................... 281 3.1. Wina umyślna lub rażące niedbalstwo poszkodowanego............................ 281 3.2. Stan nietrzeźwości lub odurzenia poszkodowanego ............................... 283 4. Zbieg prawa do rent wypadkowych z innymi świadczeniami............................ 285 5. Zawieszenie prawa do rent wypadkowych .......................................... 286 Część pierwsza UBEZPIECZENIE EMERYTALNE :.'ttt>. Rozdział I ZAŁOŻENIA ZREFORMOWANEGO SYSTEMU EMERYTALNEGO 1. Filarowa konstrukcja Emerytura z ubezpieczenia społecznego w swym założeniu ma zabezpieczać podstawowe potrzeby ubezpieczonego. Z tego względu emerytury z ubezpieczenia społecznego mają charakter świadczeń bazowych. Te bazowe świadczenia przysługują w zamian za składkę płaconą od wynagrodzeń nieprzekraczających w skali roku określonych wielokrotności średnich zarobków w kraju1. Sprawia to, że osoby zarabiające kwoty nieprze-kraczające tych wielokrotności otrzymają wynikający z formuły wymiaru procent poprzednich swoich zarobków w postaci emerytury. Osoby zarabiające więcej niż wskazany limit otrzymają emeryturę w maksymalnej kwocie wynikającej z formuły, ale kwota ta będzie w tym niższym stopniu zastępować poprzednie zarobki im były one wyższe2. Znacznemu obniżaniu się poziomu życia po zakończeniu działalności zawodowej u osób o wysokich zarobkach zapobiegać ma stworzenie możliwości „doubez-pieczenia się" poprzez wykup polisy ubezpieczenia na dożycie określonego wieku w działających na rynku towarzystwach ubezpieczeniowych albo innych instytucjonalnych form zapewniających dodatkową emeryturę3. Emerytura z dodatkowego ubezpieczenia ma zmniejszyć lukę między poprzednim wysokim zarobkiem a emeryturą nieprzekraczającą określonego poziomu. koncepcja trzech filarów Koncepcja systemu zapewniającego świadczenie z różnych źródeł (system „filarów") zawarta była już w tzw. planie Beveridge'a4. Wyrósł on z potrzeby zróżnicowania i uzupełnienia dochodów na starość ponad jednolite kwotowo i niskie renty państwowe o charakterze zaopatrzeniowym. W celu uzupełnienia minimalnych świadczeń podstawowych (pierwszy 1 W Polsce jest to trzydziestokrotność przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia. 2 Zob. tom 1, schemat 5, rozdz. VII. 3 W Polsce jest to system pracowniczych programów emerytalnych (PPE) i indywidualnych kont emerytalnych (IKE). 4 Wielka Brytania 1942 r. 14 /. Założenia zreformowanego systemu emerytalnego filar) przewidywano dodatkowe świadczenia emerytalne o charakterze ubezpieczeniowym, zależne od stażu pracy i uzyskanych wcześniej wynagrodzeń (drugi filar). Filarowy model emerytur przyjęto też w krajach o Bismarckowskim systemie ubezpieczeń społecznych (np. Niemcy, Austria, Francja, Szwajcaria). Filar pierwszy w tym modelu stanowią świadczenia wypłacane z ubezpieczenia społecznego, działającego na zasadach repartycji, i uzależnione od wysokości zarobków ubezpieczonego. Filar drugi to ubezpieczenie prowadzone przez pracodawców, działające na zasadach kapitałowych i zapewniające świadczenia odnoszone do zgromadzonych składek. Filar trzeci natomiast to w obu modelach system dobrowolny, umożliwiający uzupełnianie otrzymywanej emerytury w wyniku indywidualnej przezorności, czyli zawarcia umowy z towarzystwem ubezpieczeniowym. W Polsce trzyfilarowy system emerytalny zrealizowano, przyjmując ustawy: — z 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych5, — z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych6, — z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych7, j _ ¦ .., . — z 20 kwietnia 2004 r. o pracowniczych programach emerytalnych8, r, , ,.. ,. — z 20 kwietnia 2004 r. o indywidualnych kontach emerytalnych9. Emerytura w założeniu powyższych ustaw składać się ma z dwóch lub z trzech części wypłacanych przez różne podmioty, gromadzące składkę emerytalną na odrębnych zasadach. W Polsce emeryturę z pierwszego i drugiego filaru10 ma zapewnić dotychczasowa (w sensie: niezwiększona) składka emerytalna, ale podzielona na dwie części. Jedna część składki emerytalnej ubezpieczonego wpływać będzie do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (pierwszy filar), działającego na zasadach repartycyjnych. Składka będzie zapisywana na indywidualnym koncie ubezpieczonego i waloryzowana w przyjętych terminach, według wskaźnika wzrostu cen towarów i usług. Suma zapisanych do dnia przejścia ustawy konstruujące trzyfilarowy polski system podział składki obowiązkowej 1. Filarowa konstrukcja 15 składka w I filarze x no 5 Tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. nr 159, poz. 1667 z późn. zm. ' '. " , '_ , t/ 6 Dz.U. nr 137, poz. 887 z późn. zm. '"'"',! '.-:,•'¦ ' 7 Dz.U. z 2004 r. nr 39, poz. 353 z późn. zm. ¦ ,;¦: :j -• ¦¦<¦ ¦. \ ••' 8 Dz.U. nr 116, poz. 1207 (która zastąpiła ustawę z 22 sierpnia 1997 r. o pracowniczych programach emerytalnych, tekst jedn. Dz.U. nr 139, poz. 932 z późn. zm.). 'Dz.U. nr 116, poz. 1205. 10 W literaturze przedmiotu zaproponowany został termin „segment" zamiast „filar", z uzasadnieniem, że przeznaczeniem „filaru" jest raczej dźwiganie (wspieranie) czegoś, co jest nad filarem, natomiast „segment" to część składowa całości, co bardziej odpowiada charakterowi nowego systemu, w którym emerytura składa się z dwóch lub trzech składowych (J. Jończyk, Reforma emerytalna rozpoczęta, „Przegląd Ubezpieczeniowy dla Ciebie", sierpień 1997). składka w II filarze na emeryturę składek stanowić będzie bazę do obliczania wysokości świadczenia wypłacanego przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Tę część emerytury umownie przyjęto nazywać „emeryturą z pierwszego filaru". Druga część składki emerytalnej wpłacana będzie do wybranego przez ubezpieczonego otwartego funduszu emerytalnego (drugi filar), działającego na zasadach kapitałowych. Składka, po wpłynięciu na konto uczestnika funduszu, zostanie zamieniona na jednostki rozrachunkowe zyskujące (lub tracące) na wartości, w zależności od trafności inwestycji dokonywanych przez powszechne towarzystwo emerytalne zarządzające danym funduszem. Po osiągnięciu przez ubezpieczonego wieku emerytalnego cały jego kapitał tzw. transferowy" zgromadzony na koncie w otwartym funduszu emerytalnym, po przekazaniu go do wskazanego zakładu emerytalnego12 i po potrąceniu kosztów, będzie stanowił podstawę do ustalenia drugiej części emerytury (z drugiego filaru). Obie części będą stanowiły emeryturę bazową. Emerytura z obu źródeł (tj. z pierwszego i drugiego filaru) w zasadzie13 nie będzie mogła być niższa od kwoty najniższej emerytury. emerytura bazowa Trzeci filar w założeniach polskiej reformy ubezpieczeń społecznych to pracownicze programy emerytalne i indywidualne konta emerytalne, które nie są urządzeniami z zakresu ubezpieczenia społecznego14. Jak więc słusznie zauważono w literaturze15, polski system trzyfilarowy ma charakter niejednorodny i składa się z dwufilarowego16 systemu bazowego oraz trzeciego filaru uzupełniającego, działającego na zasadach charakterystycznych dla osobowych ubezpieczeń gospodarczych, ale z ograniczeniami wynikającymi z ustawy o pracowniczych programach emerytalnych i ustawy o indywidualnych kontach emerytalnych. Konstrukcja polskiego trzy filarowego systemu emerytalnego jest więc odmienna od klasycznej przez to, że składa się on z dwuczęściowego systemu bazowego (pierwszy i drugi filar) oraz z systemu uzupełniającego (trzeci filar), podczas gdy w systemie klasycznym filar bazowy (pierwszy) uzupełniany jest świadczeniami z filaru drugiego i trzeciego. Cechą charakterystyczną nowego systemu emerytalnego jest nie tylko wielofilarowość, ale i uzależnienie wysokości świadczenia wyłącznie od składki wnoszonej do systemu. Oznacza to, że w nowym odmienność polskiej regulacji zależność emerytury od sumy składek L 11 Kapitał transferowy to suma jednostek rozrachunkowych pomnożona przez cenę jednostki w dniu 'ykupu (transferu). lo nazwa umowna — nie ma bowiem jeszcze odpowiedniej ustawy. 13 Nie będzie to dotyczyć osób, które nie przepracowały 20 lat (kobiety) i 25 lat (mężczyźni). Z tego względu nie zostaną omówione w podręczniku. U. Kalina-Prasznic, Uwagi o reformowaniu systemu emerytalnego, „Prawo i Zabezpieczenie Społeczne" 1997, nr 9. A raczej dwuczęściowego. 16 /. Założenia zreformowanego systemu emerytalnego systemie wymiar emerytury będzie zależeć od sumy składek zgromadzonych na koncie ubezpieczonego w Funduszu Emerytalnym i od wielkości kapitału zgromadzonego w otwartym funduszu emerytalnym. Składka wnoszona do funduszu emerytalnego w ZUS-ie będzie zapisywana na indywidualnym koncie ubezpieczonego, ale nie będzie na nim gromadzona. Wszystkie wpływające do funduszu emerytalnego składki na ubezpieczenie emerytalne będą przeznaczane na wypłatę bieżących emerytur. Składka nie będzie więc inwestowana. Z tego względu sytuacja na rynku inwestycji nie będzie bezpośrednio wpływać na wysokość przyszłej emerytury17. Suma zewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego zwaloryzowanych składek18 będzie stanowić podstawę do wyliczenia pierwszej części emerytury bazowej (z pierwszego filaru)19. Druga część emerytury bazowej — pochodząca z otwartego funduszu emerytalnego (drugi filar) — będzie zależała od wielkości zgromadzonego kapitału. Każda bowiem wpłacona do tego funduszu składka zostanie przeliczona na jednostki rozrachunkowe, których wartość będzie się zmieniać wraz z sytuacją na rynku finansowym. Suma posiadanych jednostek rozrachunkowych pomnożona przez aktualną cenę jednostki stanowić będzie kapitał ubezpieczonego20, który zadecyduje o wysokości jego emerytury. Kapitał transferowy gromadzony w otwartym funduszu emerytalnym będzie wzrastał w miarę przybywania jednostek rozrachunkowych na koncie ubezpieczonego w wyniku napływu nowych składek oraz w miarę wzrostu ceny jednostki. Niestety, ewentualny spadek tej ceny może spowodować obniżenie się kapitału nawet poniżej sumy wpłaconych do otwartego funduszu emerytalnego składek21. .,:i zależność emerytury od ceny jednostki rozrachunkowej 2. Kryterium daty urodzenia Tak radykalna zmiana w prawie do emerytury nie mogła objąć wszystkich ubezpieczonych. Zasady działania nowego systemu wymagały wyłączenia osób, którym w chwili wejścia w życie reformy brakowało do osiągnięcia wieku emerytalnego mniej niż 15 lat. Nowe zasady wymiaru emerytury mogłyby bowiem spowodować znaczne obniżenie ich świadczenia emerytalnego. 17 Sytuacja gospodarcza, a w szczególności wzrost cen i wynagrodzeń, może co najwyżej wpływać na większą lub mniejszą waloryzację składek. 18 Waloryzacja składek polegać będzie na pomnożeniu zewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego składek przez wskaźnik waloryzacji. 19 Suma składek zostanie w tym celu podzielona przez liczbę „n", obrazującą średnie dalsze trwanie życia osób w wieku równym wiekowi przejścia na emeryturę danego ubezpieczonego (art. 26 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS). 20 Będzie to tzw. kapitał transferowy, zostanie on bowiem przetransferowany do wybranego przez ubezpieczonego zakładu emerytalnego i po potrąceniu kosztów stanowić będzie podstawę do wyliczenia drugiej części emerytury bazowej. 21 Ustawa z 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych przewiduje, co prawda, wiele zabezpieczeń, ale takiego efektu nie da się wykluczyć. 2. Kryterium daty urodzenia 17 wybór podziału składki, a nie systemu Data urodzenia stanowi zatem jedyne kryterium podziału ubezpieczonych na tych objętych nowym systemem emerytalnym (system zdefiniowanej składki) i na tych, których emerytura zostanie wyliczona według dotychczasowej formuły (system zdefiniowanego świadczenia). Jeśli data urodzenia przypada przed 1 stycznia 1949 r., to emerytura wymierzana będzie według formuły zdefiniowanego świadczenia22. Natomiast osoby urodzone po 31 grudnia 1948 r. otrzymają emeryturę wyliczoną w formule zdefiniowanej składki23. W grupie osób objętych nowym systemem ustawodawca wyodrębnił ponadto podgrupę osób, które urodziły się po 31 grudnia 1948 r., ale przed 1 stycznia 1969 r. Ubezpieczeni z tej grupy wiekowej mogli sami zdecydować, czy część ich składki będzie przekazywana do otwartych funduszy emerytalnych (drugi filar), czy cała składka pozostanie w ZUS-ie na ich indywidualnym koncie (pierwszy filar). Wybór dotyczył zatem jedynie podziału składki (skierowania jej także do otwartego funduszu emerytalnego), ale nie dotyczył wyboru systemu („stary" czy „nowy"). Podjęcie zatem decyzji o wpłacaniu całej składki tylko do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych nie oznaczało, że emerytura wymierzana będzie na dotychczasowych zasadach. Inaczej mówiąc, ubezpieczony objęty nowym systemem nie mógł sobie wybrać „starych" lub „nowych" zasad nabycia prawa do emerytury. Te wskazywała ustawa, ustalając kryterium daty urodzenia oraz przewidując pewne wyjątki. Na podstawie ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych emerytura będzie wymierzana zatem: 1) w formule zdefiniowanego świadczenia — dla osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r. oraz dla osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r., które spełnią warunki nabycia prawa według dotychczasowych zasad do 31 grudnia 2007 r.24; 2) w formule zdefiniowanej składki — dla osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r., z tym że: a) osoby urodzone po 31 grudnia 1948 r., a przed 1 stycznia 1969 r. będą otrzymywały emeryturę bazową pochodzącą albo z obu funduszy (filarów), albo tylko z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (pierwszy filar), b) osoby urodzone po 31 grudnia 1968 r. będą otrzymywały emeryturę bazową zawsze z obu funduszy (tj. z pierwszego i drugiego filaru). dwie formuły wymiaru świadczeń 22 Wysokość świadczenia zależała od stażu ubezpieczonego i jego zarobków oraz była powiększona o tzw. kwotę stałą. 23 Wysokość świadczenia będzie bezpośrednio zależna od sumy wpłaconych składek. 24 Data ustalona ustawą z 27 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz ustawy — Karta Nauczyciela (Dz.U. nr 167, poz. 1397). 18 /. Założenia zreformowanego systemu emerytalnego 3. Architektura zreformowanego systemu emerytalnego Biorąc pod uwagę założenia nowego systemu emerytalnego, można stwierdzić, że jest on zbudowany w sposób znacznie bardziej skomplikowany niż poprzedni. Schemat 1. System emerytalny przed reformą Minister nadzór ZUS składka pracodawcy zarząd FUS wypłata świadczeń E=C" + In2) gwarancje minimalnej emerytury gwarancja wysokości emerytury budżet Oznaczenia: C — kwota stała In — kwota indywidualna system emerytalny przed 1999 r. System emerytalny działający przed 1 stycznia 1999 r. obejmował ubezpieczenia tzw. pracownicze i niepracownicze, które były zarządzane przez jedyną instytucję ubezpieczeniową, jaką był Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Składka miała charakter jednolity25 i wpływała do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, z którego były wypłacane wszystkie świadczenia. Składkę w ubezpieczeniu pracowniczym płacił tylko pracodawca (z własnych środków), a w ubezpieczeniu niepracowniczym — ubezpieczony. Nadzór administracyjny nad Zakładem Ubezpieczeń Społecznych sprawował właściwy minister. Gwarantem wypłat wszystkich świadczeń w pełnej należnej wysokości i nie niższej niż w kwocie minimalnej emerytury był Skarb Państwa. Obecny system emerytalny obsługiwany jest przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych, przez towarzystwa otwartych funduszy emery- obecny system 3. Architektura zreformowanego systemu emerytalnego 19 talnych, towarzystwa pracowniczych funduszy emerytalnych, towarzystwa ubezpieczeniowe, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych i zakłady emerytalne26. Składka na ubezpieczenie emerytalne płacona przez pracodawcę wpływa tylko do funduszu emerytalnego27. Natomiast składka ubezpieczonego wpływa albo tylko do funduszu emerytalnego, albo jest dzielona pomiędzy fundusz emerytalny w Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i otwarty fundusz emerytalny. Emeryturę ze składki wpłacanej do funduszu emerytalnego wypłaca Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Emeryturę ze składki gromadzonej w otwartym funduszu emerytalnym wypłacać będą zakłady emerytalne, które muszą powstać przed 2009 rokiem. Wypłacając emerytury, Zakład Ubezpieczeń Społecznych będzie działać niejako w podwójnej roli, tj. jako „stary ZUS" i jako „pierwszy filar" (zob. schemat 2). podwójna rola ZUS Jako „stary ZUS" Zakład Ubezpieczeń Społecznych wypłaca emerytury osobom urodzonym przed 1 stycznia 1949 r. Emerytury te będą wyliczone według formuły zdefiniowanego świadczenia i gwarantowane przez budżet co do ich wysokości ustalonej w decyzji i nie niższej niż najniższa emerytura. jako „stary" ZUS jako I filar W roli pierwszego filaru Zakład Ubezpieczeń Społecznych będzie wypłacał emerytury wszystkim pozostałym ubezpieczonym, tj. tym, których objęła reforma. Emerytury te będą wyliczone w systemie (formule) zdefiniowanej składki. Oznacza to, że wysokość emerytury będzie prostą pochodną sumy zebranych składek oraz tzw. kapitału początkowego, odzwierciedlającego wkład danego ubezpieczonego do systemu przed reformą. Wszystkie emerytury wypłacane przez ZUS objęte są gwarancją budżetu państwa co do ich wysokości. Kwota emerytury nie może być niższa niż ustalona w ustawie kwota minimalna emerytury. Kwota minimalna emerytury odnosi się do emerytury bazowej. Z tego wniosek, że jeżeli emerytura pochodzić będzie z pierwszego i z drugiego filaru, to suma tych emerytur nie może być niższa niż kwota minimalna emerytury. Emerytury z drugiego filaru wypłacać będą zakłady emerytalne28. Zakłady emerytalne mają być instytucjami prywatnymi i powstanie ich kilka lub kilkanaście. Po wyborze przez ubezpieczonego konkretnego zakładu emerytalnego zostanie do niego przekazany tzw. kapitał transferowy zgromadzony przez tego ubezpieczonego w otwartym funduszu emerytalnym. Kapitał ten będzie podstawą29 do ustalenia w umowie zawartej z zakładem emerytalnym odpowiedniego rodzaju emerytury dożywotniej. System emerytur dodatkowych (w ramach pracowniczych programów emerytalnych i indywidualnych kont emerytalnych) zapewniać bę- zaklady emerytalne system emerytur dodatkowych > Bez podziału zatem na poszczególne ryzyka. 26 Nazwa nie jest jeszcze ustalona. 27 Jest to jeden z wyodrębnionych funduszy FUS. 28 Nie ma jeszcze ani projektu, ani struktury, ani nazwy tych instytucji. 29 Po potrąceniu kosztów. 20 /. Założenia zreformowanego systemu emerytalnego dzie wypłatę środków zgromadzonych na koncie pracownika, prowadzonym w pracowniczym funduszu emerytalnym i zarządzanym przez pracownicze towarzystwo emerytalne bądź wnoszonych do funduszu inwestycyjnego, albo do zakładu ubezpieczeń na życie. Cały system działać będzie pod organizacyjnym i finansowym nadzorem państwa. Schemat 2. Budowa systemu emerytur bazowych pierwszy filar minister ZUS składka I FUS fundusz emerytalny | drugi filar KNUiFE depozytariusz PTE - —-te- OFE r zakład emerytalny ]) jako „stary" ZUS wypłata jako pierwszy filar od 2009 r. wypłata E=C + In gwarancja wysokości emerytury gwarancja minimalnej emerytury + E :s + Kp n E=- KT n'/n2 gwarancja minimalnej emerytury budżet składka pracodawcy — — składka ubezpieczonego 11 nazwa nie została jeszcze ustalona Nowy system emerytalny jest nie tylko bardziej złożony, ale wywołuje również dyskusje co do jego efektów. Zdaniem niektórych autorów30 reforma doprowadzi do zespolenia wyłączających się dotąd systemów ubezpieczenia społecznego i ubezpieczeń gospodarczych w za- 30 Zob. Ubezpieczenia gospodarcze, pod red. T. Sangowskiego, Warszawa 1998, s. 144. 3. Architektura zreformowanego systemu emerytalnego 21 kresie drugiego (obowiązkowego) i trzeciego (dobrowolnego) filaru systemu zabezpieczenia emerytalnego i ubezpieczeń na życie. Zdaniem innych autorów31 utworzenie prywatnie zarządzanych funduszy emerytalnych (zarówno otwartych, jak i pracowniczych) prowadzi nie do zespolenia obu systemów, ale do zastąpienia ubezpieczeń społecznych rozwiązaniami, które nie mieszczą się w pojęciu ubezpieczenia społecznego, czyli systemem oszczędności przymusowych (etap akumulacji), przenoszonych następnie do systemu ubezpieczeń gospodarczych (etap konsumpcji) i w efekcie do zakwestionowania samego określenia „reforma ubezpieczeń społecznych"32, z tej racji, że nie są to ubezpieczenia społeczne, lecz inna jakość w postaci przymusowego oszczędzania na starość z niepewnym zwrotem. krytyka reformy Krytyczne uwagi podniesiono też w odniesieniu do głównego hasła reformy — „bezpieczeństwo dzięki różnorodności". Zdaniem Jana Jończyka33 skutkiem reformy będzie raczej różnorodność bezpieczeństwa poszczególnych warstw społecznych, a w konsekwencji znaczne zróżnicowanie dochodów emerytów. W wątpliwość podana też została teza, że reforma zapewni realizację zasady ekwiwalentności świadczenia i składki. Teza ta posłużyć miała do uzasadnienia wprowadzenia takiego systemu ubezpieczenia, w którym świadczenia są oparte na kapitalizowanej składce. W efekcie nastąpiło pomieszanie różnych instytucji prawnych: lokat na rachunku bankowym, ubezpieczenia na życie i ubezpieczenia społecznego34. W literaturze wyrażono też pogląd35, że przyjęty w Polsce kierunek reformowania zabezpieczenia emerytalnego koliduje z dyspozycją art. 12 Europejskiej Karty Społecznej36 obligującej do: • ustanowienia lub utrzymania systemu zabezpieczenia społecznego, • utrzymania systemu zabezpieczenia społecznego na zadowalającym poziomie, równym co najmniej poziomowi niezbędnemu do ratyfikacji Konwencji nr 10237 Międzynarodowej Organizacji Pracy, • zabiegania o stopniowe podnoszenie poziomu zabezpieczenia społecznego. Tymczasem wbrew powyższym założeniom, uchwalone ustawy prowadzą do redukowania roli idei i urządzeń zabezpieczenia społecznego oraz zastępowania go systemem przymusowych oszczędności oraz indywidualnych ubezpieczeń osobowych, 31 Zob. na przykład prace U. Kaliny-Prasznic, J. Jończyka, M. Rymszy. 32 J. Jończyk, Język reformy emerytalnej, [w:] Aktualne problemy ubezpieczenia społecznego, referat na VIII Konferencji Polskiego Stowarzyszenia Ubezpieczenia Społecznego, Gdańsk, 17-18 września 1998 r.; oraz T. Zieliński, Nowe emerytury — samoubezpieczenie na starość, referat na XIV Zjazd Katedr Prawa Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, Łódź, 28-30 maja 2003 r. 33 J. Jończyk, op. cit. 34 Ibidem. 35 U. Kalina-Prasznic, op. cit. 36 Przebieg dyskusji na XIV Zjeździe Katedr Prawa Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi (28--30 maja 2003 r.) nie potwierdził jednak tych obaw co do kolizji i zmiany charakteru prawnego świadczeń. 37 Konwencja ta została ratyfikowana w kwietniu 2003 r. 22 I. Założenia zreformowanego systemu emerytalnego co jest ewenementem w Europie. Autorka krytyki zauważa też, że deklarowanym celem reformy było ograniczenie dotacji z budżetu państwa do systemu ubezpieczenia społecznego. Jest to jednak cel przyszłościowy, bowiem w okresie wprowadzania reformy dopłaty te muszą się zwiększyć, w związku z faktem „wyprowadzenia" części składki emerytalnej z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych do otwartych (prywatnych) funduszy emerytalnych38. Uzupełnieniu powstałej luki służyć miało powiązanie reformy ubezpieczenia społecznego z prywatyzacją, tak aby część wpływów z prywatyzacji przekazywano na pokrycie kosztów reformy, co jest tożsame z dotacją z budżetu państwa39. Oznacza to konieczność zmian w polityce budżetowej, polegających na zmniejszeniu innych wydatków lub zwiększeniu obciążeń podatkowych40. Nasilające się od początku działania nowego systemu problemy finansowe ZUS są zapowiedzią wzrostu, a nie zmniejszenia dotacji budżetowych. Nie będzie też możliwa realizacja zapowiedzi twórców reformy, że zmniejszeniu ulegnie stopa procentowa składki na ubezpieczenie społeczne41. Za wadę nowego systemu uznać też należy okoliczność, że formuła akumulowania części składki opiera się na wyeliminowaniu solidarności oraz redystrybucji ryzyka pomiędzy pracownikami. W rezultacie ubezpieczeni sami ponoszą skutki różnych zdarzeń, w tym losowych nieszczęść, takich jak choroba czy okres pozostawania bez pracy (które w znaczący sposób ograniczają możliwości oszczędzania w funduszu), a także wywołanych złym zarządzaniem lub upadłością funduszu albo słabym wzrostem gospodarczym. 38 Brakujące środki są uzupełniane pożyczkami zaciągniętymi m.in. w wyniku lokowania środków wpłacanych do otwartych funduszy emerytalnych w obligacjach państwowych. 39 W art. 5 ustawy z 25 czerwca 1997 r. o wykorzystaniu wpływów z prywatyzacji części mienia Skarbu Państwa na cele związane z reformą systemu ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr 106, poz. 673 z późn. zm.) stwierdza się, że wpływy z prywatyzacji stanowią przychody budżetu państwa. 40 Na przykład w Chile, na którym się wzorowano, wprowadzenie prywatnych funduszy emerytalnych spowodowało drastyczne zmiany w budżecie socjalnym państwa: wzrost wydatków na emerytury socjalne, obniżenie nakładów na oświatę z 35,8 do 22% i ochronę zdrowia z 1,6 do 0,7% (podaję za U. Kaliną--Prasznic, Uwagi o reformowaniu systemu emerytalnego..!). 41 Sytuacja, że wynosi ona po wejściu reformy 36,59% podstawy wymiaru składki, a nie 45% podstawy, jak przed reformą, jest efektem tylko zmiany sposobu liczenia składki. Rozdział II RYZYKO EMERYTALNE 1. Kształtowanie się ochrony ryzyka emerytalnego Ubezpieczenie społeczne to urządzenie społeczno-gospodarcze zabezpieczające jednostkę przed skutkami zajścia w jej życiu zdarzenia niekorzystnie wpływającego na zdolność do samodzielnego zdobywania środków utrzymania. Do takich zdarzeń, właściwych losowi człowieka, należy zaliczyć też starość przejawiającą się w naturalnej utracie sił do pracy. Zabezpieczenie bytu „na starość" od dawna było więc przedmiotem różnego rodzaju zabiegów społeczeństw i jednostek. Pojawienie się ubezpieczeń społecznych nie mogło więc pozostawić tego zdarzenia losowego poza zakresem swoich zainteresowań. Starość jako taka nie od razu jednak stała się przedmiotem samoistnej ochrony — z tej prostej przyczyny, że doktryna ubezpieczeniowa zakłada ochronę na wypadek zdarzeń nieoczekiwanych, niepewnych, a więc w jakiś sposób nagłych. Starość natomiast to naturalny proces właściwy każdemu człowiekowi (zdarzenie oczekiwane). Z tego też zapewne względu ten rodzaj ryzyka ubezpieczeniowego przeszedł swoistą ewolucję treści i formy od żądania, aby proces starzenia się organizmu doprowadził do inwalidztwa, poprzez domniemanie tegoż z chwilą przekroczenia określonego wieku, aż do nadania mu samodzielnego bytu i odrębnej treści. Pierwszaw tym względzie regulacja prawna, tj. niemiecka ustawa z 22 czerwca 1889 r. o ubezpieczeniu od niezdolności do pracy i starości, przewidując emerytury dla osób powyżej 70. roku życia, którzy wcześniej nie stali się niezdolni do pracy z powodu chorób lub kalectwa, zakładała, że chociaż ukończyły 70 lat, są jeszcze (wobec braku stwierdzenia inwalidztwa) formalnie zdolne do pracy, to jednak zdolność ta jest już z powodów naturalnych ograniczona i dlatego potrzebują pomocy. Pomoc ta w swym założeniu miała powodować, że niecały ciężar utrzymania takiej osoby spadał na nią lub na j ej rodzinę1. ewolucja treści 1 Według obliczeń projektodawców ustawy w pięćdziesiątym roku jej działalności na 100 marek wydatków renty dla niezdolnych do pracy kosztować miały 84 marki, emerytury zaś dla osób powyżej 70. roku życia tylko 5,93 marki. Por. E. Grabowski, Ubezpieczenia społeczne w państwach współczesnych, Warszawa 1911, s. 83. 24 //. Ryzyko emerytalne koncepcja domniemanego inwalidztwa koncepcja duńska Główną ideą ubezpieczenia na wypadek starości w ustawie z 1889 r. było jednak przypuszczenie prawne, że osoby starsze przed osiągnięciem 70. roku życia staną się inwalidami i jako takie otrzymają świadczenia dla niezdolnych do pracy2. Ubezpieczenia niemieckie nie przewidywały więc w zasadzie pomocy dla osób starszych, jako członków społeczeństwa mających prawo do utrzymania się ze środków społecznych za wieloletnią pracę. Prawa udzielało im pomocy dlatego, że w wyniku naturalnej utraty sił stały się niedołężne, co uzasadniało przypuszczenie, że stały się inwalidami3. Ta idea domniemanego inwalidztwa wcielana była w życie początkowo niemal wszędzie. Istotnego wyłomu w tych poglądach dokonało prawo duńskie z 9 kwietnia 1891 r., dotyczące opieki nad osobami starszymi. Na mocy tego prawa każdy obywatel duński, który osiągnął wiek 60 lat, a znajdował się w biedzie, miał prawo żądać od społeczeństwa środków utrzymania w naturze lub pieniądzu, jeśli tylko ostatnie 10 lat życia spędził w kraju i żył uczciwie4. W podobny sposób rozdzielało kwestię starości i niezdolności do pracy prawo francuskie z 14 lipca 1905 r., naśladowane później przez Anglię5 i Australię6. Obecnie już żaden system ubezpieczenia na starość nie opiera się na koncepcji domniemania inwalidztwa (niezdolności do pracy). Ryzyko emerytalne we wszystkich systemach ubezpieczeniowych ma samodzielny byt i oznacza ochronę sytuacji utraty zarobków z powodu zaprzestania działalności zarobkowej w związku z biologicznym (naturalnym) procesem starzenia się organizmu, czego wyrazem jest osiągnięcie określonego wieku. 2. Konstrukcja ryzyka emerytalnego w polskim prawie ubezpieczenia społecznego ustawa z 1933 r. Pierwsza7 polska ustawa z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym8 (zwana scaleniową) ochronę na wypadek starości ujmowała 2 Ibidem. 3 W Niemczech zaraz po wprowadzeniu w życie prawa z 1889 r. o niezdolności do pracy i starości (Alters und Invalidenversicherung) sądzono, że utworzono zorganizowaną wypłatę emerytur dla starców. Kiedy zorientowano się w pomyłce, podniosło się wiele skarg, że emerytury są wprost fikcją. Skutkiem tego i w celu uniknięcia nieporozumień w przyszłości, prawo z 1899 r. nazwano już krótko: lnvalidenversi-cherungsgesetz, tj. prawo dotyczące ubezpieczeń od niezdolności do pracy, i każdą osobę powyżej określonego wieku uznawano za inwalidę. 4 Za E. Grabowskim, op. cit. 5 Ustawa z 1 sierpnia 1908 r. 6 Ustawa z 3 czerwca 1908 r. Do ciekawostek tej regulacji należało to, że opuszczenie małżonka w ostatnim pięcioleciu stanowiło podstawę do utraty prawa do emerytury. 7 Pomijając rozporządzenie Prezydenta RP z 24 listopada 1927 r. o ubezpieczeniu pracowników umysłowych (Dz.U. RP nr 106, poz. 911), które miało ograniczyć zasięg podmiotowy i zostało włączone do tekstu ustawy z 28 marca 1933 r. 8 Dz.U. nr 51, poz. 396 z późn. zm. 3. Treść ryzyka emerytalnego w polskim prawie ubezpieczenia spotecznego 25 na sposób niemiecki, a nie duński. Wzorem zatem niemieckich ustaw, tj. ustaw z lat 1889 i 1899, nasza ustawa nie rozróżniała ryzyka emerytalnego i inwalidztwa. Ustawa nie wymagała stwierdzenia inwalidztwa na skutek biologicznych zmian związanych ze starzeniem się organizmu i utratą sił, ale uznawała za inwalidę ubezpieczonego, kto ukończył 65 lat życia, a jeśli przebył w ubezpieczeniu 750 tygodni składkowych — 60 lat9. wydzielenie ryzyka Rozdzielenie obu ryzyk i uznanie tym samym procesu starzenia się organizmu i związanej z tym naturalnej utraty sił za odrębny rodzaj ryzyka, z którym łączy się osobny rodzaj świadczenia ubezpieczeniowego, zostało dokonane dopiero dekretem z 25 czerwca 1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin10. Dekret ten ustanawiał rentę starczą jako świadczenie przysługujące pracownikowi, który zaprzestał pracy, mając wymagany okres zatrudnienia, i osiągnął wiek starczy11 w czasie zatrudnienia lub w ciągu 5 lat12 po ustaniu zatrudnienia. Całości zmian pojęciowych dopełniła ustawa z 23 stycznia 1968 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin13, która określenia: „wiek starczy" i „renta starcza" zastąpiła terminami: „wiek emerytalny" i „emerytura". Odtąd określenia te były stosowane już przez wszystkie ustawy w tym względzie. zmiana nazwy ryzyka 3. Treść ryzyka emerytalnego w polskim prawie ubezpieczenia społecznego Wydzielenie ryzyka emerytalnego z ogólnego ryzyka niezdolności do pracy (inwalidztwa) miało istotne znaczenie nie tylko praktyczne (osobny rodzaj świadczenia), ale przede wszystkim teoretyczne. W wyniku zabiegu rozdzielenia tych ryzyk mogły bowiem zostać ustalone odrębne zasady ochrony ubezpieczeniowej ryzyka emerytalnego. Odrębne potraktowanie ryzyka emerytalnego i oderwanie go od faktycznej lub domniemanej utraty zdolności do zarobkowania spowodowało potrzebę sprecyzowania jego treści. Żadna z polskich ustaw nie wskazywała jednak wyraźnie, co jest treścią ryzyka emerytalnego. Wszystkie te ustawy przyznawały prawo do świadczenia po osiągnięciu ustalonego wieku oraz posiadaniu wymaganego stażu ubezpieczeniowego. Prawo do emerytury ulegało jednak zawie- domniemana treść ryzyka 9 Art. 154 ust. 3 ustawy scaleniowej. ;¦....;¦ 10 Tekst jedn. Dz.U. z 1958 r. nr 23, poz. 97 z późn. zm. 11 Wiek starczy ustalony został na 65 lat dla mężczyzn i 60 lat dla kobiet, a dla pracowników wykonujących prace zaliczone do pierwszej kategorii zatrudnienia odpowiednio na 60 i 55 lat. 12 Warunek ukończenia wieku przed upływem 5 lat nie obowiązywał w przypadku przepracowania 35 lat (mężczyźni) i 30 lat (kobiety). 13 Dz.U. nr 3, poz. 6 z późn. zm. 26 //. Ryzyko emerytalne szeniu na czas osiągania zarobku z tytułu zatrudnienia lub dochodu z innych źródeł14. Uzasadniało to wniosek, iż treścią ryzyka było nie tyle osiągnięcie wieku emerytalnego, co prawo do zaprzestania pracy po osiągnięciu określonego wieku15. Dopiero realizacja tego prawa, czyli odejście z rynku pracy16, umożliwiała wypłatę świadczenia ubezpieczonemu, który wcześniej spełnił warunki do nabycia prawa do emerytury (tj. osiągnął wiek i posiadał wymagany staż ubezpieczeniowy). Sytuacja uległa zmianie po wejściu w życie ustawy z 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw17, która wprowadziła inne zasady zawieszania prawa do emerytury. Odtąd w kwestii zawieszenia świadczeń znaczenie miał nie rozmiar zatrudnienia, ale wysokość osiąganych zarobków. Zatem w nowej sytuacji prawnej ZUS ustalał prawo do emerytury, nie żądając rozwiązania stosunku pracy. W efekcie prawo do emerytury przysługiwało niejako z tytułu osiągnięcia wieku, jeśli ubezpieczony udowodnił posiadanie wymaganego stażu pracy18. Ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych19 w swej pierwotnej wersji pozostała przy koncepcji, że świadczenie przysługuje, jeśli spełnione zostaną oba warunki nabycia prawa. Już jednak ustawą z 21 stycznia 2000 r.20 wprowadzono obowiązek uprzedniego rozwiązania stosunku pracy w celu realizacji prawa do emerytury. Odtąd nierozwiązanie stosunku pracy powoduje, że prawo do świadczenia może zostać ustalone, ale nie może zostać zrealizowane. Zmianę tę można odczytywać jako ustawowe usankcjonowanie zasady, że treścią ryzyka emerytalnego jest prawo do zaprzestania pracy i otrzymywania w miejsce utraconego zarobku świadczenia z funduszów publicznych21. Realizacja tego prawa, czyli zaprzestanie pracy, oznacza zajście ryzyka i umożliwia wypłatę świadczenia. Należy zauważyć, że tak ujmowana treść ryzyka emerytalnego jest nie tylko bardziej zgodna z założeniami ubezpieczeń społecznych, ale także wprowadza pewien zaprzestanie pracy jako treść ryzyka 14 Odpowiednio art. 31 ust. 3, art. 65 i art. 81. 15 Wbrew pozorom takie ujęcie ryzyka emerytalnego jest korzystniejsze dla ubezpieczonych, bowiem pozwala na wypracowanie stażu nawet po osiągnięciu tego wieku. Byłoby to niemożliwe, gdyby jako ryzyko traktować osiągnięcie wieku emerytalnego. Wówczas nabycie prawa do świadczenia wymagałoby spełnienia warunku stażu jeszcze przed osiągnięciem wieku emerytalnego (zajściem zdarzenia ubezpieczeniowego). 16 Swego czasu powszechna była jednak praktyka wypowiadania umowy o pracę pracownikowi, który nabył prawo do emerytury. 17 Dz.U. nr 104, poz. 450 z późn. zm. (zwana rewaloryzacyjną). 18 Emerytura stała się dodatkiem do wynagrodzenia za pracę nadal kontynuowaną. - 19 Dz.U. z 2004 r. nr 39, poz. 353 z późn. zm. 20 O zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. nr 9, poz. 118). 21 Fundusze te w systemach ubezpieczeniowych tworzone są ze składek ubezpieczonych, a w systemach zaopatrzeniowych pochodzą z budżetu. 4. Zajście ryzyka a nabycie prawa do emerytury 27 ład na styku prawa pracy i prawa ubezpieczeń społecznych. Konieczność rozwiązania umowy o pracę sprawia bowiem, że emeryt, który będzie chciał kontynuować zatrudnienie, będzie musiał wejść ponownie na rynek pracy i w sytuacji dużej podaży siły roboczej nie będzie w lepszej sytuacji od osób w wieku produkcyjnym22. 4. Zajście ryzyka a nabycie prawa do emerytury Prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego nabywa się w razie zajścia sytuacji chronionej, o ile spełnione zostaną wszystkie warunki nabycia danego prawa. Zgodnie z powyższym nabycie prawa do emerytury powinno następować w razie zaprzestania pracy po osiągnięciu wieku emerytalnego i stażu ubezpieczeniowego. Dniem nabycia (ustalenia) prawa do emerytury powinien więc być dzień, w którym zaszło ryzyko (czyli rozwiązano umowę o pracę), jeżeli do tego dnia spełnione zostały oba warunki. Nasz system prawny nie daje jednak podstaw do takiej praktyki. Z legislacyjnego punktu widzenia rozwiązanie umowy o pracę jest warunkiem koniecznym do realizacji nabytego prawa, a nie warunkiem nabycia prawa. Warunkami nabycia prawa do emerytury, zgodnie z ustawą o emeryturach i rentach z FUS, są: warunki nabycia prawa data nabycia prawa — osiągnięcie wieku emerytalnego, — posiadanie wymaganego stażu ubezpieczeniowego. Nabycie prawa do emerytury ma zatem miejsce w dniu, w którym ubezpieczony będzie spełniał oba te warunki23. Ma to ten skutek, że późniejsza zmiana warunków nie będzie już tego ubezpieczonego dotyczyć. A zatem konstrukcja łącząca nabycie prawa z dniem spełnienia się wszystkich warunków (mimo że nie zaszło ryzyko), a nie wyłącznie z dniem zajścia ryzyka, ma istotne znaczenie wówczas, gdy między datą nabycia prawa a datą jego realizacji (zajścia ryzyka) doszło do niekorzystnej zmiany stanu prawnego. Pozwala ona bowiem na zachowanie korzystniejszego prawa. Nabycie prawa do emerytury przebiega więc nieco odmiennie niż w przypadkach pozostałych świadczeń. Z reguły bowiem najpierw zachodzi ryzyko i jeżeli są spełnione warunki nabycia prawa do świadczenia chroniącego to ryzyko, dochodzi do ustalenia wysokości świadczenia. W odniesieniu do emerytury natomiast najpierw można nabyć prawo (ustalić świadczenie), a później dopiero może zajść ryzyko i dojść do realizacji świadczenia. specyfika ryzyka 22 Stawiając swego pracodawcę w sytuacji przymusowej zatrudniania go jako emeryta, bowiem pobieranie emerytury nie jest przyczyną samodzielnie uzasadniającą rozwiązanie umowy o pracę. 23 Nabycie prawa oznacza możliwość jego realizacji, do czego niezbędny jest wniosek ubezpieczonego, a w odniesieniu do pracowników także rozwiązanie umowy o pracę. 28 //. Ryzyko emerytalne zalety przyjętej konstrukcji Przyjęta konstrukcja pozwala ubezpieczonemu nie tylko zachować prawo w razie niekorzystnej zmiany warunków jego nabycia, ale także zachować korzystniejszy sposób jego wyliczenia, gdyby doszło do niekorzystnej zmiany w tym zakresie. Będzie to jednak możliwe tylko w razie złożenia wniosku o ustalenie świadczenia na dzień nabycia prawa24. Złożenie wniosku o wyliczenie świadczenia i jego niepodjęcie (zawieszenie) umożliwi ubezpieczonemu złożenie wniosku o ponowne ustalenie wysokości emerytury na dzień rozwiązania stosunku pracy, a więc z uwzględnieniem wyższej kwoty bazowej. Konstrukcja zawieszenia prawa do emerytury w razie nierozwiązania stosunku pracy jest więc z punktu widzenia ubezpieczonego lepsza, niż konstrukcja uznająca rozwiązanie stosunku pracy za warunek nabycia prawa do emerytury25. 24 Wyliczone świadczenie zostanie zawieszone i po dokonaniu wszystkich waloryzacji wypłacone po zrealizowaniu się ryzyka (rozwiązaniu stosunku pracy). 25 Warunek musi być spełniony przed dniem nabycia prawa, a więc prawo nabywałoby się zawsze dopiero po rozwiązaniu stosunku pracy. Rozdziat III PRAWO DO EMERYTURY NA DOTYCHCZASOWYCH ZASADACH (TZW. STARY SYSTEM) 1. Charakterystyka dotychczasowych zasad Dotychczasowe zasady zakładały możliwość uzyskania emerytury po spełnieniu warunku wieku emerytalnego (podstawowego lub niższego) oraz po osiągnięciu określonego stażu ubezpieczeniowego. Możliwe było też nabycie prawa do tzw. wcześniejszej emerytury (tj. mimo nieosiągnięcia wieku emerytalnego). W dotychczasowym systemie możliwe było nabycie prawa do: • emerytury w niższym wieku emerytalnym określonym dla pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (wymienia je art. 32 ustawy o emeryturach i rentach), • emerytury w wieku obniżonym o 6 miesięcy za każdy rok pracy górniczej wykonywanej co najmniej przez 5 lat, • emerytury w niższym wieku emerytalnym dla osób ubezpieczonych z tytułu wykonywania działalności twórczej lub artystycznej, • emerytury górniczej, • emerytury kolejowej, • emerytury bez względu na wiek dla górników i nauczycieli, • tzw. wcześniejszej emerytury. Świadczenie wymierzano według formuły uzależniającej wysokość świadczenia od rozmiaru posiadanego stażu ubezpieczeniowego i zarobków osiąganych przez ubezpieczonego w przyjętym okresie (tzw. system zdefiniowanego świadczenia). Tak obliczona kwota emerytury wzrastała o kwotę stałą dodawaną każdemu ubezpieczonemu i mającą tym większe znaczenie im niższa była kwota indywidualna1. 2. Krąg osób uprawnionych Dotychczasowe zasady nabycia prawa do emerytury zostały zachowane w sposób pełny, a więc zarówno co do zasad nabycia, jak i formuły wymiaru, w odniesieniu do osób, 1 Zob. tom I opracowania, rozdział VII, schemat 5. 30 ///• Prawo do emerytury na dotychczasowych zasadach (tzw. stary system) które urodziły się przed 1 stycznia 1949 r., oraz do osób, które urodziły się po 31 grudnia 1948 r., jeżeli warunki przejścia na emeryturę według dotychczasowych zasad spełnią najpóźniej 31 grudnia 2007 r. i nie przystąpiły do otwartego funduszu emerytalnego. Data 31 grudnia 2007 r. nie obowiązuje jednak tych osób zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, które okres zatrudnienia w tych warunkach oraz wymagany okres składkowy i nieskładkowy (tj. 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn) osiągnęły do 1 stycznia 1999 r. Prawo do emerytury mogą one nabyć, osiągając (niższy) wiek emerytalny także po tej dacie2. 3. Warunki nabycia prawa do emerytury W odniesieniu do prawa do emerytury w systemie zdefiniowanego świadczenia przepisy wymagają spełnienia łącznie następujących warunków: • osiągnięcia wieku emerytalnego, • posiadania okresu składkowego i nieskładkowego, wynoszącego co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn3. Osiągnięcie określonego wieku i stażu to zatem dwa warunki nabycia prawa do emerytury w systemie zdefiniowanego świadczenia. Uznanie wieku emerytalnego i stażu ubezpieczeniowego za równorzędne warunki nabycia prawa oznacza, że nie jest istotna kolejność ich spełnienia. Kolejność byłaby natomiast istotna, gdyby wiek emerytalny był ryzykiem ubezpieczeniowym, a staż — warunkiem. Ogólną zasadą ubezpieczeniowąjest bowiem założenie, że warunki nabycia prawa do świadczenia muszą zostać spełnione przed zajściem zdarzenia uzasadniającego roszczenie (ryzyka ubezpieczeniowego). Wówczas, zgodnie z ogólnymi regułami ubezpieczeniowymi, staż ubezpieczeniowy musiałby zostać osiągnięty przed zajściem ubezpieczonego ryzyka (osiągnięcie wieku). Biorąc pod uwagę specyfikę ryzyka emerytalnego4, wymóg spełnienia obu warunków przed zajściem ryzyka ubezpieczeniowego nie nastręcza trudności. 3.1. Warunek osiągnięcia wieku emerytalnego 3.1.1. Rodzaje wieku emerytalnego W odniesieniu do ogółu ubezpieczonych prawo do emerytury warunkuje osiągnięcie wieku 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn. Jest to tzw. podstawowy wiek emerytalny. Niektóre grupy ubezpieczonych mogą przejść na emeryturę w wieku 3. Warunki nabycia prawa do emerytury 31 2 Art. 184 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. 3 Możliwe jest też nabycie prawa do emerytury już przy posiadaniu stażu odpowiednio 15/20 lat, z tym jednak zastrzeżeniem, że nie ma wówczas gwarancji minimalnej emerytury. 4 Uruchamia jego zajście sam zainteresowany, a nie los. emerytalnym ustalonym na poziomie o kilka lub nawet kilkanaście lat5 niższym niż wiek podstawowy6. Wskazane rodzaje wieku emerytalnego mają jednak zastosowanie tylko w odniesieniu do ubezpieczonych urodzonych przed 1 stycznia 1949 r., którzy pozostali w „starym" systemie. „Nowy" system emerytalny przewiduje tylko jeden poziom wieku emerytalnego: 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn. Nie jest natomiast wiekiem emerytalnym w omawianym tu znaczeniu wiek 70 lat7 dla samodzielnych pracowników nauki i sędziów Sądu Najwyższego. Jest to wiek, w którym następuje rozwiązanie stosunku pracy z mocy ustawy, jeżeli zainteresowany nie przeszedł jeszcze na emeryturę8. wiek podstawowy i niższy 3.1.2. Przesłanki ustalania wieku emerytalnego Ujmowanie ryzyka emerytalnego jako przyzwolenia na zaprzestanie pracy zarobkowej po osiągnięciu określonego wieku wymaga uwzględnienia wielu elementów, które ze społecznego punktu widzenia uzasadniają ustalenie tego wieku na danym poziomie. Określając zatem wiek emerytalny, powinno się z jednej strony uwzględniać biologiczne uwarunkowania procesu starzenia się organizmu, rozwój higieny i medycyny, a tym samym wydłużanie się życia ludzkiego i przesuwanie granicy witalności „w górę", z drugiej zaś strony — związane z postępem cywilizacji naturalne dążenie do skracania globalnego czasu udziału w społecznym procesie pracy poprzez przesunięcie „w dół" granicy wieku, od którego można ten udział uznać już za dokonany. Uwzględnić należy również uwarunkowania techniczne powodujące mniejsze wydatkowanie energii wobec coraz lepszych, w związku z postępem technicznym i automatyzacją, warunków wykonywania pracy, jak również kwestie natury ekono-miczno-demograficznej, na które składają się przede wszystkim rozwój uprzemysłowienia kraju i podaż siły roboczej. Z tego punktu widzenia określenie wieku, w którym może nastąpić realizacja społecznego przyzwolenia, nie jest łatwe, ponieważ wymaga uwzględnienia wielu przesłanek. Należą do nich: 1) zabezpieczenie środków utrzymania, 2) wysługa, '".''.'. .¦;>-> 3) zatrudnienie, ;: ; 4) koszty9. ;r;- ' a ; ' ! '; - V ••' : -" ' ' • : : ..... 5 Np. tancerki w wieku 40 lat. 6 Niższy wiek emerytalny należy odróżniać od tzw. wcześniejszej emerytury (zob. dalej). 7 Nazywany potocznie wiekiem emerytalnym podwyższonym. 8 Wiek emerytalny dla tych osób wynosi 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn. 9 Por. J. Piotrowski, Zabezpieczenie społeczne —problematyka i metody, Warszawa 1966, s. 122. 32 ///. Prawo do emerytury na dotychczasowych zasadach (tzw. stary system) przesłanka zabezpieczenia środków utrzymania przesłanka wysługi W praktyce w poszczególnych systemach ubezpieczenia społecznego wiek emerytalny jest ustalany z większym lub mniejszym uwzględnieniem wszystkich wyżej wymienionych przesłanek. Najczęściej jednak ustalenia takie odbywają się bez gruntownej analizy i kalkulacji, jedynie jako rezultat różnych układów sił społecznych, w pewnej mierze nawet konwencji i naśladownictwa. Ad 1) Główną funkcją ubezpieczenia społecznego jest zapewnienie środków utrzymania w razie niezdolności do zarobkowania. Jakkolwiek wszyscy ludzie, którzy dożywają starości, tracą w zasadzie zdolność do zarobkowania, nie tracąjej jednak w tym samym wieku. Jeśli jednak się nie chce zredukować ubezpieczenia na starość do ubezpieczenia na wypadek inwalidztwa, należy ustalić jakąś granicę wspólną dla wszystkich uprawnionych. W myśl zalecenia Konferencji Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1944 r. o zagwarantowaniu środków egzystencji granicę tę powinien wyznaczać wiek, w którym jednostki stają się przeważnie niezdolne do normalnie wydajnej pracy, choroby związane z wiekiem dają się mocno odczuwać i występują trudności w uzyskaniu pracy, grożące trwałym bezrobociem. Ta przesłanka przemawiałaby zatem za względnie wysokim wiekiem emerytalnym. Ad 2) O ile w ujęciu przesłanki zapewnienia środków utrzymania ukończenie określonego wieku uważa się za oznakę utraty sił do pracy, o tyle w ujęciu przesłanki wysługi wiek ten jest granicą, od której człowiek ma już prawo żyć, korzystając z owoców swojej dotychczasowej pracy, choćby był jeszcze w pełni zdolny do zarobkowania. W najczystszej formie zasada ta zrealizowana jest w systemach, które prawo do zaopatrzenia na starość uzależniają tylko od liczby przepracowanych lat10. Pomiędzy okresem korzystania z owoców pracy a okresem pracy powinna zachodzić określona proporcja. Okres emerytury nie powinien przypadać na zbyt późne lata życia, ponieważ wtedy człowiek nie ma możliwości zażywania z zadowoleniem zasłużonego odpoczynku. Przesłanka wysługi nakazuje przeto ustalanie raczej niższego wieku emerytalnego, niż wynikający z przesłanki pierwszej. Pewne znaczenie ma tu liczba lat, jaka pozostaje jeszcze do życia w odpoczynku ludziom starszym. W ostatnich dziesiątkach lat wydłużyła się jednak przeciętna życia ludzkiego. Z tego punktu widzenia — wydaje się — że nie ma potrzeby obniżania wieku emerytalnego11. Ad 3) Wielu problemów przy ustalaniu granicy wieku emerytalnego dostarcza przesłanka zatrudnienia. Zbyt nisko ustalony wiek emerytalny stwarza bowiem trudności w krajach, w których występuje niedobór siły roboczej. Znaczny stopień uprzemysłowienia kraju przy małym przyroście naturalnym przemawiałby przeto za wyżej ustaloną granicą wieku emerytalnego. Przeczą temu jednakże inne czynniki, a przede wszystkim prze- przesłanka zatrudnienia 10 W polskim systemie emerytur bez względu na wiek ma zastosowanie do górników i nauczycieli. 11 J. Piotrowski, op. cit., s. 125. 3. Warunki nabycia prawa do emerytury 33 słanka wysługi. Dlatego w krajach tych skutki tendencji do obniżania wieku emerytalnego próbuje się niwelować innego typu mechanizmami (np. wzrost emerytury z tytułu jej odroczenia, dopuszczalność jednoczesnego pobierania emerytury i zarobkowania). Kraje o znacznym przyroście naturalnym, mając większe zasoby siły roboczej niż miejsc pracy, są skłonne do ustalania niższego wieku emerytalnego, aby pracownicy starsi mogli wcześniej ustąpić miejsca rocznikom młodzieży wchodzącej w wiek produkcyjny, a nie pozwalają łączyć emerytury z zarobkami. Jest to swego rodzaju forma walki z bezrobociem. Z drugiej strony kraje odczuwające względny nadmiar siły roboczej nie zawsze mogą uciekać się do obniżania wieku emerytalnego, gdyż jest to bardzo kosztowne, a znajdują się one przeważnie w trudnej sytuacji gospodarczej. Ad 4) Poziom wieku uprawniającego do świadczeń na starość ma doniosły wpływ na wysokość kosztów ubezpieczenia emerytalnego. Przesłanka kosztów wymaga rozważenia: • czy społeczeństwo może bez szkody dla siebie obywać się bez pracy młodych emerytów, • czy społeczeństwo jest dość zamożne, aby opłacać długą bezczynność osób zdolnych do pracy12. Obniżenie wieku emerytalnego powoduje bowiem nie tylko wzrost liczby osób uprawnionych, ale także wydłuża czas korzystania ze świadczeń. Jednocześnie jednak ze wzrostem wydatków kurczy się źródło ich pokrycia. Źródłem tym są składki ubezpieczonych. Fundusz więc maleje, jeśli maleją szeregi czynnych zawodowo wskutek dość wczesnego zaprzestania przez nich pracy. Malejący fundusz na świadczenia skłania do podwyższenia wieku emerytalnego. przesłanka kosztów 3.1.3. Kryteria różnicowania wieku emerytalnego Wiek emerytalny może występować jako tzw. wiek podstawowy, powszechnie obowiązujący, oraz jako tzw. niższy wiek emerytalny, który ustala się z reguły ze względu na określone warunki lub charakter pracy, a także z uwzględnieniem innych okoliczności, a w szczególności inwalidztwa wojennego lub wojskowego oraz kombatanctwa. W naszym systemie stosowane jest tylko kryterium szczególnych warunków i charakteru pracy. Natomiast pozostałe kryteria są stosowane przy prawie do tzw. emerytury wcześniejszej13. Głównym kryterium niższej granicy wieku emerytalnego jest wykonywanie zatrudnienia w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. kryterium warunków pracy 12 Ibidem, s. 130. 13 Ich zajście uzasadnia przejście na emeryturę przed osiągnięciem wieku emerytalnego. 34 ///. Prawo do emerytury na dotychczasowych zasadach (tzw. stary system) Rodzaje prac za takie uznawanych wylicza rozporządzenie Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze14. Za prace wykonywane w szczególnych warunkach rozporządzenie uznaje m.in. zatrudnienie na określonych stanowiskach w górnictwie, energetyce, hutnictwie, prace przy produkcji m.in. cynku, ołowiu, miedzi, aluminium, w budownictwie, transporcie i łączności, rolnictwie i przemyśle rolnym, w przemyśle lekkim, leśnictwie oraz przemyśle poligraficznym15. Za prace w szczególnym charakterze uprawniające do przejścia na emeryturę w wieku niższym niż 60 i 65 lat, rozporządzenie uznaje wykonywanie zawodu funkcjonariusza pożarnictwa, funkcjonariusza Policji i organów bezpieczeństwa publicznego, Służby Więziennej, funkcjonariusza służby celnej i żołnierza zawodowego. Prawo do przejścia na emeryturę w wieku 55 i 60 lat mają też pracownicy Najwyższej Izby Kontroli, dziennikarze zatrudnieni w redakcjach dzienników, czasopism, w radiu, telewizji oraz w agencjach prasowych, informacyjnych, publicystycznych albo fotograficznych objętych układem zbiorowym pracy dziennikarzy oraz nauczyciele, a także muzycy grający na instrumentach smyczkowych, perkusyjnych oraz klawiszowych, operatorzy obrazu filmowego i fotograficy. Jeszcze niżej wiek emerytalny został ustalony dla tancerzy, akrobatów, gimnastyków, ekwilibrystów, kaskaderów (40 lub 45 lat), solistów wokalistyki, muzyków grających na instrumentach dętych, treserów zwierząt drapieżnych (45 lub 50 lat). Drugim kryterium różnicowania wieku emerytalnego jest płeć. Kryterium to stosowane jest w większości krajów. Należą do nich przykładowo: Australia, Austria, Belgia, Wielka Brytania, które ustaliły wiek emerytalny dla mężczyzn na 65 lat, a dla kobiet na 60 lat, oraz Włochy i Japonia, które wiek emerytalny ustaliły nieco niżej, bo na 60 lat dla mężczyzn i 55 lat dla kobiet. Kryterium płci jest stosowane także w Polsce. Wiek emerytalny dla kobiet (podstawowy i niższy) jest w naszym systemie obniżony o 5 lat w stosunku do wieku mężczyzn. Kryterium płci ma dość długą tradycję, u której podstaw leży założenie o słabszej konstrukcji psychofizycznej kobiet, uzasadniającej żądanie nieco mniejszego (krótszego) udziału w procesie społecznego wytwarzania dóbr i usług. Na tę tradycję złożyły się też naciski samych kobiet uzasadnione ich rolą społeczną w wychowywaniu dzieci i wnuków. Wcześniejsze zakończenie pracy zawodowej umożliwia bowiem kobietom przejście do roli babci, bez troski o bieżące dochody. Przywiązanie kobiet do tego swego rodzaju przywileju niżej ustalonego wieku emerytalnego spowodowało, że są one przeciwne zrównaniu wieku emerytalnego, mimo iż w nowym systemie emerytalnym o 5 lat wcześniejsze przejście na emeryturę będzie miało dość niekorzystny wpływ na wysokość otrzymywanego świadczenia16. kryterium płci 14 Dz.U. nr 8, poz. 43 z późn. zm. 15 Wykaz prac w szczególnych warunkach stanowiący załącznik do rozporządzenia zawiera 345 pozycji. 16 Jakkolwiek należy pamiętać, że osiągnięcie wieku oznacza tylko prawo do przejścia na emeryturę, a nie obowiązek, a zatem każda kobieta może pracować dłużej. 4. Prawo do emerytury w niższym wieku emerytalnym 35 dwie długości stażu 3.2. Warunek posiadania stażu ubezpieczeniowego Pozycja stażu ubezpieczeniowego jest szczególnie silna wśród przesłanek nabycia prawa do emerytury. O ile bowiem w odniesieniu do innych świadczeń możliwe jest ich uzyskanie z ominięciem warunku stażu (np. do nabycia prawa do renty inwalidzkiej, wypadkowej, zasiłku chorobowego czy macierzyńskiego wystarczy mieć jakikolwiek staż ubezpieczeniowy), to nabycie prawa do emerytury tylko z racji osiągnięcia określonego wieku, a więc bez względu na długość stażu, jest w zasadzie niemożliwe17. W odniesieniu do warunku stażu emerytalnego można prima facie mieć wątpliwości, jak długi okres ubezpieczenia jest wymagany do uzyskania prawa do emerytury. Artykuł 27 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych ustala bowiem staż emerytalny na 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, a art. 28 wymaga odpowiednio 15 i 20 lat. Powyższa sprzeczność jest jednak tylko wynikiem złej techniki legislacyjnej. Nie byłoby bowiem żadnych wątpliwości, gdyby art. 28 ustawodawca uzupełnił informacją zawartą dopiero w art. 54, z którego wynika, że jeżeli ubezpieczony przejdzie na emeryturę, mając krótszy staż, to — w razie gdy kwota jego emerytury będzie niższa od najniższej emerytury — nie podwyższa mu się świadczenia do kwoty gwarantowanej (ustalonej w art. 85 ustawy). Można jednak przyjąć, że stażem emerytalnym (minimalnym) jest 15 i 20 lat okresów składkowych i nieskładkowych. Natomiast staż dwudziesto- i dwudziestopięcioletni uprawnia nie tylko do co najmniej minimalnej wysokości świadczenia, ale także tylko ten staż umożliwia przejście na emeryturę w niższym wieku emerytalnym oraz na emeryturę wcześniejszą. 4. Prawo do emerytury w niższym wieku emerytalnym 4.1. Zatrudnienie w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze Prawo do przejścia na emeryturę w wieku ustalonym niżej niż 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn mają ubezpieczeni będący pracownikami zatrudnionymi w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Za pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach uważa się pracowników zatrudnionych przy pracach o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej Możliwe jest natomiast nabycie prawa do emerytury bez względu na wiek (przy dużo dłuższym stażu). Nowy system emerytalny wprowadza odwrotną zasadę. zatrudnienie w szczególnych warunkach zatrudnienie w szczególnym charakterze 36 ///. Prawo do emerytury na dotychczasowych zasadach (tzw. stary system) ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia (art. 32 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS). Warunki przejścia na emeryturę przez wymienionych pracowników określa rozporządzenie Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Wyszczególnienie prac uznawanych za wykonywane w szczególnych warunkach zawierają wykazy A i B stanowiące załącznik do wskazanego rozporządzenia. Wykaz A zawiera 306 pozycji, a wykaz B dzieli się na 4 działy zawierające od 8 do 15 pozycji prac. Rozporządzenie różnicuje warunki przejścia na emeryturę, uzależniając wiek i staż od tego, w którym wykazie i w którym dziale wykazu B dana praca jest wymieniona. Natomiast za pracowników zatrudnionych w szczególnym charakterze uważa się (art. 32 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS): • pracowników organów kontroli państwowej, • pracowników organów administracji celnej, • pracowników wykonujących działalność twórczą lub artystyczną, • dziennikarzy zatrudnionych w redakcjach dzienników, czasopism, w radiu, telewizji oraz w organach prasowych, informacyjnych, publicystycznych albo fotograficznych, objętych układem zbiorowym pracy, • nauczycieli, wychowawców lub innych pracowników pedagogicznych wykonujących pracę nauczycielską określoną w art. 1 ustawy z 26 stycznia 1982 r. — Karta Nauczyciela, • żołnierzy zawodowych, funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Agencji Wywiadu, Straży Granicznej, Służby Celnej, Służby Więziennej i Państwowej Straży Pożarnej, zwolnionych ze służby, • pracowników jednostek ochrony przeciwpożarowej, Niezbędnym warunkiem przejścia na emeryturę w niższym wieku emerytalnym jest przepracowanie określonego czasu na danym stanowisku lub w zawodzie. Wymagany staż pracy uprawniający do niższego wieku emerytalnego wynosi z reguły 15 lat (przy ogólnym stażu 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn), jakkolwiek spotyka się też żądanie przepracowania aż 20 lat albo tylko 10 lat. Nadto wymaga się, aby osiągnięcie wieku emerytalnego nastąpiło w czasie zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Wymagany staż musi się składać z pracy określonej w danym wykazie i dziale i nie może być łączony z innym. Wyjątek stanowi staż pracy określonej w wykazie A, do którego można doliczać staż z wykazu B, staż pracy górniczej, kolejowej, służby mundurowej i pożarowej, ale nie odwrotnie. 4.2. Prawo do emerytury górniczej W systemie ubezpieczeń społecznych obowiązującym do 1 stycznia 1999 r. górnicy byli tą grupą zawodową, która miała nie tylko niżej ustalony wiek emerytalny, ale także odrębne reguły przechodzenia na emeryturę lub rentę. Ten własny system emerytalny ure- 4. Prawo do emerytury w niższym wieku emerytalnym 37 zasady nabycia prawa w niższym wieku okresy pracy górniczej i równorzędne gulowany był ustawą z 1 lutego 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich rodzin18. Ustawa została uchylona, ale główne jej założenia i postanowienia recypowała ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Zasady przechodzenia na emeryturę górniczą zależą od długości i struktury stażu górniczego, na który składają się okresy pracy górniczej, okresy pracy równorzędnej z pracą górniczą i okresy zaliczane do pracy górniczej. Katalog prac uznawanych za „pracę górniczą" zawarty jest w art. 36 ust. 1 ustawy, a katalog prac równorzędnych z pracą górniczą—w art. 36 ust. 2 i 3. Wymienione w tych katalogach" okresy uwzględnia siew stażu niezbędnym do nabycia prawa do emerytury górniczej, jeżeli praca ta była wykonywana co najmniej w połowie obowiązującego wymiaru czasu pracy. Okresami zaliczalnymi20 do stażu pracy górniczej są niektóre okresy zawarte w katalogu okresów składkowych (art. 6) i okresów nieskładkowych (art. 7) enumera-tywnie wymienione w art. 38 ustawy. Przy ustalaniu stażu niezbędnego do uzyskania prawa do emerytury górniczej niektóre okresy pracy górniczej pod ziemią oraz w kopalniach siarki lub węgla brunatnego na obszarze państwa polskiego uwzględnia się w wymiarze półtorakrotnym21. przeliczniki stażu do prawa Górnik mający staż tej pracy (20/25 lat), w tym co najmniej 15 lat pracy górniczej, o której mowa w art. 36 ust. 1 ustawy22, może przejść na emeryturę w wieku 50 lat, tylko przy pięcioletnim stażu pracy górniczej23. Podstawowy wiek emerytalny wynosi 55 lat. Osoby wykonujące pracę górniczą, ale niespełniające warunków do nabycia prawa do emerytury górniczej24, przechodzą na emeryturę w podstawowym wieku emerytalnym, ale mogą mieć ten wiek obniżony o 6 miesięcy za każdy rok pracy górniczej, nie więcej jednak niż o 15 lat. Przy ustalaniu wysokości emerytury górniczej okresy pracy górniczej uwzględnia się z przelicznikami: od 1,2, 1,4, 1,5 i 1,8 w zależności od rodzaju wykonywanej pracy górniczej25, przy czym łączny okres pracy obliczony z zastosowaniem przeliczników uwzględnia się w wymiarze nie dłuższym niż 45 lat. przeliczniki stażu do wymiaru 18 Dz.U. nr 23, poz. 94 z późn. zm. 19 Katalogi te będą obowiązywały do 31 grudnia 2006 r. Od stycznia 2007 r. ustalać je będzie art. 50c wprowadzony ustawą z 27 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z FUS oraz ustawy — ^arta Nauczyciela (Dz.U. nr 167, poz. 1397). Od 1 stycznia 2007 r. pojęcie to znika z ustawy. Okresy pracy górniczej i równorzędnej uzupełniane będą okresami z katalogu art. 6 i 7. ^21 Wymienia je obecnie art. 37 ust. 1-3, a od 1 stycznia 2007 r. będzie to art. 50d. 22 Od 1 stycznia 2007 r. będzie to art. 50c. Od 1 stycznia 2007 r. będzie się musiał wykazać dziesięcioletnim stażem pracy górniczej. 4 Posiadające jednak co najmniej 5 lat pracy górniczej. Art. 51 ust. 1 ustawy emerytalnej. 38 ///. Prawo do emerytury na dotychczasowych zasadach (tzw. stary system) 5. Prawo do emerytury wcześniejszej 39 „wycena okresów Wszystkie okresy pracy górniczej i pracy równorzędnej są oczywiście okresami składkowymi, toteż przy ustalaniu wysokości emerytury w systemie zdefiniowanego świadczenia te przeliczone okresy uwzględnia się z „wyceną" dla okresów składkowych. Wszystkie zatem okresy pracy górniczej po ewentualnym zastosowaniu przeliczników stażu należy przy obliczeniu wysokości świadczenia pomnożyć przez przelicznik 1,3% podstawy wymiaru. Natomiast okresy pracy niegómiczej (zaliczalne) uwzględniane będą albo jako okresy składkowe, albo jako okresy nieskładkowe (tj. po zastosowaniu przeliczników w wysokości 1,3% albo 0,7%), zależnie od tego, w którym katalogu (art. 6 czy art. 7) się znajdują. Emerytury górnicze przysługują wszystkim górnikom, niezależnie od daty urodzenia. Data urodzenia (i związana z nią data nabycia prawa) zadecyduje o tym, czyemerytura będzie wymierzona w systemie zdefiniowanego świadczenia (do 31 grudnia 2006 r.), czy zdefiniowanej składki (po tej dacie). 4.3. Prawo do emerytury kolejowej Pracownicy przedsiębiorstwa Polskie Koleje Państwowe mieli nie tylko odrębny system ubezpieczeń społecznych, ale i własny organ rentowy wydający decyzje w sprawach rent i emerytur kolejowych. Ten wydzielony system działający na podstawie ustawy z 28 kwietnia 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejowych i ich rodzin26 przestał obowiązywać po wejściu w życie ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Wiele jednak odrębności regulacji zawartych w uchylonej ustawie przeniesionych zostało do ustawy o emeryturach i rentach i ma zastosowanie do pracowników kolejowych, którymi w rozumieniu ustawy są osoby pozostające w stosunku pracy: __ • w jednostkach organizacyjnych przedsiębiorstwa Polskie Koleje Państwowe, z wyłączeniem biur projektów kolejowych, • w innych jednostkach (komórkach) organizacyjnych, których pracownicy byli objęci dotychczasowymi przepisami o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejowych i ich rodzin. Wymienionym osobom emerytura kolejowa przysługuje po spełnieniu łącznie następujących warunków (art. 40): • osiągnięcia wieku 55 lat przez kobiety i 60 lat przez mężczyzn, • posiadania okresów składkowych i nieskładkowych wynoszących co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, w tym co najmniej 15 lat zatrudnienia na kolei, łącznie z okresami równorzędnymi i zaliczalnymi do okresów zatrudnienia na kolei. Za okresy zatrudnienia na kolei uważa się okresy pozostawania w stosunku pracy w kolejowych jednostkach organizacyjnych, w czasie których pracownik pobie- staż pracy „kolejowej" 26 Dz.U. nr 23, poz. 99 z późn. zm. L rał wynagrodzenie lub zasiłki z ubezpieczenia społecznego: chorobowy, macierzyński lub opiekuńczy (art. 43). Okresy równorzędne z okresami zatrudnienia na kolei wylicza art. 44 ustawy, a okresy zaliczalne — art. 45 ustawy27. Ustawa o emeryturach i rentach przejęła także zasadę przeliczania niektórych okresów pracy na kolei28. Ustawa nie zawiera jednak sformułowania, że przeliczenie dotyczy tylko stażu „do prawa". Wobec tego należy stosować te przeliczniki do obu rodzajów stażu. Osoby, które nie spełniają warunków do przejścia na emeryturę kolejową (w niższym wieku emerytalnym), przechodzą na emeryturę na ogólnych zasadach. przelicznik stażu kolejowego 5. Prawo do emerytury wcześniejszej 5.1. Konstrukcja prawa do wcześniejszej emerytury Prawo do emerytury wcześniejszej jest rozwiązaniem wychodzącym w pewnym stopniu naprzeciw społecznym oczekiwaniom co do skracania wieku emerytalnego. Prawo to wywodzi się z koncepcji tzw. elastycznego wieku emerytalnego, który w założeniach miał usuwać usterki i niedomagania konstrukcji opartych na sztywno ustalonych progach wiekowych. Koncepcja elastycznego wieku emerytalnego zakłada możliwość wyboru przez ubezpieczonego czasu wycofania się z pracy zawodowej. Z tego względu elastyczny wiek emerytalny jest uważany za rozwiązanie lepsze niż jego mechaniczne obniżanie. Pozwala on na podjęcie decyzji o przejściu na emeryturę na kilka lat przed osiągnięciem wieku emerytalnego (najczęściej jest to okres 5 lat) lub kontynuowania zatrudnienia do czasu osiągnięcia wieku emerytalnego. Z reguły jednak na podjęcie takiej decyzji przyzwala się osobom dotkniętym długotrwałym bezrobociem, wielodzietnością albo inwalidztwem. Stosowanymi w naszym systemie dodatkowymi warunkami przejścia na emeryturę są: całkowita niezdolność do pracy, dłuższy od powszechnego staż ubezpieczeniowy oraz inwalidztwo wojenne lub wojskowe i kombatanctwo. Te dodatkowe uwarunkowania przejścia na emeryturę mimo nieosiągnięcia wieku emerytalnego sprawiają, że nie możemy mówić o konstrukcji elastycznego wieku emerytalnego, ale o tzw. wcześniejszej emeryturze. koncepcja elastycznego wieku dodatkowe warunki nabycia prawa 7 Przepis ten rozróżnia okresy zaliczalne i okresy traktowane na równi z zaliczalnymi, jakkolwiek podział ten nie ma żadnego znaczenia. 28 Każdy pełny rok zatrudnienia na parowozie spalinowym lub elektrycznym pojeździe trakcyjnym, w drużynach konduktorskich albo na stanowiskach manewrowych lub ustawiaczy liczy się jako 14 miesięcy zatrudnienia na kolei. 40 ///. Prawo do emerytury na dotychczasowych zasadach (tzw. stary system) 5 Prawo do emerytury wcześniejszej 41 istota wcześniejszej emerytury rola wniosku Wcześniejsza emerytura to zatem prawo do przejścia na emeryturę mimo nieosiągnięcia wieku emerytalnego. To nieosiągnięcie wieku emerytalnego odróżnia wcześniejszą emeryturę od emerytury w niższym wieku emerytalnym przysługującej po osiągnięciu wieku emerytalnego, tyle że ustalonego na niższym poziomie. Z tego względu okoliczności uzasadniające przejście na wcześniejszą emeryturę są dodatkowymi warunkami nabycia prawa do emerytury, a nie kryteriami ustalania niższego wieku emerytalnego. Do warunków nabycia prawa do wcześniejszej emerytury należy także złożenie wniosku o emeryturę. Prawo do wcześniejszej emerytury nie może zatem powstać ex legę, tak jak powstaje prawo do emerytury w powszechnym lub niższym wieku emerytalnym, tj. z chwilą spełnienia się warunków. W odniesieniu do emerytury w powszechnym lub niższym wieku emerytalnym wniosek o emeryturę ma na celu wyłącznie realizację nabytego ex legę prawa. Natomiast w odniesieniu do emerytury wcześniejszej wniosek pracownika jest tu w pewnym sensie częścią składową, elementem konstrukcyjnym tego prawa — warunkiem jego istnienia, a nie tylko realizacji. Wniosek o emeryturę spełnia tu przeto podwójną funkcję: nie tylko uruchamia mechanizm realizacji prawa do świadczenia, ale i przesądza o powstaniu tego prawa. Inaczej mówiąc, dopóki nie ma wniosku, dopóty nie można mówić, że pracownik nabył prawo do wcześniejszej emerytury. Ma to istotne skutki praktyczne chociażby w kwestii reżimu prawnego, mającego zastosowanie w sytuacji, gdyby nastąpiła zmiana prawa. Niezłożenie wniosku o emeryturę spowoduje zatem brak możliwości przejścia na wcześniejszą emeryturę, gdyby w nowym stanie prawnym nie została przewidziana. Nadto nabycie prawa do emerytury może uzasadniać rozwiązanie stosunku pracy przez pracodawcę29. Natomiast „wysłanie" pracownika na emeryturę wcześniejszą jest niedopuszczalne, co wyraźnie podkreślił Sąd Najwyższy30. Wobec tego, że prawo do emerytury wcześniejszej nabywa się mimo nieosiągnięcia wieku emerytalnego, nie ma tu zastosowania zakaz wypowiadania umowy o pracę na 4 lata przed osiągnięciem wieku emerytalnego wynikający z art. 39 kodeksu pracy. W wielu systemach emeryturę wcześniejszą obniża się o określony procent emerytury lub podstawy jej obliczania za każdy rok brakujący do osiągnięcia wieku emerytalnego. W Polsce takązasadę przyjęto w rozporządzeniu Rady Ministrów z 17 czerwca 1989 r. w sprawie wcześniejszych emerytur dla pracowników niektórych likwidowanych zakładów pracy31. Wy- brak ochrony stosunku pracy wysokość świadczenia 29 W sytuacji kiedy zachodzi konieczność zmniejszenia zatrudnienia, pracodawca w pierwszej kolejności może zwolnić osobę mającą prawo do emerytury. 30 Wyrok SN z 12 maja 1991 r., IPRN 3/91 (niepubl.) oraz z 29 lipca 1997 r., IPKN 222/97 (mepubl). 31 Dz.U. nr 40, poz. 218. Rozporządzenie z 17 czerwca 1989 r. zostało uchylone rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26 stycznia 1990 r. w sprawie wcześniejszych emerytur dla pracowników sokość emerytury dla tych pracowników należało ustalać, obniżając ją o 3,5% podstawy jej wymiaru za każdy rok brakujący do osiągnięcia tego wieku32. W naszym systemie prawo do wcześniejszej emerytury wynika z przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS (art. 29 i 31) oraz z innych ustaw. Wysokość tego świadczenia ustala się na zasadach ogólnych. Prawo do wcześniejszej emerytury będzie mogło być nabywane do końca 2008 r.33. Po tej dacie, przed osiągnięciem wieku emerytalnego (60/65 lat) można będzie nabyć prawo tylko do świadczenia przedemerytalnego34, które jest mniej korzystne. 5.2. Prawo do wcześniejszej emerytury z ustawy o emeryturach i rentach z FUS Na gruncie art. 29 ustawy o emeryturach i rentach z FUS wcześniejsza emerytura przysługuje nie wcześniej niż 5 lat przed osiągnięciem podstawowego wieku emerytalnego (60/65 lat) pracownikom35 mającym wymagany staż ubezpieczeniowy (20/25 lat), którzy zostali uznani za całkowicie niezdolnych do pracy. Na wcześniejszą emeryturę mogą też przejść kobiety po osiągnięciu 55 lat życia mające trzydziestoletni staż ubezpieczeniowy. Na wcześniejszą emeryturę (w wieku 55/60 lat) mogą przejść też osoby mające 20/25 lat okresów składkowych i nieskładkowych, uprawnione do renty z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej wypadkiem przy pracy (innej działalności), wypadkiem w drodze do pracy lub z pracy36 albo chorobę zawodową (art. 31 ustawy). Niezdolność do pracy z powyższych tytułów nie musi być całkowita. 5.3. Prawo do wcześniejszej emerytury z innych ustaw Na podstawie innych ustaw prawo to mają: 1) inwalidzi wojenni lub wojskowi oraz kombatanci, , i 2) pracownicy urzędów państwowych, 3) pracownicy samorządowi, L zwalnianych z pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy (Dz.U. nr 4, poz. 27). Rozporządzenie to zostało uchylone z dniem 1 stycznia 1998 r. ustawą z 6 grudnia 1996 r. o zmianie ustawy o zatrudnieniu i bezrobociu oraz o zmianie innych ustaw (Dz.U. nr 147, poz. 687), która w miejsce wcześniejszej emerytury wprowadziła świadczenie przedemerytalne. 32 Kwota obniżonej emerytury nie mogła być niższa od kwoty najniższej emerytury. 33 Wtedy mężczyzna urodzony w 1948 r. ukończy 60 lat życia. 34 Ustawa z 30 kwietnia 2004 r. o świadczeniach przedemerytalnych (Dz. U. nr 120, poz. 1252). 35 Oraz osobom, które pozostawały w stosunku pracy przez co najmniej 6 miesięcy w okresie ostatnich 24 miesięcy podlegania ubezpieczeniu społecznemu. 36 Zaistniałym do 31 grudnia 2002 r. 42 ///. Prawo do emerytury na dotychczasowych zasadach (tzw. stary system) 6. Frawo do emerytury bez względu na wiek prawo inwalidów wojennych i wojskowych oraz kombatantów 4) żołnierze zastępczej służby wojskowej przymusowo zatrudnieni w kopalniach węgla, kamieniołomach i zakładach wydobywania rud uranu oraz w batalionach budowlanych, 5) nauczyciele akademiccy. Ad 1) Inwalida wojenny lub wojskowy37 częściowo niezdolny do pracy oraz kombatant38, jeżeli posiada wymagany staż ubezpieczeniowy (20 lub 25 lat), mogą na swój wniosek przejść na emeryturę po osiągnięciu wieku 55 lat przez kobietę i 60 lat przez mężczyznę. Natomiast inwalidzi wojenni lub wojskowi całkowicie niezdolni do pracy nabywają to uprawnienie w wieku 50 lat (kobieta) lub 55 lat (mężczyzna). Ad 2 i 3) Pracownikom urzędów państwowych39 i pracownikom samorządowym40 prawo do przejścia na emeryturę w wieku o 5 lat niższym przysługuje, jeżeli posiadają staż ubezpieczeniowy 20/25 lat w razie rozwiązania stosunku pracy z powodu: • likwidacji lub reorganizacji uniemożliwiającej dalsze zatrudnienie, • niezawinionej utraty uprawnień do wykonywania pracy na zajmowanym stanowisku, • trwałej utraty zdolności fizycznej lub psychicznej do pracy na zajmowanym stanowisku, stwierdzonej orzeczeniem lekarskim. 43 prawo pracowników urzędów państwowych i samorządowych Prawo do emerytury w sytuacjach wymienionych przysługuje tylko mianowanym pracownikom państwowym i samorządowym. Rozwiązanie stosunku pracy może nastąpić tylko wtedy, gdy nie ma możliwości zatrudnienia pracownika na stanowisku odpowiednim dla jego zdrowia i kwalifikacji albo gdy pracownik odmówi przejścia do takiej pracy. Omawiane przepisy posługują się określeniem „pełna" emerytura. Jest to określenie puste. W naszym prawie nie występuje już bowiem pojęcie emerytury niepełnej41, a nadto wówczas, gdy funkcjonowało, oznaczało emeryturę nabytą przy niespełnieniu warunku stażu ubezpieczeniowego, a nie wieku emerytalnego. prawo żołnierzy i przymusowo zatrudnionych Ad 4) Ustawa z 2 września 1994 r. o świadczeniu pieniężnym i uprawnieniach przysługujących żołnierzom zastępczej służby wojskowej przymusowo zatrudnianym w kopalniach węgla, kamieniołomach, zakładach 37 Ustawa z 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin, tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. nr 9, poz. 87 z późn. zm. 38 Ustawa z 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego, tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. nr 42, poz. 371 z późn. zm. 39 Ustawa z 16 września 1982 r. o pracownikach urzędów państwowych, tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. nr 86, poz. 953 z późn. zm. 40 Ustawa z 22 marca 1990 r. o pracownikach samorządowych, tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. nr 142, poz. 1593 z późn. zm. 41 Znała to pojęcie ustawa z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, Dz.U. nr 40, poz. 267 z późn. zm. na prawo nauczycieli akademickich wydobywania uranu i batalionach budowlanych42 umożliwia tym osobom przejście emeryturę w wieku emerytalnym skróconym o okres przymusowego zatrudnienia. Ad 5) Prawo nauczycieli akademickich43 do przejścia na emeryturę wcześniejszą wynika z ustawy z 27 lipca 2005 r. — Prawo o szkolnictwie wyższym44. Mianowany nauczyciel akademicki45 może na swój wniosek przejść na emeryturę w wieku o 5 lat niższym od podstawowego, po osiągnięciu stażu o 5 lat wyższego od podstawowego, przy czym staż pracy w szkolnictwie wyższym musi wynosić co najmniej 20 lat. Prawo do wcześniejszej emerytury przysługuje każdemu mianowanemu nauczycielowi akademickiemu, niezależnie od rodzaju mianowania (na stałe, na czas nieokreślony, na czas określony). Nie ma także znaczenia, na jakim stanowisku jest on zatrudniony. Przepisy ustawy mają zastosowanie do państwowych szkół wyższych (z wyjątkiem szkół wyższych, których status określa ustawa o wyższym szkolnictwie wojskowym), a w ograniczonym zakresie także do szkół niepaństwowych. Regulacją tej ustawy nie są objęte, poza Katolickim Uniwersytetem Lubelskim, szkoły wyższe i wyższe seminaria duchowne prowadzone przez kościoły i związki wyznaniowe. Mogą jednak jej stosowanie przewidzieć inne ustawy oraz umowy zawarte między rządem a właściwymi władzami kościołów i związków wyznaniowych. Przepisów ustawy nie stosuje się też do żołnierzy w czynnej służbie wojskowej, wyznaczonych do wykonywania zadań poza wojskiem na stanowiskach nauczycieli akademickich w studium wojskowym uczelni albo w innych jednostkach organizacyjnych uczelni (art. 206 ust. 1 ustawy o szkolnictwie wyższym). 6. Prawo do emerytury bez względu na wiek 6.1. Konstrukcja prawa Powiązanie wieku emerytalnego i okresu działalności zawodowej może być tego typu, że im dłuższy staż pracy, tym niższy może być wiek wymagany do przejścia na emeryturę. W niektórych systemach prawnych przyjmuje się nawet zasadę, że dostatecznie długi okres zatrudnienia (opłacania składek) uprawnia do emerytury bez względu na wiek ubezpieczonego. 42 Tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. nr 60, poz. 622 z późn. zm. Nauczycielami akademickimi są pracownicy naukowo-dydaktyczni oraz pracownicy naukowi zatrudnieni na uczelni. 44 Dz.U. nr 164, poz. 1365. 45 Mianowanie jest zwykłą i powszechną podstawą stosunku pracy nauczycieli akademickich (art. 85 ustawy o szkolnictwie wyższym z 1990 r.). Umowę o pracę zawiera się tylko wówczas, gdy zatrudnienie na uczelni jest ich dodatkowym miejscem pracy albo w razie zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu pracy lub w celu wykonania pewnych zadań (art. 92 tejże ustawy), a także w okresie pierwszych 2 lat zatrudnienia na uczelni. 44 ///. Prawo do emerytury na dotychczasowych zasadach (tzw. stary system) Prawo do emerytury bez względu na wiek jest odmianą prawa do emerytury wcześniejszej, przysługuje bowiem mimo nieosiągnięcia wieku emerytalnego, przy czym odstąpienie od warunku wieku zrównoważono wymogiem dłuższego stażu pracy. Do naszego systemu prawnego prawo do emerytury bez względu na wiek wprowadziła ustawa z 26 stycznia 1982 r. — Karta Nauczyciela46 oraz już nieobowiązują-ca ustawa z 1 lutego 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich rodzin47. Te dwie grupy zawodowe zachowały swoje prawo do emerytury bez względu na wiek również w zreformowanym systemie emerytalnym obowiązującym od 1 stycznia 1999 r. 6.2. Prawo do emerytury dla nauczycieli Nauczyciele mogą przejść na emeryturę bez względu na wiek, jeżeli posiadają trzydziestoletni okres zatrudnienia, w tym 20 lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze, nauczyciele zaś klas, szkół, placówek i zakładów specjalnych — dwudziestopięcioletni okres zatrudnienia, w tym 20 lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze w szkolnictwie specjalnym (art. 88 ust. 1 Karty)48. Zakres podmiotowy prawa do emerytury nauczycielskiej bez względu na wiek wyznacza art. 1 ust. 1 pkt 1-7 w związku z art. 3 pkt 1 Karty. Prawo do przejścia na emeryturę bez względu na wiek mają jednak tylko nauczyciele zatrudnieni w wymiarze nie niższym niż polowa obowiązującego wymiaru zajęć49. Nauczyciel posiadający wymagany okres zatrudnienia może, bez względu na wiek, przejść na emeryturę po rozwiązaniu stosunku pracy na swój wniosek. Takie uprawnienie mająrównież nauczyciele, z którymi stosunek pracy został rozwiązany w związku z całkowitą lub częściową likwidacją szkoły lub zmianami organizacyjnymi powodującymi zmniejszenie liczby oddziałów w szkole albo zmianami planu nauczania, uniemożliwiającymi dalsze zatrudnianie nauczyciela w pełnym wymiarze zajęć. Na równi z rozwiązaniem stosunku pracy ustawodawca traktuje jego wygaśnięcie wskutek upływu 6 miesięcy od przeniesienia nauczyciela z powyższych przyczyn w stan nieczynny (art. 20 ust. 6 Karty) lub odmowy podjęcia pracy po przywróceniu do niej przez dyrektora szkoły (art. 20 ust. 7 Karty). Nauczyciele urodzeni po 31 grudnia 1948 r. zachowują prawo do emerytury bez względu na wiek do 31 grudnia 2007 r. 46 Tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. nr 118, poz. 1112. 47 Tekst jedn. Dz.U. z 1995 r. nr 30, poz. 154 z późn. zm. 48 Nauczyciele urodzeni po 31 grudnia 1948 r. a przed 1 stycznia 1969 r. zachowują to prawo tylko w ciągu ośmiu lat od dnia wejścia w życie ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS, jeżeli nie przystąpili do otwartego funduszu emerytalnego. 49 Art. 91b Karty. 7. Emerytura niepełna 45 6.3. Prawo do emerytury dla górników Prawo do emerytury górniczej bez względu na wiek uregulowane jest w art. 48 i 4950 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Zgodnie z ustawą przejście na emeryturę górniczą bez względu na wiek uwarunkowane jest posiadaniem okresu 25 lat pracy górniczej wykonywanej pod ziemią stale i w pełnym wymiarze. Do tego dwudziestopięcioletniego okresu pracy górniczej wlicza się: • okresy niezdolności do pracy z tytułu wypadku przy pracy, wypadku w drodze do pracy lub z pracy albo z tytułu choroby zawodowej, za które wypłacone zostało wynagrodzenie lub zasiłek chorobowy albo świadczenie rehabilitacyjne, • inne niż wymienione w pkt 1 okresy niezdolności do pracy z powodu choroby lub odosobnienia w związku z chorobą zakaźną, za które zostało wypłacone wynagrodzenie lub zasiłek chorobowy w wymiarze do 35 dni w roku kalendarzowym51, • okres urlopu górniczego w wymiarze do 5 lat52. Prawo do emerytury górniczej bez względu na wiek ustawa o emeryturach i rentach z FUS (art. 48) przewiduje tylko w odniesieniu do osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r., a przed 1 stycznia 1969 r. Nie jest to jednak przeoczenie ustawodawcy, gdyż górnik urodzony przed 1949 r. miał w dniu wejścia w życie ustawy 50 lat, a ten wiek daje prawo do emerytury górniczej, jeżeli spełniony jest warunek stażu wynoszący 25 lat pracy górniczej, w tym 15 lat pracy wymienione w art. 36 ust. 1 ustawy53. Górnicy urodzeni po 31 grudnia 1948 r., a przed 1 stycznia 1969 r. mogą przejść na emeryturę bez względu na wiek, jeżeli: • spełnią wymagane warunki okresu zatrudnienia do 31 grudnia 2007 r., • nie przystąpili do otwartych funduszy emerytalnych, • nastąpi rozwiązanie stosunku pracy. Powyższe warunki będą obowiązywać do 31 grudnia 2007 r. Od 1 stycznia 2007 r. emerytura bez względu na wiek przysługiwać będzie wszystkim górnikom, niezależnie od daty urodzenia. Emerytura będzie wyliczana w systemie zdefiniowanego świadczenia albo zdefiniowanej składki54. 7. Emerytura niepełna W wielu systemach emerytura niepełna jest świadczeniem związanym z prawem do emerytury wcześniejszej, a więc nabywanym pomimo nieosiągnięcia wieku emerytalnego. Uprawnionym przysługuje wówczas świadczenie obniżone o określony procent za każdy rok brakujący do wieku emerytalnego (niepełne). 50 Od 1 stycznia 2007 r. będzie to art. 50e. -: •«¦• • -'¦ 51 Tylko do 31 grudnia 2006 r. 52 Tylko do 31 grudnia 2006 r. 53 Jest to więc warunek łagodniejszy, niż wynikający z art. 48 ustawy. 54 Będzie to zależało od tego, czy warunki spełnione zostały do czy po 31 grudnia 2007 r. 46 ///. Prawo do emerytury na dotychczasowych zasadach (tzw. stary system) Pojęcie emerytury niepełnej wprowadziło do naszego prawa rozporządzenie Rady Ministrów z 17 lipca 1981 r. w sprawie szczególnych zasad przechodzenia na emeryturę pracowników uspołecznionych zakładów pracy w okresie do 31 grudnia 1981 r.55. Świadczenie to zostało następnie przejęte przez ustawę emerytalnąz 14grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin56. W ujęciu ustawy emerytalnej z 1982 r. prawo do emerytury niepełnej wiązało się jednak z niedopełnieniem warunku stażu ubezpieczeniowego. Na tę emeryturę mógł przejść pracownik po osiągnięciu wieku emerytalnego (60 lub 65 lat), jeżeli jego staż ubezpieczeniowy wynosił 15 lat (kobieta) i 20 lat (mężczyzna). Emerytura w niepełnym wymiarze wynosiła 90% podstawy jej wymiaru do kwoty 3000 zł oraz 50% nadwyżki ponad tę kwotę57. Zmiana formuły wymiaru emerytury dokonana ustawą z 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw58, uzależniając wysokość świadczenia bezpośrednio od długości stażu ubezpieczeniowego, spowodowała, że emerytura przy niepełnym stażu stała się niepełna w tym sensie, że odbiegała od kwoty, jaka przysługiwałaby przy pełnym wymaganym stażu pracy. Zmiana sposobu obliczania emerytury sprawiła zatem, że nie potrzeba już było jej obniżać, aby jej wysokość odzwierciedlała nieosiągnięcie pełnego (20 lub 25 lat) stażu pracy. Ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych przewiduje również możliwość przejścia na emeryturę przy stażu 15 lat dla kobiet i 20 lat dla mężczyzn (art. 28 ustawy). Ponieważ przejęła także formułę wyliczania emerytury wprowadzoną ustawą z 17 października 1991 r., nie można więc mówić o emeryturze niepełnej, tzn. podlegającej obniżeniu. Emerytura wyliczona przy obniżonym stażu jest „pełna" w relacji do tego stażu. Ustawa nie używa już zresztą tego określenia. Jednakże zamiast obniżenia wysokości emerytury przewidywanego przez ustawę emerytalnąz 1982 r., obecnie odebrano prawo do uzupełnienia kwoty tej emerytury do poziomu minimalnej emerytury, w razie gdyby świadczenie nie osiągnęło tej wysokości. Termin „emerytura niepełna" może zatem tylko technicznie określać emeryturę przy niepełnym stażu ubezpieczeniowym. Ustawa nie gwarantuje jednak jej uzupełnienia do minimalnej kwoty emerytalnej. 55 Dz.U. nr 19, poz. 95 z późn. zm. 56 Dz.U. nr 40, poz. 267 z późn. zm. 57 Emerytura pełna wynosiła 100% podstawy wymiaru do kwoty 3000 zł i 55% od nadwyżki ponad tę kwotę. . 58 Dz.U. nr 104, poz. 450 z późn. zm. . . ¦• Rozdział IV PRAWO DO EMERYTURY W NOWYM SYSTEMIE EMERYTALNYM (TZW PIERWSZY FILAR) 1. Zasady nabywania prawa do emerytury krąg uprawnionych warunki nabycia prawa Ubezpieczeni, którzy w dniu wejścia w życie ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tj. 1 stycznia 1999 r.) nie mieli ukończonych 50 lat, zostali objęci nowym systemem emerytalnym. W nowym systemie prawo do emerytury będzie zależeć wyłącznie od spełnienia przesłanki wieku emerytalnego. Wiek ten został ustalony na 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn. Nowy system nie przewiduje już więc wieku emerytalnego niższego (w którym dotychczas mogły przechodzić na emeryturę między innymi osoby zatrudnione w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze) ani wcześniejszej emerytury. Niemniej jednak prawo do przejścia na emeryturę przed osiągnięciem wieku 60 lub 65 lat zachowały jeszcze te osoby, które urodziły się po 31 grudnia 1948 r. i warunki wymagane do przejścia na wcześniejszą emeryturę albo na emeryturę w niższym wieku emerytalnym spełnią do 31 grudnia 2007 r.1, jeżeli nie przystąpiły do otwartego funduszu emerytalnego2. Natomiast osoby, które wymaganych warunków przed tą datą nie spełnią, będą mogły ewentualnie nabyć prawo do tzw. emerytury pomostowej3. Uzależnienie w nowym systemie nabycia prawa do emerytury wyłącznie od spełnienia warunku wieku nie oznacza, że staż ubezpieczeniowy nie będzie już miał żadnego znaczenia prawnego. Staż ubezpieczeniowy w roz- przejście na emeryturę przed wiekiem 60/65 lat rola stażu 1 Nie dotyczy to osób, które pełny staż osiągnęły do dnia wejścia w życie reformy. Powyższe ograniczenia czasowo nie dotyczą górników, którzy bez względu na datę urodzenia przechodzą na emeryturę na odrębnych zasadach określonych w art. 50a-50e ustawy o emeryturach i rentach zFUS. 3 Projekt ustawy nie został jeszcze przygotowany. A 48 IV. Prawo do emerytury w nowym systemie emerytalnym (tzw. pierwszy filar) nowa formuła wymiaru miarze 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn będzie bowiem warunkiem nabycia prawa do minimalnej emerytury. Ubezpieczeni, mający krótszy staż, którym stan konta emerytalnego (suma składek plus ewentualny kapitał początkowy) nie zapewni emerytury równej co najmniej kwocie najniższej emerytury, nie będą mieli emerytury podwyższonej do tej wysokości. Staż pracy będzie też miał znacenie dla prawa do emerytury górniczej. Emerytura w nowym systemie emerytalnym będzie ustalona według odmiennej formuły niż formuła wymiaru renty i emerytury w systemie dotychczasowym. Dotychczas oba te świadczenia wymierzane były w tzw. systemie zdefiniowanego świadczenia4 i według takiej samej formuły uwzględniającej część stałą (jednakową dla wszystkich) oraz część indywidualną zależną od wielkości posiadanego stażu ubezpieczeniowego i zarobków ubezpieczonego. Nowa emerytura wymierzana będzie w systemie tzw. zdefiniowanej składki5 wg formuły uwzględniającej sumę składek i hipotetyczny okres pobierania świadczeń. Zmiana formuły w istotny sposób wpłynie na wysokość świadczenia. Różnice w wysokości emerytury pokazują tabele 1 i 2. W tabeli 1 widać, że wysokość emerytury nie rośnie proporcjonalnie do wzrostu podstawy wymiaru emerytury. Wprawdzie ta część emerytury, która zależy od stażu i wynagrodzenia, wzrasta proporcjonalnie do podstawy wymiaru, ale część socjalna emerytury (kwota stała) powoduje „spłaszczenie" świadczenia (zmniejszenie się stopy zastąpienia). Z danych zawartych w tabeli wyraźnie wynika, że im wyższe są zarobki, tym stosunek poziomu emerytury do nich jest niższy, przy czym tempo spadku tej relacji wzrasta w miarę zwiększania się wysokości zarobków. Tabela 1. Wysokość emerytury w systemie zdefiniowanego świadczenia Wyszczególnienie Podstawa wymiaru składki w relacji do przeciętnego wynagrodzenia 50% 100% 150% 200% 250% Kwota świadczenia ogółem (E=C+In)* 663,6 zł 1008,7 zł 1353,8 zł 1698,9 zł 2044,0 zł - część socjalna (C) 318,5 zł 318,5 zł 318,5 zł 318,5 zł 318,5 zł - część zależna od stażu i wynagrodzenia (In) 345,1 zł 690,2 zł 1035,3 zł 1380,4 zł 1725,5 zł Stosunek emerytury do podstawy wymiaru składki 80% 60,8% 54,3% 51,2% 49,2% ' E = C + In jest to formuła wymiaru emerytury w systemie zdefiniowanego świadczenia 4 W systemie tym formuła wymiaru zakładała uzyskanie określonej stopy zastąpienia przy określonych parametrach stażu i zarobku. 5 W tym systemie znana (zdefiniowana) jest tylko składka. I 2. Wymiar emerytury w systemie zdefiniowanej składki 49 Tabela 2. Wysokość emerytury w systemie zdefiniowanej składki Wyszczególnienie Podstawa wymiaru składki w relacji do przeciętnego wynagrodzenia 50% 100% 150% 200% 250% Kwota świadczenia yc z I filaru (E= ~)* 217,3 zł 434,6 zł 651,9 zł 868,9 zł 1086,2 zł Stosunek emerytury do podstawy wymiaru— składki 26,2% 26,2% 26,2% 26,2% 26,2% ss * E= -jj- przy założeniu braku kapitału początkowego i braku uczestnictwa w OFE Wyliczeń dokonano przy założeniach: • przeciętne wynagrodzenie w II kwartale 1999 r. — 1659,85 zł, •inflacja — 0%, • wzrost wynagrodzenia — 0%, • staż ubezpieczeniowy — 40 lat, • wiek przejścia na emeryturę — 60 lat (dalsze trwanie życia 224 miesiące), •kwota bazowa—1327,44 zł. ''''¦¦• Nowa natomiast formuła wyliczania emerytury w ścisły sposób uzależnia wysokość emerytury od wysokości składek wpłaconych w czasie kariery zawodowej ubezpieczonego. Z tabeli 2 wynika bowiem jednoznacznie, że wysokość emerytury rośnie proporcjonalnie do osiąganych zarobków. Osoba zarabiająca 50% przeciętnego wynagrodzenia otrzyma emeryturę w wysokości dokładnie pięć razy niższej niż osoba zarabiająca 250% przeciętnego wynagrodzenia. Stosunek wysokości emerytury do podstawy wymiaru składki we wszystkich analizowanych przypadkach jest jednakowy. 2. Wymiar emerytury w systemie zdefiniowanej składki Emerytura z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (pierwszy filar) będzie stanowić6 równowartość kwoty otrzymanej w wyniku podzielenia podstawy jej obliczenia przez średnie dalsze trwanie życia dla osób w wieku równym wiekowi przejścia na emeryturę danego ubezpieczonego (art. 26 ustawy). 2.1. Formuła wymiaru emerytury Zgodnie z art. 25 ustawy o emeryturach i rentach podstawę obliczenia7 emerytury dla osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r. będzie stanowiła kwota równa sumie wpłaconych składek na ubezpieczenie podstawa obliczania 6 System zacznie działać od 2009 r. Dla odróżnienia od podstawy wymiaru emerytury w systemie zdefiniowanego świadczenia, w systemie zdefiniowanej składki mowa jest o podstawie obliczenia. m 50 IV. Prawo do emerytury w nowym systemie emerytalnym (tzw. pierwszy filar) emerytalne z uwzględnieniem waloryzacji składek zewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego do końca miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego przysługuje wypłata emerytury, oraz zwaloryzowanego kapitału początkowego. Emeryturę z pierwszego filaru będzie się ustalać według wzoru: F = ZS + Kp 1 —n----- gdzie: Ef — emerytura z pierwszego filara, LS__suma zwaloryzowanych składek na ubezpieczenie emerytalne, zewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego do końca miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego przysługuje wypłata emerytury, n — średnie dalsze trwanie życia, wyrażone w miesiącach, dla osób w wieku równym wiekowi przejścia na emeryturę ubezpieczonego, Kp — kapitał początkowy. Wysokość emerytury wypłacanej przez ZUS w nowym systemie będzie zatem zależeć od: • kwoty wpłaconych składek, • wskaźnika waloryzacji w okresie przed nabyciem prawa do emerytury, • średniego dalszego trwania życia (wieku przejścia na emeryturę), • wielkości kapitału początkowego. 2.2. Średnie dalsze trwanie życia (n) Z formuły obliczenia nowej emerytury wynika, że w celu ustalenia kwoty miesięcznej emerytury należy sumę zwaloryzowanych składek i zwaloryzowanego kapitału początkowego podzielić przez liczbę „n", oznaczającą średnie dalsze trwanie życia dla osób w wieku równym wiekowi przejścia na emeryturę ubezpieczonego (zob. tab. 3). Średnie dalsze trwanie życia wyrażane jest w miesiącach i ustalane wspólnie dla kobiet i mężczyzn. Tabele trwania życia dla danego wieku ubezpieczonych w dniu przejścia na emeryturę ogłasza Prezes Głównego Urzędu Statystycznego w formie komunikatu w „Monitorze Polskim" corocznie do 31 marca. Tablice te będą podstawą do przyznawania emerytur na wnioski zgłoszone od 1 kwietnia do 31 marca następnego roku kalendarzowego. Z formuły przyjętej do obliczenia emerytury wyraźnie wynika, że im później nastąpi przejście na emeryturę, czyli im mniejsze będzie „n", tym większa będzie kwota świadczenia emerytalnego. Biorąc pod uwagę, że kobiety żyją dłużej niż mężczyźni, ustalenie średniej długości życia powoduje, że dla potrzeb obliczeń emerytury w odniesieniu do kobiet przyjmie się mniejsze „n" niż rzeczywiste, a w odniesieniu do mężczyzn „n" większe. Spowoduje to, że: kobiety będą otrzymywały emeryturę nieco wyższą, natomiast emerytury mężczyzn będą nieco niższe, niż gdyby przyjąć średnią długość życia zależną od płci. Ze względu więc na niższy wiek emerytalny kobiet i ich dłuższą przeciętną życia ujednolicenie przewidywanej długości życia jest rozwiązaniem dla kobiet korzystnym. 2. Wymiar emerytury w systemie zdefiniowanej składki 51 Tabela 3. Średnie dalsze trwanie życia kobiet i mężczyzn („n") Liczba miesięcy dalszego trwania życia w zależności od wieku w latach i miesiącach Miesiące 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 30 548,9 547,9 547,0 546,0 545,1 544,1 543,2 542,2 541,2 540,3 539,3 538,4 31 537,4 536,5 535,5 534,6 533,6 532,7 531,7 530,8 529,8 528,9 527,9 526,9 32 526,0 525,1 524,1 523,2 522,2 521,3 520,3 519,4 518,4 517,5 516,5 515,5 33 514,6 513,7 512,7 511,8 510,8 509,9 508,9 508,0 507,0 506,1 505,1 504,2 34 503,2 502,3 501,3 500,4 499,4 498,5 497,6 496,6 495,7 494,7 493,8 492,8 35 491,9 491,0 490,0 489,1 488,1 487,2 486,3 485,3 484,4 483,4 482,5 481,5 36 480,6 479,7 478,7 477,8 476,8 475,9 475,0 474,0 473,1 472,1 471,2 470,2 37 469,3 468,4 467,4 466,5 465,6 464,6 463,7 462,8 461,8 460,9 460,0 459,0 38 458,1 457,2 456,3 455,3 454,4 453,5 452,6 451,6 450,7 449,8 448,9 447,9 39 447,0 446,1 445,2 444,2 443,3 442,4 441,5 440,5 439,6 438,7 437,8 436,8 40 435,9 435,0 434,1 433,2 432,2 431,3 430,4 429,5 428,6 427,7 426,7 425,8 41 424,9 424,0 423,1 422,2 421,3 420,4 419,5 418,5 417,6 416,7 415,8 414,9 42 414,0 413,1 412,2 411,3 410,4 409,5 408,7 407,8 406,9 406,0 405,1 404,2 43 403,3 402,4 401,5 400,6 399,7 398,8 398,0 397,1 396,2 395,3 394,4 393,5 44 392,6 391,7 390,8 390,0 389,1 388,2 387,3 386,4 385,5 384,7 383,8 382,9 45 382,0 381,1 380,3 379,4 378,5 377,6 376,8 375,9 375,0 374,1 373,3 372,4 46 371,5 370,6 369,8 368,9 368,1 367,2 366,4 365,5 364,6 363,8 362,9 362,1 47 361,2 360,3 359,5 358,6 357,8 356,9 356,1 355,2 354,3 353,5 352,6 351,8 48 350,9 350,1 349,2 348,4 347,5 346,7 345,9 345,0 344,2 343,3 342,5 341,6 49 340,8 340,0 339,1 338,3 337,5 336,6 335,8 335,0 334,1 333,3 332,5 331,6 50 330,8 330,0 329,2 328,3 327,5 326,7 325,9 wo 324,2 323,4 322,6 321,7 51 320,9 320,1 319,3 318,5 317,6 316,8 316,0 315,2 314,4 313,6 312,7 311,9 52 311,1 310,3 309,5 308,7 307,9 307,1 306,3 305,5 304,7 303,9 303,1 302,3 53 301,5 300,7 299,9 299,1 298,3 297,5 296,8 296,0 295,2 294,4 293,6 292,8 54 292,0 291,2 290,4 289,6 288,8 288,0 287,3 286,5 285,7 284,9 284,1 293,3 55 282,5 281,7 281,0 280,2 279,4 278,6 277,9 277,1 276,3 275,5 274,8 274,0 56 273,2 272,4 271,7 270,9 270,1 269,4 268,6 267,8 267,1 266,3 265,5 264,8 57 264,0 263,2 262,5 261,7 260,9 260,2 259,4 258,6 257,9 257,1 256,3 255,6 58 254,8 254,1 253,3 252,6 251,8 251,1 250,3 249,6 248,8 248,1 247,3 246,6 59 245,8 245,1 244,3 243,6 242,8 242,1 241,4 240,6 239,9 239,1 238,4 237,6 60 236,9 236,2 235,4 234,7 233,9 233,2 232,5 231,7 231,0 230,2 229,5 228,7 61 228,0 227,3 226,6 225,9 225,1 224,4 223,7 223,0 222,3 221,6 220,8 220,1 62 219,4 218,7 218,0 217,3 216,5 215,8 215,1 214,4 213,7 213,0 212,2 211,5 63 210,8 210,1 209,4 208,7 208,0 207,3 206,6 205,8 205,1 204,4 203,7 203,0 64 202,3 201,6 200,9 200,2 199,5 198,8 198,2 197,5 196,8 196,1 195,4 194,7 65 194,0 193,3 192,7 192,0 191,3 190,6 190,0 189,3 188,6 187,9 187,3 186,6 66 185,9 185,2 184,6 183,9 183,2 182,5 181,9 181,2 180,5 179,8 179,2 178,5 67 177,8 177,1 176,5 175,8 175,2 174,5 173,9 173,2 172,5 171,9 171,2 170,6 68 169,9 169,3 168,6 168,0 167,3 166,7 166,0 165,4 164,7 164,1 163,4 162,8 69 162,1 161,5 160,8 160,2 159,6 158,9 158,3 157,7 157,0 156,4 155,8 155,1 70 154,5 153,9 153,3 152,7 152,0 151,4 150,8 150,2 149,6 149,0 148,3 147,7 71 147,1 146,5 145,9 145,3 144,7 144,1 143,5 142,8 142,2 141,6 141,0 140,4 72 139,8 139,2 138,6 138,1 137,5 136,9 136,3 135,7 135,1 134,6 134,0 133,4 73 132,8 132,2 131,7 131,1 130,5 129,9 129,4 128,8 128,2 127,6 127,1 126,5 74 125,9 125,3 124,8 124,2 123,7 123,1 122,6 122,0 121,4 120,9 120,3 119,8 75 119,2 118,7 118,1 117,6 117,0 116,5 116,0 115,4 114,9 114,3 113,8 113,2 76 112,7 112,2 111,7 111,1 110,6 110,1 109,6 109,0 108,5 108,0 107,5 106,9 77 106,4 105,9 105,4 104,9 104,4 103,9 103,4 102,9 102,4 101,9 101,4 100,9 78 100,4 99,9 99,4 99,0 98,5 98,0 97,5 97,0 96,5 96,1 95,6 95,1 79 94,6 94,1 93,7 93,2 92,8 92,3 91,9 91,4 90,9 90,5 90,0 89,6 80 89,1 88,7 88,2 87,8 87,4 86,9 86,5 86,1 85,6 85,2 84,8 84,3 52 IV. Prawo do emerytury w nowym systemie emerytalnym (tzw. pierwszy filar) Różnice w wysokości emerytury ze względu na wiek pokazują tabele 4 i 5. Tabela 4. Wysokość zapisanych i zwaloryzowanych składek (bez kapitału początkowego) w momencie przejścia kobiety na emeryturę (60 lat) oraz wysokość emerytury Kobieta urodzona w roku Wiek 1 stycznia 1999 r. (w nawiasie liczba lat do emerytury) Zapisana i zwaloryzowana kwota składek w momencie przejścia na emeryturę Wysokość emerytury (pierwszy filar) przy n=226 m-cy 1969 30 h- (30) 181 416 zł 810 zł (w 2029 r.) 1974 25^(35) 245 188 zł 1095 zł (w 2034 r.) 1979 20 - (40) 324 671 zł 1449 zł (w 2039 r.) Tabela 5. Wysokość zapisanych i zwaloryzowanych składek (bez kapitału początkowego) w momencie przejścia mężczyzny na emeryturę (65 lat) oraz wysokość emerytury Mężczyzna urodzony w roku Wiek 1 stycznia 1999 r. (w nawiasie liczba lat do emerytury) Zapisana i zwaloryzowana kwota składek w momencie przejścia na emeryturę Wysokość emerytury (pierwszy filar) przy n=226 m-cy 1969 30-(35) 245 188 zł 1347 zł (w 2034 r.) 1974 25 - (40) 324 671 zł 1784 zł (w 2040 r.) 1979 20 h- (45) 423 254 zł 2326 zł (w 2044 r.) Źródło: Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Reformy Zabezpieczenia Społecznego. Powyższe wyliczenia pokazują, że kobiety z racji niżej ustalonego wieku emerytalnego otrzymają niższe emerytury. Z drugiej strony należy zauważyć, że wprawdzie emerytura kobiet będzie niższa, to jednak będzie pobierana już o 5 lat wcześniej. Kobiety będą więc swoją sumę składek „wybierały" w mniejszych „porcjach", ale przez dłuższy okres. Nadto, jeśli uwzględnić, że przejście na emeryturę w wieku 60 lat nie jest obowiązkiem oraz możliwość łączenia prawa do emerytury z dalszym zarobkowaniem bez żadnych ograniczeń, to nasuwa się wniosek, że niższy o 5 lat wiek emerytalny kobiet nadal jest przywilejem, z którego kobiety nie chcą rezygnować. Niemniej przyjęta w nowym systemie formuła obliczania emerytury stwarza zachętę do zwiększania świadczenia poprzez późniejsze przejście na emeryturę. Każdy rok opóźnienia przejścia na emeryturę spowoduje wzrost świadczenia ze względu na z jednej strony dłuższy okres gromadzenia składek, a z drugiej — skrócenie się średniej oczekiwanej długości życia. Przyrost wysokości emerytury w zależności od wieku przejścia na emeryturę przedstawia tabela 6. 2. Wymiar emerytury w systemie zdefiniowanej składki 53 Tabela 6. Wpływ opóźnienia przejścia na emeryturę na wzrost świadczenia Wiek Staż w latach Przyrost wartości emerytury w stosunku do roku poprzedniego na skutek wydłużenia pracy o rok 60 40 — 61 41 4,27% 62 42 4,21% 63 43 8,69% 64 44 8,74% 65 45 8,76% 66 46 8,87% 67 47 8,98% 68 48 9,02% 69 49 9,22% 70 50 9,30% Źródło: Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Reformy Zabezpieczenia Społecznego, „Bezpieczeństwo dzięki różnorodności" 1997, s. 45. W systemie zdefiniowanej składki wielkość emerytury zależeć będzie także od tych czynników, od których zależy wysokość emerytury w formule zdefiniowanego świadczenia, tj. od wysokości zarobków ubezpieczonego i od długości stażu ubezpieczeniowego. Zależności te są jednak „ukryte" w sumie zebranych składek. 2.3. Waloryzowanie składek Kwoty składek wpłacanych do FUS i zapisywanych na indywidualnych kontach ubezpieczonych muszą być urealniane, tj. przeliczane na kwoty adekwatne do aktualnych zarobków. W przeciwnym wypadku, po kilkudziesięciu latach ich gromadzenia, suma składek danego ubezpieczonego ujęta w liczbach bezwzględnych nie odpowiadałaby rzeczywistości, a przy dużej inflacji mogłaby niewiele odbiegać od aktualnych zarobków. Urealnianiu kwot wcześniej wpłaconych składek służy mechanizm waloryzacji. Punktem odniesienia do waloryzacji może być wzrost płac albo wzrost cen konsumpcyjnych i usług. W ujęciu ustawy o emeryturach i rentach z FUS waloryzacja składek będzie polegać na pomnożeniu składek zewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego na 31 stycznia roku, za który przeprowadzana jest waloryzacja, przez wskaźnik walory- 54 IV. Prawo do emerytury w nowym systemie emerytalnym (tzw. pierwszy filar) zacji składek ustalony w sposób wskazany w ustawie (art. 25). Wielkość wskaźnika waloryzacji składek będzie ogłaszał Prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych nie później niż do 25 dnia miesiąca poprzedzającego ich waloryzację w formie komunikatu w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski". Mechanizm waloryzacji składek8 uruchamiany będzie co roku 1 czerwca. Tylko waloryzacja składek za ostatni rok przed przejściem na emeryturę dokonywana jest kwartalnie według sposobu określonego w art. 25a. 2.4. Kapitał początkowy 2.4.1. Istota kapitału początkowego rola kapitału początkowego Składki na ubezpieczenie emerytalne zapisywane są na koncie indywidualnym ubezpieczonego dopiero od 1 stycznia 1999 r. Za okres trwania ubezpieczenia przed tą datą nie ma możliwości wyliczenia sumy składek. Okres ten zostanie jednak uwzględniony w wysokości emerytury w postaci tzw. kapitału początkowego. Kapitał początkowy będzie ustalany tylko dla potrzeb obliczenia nowej emerytury, a więc dla osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r., które podlegały obowiązkowi ubezpieczenia społecznego przed dniem 1 stycznia 1999 roku. 2.4.2. Ustalanie kapitału początkowego 3. Wzrost emerytury z tytułu zatrudnienia emeryta 55 emerytura hipotetyczna Kapitał początkowy stanowi równowartość kwoty hipotetycznej emerytury ustalonej na 1 stycznia 1999 r. i wyrażonego w miesiącach średniego dalszego trwania życia dla osób w wieku 62 lat, które zgodnie z komunikatem Prezesa GUS z 25 marca 1999 r.9 wynosi 209 miesięcy. Z powyższego wynika, że ustalenie tej kwoty sprowadza się do obliczenia emerytury hipotetycznej i pomnożenia jej przez liczbę 209 (Kp = Eh x 209). Wartość kapitału początkowego ustalana jest zawsze na 1 stycznia 1999 roku. Tak ustalona kwota zostanie zapisana na koncie indywidualnym ubezpieczonego. Kwota ta będzie podlegać waloryzacji. Wyliczenia emerytury hipotetycznej dokonuje się według formuły stosowanej w systemie zdefiniowanego świadczenia do wyliczenia emerytury dla osób, które urodziły się przed 1 stycznia 1949 r. Emeryturę w tym systemie wylicza się z części stałej (C) i części indywidualnej (In). Wobec tego jednak, że we wzorze: E = C + In, kwota stała (tj. 24% kwoty bazowej), przewidziana jest dla osoby, która osiągnęła wiek emerytalny i ma wymagany staż ubezpie- formuia emerytury hipotetycznej ' Waloryzację składek należy odróżniać od waloryzacji świadczeń. ' M.P. nr 12, poz. 173. rola współczynnika „p" czeniowy, a kapitał początkowy ustala się dla osób, które nie osiągnęły tego wieku i stażu, kwota stała zostaje proporcjonalnie zmniejszona za pomocą współczynnika „p". Obliczone wartości tego wskaźnika, ustalone w zależności od wieku, płci oraz stażu ubezpieczeniowego przebytego do 31 grudnia 1998 r., znajdująsię w tabeli stanowiącej załącznik do ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Emeryturę hipotetyczną na potrzeby wyliczenia kapitału początkowego należy więc ustalić według wzoru: EH = pC + In Przy ustalaniu części indywidualnej emerytury hipotetycznej będą obowiązywały w zasadzie te same reguły, co przy obliczaniu emerytury dla osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r. Oznacza to, że uwzględnia się przebyte przed 1 stycznia 1999 r. okresy ubezpieczenia, przyjmowane do ustalania prawa do emerytury lub renty wymienione w art. 6 i 7 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, przy czym okresy nieskładkowe uwzględnia się w wymiarze nie większym niż 1/3 udowodnionych okresów składkowych10. Do obliczenia podstawy wymiaru emerytury hipotetycznej okres kolejnych 10 lat kalendarzowych ustala się z okresu od 1 stycznia 1980 r. do 31 grudnia 1998 roku. W odniesieniu do osób, które miały na 1 stycznia 1999 r. ustalone prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy, do wyliczenia kapitału początkowego przyjmuje się na ich wniosek wskaźnik wysokości podstawy wymiaru renty przyjęty w decyzji ustalającej prawo do renty lub w decyzji ustalającej ponownie jej wysokość, albo ustalony, decyzji rewaloryzacyjnej11. Wysokość kapitału może zostać ponownie ustalona na wniosek ubezpieczonego, jeżeli po uprawomocnieniu się decyzji zostaną przedłożone nowe dowody lub ujawnione nowe okoliczności istniejące przed wydaniem tej decyzji, które mają wpływ na prawo do świadczeń lub ich wysokości (art. 114 ustawy w związku z art. 175). Wydając decyzję o wysokości kapitału początkowego na 1 stycznia 1999 r., ZUS będzie jednocześnie zobowiązany do przeprowadzenia wszystkich waloryzacji w terminach przypadających do dnia wydania tej decyzji, a następnie waloryzowania go już na bieżąco w terminach i na zasadach określonych w ustawie o emeryturach i rentach z FUS. 3. Wzrost emerytury z tytułu zatrudnienia emeryta Obowiązek ubezpieczenia emerytalnego emerytów kontynuujących działalność zarobkową po nabyciu prawa do emerytury powoduje, że emeryt, jak każdy ubezpie- 10 Nie dotyczy to urlopu wychowawczego, który przyjmowany jest w pełnym wymiarze. 11 Dotyczyły świadczeń przyznanych przed 15 listopada 1991 r. j 56 IV. Prawo do emerytury w nowym systemie emerytalnym (tzw. pierwszy filar) czony12, będzie miał otwarte konto w ZUS, na które będą wpływały składki na ubezpieczenie emerytalne obliczane od osiąganych zarobków. Emerytury obliczone w systemie zdefiniowanej składki będzie się wówczas powiększać o kwotę wynikającą z podzielenia zwaloryzowanych składek, zewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego po dniu ustalenia prawa do emerytury, przez wyrażone w miesiącach średnie dalsze trwanie życia, ustalone dla wieku danego ubezpieczonego w dniu złożenia wniosku o przeliczenie wysokości emerytury. Wniosek taki będzie mógł być zgłoszony nie wcześniej niż po upływie roku kalendarzowego (jeżeli zatrudnienie jest kontynuowane), a przed upływem roku tylko wtedy, jeśli zatrudnienie ustało. Rozdziat V EMERYTURA Z OTWARTEGO FUNDUSZU EMERYTALNEGO (TZW. DRUGI FILAR) 4. Emerytura w systemie „mieszanym" Emerytura „mieszana" została przewidziana dla pierwszych roczników emerytów objętych zreformowanym systemem emerytalnym, tj. dla osób, które osiągną wiek emerytalny w latach 2009-201313. Wymienione osoby mogą otrzymać emeryturę składającą się z kwoty odpowiadającej określonemu procentowi emerytury wyliczonej w systemie zdefiniowanego świadczenia (art. 53 ustawy o emeryturach i rentach z FUS) i z kwoty odpowiadającej określonemu procentowi emerytury wyliczonej według nowych zasad, tj. w systemie zdefiniowanej składki (art. 26 tejże ustawy). Proporcje obu składników zostały ustalone osobno dla każdego roku złożenia wniosku. W 2009 r. kwota należnego świadczenia wynosić będzie 80% emerytury obliczonej na podstawie art. 53 oraz 20% emerytury obliczonej według art. 26. Proporcje te będą się zmieniały (odpowiednio 70% i 30%, 55% i 45%, 35% i 65%), aż do osiągnięcia w 2013 r. 20% emerytury obliczonej w systemie zdefiniowanego świadczenia i 80% emerytury wyliczonej w systemie zdefiniowanej składki. Ze względu na to, że omawiany przepis dotyczy osób, które wiek emerytalny osiągną najpóźniej w 2013 r. (ostatni rok, w którym można zgłosić wniosek o ustalenie emerytury mieszanej), można stwierdzić, że zostaną nim objęte tylko kobiety urodzone w latach 1949-1953. 12 Niezależnie od tego, czy wysokość tych zarobków powoduje zawieszenie prawa do emerytury. 13 Zastrzeżenie, że prawa do emerytury mieszanej nie mają osoby, które pobrały emeryturę w systemie zdefiniowanej składki, jest chyba zbędne. 1. Miejsce emerytury w systemie Ze względu na to, że system bazowy zapewnia zabezpieczenie tylko podstawowych potrzeb ubezpieczonego, w wielu krajach stosuje się metodę różnorodności źródeł, z jakich mają pochodzić emerytury. Elementy tej różnorodnej struktury potocznie nazywane są „filarami". Obecnie najczęściej stosowane są systemy trzyfilarowe, przy czym kryteria klasyfikacji (zaliczania) świadczeń do poszczególnych filarów są różne. Można przyjąć, że pierwszy filar to z reguły systemy powszechne organizowane przez państwo. Ich zadaniem jest zapewnienie obywatelom tylko podstawowego standardu bezpieczeństwa. Zapobiegliwość zbiorowa, organizowana na zasadach publicznych, bywa więc z tego względu uzupełniana zapobiegliwością indywidualną, podejmowaną z inicjatywy prywatnej z reguły pracodawców lub samych zainteresowanych (drugi i trzeci filar). Pierwszy filar to zatem systemy zwane bazowymi, w których uczestnictwo jest zawsze obowiązkowe, a świadczenia albo zryczałtowane' , albo zależne od wysokości składki lub zarobków2. Finansowanie świadczeń odbywa się metodąrepartycyjną3, a wypłata świadczeń w ustalonej wysokości jest gwarantowana przez państwo4. Systemy dodatkowe (uzupełniające) traktowane są natomiast jako doubezpieczenie, a więc zapewniają świadczenia ponad podstawowy standard. Systemy te mogą być organizowane przez pracodawców (drugi filar) albo odwoływać się do inicjatywy własnej ubezpieczonego (trzeci filar). Uczestnictwo w tych systemach jest z reguły dobrowolne. Fundusze na świadczenia gromadzone są kapitałowo5, a państwo nie gwarantuje wysokości świadczeń, ale ogranicza się do nadzoru w kwestiach finansowych. L 1 W systemach zaopatrzeniowych. 2 W systemach ubezpieczeniowych. 3 Finansowanie repartycyjne (pay as you go) — sposób bieżącego finansowania świadczeń bezpośrednio z funduszu składkowego (składki są przeznaczane „w biegu" na świadczenia). 4 Poprzez ewentualne dotacje z budżetu. 5 Finansowanie kapitałowe — świadczenia pochodzą ze zgromadzonego wcześniej kapitału. 58 V. Emerytura z otwartego funduszu emerytalnego (tzw. drugi filar) 2. Otwarty fundusz emerytalny specyfika drugiego filaru w naszym systemie Realizowana w Polsce trzyfilarowa konstrukcja świadczeń emerytalnych nie odpowiada modelowi klasycznemu. Przede wszystkim polski drugi filar nie jest systemem doubezpieczenia emerytalnego. Drugi filar w ujęciu naszych ustaw ma charakter systemu bazowego, bowiem emerytura z otwartych funduszy emerytalnych pochodzić będzie z części obowiązkowej składki poprzednio w całości wnoszonej do FUS i stanowić integralną część świadczenia zabezpieczającego ryzyko osiągnięcia wieku emerytalnego. Integralną tak dalece, że dopiero obie te części mają zapewnić podstawowy standard6. W konsekwencji uczestnictwo w otwartym funduszu emerytalnym jest obowiązkowe7, a emerytura z tego funduszu — częścią emerytury bazowej. 2. Otwarty fundusz emerytalny 2.1. Status prawny i zasady działania otwartego funduszu emerytalnego Otwarty fundusz emerytalny (OFE) to nazwa zastrzeżona dla funduszy utworzonych na podstawie ustawy z 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych8. W ujęciu ustawy otwarty fundusz emerytalny jest wyposażoną w osobowość prawną i powołaną na czas nieograniczony wyodrębnioną masą majątkową powstałą ze składek członków funduszu, gromadzącą i inwestującą środki pieniężne z przeznaczeniem na wypłaty dla członków po osiągnięciu przez nich wieku emerytalnego. W tym celu zakłada się dla każdego członka otwartego funduszu emerytalnego indywidualny rachunek, na którym ewidencjonuje się wpłacane składki i pobrane opłaty, a zgromadzone na tym koncie środki przelicza się na jednostki rozrachunkowe. Otwarty fundusz emerytalny to majątek tworzony z wpłat jego uczestników i zarządzany przez powszechne towarzystwo emerytalne. Fundusz taki jest wspólną masą majątkową jego uczestników, o zmiennej wartości i stałym przedmiocie działalności. Otwarte fundusze emerytalne są częścią sektora finansów publicznych. Świadczą o tym następujące cechy konstrukcyjne: • Uczestnictwo w otwartych funduszach emerytalnych jest obowiązkowe. Uczestnik ma prawo wyboru tylko jednego OFE. • W przypadku niewybrania przez ubezpieczonego OFE, w określonym w przepisach prawa terminie, ubezpieczony jest przydzielony do funduszu w drodze nakazu administracyjnego, a wybór konkretnego funduszu następuje w drodze losowania. 6 Dopłata do minimalnej emerytury nastąpi, jeśli obie emerytury w sumie nie osiągną minimalnej kwoty. 7 Ustawa przewiduje jednak zwolnienie z tego obowiązku osób, które 1 stycznia 1999 r. miały mniej niż 50 lat, ale ukończyły 30 lat życia. Mogły one przystąpić do drugiego filaru dobrowolnie. 8 Tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. nr 159, poz. 1667 z późn. zm., dalej powoływana jako „u.o.f.f.e.". • Wysokość składek określa państwo, które odpowiada za ich pobór. Mają one charakter obligatoryjny. • Emerytura z otwartego funduszu emerytalnego jest integralną częścią emerytury bazowej. • Minimalny poziom świadczenia emerytalnego złożonego z obu obowiązkowych komponentów gwarantuje budżet państwa. Środki niezbędne do podwyższenia emerytury pochodzić będą z budżetu państwa. Otwarty fundusz emerytalny ma osobowość prawną. Otwarty fundusz emerytalny jest jednak specyficzną osobą prawną, która posiada tylko jeden organ — zarząd. Jest nim osoba prawna — powszechne towarzystwo emerytalne. Członkowie funduszu nie są w nim reprezentowani przez żaden organ przedstawicielski. Co więcej, otwarty fundusz emerytalny nie ma w swej strukturze żadnego organu kontrolnego. Organy te ma zastąpić, jak się wydaje, organ zewnętrzny — Komisja Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych. Towarzystwo tworzy fundusz oraz zarządza nim i reprezentuje w stosunkach z osobami trzecimi9. Schemat 3. Powiązania organizacyjno-prawne (struktura działania drugiego filaru) ' SKŁADKA OTWARTY FUNDUSZ EMERYTALNY suma składek osób uczestniczących w danym funduszu; składki są rejestrowane na indywidualnych rachunkach, zyski z inwestycji powiększają kapitał zgromadzony na rachunku POWSZECHNE TOWARZYSTWO EMERYTALNE zarządza funduszem — inwestuje i pomnaża składki DEPOZYTARIUSZ bank lub Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych przechowuje instrumenty finansowe zakupione przez fundusz emerytalny za składki ZAKŁAD EMERYTALNY wypłaca emeryturę wykupioną za składki pomnożone przez otwarty fundusz emerytalny DRUGA CZĘŚĆ EMERYTURY otrzymywana za zgromadzone i pomnożone przez otwarty fundusz emerytalny składki ' Art. 3 u.o.f.f.e. 60 V. Emerytura z otwartego funduszu emerytalnego (tzw. drugi filar) Przedmiotem działalności funduszu jest gromadzenie środków pieniężnych i ich lokowanie z przeznaczeniem na wypłatę członkom funduszu po osiągnięciu wieku emerytalnego10. Oznacza to, że majątek funduszu nakierowany jest na działalność inwestycyjną na rynku papierów wartościowych. Fundusz emerytalny odgrywa więc rolę zbiorowego inwestora. Wartość aktywów funduszu podlega zmianom, w przeciwieństwie do kapitału akcyjnego towarzystwa, który jest stały. Oba majątki są przez ustawę traktowane oddzielnie. Przyrost wartości środków zgromadzonych przez uczestnika funduszu na jego rachunku będzie miał dwa źródła — w wyniku wpłat kolejnych składek będzie następowało systematyczne zwiększanie liczby posiadanych przez uczestnika jednostek rozrachunkowych, natomiast realizowana polityka inwestycyjna funduszu powinna owocować wzrostem wartości jednostki rozrachunkowej. W momencie osiągnięcia przez uczestnika wieku emerytalnego środki zewidencjonowane na jego koncie zostaną przetransferowane do wybranego zakładu emerytalnego, który na podstawie zawartej z uczestnikiem umowy będzie mu wypłacał dożywotnio emeryturę. 2.2. Tworzenie i likwidacja otwartego funduszu emerytalnego cztery etapy 2.2.1. Utworzenie funduszu Utworzenie otwartego funduszu emerytalnego sprowadza się w zasadzie do czterech etapów: • nadania funduszowi statutu przez powszechne towarzystwo emerytalne, • zawarcia przez to towarzystwo umowy z depozytariuszem o przechowywanie aktywów funduszu, • uzyskania przez powszechne towarzystwo emerytalne zezwolenia na utworzenie funduszu, • wpisania funduszu do rejestru funduszy emerytalnych11. zezwolenie Zezwolenie na utworzenie funduszu emerytalnego wydaje Komisja Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych. Zezwolenie jest równoznaczne z zatwierdzeniem statutu funduszu emerytalnego. KNUiFE powinna odmówić zezwolenia, zwłaszcza jeżeli statut funduszu emerytalnego nie zabezpiecza należycie interesów członków funduszu emerytalnego lub osoby proponowane do zarządzania funduszem nie dają rękojmi należytego wykonywania powierzonych obowiązków. 10 Art. 2 ust. 2 u.o.f.f.e. 11 Art. 12 u.o.f.f.e. 2. Otwarty fundusz emerytalny 61 Zezwolenie na utworzenie funduszu emerytalnego wygasa, jeżeli towarzystwo w odpowiednim terminie nie złożyło wniosku o wpisanie funduszu do rejestru funduszy emerytalnych. Fundusz nabywa osobowość prawną z chwilą dokonania wpisu do rejestru funduszy emerytalnych. Czas trwania funduszu emerytalnego jest nieograniczony. 2.2.2. Likwidacja funduszu Likwidacja funduszu odbywa się w drodze przeniesienia jego aktywów do funduszu zarządzanego przez towarzystwo, które przejęło zarządzanie tym funduszem lub które przejęło towarzystwo zarządzające tym funduszem w wyniku połączenia. Likwidacja otwartego funduszu emerytalnego następuje zawsze na skutek cofnięcia przez Komisję Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych powszechnemu towarzystwu emerytalnemu, które zarządza tym funduszem, zezwolenia na jego utworzenie i przejęcia zarządzania funduszem przez inne towarzystwo emerytalne12. Powodem cofnięcia zezwolenia jest ogłoszenie upadłości towarzystwa emerytalnego13. Inną przyczyną cofnięcia zezwolenia przez organ nadzoru jest otwarcie likwidacji powszechnego towarzystwa emerytalnego14. Likwidację powszechnego towarzystwa emerytalnego jako spółki akcyjnej regulują przepisy kodeksu spółek handlowych. Powodem wszczęcia postępowania likwidacyjnego jest zaistnienie przyczyny uzasadniającej rozwiązanie spółki15. cofnięcie zezwolenia przejęcie w drodze umowy Przejęcie zarządzania otwartym funduszem emerytalnym może nastąpić w wyniku umowy. Umowa o przejęcie zarządzania może zostać zawarta przez powszechne towarzystwo, które zamierza zrezygnować z prowadzenia dotychczasowej działalności, z innym powszechnym towarzystwem, któremu chce przekazać zarządzanie otwartym funduszem emerytalnym, którym zarządza. Umowa taka może być również zawarta w przypadku, 12 Organ nadzoru może wydać decyzję o cofnięciu zezwolenia na utworzenie towarzystwa, jeżeli stwierdzi, że fundusz lub towarzystwo rażąco lub uporczywie narusza przepisy ustawy, statut funduszu lub towarzystwa, albo prowadzi działalność rażąco naruszając interes członków funduszu (art. 62 ust. 1). 13 Upadłość podmiotów gospodarczych, w tym spółek akcyjnych, reguluje ustawa z 28 lutego 2003 r. — Prawo upadłościowe i naprawcze, Dz.U. nr 60, poz. 535 z późn. zm. 14 Od decyzji o cofnięciu zezwolenia z powodu ogłoszenia upadłości lub otwarcia likwidacji towarzystwa nie przysługuje żaden środek odwoławczy. 15 Kodeks spółek handlowych w art. 459 jako przyczyny rozwiązania spółki wymienia: - przyczyny przewidziane w statucie spółki, - uchwałę walnego zgromadzenia akcjonariuszy o rozwiązaniu spółki lub o przeniesieniu siedziby spółki za granicę, - ogłoszenie upadłości spółki, - inne przyczyny przewidziane przez prawo. 62 V. Emerytura z otwartego funduszu emerytalnego (tzw. drugi filar) przejęcie ustawowe zasada pierwszeństwa gdy organ nadzoru wyda decyzję o cofnięciu zezwolenia na utworzenie towarzystwa. Ustawodawca określił jednak termin, w jakim taka umowa może zostać zawarta: są to 3 miesiące od daty wejścia decyzji w życie. Jeżeli w powyższym terminie zarządzanie otwartym funduszem emerytalnym nie zostanie przejęte przez inne towarzystwo, to dochodzi do przejęcia na podstawie przepisów ustawy. Ustawa o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych ustala zasadę wskazania pierwszeństwa przejęcia zarządzania otwartym funduszem w przypadku cofnięcia zezwolenia i nieprzejęcia zarządzania tym funduszem przez inne towarzystwo na podstawie umowy. Zasada pierwszeństwa w omawianym przypadku polega na przejęciu zarządzania tym funduszem przez powszechne towarzystwo zarządzające otwartym funduszem, który osiągnął najwyższą stopę zwrotu za ostatnie 36 miesięcy przed miesiącem rozliczeniowym16. W przypadku osiągnięcia najwyższej stopy zwrotu przez więcej niż jeden otwarty fundusz zarządzanie i reprezentację funduszu przejmuje to towarzystwo, które zarządza otwartym funduszem mającym najniższą wartość aktywów netto na koniec miesiąca poprzedzającego miesiąc, w którym decyzja o cofnięciu zezwolenia weszła w życie. Przejęcia zarządzania może dokonać wyłącznie towarzystwo zarządzające funduszem tego samego rodzaju, co wyklucza możliwość przejęcia zarządzania OFE przez pracownicze towarzystwo emerytalne. Przejęcie zarządzania funduszem w wyniku umowy towarzystw albo połączenia towarzystw wymaga zezwolenia organu nadzoru. Wniosek o wydanie zezwolenia składa towarzystwo przejmujące zarządzanie funduszem, a w przypadku połączenia towarzystw — każde z łączących się towarzystw. Jeżeli łączenie się towarzystw odbywa się w sposób określony w art. 492 § 1 pkt 2 k.s.h.17, to wniosek o wydanie zezwolenia na połączenie towarzystw powinien wskazywać fundusz podlegający likwidacji. 2.3. Podmioty obsługujące otwarty fundusz emerytalny Mówiąc o podmiotach obsługujących fundusz emerytalny, należy wymienić następujące instytucje: powszechne towarzystwo emerytalne, depozytariusz, agent transferowy oraz Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych. 16 Miesiącem rozliczeniowym jest odpowiednio marzec i wrzesień. 17 Pkt 2 tego przepisu stanowi, że połączenie spółek akcyjnych może być dokonane także przez zawiązanie nowej spółki akcyjnej, na którą przechodzi majątek wszystkich łączących się spółek w zamian za akcje nowej spółki. 2. Otwarty fundusz emerytalny 63 warunki utworzenia 2.3.1. Powszechne towarzystwo emerytalne Powszechne towarzystwo emerytalne jest spółką akcyjną, której zadaniem jest utworzenie i zarządzanie powszechnym funduszem emerytalnym. Założyciele powszechnego towarzystwa emerytalnego to osoby prawne lub osoby fizyczne podpisujące statut spółki akcyjnej tworzącej powszechne towarzystwo emerytalne. Mówiąc o założycielach konkretnego powszechnego towarzystwa emerytalnego, należy przez to rozumieć akcjonariuszy tego towarzystwa. Wśród najważniejszych wymogów stawianych wobec towarzystwa i jego akcjonariuszy należy wymienić: • zgromadzenie kapitału akcyjnego pokrytego w całości wkładem pieniężnym w wysokości nie niższej niż 5 min euro, • kapitał akcyjny powszechnego towarzystwa emerytalnego nie może być zebrany w drodze publicznej subskrypcji; akcje towarzystwa emerytalnego mogą być wyłącznie akcjami imiennymi i nie mogą być zamienione na akcje na okaziciela, • niekaralność akcjonariuszy towarzystwa, a w przypadku osób prawnych — członków ich statutowych władz oraz brak zaległych zobowiązań z tytułu zobowiązań podatkowych lub z tytułu ubezpieczenia społecznego, • zakaz posiadania przez akcjonariusza akcji więcej niż jednego powszechnego towarzystwa emerytalnego (wymóg ten dotyczy także podmiotów zależnych od tego akcjonariusza), • zakaz powoływania do składu zarządu osób pełniących funkcje w organach zarządzających lub nadzorczych innych podmiotów działających na rynku kapitałowym, tak aby uniknąć możliwości wystąpienia konfliktu interesów. Powszechne towarzystwo emerytalne jest spółką prawa handlowego. Ma więc strukturę wewnętrzną charakterystyczną dla podmiotów prawnych tego rodzaju. Do obligatoryjnych organów towarzystwa zalicza się: walne zgromadzenie akcjonariuszy, radę nadzorczą oraz zarząd. Walne zgromadzenie obejmuje wszystkich akcjonariuszy towarzystwa. Jest to najwyższy organ spółki akcyjnej. Do najważniejszych uprawnień tego organu należy nadanie statutu funduszowi zarządzanemu przez te towarzystwa. Zarząd towarzystwa składa się co najmniej z trzech członków. Przynajmniej jedna trzecia składu zarządu powinna legitymować się wyższym wykształceniem prawniczym, ekonomicznym lub być wpisana na listę doradców inwestycyjnych. Krąg osób, które mogą być członkami zarządu powszechnego towarzystwa emerytalnego, jest ściśle określony przez ustawę. Dzieje się tak ze względu na charakter kompetencji, które są przypisane temu organowi18. To członkowie zarządu podejmu- spółka prawa handlowego walne zgromadzenie zarząd . reprezentuje towarzystwo jako spółkę i prowadzi jego sprawy (art. 368 § 1 k.s.h.). Prawo reprezentowania polega na dokonywaniu czynności prawnych, w szczególności na zawieraniu umów, składaniu i przyjmowaniu oświadczeń woli oraz na prowadzeniu procesów i występowaniu przed sądami. 64 V. Emerytura z otwartego funduszu emerytalnego (tzw. drugi filar) ją najważniejsze decyzje inwestycyjne mające dalekosiężne skutki dla bezpieczeństwa zgromadzonych wkładów, a więc powinny być to osoby, które mają dużą wiedzę i doświadczenie w zakresie funkcjonowania rynku kapitałowego. Członkowie zarządu powszechnego towarzystwa są zobowiązani do złożenia oświadczenia o swoim stanie majątkowym. Oświadczenie o stanie majątkowym dotyczy majątku odrębnego oraz objętego małżeńską wspólnością majątkową. rada nadzorcza obowiązki Jedynym obligatoryjnym organem nadzoru wymaganym przez ustawę jest rada nadzorcza. Fakultatywnym organem nadzoru jest komisja rewizyjna. Członków tych organów powołuje i odwołuje walne zgromadzenie akcjonariuszy. Obiektywizm i fachowość organów nadzoru jest tak samo ważna, jak w przypadku organów zarządzających towarzystwa. Zapewnione jest to poprzez obwarowanie obsadzania składu rady nadzorczej podobnymi ograniczeniami, jak ma to miejsce w odniesieniu do zarządu. Powszechne towarzystwo emerytalne powołane jest w zakresie swojego przedsiębiorstwa wyłącznie do tworzenia i zarządzania otwartym funduszem emerytalnym oraz do jego reprezentowania wobec osób trzecich. Obowiązków tych nie może wykonywać żaden inny podmiot. Także jakakolwiek inna działalność towarzystwa w zakresie jego przedsiębiorstwa jest wyłączona. Powszechne towarzystwo emerytalne tworzy fundusz emerytalny, zarządza nim oraz reprezentuje w stosunkach z osobami trzecimi w sposób określony w statucie towarzystwa emerytalnego. Powszechne towarzystwo emerytalne w zasadzie może zarządzać dwoma funduszami emerytalnymi19. Zarządzanie ma charakter odpłatny. Zarządzanie funduszem emerytalnym polega przede wszystkim na zgodnym z ustawą lokowaniu powierzonych pieniędzy. Lokowanie pieniędzy odbywa się w imieniu własnym towarzystwa, czyli towarzystwo nie działa tu jako przedstawiciel uczestników, lecz nabywa papiery wartościowe w imieniu własnym na rachunek wyodrębnionej masy majątkowej, jaką jest fundusz. W zakresie zarządzania środkami towarzystwo uprawnione jest do dysponowania we własnym imieniu wszelkimi prawami wchodzącymi w skład funduszu oraz do wykonywania wszelkich uprawnień wynikających z tych praw. 2.3.2. Depozytariusz Bezpieczne przechowywanie środków ma się wyrażać według ustawodawcy w rozdzieleniu funkcji zarządzania aktywami funduszu realizowanego przez towarzystwo od przechowywania środków funduszu realizowanego przez depozytariusza. 19 Oznaczonymi jako „otwarty fundusz emerytalny typu A" o „otwarty fundusz emerytalny typu B" (art. 229 ust. 2). 2. Otwarty fundusz emerytalny 65 k Zgodnie z ustawą o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych depozytariuszem może być tylko bank utworzony zgodnie z ustawą— Prawo bankowe20, spełniający warunki określone w art. 158 u.o.f.f.e.21. Podstawą współpracy pomiędzy depozytariuszem a otwartym funduszem emerytalnym jest umowa o charakterze cywilnoprawnym. Z prawnego punktu widzenia jest to umowa o świadczenie usług w zakresie przechowywania aktywów funduszu oraz dokonywania innych czynności prawnych i faktycznych związanych z jego obsługą. Przedmiot takiej umowy określany jest w dwojaki sposób. Po pierwsze ustawa wymienia, o jakie czynności lub usługi chodzi, a po drugie strony mają uprawnienie do uregulowania także pewnych dodatkowych kwestii w umowie, np. mogą rozszerzyć zakres takiej umowy o inne niewymienione w ustawie kwestie. forma nawiązania współpracy Ustawodawca przewidział też możliwość zakończenia współpracy między depozytariuszem a towarzystwem emerytalnym poprzez wypowiedzenie umowy o przechowywanie aktywów funduszu. Wypowiedzenie tej umowy zostało uregulowane na dwa sposoby. Po pierwsze, zostały określone ustawowo terminy na rozwiązanie tej umowy, po drugie, wskazano, kto i w jakich sytuacjach może umowę wypowiedzieć22. Biorąc pod uwagę podmioty uprawnione do rozwiązania umowy i okoliczności będące podstawąjej rozwiązania, możemy wyróżnić trzy możliwości: sposoby rozwiązania współpracy 1) wypowiedzenie umowy przez depozytariusza, 2) wypowiedzenie umowy przez fundusz z własnej inicjatywy, 3) wypowiedzenie umowy przez fundusz z inicjatywy (nakazu) organu nadzoru. Ustawodawca zadbał też, aby zmiana depozytariusza odbywała się w sposób zapewniający nieprzerwane wykonywanie obowiązków w zakresie przechowywania aktywów funduszu tak, aby uczestnicy funduszu nie ponieśli strat finansowych z powodu np. niemożliwości ustalenia wartości aktywów netto i, co jest z tym związane, wartości jednostki rozrachunkowej. W razie więc rozwiązania umowy z dotychczasowym depozytariuszem, ten ostatni powinien wydać nowemu depozytariuszowi przechowywane aktywa funduszu i wszelkie dokumenty z tym związane w terminie uzgodnionym przez strony, jednakże bez zbędnej zwłoki. Depozytariusz j est prawnym gwarantem wypełniania nałożonych przepisami prawa i statutem funduszu obowiązków tegoż funduszu w zakresie: • ustalania wartości netto swoich aktywów, • zawierania prawnie skutecznych umów nabywania i zbywania aktywów funduszu, rola gwaranta 20 Ustawa z 29 sierpnia 1997 r., tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. nr 72, poz. 665 z późn. zm. 21 M.in. posiadać fundusze własne stanowiące równowartość w złotych co najmniej 100 min. euro. 22 Art. 160 ust. 4 i art. 161. 66 V. Emerytura z otwartego funduszu emerytalnego (tzw. drugi filar) • terminowego rozliczania umów dotyczących aktywów funduszu, • legalnego lokowania środków funduszu. Określając zakres i przesłanki odpowiedzialności depozytariusza, należy mieć na uwadze to, że depozytariusz ponosi odpowiedzialność z tytułu dwojakiego rodzaju zobowiązań. Pierwsza grupa to obowiązki nałożone przez ustawę, druga to te, których źródłem jest zawarta umowa o przechowywanie aktywów między nim a towarzystwem emerytalnym. 2.3.3. Agent transferowy Agent transferowy (obsługujący) zajmuje się przede wszystkim prowadzeniem rejestru członków funduszu, naliczaniem jednostek rozrachunkowych na indywidualnych rachunkach członków funduszu oraz wieloma innymi czynnościami mającymi charakter administracyjny i archiwizacyjny. Pojęcie agenta transferowego pojawiło się wraz z wejściem na rynek giełdowy funduszy powierniczych. Agentami transferowymi nazwano firmy, które miały obsługiwać fundusze, a więc wysyłać do klientów informacje o stanie ich konta, zarządzać tymi kontami, obliczać wartość jednostki uczestnictwa. Należy podkreślić, że ustawa o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych nie ingeruje (nakazami lub zakazami) w to, czy towarzystwo ma zajmować się tą działalnością samo, czy też ma ją zlecić podmiotowi zewnętrznemu. 2.3.4. Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych W ujęciu ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych23 instytucja Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych odgrywa rolę izby rozliczeniowej dla funduszy emerytalnych. Na Krajowym Depozycie Papierów Wartościowych spoczywa obowiązek rozliczania wypłat transferów między otwartymi funduszami. KDPW musi zebrać informacje od funduszy co do liczby wypisanych i przyjętych członków, zweryfikować je i przekazać te zweryfikowane informacje do funduszy, obliczyć zobowiązania funduszy, pobrać na wydzielone konto transferowane środki i dokonać ich przelewu. Od realizowanych przez siebie operacji KDPW pobierać będzie opłaty. Szczegółowy tryb dokonywania rozliczeń wypłat transferowych między otwartymi funduszami Krajowy Depozyt określa w regulaminie zatwierdzonym przez Komisję Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych. Regulamin określa także wysokość opłat należnych Krajowemu Depozytowi wnoszonych przez otwarte fundusze w związku z dokonaniem rozliczenia wypłat transferowych. 1 Art. 123-125. 2. Otwarty fundusz emerytalny 67 dwa kryteria działalności 2.4. Działalność lokacyjna otwartych funduszy emerytalnych Działalność lokacyjna funduszy emerytalnych (zarządzanie aktywami) powinna spełniać jednocześnie dwa kryteria, tj. kryterium maksymalnego bezpieczeństwa i kryterium maksymalnej rentowności24. Inwestując powierzone środki, powszechne towarzystwo emerytalne musi przestrzegać pewnych zasad inwestycyjnych, ponieważ w przeciwnym razie mógłby zostać naruszony interes uczestników. Członek funduszu emerytalnego, powierzając swoje środki funduszowi, musi mieć pewność, że będą one przeznaczone na cele, które są zgodne z ustawą oraz ze statutem25. Można powiedzieć, że polityka inwestycyjna funduszu to wszelkie działania (faktyczne i prawne), które mają na celu lokowanie powierzonych pieniędzy w imieniu towarzystwa na wspólny rachunek inwestorów. Zasady polityki inwestycyjnej mogą przybierać formę nakazów, mogą też ograniczać działalność przez różnorodne zakazy, a także występować jako ogólnie nakreślone cele inwestycyjne. Przyjmuje się, że są to zasady dywersyfikacji portfela papierów wartościowych, które z jednej strony pozwalają na zmniejszenie ryzyka, a z drugiej zaś na efektywne zarządzanie tym portfelem. Celem polityki inwestycyjnej jest przede wszystkim ograniczenie ryzyka utraty przez członków funduszu emerytalnego powierzonych pieniędzy. 2.4.1. Kryterium bezpieczeństwa lokat Zgodnie żart. 139 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych celem działania otwartych funduszy emerytalnych jest pomnażanie majątku członków funduszy. Inwestowanie w niektóre papiery wartościowe niesie ze sobą jednak także zagrożenia, dlatego zostało wprowadzonych wiele ograniczeń poprzez konkretne wskazania, w jakie lokaty mogą być aktywa funduszy kierowane, na jakich warunkach i w jakiej ilości, oraz jakich lokat nie wolno dokonywać. W związku z tym ustawa (art. 141) wylicza enumeratywnie kierunki lokowania środków funduszu i proporcje poszczególnych kategorii lokat. Nadto we wskazanych kategoriach lokat powinno być ulokowane nie mniej niż 95% wartości aktywów funduszy emerytalnych (art. 142). Jedną z fundamentalnych zasad dywersyfikacji portfela inwestycyjnego funduszy emerytalnych jest zakaz inwestowania więcej niż 5% aktywów funduszy w papiery wartościowe jednego emitenta. Aktywa otwartego funduszu emerytalnego nie mogą być lokowane w akcje lub inne papiery wartościowe emitowane przez powszechne towarzystwo emerytalne zarządzające tym funduszem lub akcjonariusza powszechnego towarzystwa zarządzającego tym 24 Art. 139 u.o.f.f.e. 25 Statut należy członkowi dostarczyć przy podpisaniu umowy. 68 V. Emerytura z otwartego funduszu emerytalnego (tzw. drugi filar) funduszem, a także w akcje i inne papiery wartościowe emitowane przez podmioty będące podmiotami związanymi26 w stosunku do powszechnego towarzystwa emerytalnego lub akcjonariusza powszechnego towarzystwa emerytalnego. Powyższe zakazy mają zapobiec sytuacji, w której upadłość towarzystwa lub podmiotów będących z nim w stosunku zależności mogłaby mieć wpływ na wartość aktywów netto funduszu. 2.4.2. Kryterium rentowności lokat Osoba, której składki znajdą się w najlepiej zarządzanym funduszu, osiągnie w długim okresie przyrost kapitału znacznie wyższy od tego, który osiągnie osoba, której składki znajdą się w najgorzej zarządzanym funduszu27. Miernikiem sprawności inwestowania (pomnażania kapitałów) jest tzw. stopa zwrotu funduszu. Jest nią, zgodnie z art. 172 ustawy, wyrażony procentowo iloraz różnicy wartości jednostki rozrachunkowej w ostatnim dniu roboczym miesiąca rozliczeniowego28 i wartości tej jednostki w ostatnim dniu roboczym miesiąca rozliczeniowego sprzed 36 miesięcy oraz wartości tej jednostki w ostatnim dniu roboczym miesiąca poprzedzającego okres 36 miesięcy, co można zapisać następująco: 2. Otwarty fundusz emerytalny 69 w„ x 100% gdzie: S f— stopa zwrotu funduszu, W — wartość (ostatnia) jednostki rozrachunkowej, tj. w ostatnim dniu roboczym miesiąca rozliczeniowego, W — wartość (początkowa) jednostki rozrachunkowej, tj. w ostatnim dniu roboczym miesiąca rozliczeniowego przed 36 miesiącami. 2.4.3. Powstanie niedoboru Niedobór w otwartym funduszu emerytalnym występuje w przypadku, gdy stopa zwrotu danego funduszu za okres 36 miesięcy jest niższa od minimalnej wymaganej stopy zwrotu29. Ustawodawca wyczerpująco reguluje procedurę uzupełniania niedoboru w funduszu emerytalnym. W pierwszej kolejności jest on pokrywany przez depozytariusza, pod warunkiem, że powstał w następstwie utraty przez pojęcie niedoboru procedura uzupełniania 26 Podmiotem związanym w stosunku do powszechnego towarzystwa emerytalnego lub akcjonariusza tego towarzystwa jest podmiot dominujący, zależny lub stowarzyszony w rozumieniu art. 3 ust. 1 pkt 4 ustawy z 29 września 1994 r. o rachunkowości (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. nr 76, poz. 694 z późn. zm.). 27 T. Szumlicz, Yademecum funduszy emerytalnych, PUSiG 1999, nr 11-12 i 2000, nr 1-12. 28 Miesiącem rozliczeniowym jest odpowiednio marzec i wrzesień. 29 Minimalną wymagalną stopą zwrotu jest stopa zwrotu niższa o 50% od średniej ważonej stopy zwrotu wszystkich otwartych funduszy emerytalnych w tym okresie lub o 4 punkty procentowe od tej średniej w zależności od tego, która z tych wartości będzie mniejsza. k ten podmiot aktywów funduszu mających postać materialną. Jeżeli tak się nie stało i za utratę środków odpowiedzialne jest zarządzające funduszem towarzystwo, wówczas niedobór pokrywany jest z uzupełniającego rachunku rezerwowego, a następnie ze środków dostępnych na rachunku rezerwowym funduszu, na który przekazuje się środki powszechnych towarzystw emerytalnych. Rozwiązanie to oznacza, iż pośrednio uczestnicy funduszu emerytalnego tworzą z własnych wpłat kwoty na rachunku rezerwowym30. Aby zapewnić regularne wpłaty, ustawa o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych przewiduje możliwość nałożenia sankcji na towarzystwo, które nie dokonuje wpłat na rachunek rezerwowy lub na uzupełniający rachunek rezerwowy. Organ nadzoru może wówczas nałożyć karę pieniężną w wysokości do 500 tys. zł (art. 181 ust. 3 u.o.f.f.e.). Jeżeli środki na rachunkach rezerwowych są niewystarczające na pokrycie niedoboru, powszechne towarzystwo dokonuje jego pokrycia z własnych środków. Jeżeli pokrycie niedoboru z własnych środków stanie się niemożliwe, na zarząd powszechnego towarzystwa jest nałożony obowiązek zawiadomienia organu nadzoru, który występuje do właściwego sądu z wnioskiem o ogłoszenie upadłości tego towarzystwa. Natomiast w odniesieniu do funduszu: • pozostała kwota, niezbędna do pokrycia niedoboru, jest wpłacana do funduszu ze środków Funduszu Gwarancyjnego zasilanego przez wszystkie powszechne towarzystwa emerytalne, a w przypadku gdy środki funduszu okażą się niewystarczające — także przez budżet państwa, • zarządzanie funduszem przejmuje depozytariusz, • wszyscy uczestnicy mają pełną swobodę w wyborze nowego funduszu, • po minimalnym okresie przejściowym zarządzanie funduszem przejmuje inne powszechne towarzystwo emerytalne wybrane na podstawie ustawowej reguły. Towarzystwo to dokonuje likwidacji funduszu poprzez „wtopienie" go do wcześniej zarządzanego przez siebie funduszu. Schemat 4. Kolejność pokrywania niedoboru w otwartym funduszu emerytalnym niedobór t środki depozytariusza t rachunek uzupełniający rezerwowy pte ¦¦: I i rachunek rezerwowy pte '...... I własne środki pte Fundusz Gwarancyjny 1 Skarb Państwa 30 Towarzystwo emerytalne nie może prowadzić żadnej innej działalności niż zarządzanie funduszem emerytalnym, dlatego kwoty na rachunku rezerwowym będą mogły powstać wyłącznie z wpłat wnoszonych przez uczestników lub z dochodu funduszu. \-\. 70 V. Emerytura z otwartego funduszu emerytalnego (tzw. drugi filar) Przepisy dotyczące pokrywania niedoboru stwarzająkolejne mechanizmy ochrony interesów ubezpieczonych obok już wyżej omówionych (zob. schemat 5). Schemat 5. Ochrona interesów ubezpieczonych w drugim filarze regulacje prawne bezpieczne zasady inwestowania, nadzór państwa, przechowywanie składek przez Depozytariusza depozytariusz ponosi finansową odpowiedzialność za niezgodne z przepisami decyzje inwestycyjne Towarzystwa Emerytalnego minimalna stopa zwrotu jeżeli zyski z inwestycji będą mniejsze o połowę lub o 4 punkty procentowe niż zyski we wszystkich Funduszach Emerytalnych, PTE musi dopłacić z własnych środków Fundusz Gwarancyjny Towarzystwo ma za mało środków, aby dopłacić do minimalnej stopy zwrotu, Fundusz Gwarancyjny tworzony przez wszystkie PTE pokrywa różnicę gwarancje państwa jeżeli w Funduszu Gwarancyjnym nie ma wystarczających środków -dopłaca budżet państwa Źródło: Broszura Informacyjna - Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Zaopatrzenia Społecznego. 3. Nadzór nad otwartymi funduszami emerytalnymi 71 3. Nadzór nad otwartymi funduszami emerytalnymi 3.1. Istota nadzoru W obowiązkowym systemie kapitałowym, opartym na prywatnie zarządzanych funduszach emerytalnych, państwo odgrywa odmienną rolę niż w systemie reparty-cyjnym. Rola państwa koncentruje się na stworzeniu takich mechanizmów, które zapewniają bezpieczeństwo systemu w okresie kumulacji środków, a w okresie otrzymywania świadczenia (wykupionej za zgromadzone środki emerytury dożywotniej) pozwolą na zachowanie siły nabywczej świadczenia, oraz na pilnowaniu właściwego stosowania założonych reguł. Doświadczenia światowe pokazują, że najbardziej efektywny nadzór jest realizowany przez odrębne, wyspecjalizowane instytucje. Utworzenie samodzielnego urzędu nadzorczego wzmacnia też społeczne przekonanie o szczególnej trosce państwa o zapewnienie efektywnego i bezpiecznego działania całego systemu. W krajach, w których został nałożony na obywateli obowiązek wpłacania składek do prywatnie zarządzanych funduszy emerytalnych, utworzenie odrębnego urzędu nadzoru było uznawane za jeden z fundamentalnych warunków powodzenia reformy3'. Również polski ustawodawca, mając na względzie ochronę interesów członków funduszy emerytalnych, powołał ustawą o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych Urząd Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi, zastąpiony następnie Komisją Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych32. Ochronie interesów członków funduszy służy nadto wiele obowiązków nałożonych na depozytariusza. 3.2. Nadzór a kontrola Omawiając pojęcie nadzoru, należy wskazać na różnicę, jaka zachodzi między nim a kontrolą. Pojęcia te, choć często używane w tekstach aktów normatywnych, są mało precyzyjne. Ustawodawca w różnych aktach normatywnych używa ich w od- 31 Przykładem może być Superintendencia de Administradoras de Fondos de Jubliaciones y Pensiones (Argentyna) czy Superintendencia de Administradoras de Fondos de Pensiones (Chile). Także w wielu innych krajach, w których funkcjonują dobrowolne, prywatnie zarządzane programy emerytalne, powstały odrębne urzędy —jak np. Verzekeringskarmer Apeldoorn (Holandia), The Pension Board (Irlandia) czy Occupational Pensions Regulatory Authority (Wielka Brytania). Także w Stanach Zjednoczonych rola państwowej Pension Benefit Guaranty Corporation sprowadza się w rzeczywistości do nadzoru nad prawidłowością funkcjonowania wszystkich amerykańskich planów emerytalnych o zdefiniowanym świadczeniu (K. Peter, Otwarte fundusze emerytalne w zreformowanym systemie ubezpieczeń rpolecznych, PUSiG 1997, nr 5). 32 Komisja przyjęła kompetencje nie tylko Urzędu Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi, ale także Państwowego Urzędu Nadzoru Ubezpieczeń. 72 V. Emerytura z otwartego funduszu emerytalnego (tzw. drugi filar) 3. Nadzór nad otwartymi funduszami emerytalnymi 73 miennych znaczeniach. Jednocześnie ustawodawca nie ogranicza się do stwierdzenia, że dany podmiot kontroluje czy nadzoruje, ale wskazuje, jakie czynności w zakresie sprawowanej funkcji może on podejmować. Na podstawie analizy tych przepisów można ustalić treść omawianych terminów. cechy kontroli Pojęcie „kontrola" jest używane w celu określenia funkcji organu, polegającej na monitorowaniu działalności innych jednostek, bez możliwości władczego wpływania na ich działalność poprzez wydawanie nakazów lub poleceń. Organ kontrolny ma jedynie prawo do wydawania zaleceń jednostkom kontrolowanym, a w sytuacjach wyjątkowych ma prawo do wydawania zarządzeń natychmiastowego usunięcia nieprawidłowości. cechy nadzoru Jeżeli natomiast organ wyposażony jest w środki oddziaływania na działalność innych organów lub jednostek kontrolowanych, to mamy do czynienia z nadzorem. Uprawnienia nadzorcze oznaczają więc tyle, co prawo do kontroli wraz z możliwością wiążącego wpływania na organy czy instytucje nadzorowane. Ustawa musi więc przyznać organowi odpowiednie środki nadzoru, które dzieli się na środki ad rem i adpersonam. Środki ad rem mają charakter oddziaływania merytorycznego, np. uchylanie lub zawieszanie decyzji jednostek nadzorowanych. Środki ad personam mają natomiast charakter oddziaływania personalnego, np. zawieszenie w czynnościach kierownika nadzorowanej jednostki. rola organu nadzorującego W zależności od tego, czy mamy do czynienia z kontrolą, czy z nadzorem, różnie kształtuje się relacja między organem kontrolującym a jednostką. Organ kontrolujący odpowiada jedynie za prawidłowe przeprowadzenie czynności kontrolnych, nie odpowiada zaś za pracę jednostek kontrolowanych. Natomiast organ nadzorujący odpowiada za działalność podmiotu nadzorowanego, ale odpowiedzialność ta jest ograniczona do sfery, w której zakresie dysponuje on skutecznymi środkami przymusu33. 3.3. Uprawnienia nadzorcze Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych Podczas wykonywania funkcji nadzorczych organ nadzoru może dopatrzyć się w działalności towarzystwa naruszenia przepisów ustawy. Ma wtedy uprawnienie do nałożenia sankcji na dane towarzystwo. Z reguły przy wykryciu niewielkich naruszeń Komisja Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych nie nakłada kary, jedynie sporządza stosowny protokół pokontrolny. Po sporządzeniu przez osobę przeprowadza-jącąkonrrolęprotokołuz dokonanych czynności organ nadzoru powiadamia kontrolowany podmiot o stwierdzonych nieprawidłowościach i wyznacza termin ich usunięcia. W razie nieusunięcia nieprawidłowości w wyznaczonym terminie organ nadzoru protokół pokontrolny ' Prawo administracyjne, pod red. M. Wierzbowskiego, Warszawa 2001, s. 100. k kara pieniężna może nałożyć na kontrolowany podmiot karę pieniężną w wysokości do 500 tys. zł. W przypadku stwierdzenia rażących nieprawidłowości organ nadzoru może nałożyć karę pieniężną bezpośrednio po ich stwierdzeniu. Z nałożeniem kary pieniężnej w wysokości 500 tys. zł musi liczyć się fundusz, który nie przestrzega przepisów ustawy dotyczących zasad działalności lokacyjnej (art. 156 ustawy). Jeżeli dana osoba prowadzi działalność w zakresie tworzenia i zarządzania funduszem emerytalnym bez wymaganego zezwolenia, podlega karze grzywny w wysokości 5 min zł lub karze pozbawienia wolności (art. 216 ustawy). Natomiast w sytuacji, gdy używa w nazwie lub do określenia prowadzonej przez siebie działalności gospodarczej albo w reklamie określeń „otwarty fundusz emerytalny" bądź „powszechne towarzystwo emerytalne", nie będąc do tego uprawniona, podlega karze grzywny do 1 min zł lub karze pozbawienia wolności do lat dwóch (art. 215 ustawy). żądanie zwołania posiedzenia zarządu W sprawach większej wagi KNUiFE może żądać zwołania posiedzenia zarządu, rady nadzorczej lub walnego zgromadzenia akcjonariuszy towarzystwa oraz umieszczenia poszczególnych spraw w porządku obrad tych organów, jeżeli uzna to za konieczne do prawidłowego sprawowania nadzoru nad działalnością funduszu. Do udziału w tych posiedzeniach organ nadzoru deleguje swojego przedstawiciela, który jest uprawniony do zabrania głosu w sprawach objętych porządkiem obrad tych organów. cofnięcie zezwolenia Najdalej idącym uprawnieniem Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych jest możliwość cofnięcia zezwolenia na utworzenie towarzystwa, jeżeli stwierdzi, że fundusz lub towarzystwo rażąco lub uporczywie narusza przepisy ustawy, statut funduszu lub towarzystwa albo prowadzi działalność, rażąco naruszając interes członków funduszu (art. 62 ust. 1 ustawy). Konstrukcja przepisów ustawy ukierunkowana jest jednak na umożliwienie sanacji wadliwej sytuacji prawnej towarzystwa. Dlatego też przed cofnięciem zezwolenia organ nadzoru może wezwać fundusz zarządzany przez to towarzystwo, by w określonym terminie doprowadził swoją działalność do właściwego stanu. Niezależnie jednak od cofnięcia zezwolenia lub wezwania dotyczącego dostosowania się do przepisów prawa, organ nadzoru może nałożyć na towarzystwo karę pieniężną w wysokości 500 tys. zł, jeżeli stwierdzone nieprawidłowości były szczególnie rażące (art. 62 ust. 2 i 3 ustawy). 3.4. Uprawnienia nadzorcze depozytariusza Ustawa o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych nakłada na depozytariusza wiele obowiązków o charakterze nadzorczym związanych z przechowywaniem aktywów funduszu. Do najważniejszych należy czuwanie nad tym, aby umowy obejmujące nabywanie i zbywanie akcji funduszu oraz lokowanie aktywów funduszu były zgodne z przepisami prawa oraz statutem. W ramach sprawowania tych funkcji depozytariusz jest obowiązany wykonać tylko te polecenia funduszu, 74 V. Emerytura z otwartego funduszu emerytalnego (tzw. drugi filar) które nie są sprzeczne z przepisami prawa lub statutem albo w ocenie depozytariusza nie zagrażają bezpieczeństwu aktywów funduszu. Istotnym dla członków funduszu obowiązkiem depozytariusza o charakterze nadzorczym jest możliwość występowania w ich imieniu z powództwem przeciwko towarzystwu z tytułu szkody spowodowanej niewykonywaniem lub nienależytym wykonaniem przez towarzystwo obowiązków związanych z zarządzaniem funduszem i jego reprezentacją. Ochrona członków funduszu ze strony depozytariusza może polegać także na obowiązku zgłaszania do Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych naruszeń prawa lub postanowień statutu w działaniach lub zaniechaniach funduszu. Nadto ustawa nakłada na depozytariusza obowiązek niezwłocznego poinformowania organu nadzoru o stwierdzonych nieprawidłowościach w ustaleniu przez fundusz wartości aktywów netto funduszu, wartości jednostki rozrachunkowej i wysokości stopy zwrotu. Depozytariusz również ma sprawować stałą kontrolę nad czynnościami faktycznymi i prawnymi dokonywanymi przez fundusz oraz doprowadzać do zgodności tych czynności z przepisami prawa. Jeżeli depozytariusz nie wykonuje obowiązków określonych w umowie o przechowywanie aktywów funduszu albo wykonuje je nienależycie, wówczas fundusz ma obowiązek wypowiedzieć umowę i zawiadomić niezwłocznie organ nadzoru o tym fakcie. Organ nadzoru może nakazać funduszowi zmianę depozytariusza również wtedy, gdy nastąpiło istotne pogorszenie sytuacji finansowej depozytariusza, zagrażające bezpieczeństwu przechowywanych przez niego aktywów, o czym organ nadzoru jest niezwłocznie informowany przez Narodowy Bank Polski i Komisję Papierów Wartościowych i Giełd. 4. Członkostwo w otwartym funduszu emerytalnym 4. Członkostwo w otwartym funduszu emerytalnym 75 prowadzane symulacje jednoznacznie bowiem wskazują na opłacalność inwestycji ze składek dopiero po co najmniej piętnastoletnim okresie. Z tego względu ustawodawca pozostawił poza systemem osoby, którym do wieku emerytalnego brakowało mniej niż 15 lat (tj. urodzone przed 1 stycznia 1949 r.). dobrowolne wejście ostateczność decyzji Osobom zaś urodzonym po 31 grudnia 1948 r., ale przed 1 stycznia 1969 r. (tj. którym do wieku emerytalnego brakowało od 15 do 35 lat), dał prawo wyboru uczestnictwa w otwartych funduszach emerytalnych. Mimo dobrowolnego charakteru oświadczenie woli o przystąpieniu do otwartego funduszu emerytalnego jest nieodwoływalne34. Jeżeli zatem osoba urodzona w latach 1949—1968 zdecyduje się na zawarcie umowy z otwartym funduszem emerytalnym, nie może wycofać się z tej decyzji. Można się, co prawda, uchylić od skutków oświadczenia o przystąpieniu do funduszu, jeżeli złożono je pod wpływem błędnej informacji udzielonej przez akwizytora ze względu na art. 84 au.o.f.f.e. i art. 84 i 88 k.c.35. Jeżeli jednak, zgodnie z dyspozycją art. 84 u.o.f.f.e., przystępujący podpisał oświadczenie o zapoznaniu się z treścią powoływanych tam przepisów, trudno będzie dowieść, że nie był świadomy skutków przystąpienia do funduszu. Obowiązek nawiązania stosunku członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym dotyczy więc tylko ubezpieczonych urodzonych po 31 grudnia 1968 r. Osoby zobowiązane do uczestnictwa w otwartym funduszu emerytalnym, które w dniu wejścia w życie ustawy o systemie ubezpieczeń posiadały tytuł do ubezpieczenia emerytalnego, miały obowiązek zawarcia umowy z wybranym funduszem w terminie do 30 września 1999 r. (art. 111 ust. 2 u.s.u.s.). bezwzględny obowiązek 4.1. Podmiotowy zakres członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym Otwarte fundusze emerytalne są integralną częścią nowego systemu emerytalnego. Stąd uczestnictwo w tych funduszach dostępne jest tylko dla osób objętych obowiązkiem ubezpieczenia społecznego i objętych jednocześnie nowym systemem, co wiąże się z podziałem ubezpieczonych na grupy wiekowe. Podział ten determinuje sposób uczestnictwa w otwartych funduszach emerytalnych. Może ono bowiem być przymusowe lub dobrowolne albo wyłączone. 4.1.1. Kryterium daty urodzenia wyłączenie obowiązku Nowy system emerytalny zakładający uzależnienie emerytury wyłącznie od kwoty wpłaconych w okresie aktywności zawodowej składek na ubezpieczenie emerytalne objął tylko osoby, którym do osiągnięcia wieku emerytalnego brakowało nie mniej niż 15 lat. Prze- i 4.1.2. Kryterium tytułu ubezpieczenia Przystąpienie do otwartego funduszu emerytalnego obowiązkowe lub dobrowolne możliwe jest tylko wówczas, gdy następuje objęcie obowiązkiem ubezpieczenia emerytalnego. Umowę z otwartym funduszem emerytalnym może więc zawrzeć tylko osoba podlegająca obowiązkowi ubezpieczenia emerytalnego, lub która dobrowolnie przystąpiła do tego ubezpieczenia. Obowiązkowo ubezpieczeniu emerytalnemu podlegają osoby fizyczne, które na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej posiadają tytuł do ubezpieczenia wymieniony w art. 6 ust. 1 i 2 u.s.u.s. Tytuły dobrowolnego podlegania ubezpieczeniu emerytalnemu wymienione zostały w art. 7 u.s.u.s. Dobrowolne objęcie ubezpieczeniem emerytalnym może wynikać też z kontynuowania ubezpieczenia obowiązkowego na podstawie art. 10 u.s.u.s. 34 Art. 111 ust. 5 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. 35 Zob. A. Chróścicki, Jak odwołać nieodwołalne, „Rzeczpospolita", 16 czerwca 1999 r. 76 V. Emerytura z otwartego funduszu emeiytalnego (tzw. drugi filar) Osoba niemająca tytułu do ubezpieczenia emerytalnego (obowiązkowego lub dobrowolnego) nie może przystąpić do otwartego funduszu emerytalnego36. 4.1.3. Wyłączenie możliwości przystąpienia do otwartego funduszu emerytalnego Artykuł 111 ust. 3 u.s.u.s., przyznając osobom urodzonym w przedziale czasowym po 31 grudnia 1948 r. a przed 1 stycznia 1969 r. prawo przystąpienia do otwartego funduszu emerytalnego, pozbawia jednocześnie tej możliwości ubezpieczonych pobierających już emeryturę37. Osoby te, mimo nieukończenia 50 lat i podlegania nadal obowiązkowi ubezpieczenia emerytalnego z tytułu kontynuowania działalności zawodowej, nie mogą przystąpić do otwartego funduszu emerytalnego. 4.2. Charakter prawny członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym Stosunek członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym to więź prawna łącząca fundusz emerytalny i ubezpieczonego — członka funduszu. podmioty stosunku członkostwa Podmiotami tego stosunku są członek funduszu (osoba fizyczna) i otwarty fundusz emerytalny (osoba prawna). Przedmiotem tego stosunku jest określone działanie stron (podmiotów) stosunku prawnego, a także pewne działania podmiotów publicznoprawnych (ZUS, KNUiFE), natomiast treścią jest tu wiele uprawnień i obowiązków różnych podmiotów — zarówno z sektora prywatnego, jak i publicznego (otwarte fundusze emerytalne, powszechne towarzystwa ubezpieczeniowe, depozytariusze, ZUS, KNUiFE). Otwarte fundusze emerytalne, jakkolwiek są podmiotami cywilnoprawnymi, wykonują zadania z zakresu ubezpieczeń społecznych, które niewątpliwie wchodzą w skład administracyjnej działalności państwa. W związku z powyższym w literaturze wyrażono pogląd, że otwarte fundusze emerytalne w zakresie wykonywania nałożonych przez ustawę obowiązków powinny być traktowane jak organy administracyjne, a nie jak podmioty cywilnoprawne38. przymusowy charakter członkostwa Ubezpieczony nie może odmówić39 uczestnictwa w drugim filarze ani się z niego wycofać, a zatem wyraźnie brakuje tu autonomii woli strony, która jest jedną z naczelnych zasad kształtujących stosunki cywilnoprawne. Element autonomii woli istnieje, co prawda, na etapie wyboru konkretnego funduszu, ma on jednak zbyt mały zakres, aby determinować stosunek jako cywilnoprawny. 36 Możliwe jest to tylko w wyniku otwarcia rachunku, zob. pkt 4.3.3. 37 Osoby urodzone w tym przedziale czasowym mogą pobierać emeryturę nawet od 1989 r. (np. tancerki). 38 Prawo administracyjne, op. cit., s. 125—126. 39 Takie jest założenie konstrukcyjne, bowiem dobrowolność przystąpienia ma charakter przejściowy. jl 4. Członkostwo w otwartym funduszu emerytalnyn 11 Z drugiej strony trudno jest się dopatrzyć charakterystycznej dla stosunków administracyjnoprawnych nadrzędności funduszu w stosunku do uczestników. Otwartym funduszom emerytalnym nie przysługują prawie żadne uprawnienia władcze w stosunku do członków, oprócz przymusowego otwarcia rachunku dla współmałżonka, który w ciągu dwóch miesięcy nie wskazał innego rachunku do wypłaty transferowej i pobierania opłat za transfer środków. mieszany charakter Reasumując, można stwierdzić, że stosunek członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym ma charakter mieszany. Na płaszczyźnie uczestniczenia w nim, jako w drugim filarze obowiązkowego dla wszystkich i organizowanego przez państwo systemu emerytalnego, ma on charakter administracyjnoprawny, o czym świadczy chociażby przymus administracyjny stosowany w razie niedopełnienia obowiązku wskazania funduszu, a także określone w art. 205 u.o.f.f.e. uprawnienie członka do wystąpienia ze skargą na fundusz. Jednocześnie, co do zasady40, stosunek ten nawiązywany jest w formie cywilnoprawnej umowy pomiędzy otwartym funduszem emerytalnym a ubezpieczonym, zbliżonej do umowy o świadczenie usług, wobec czego na płaszczyźnie członkostwa w konkretnym funduszu stosunek ów zbliża się do cywilnoprawnego41. W sprawach o roszczenia ze stosunków prawnych między członkami otwartych funduszy a tymi funduszami lub ich organami orzekają sądy ubezpieczeń społecznych właściwe dla miejsca zamieszkania członka funduszu. Są to zatem te same sądy, które rozpatrują spory z zakresu ubezpieczeń społecznych pomiędzy organami rentowymi i osobami fizycznymi. 4.3. Powstanie stosunku członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym Nawiązanie stosunku członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym może nastąpić w trzech formach: • poprzez zawarcie umowy pomiędzy osobą spełniającą ustawowe kryteria objęcia nowym systemem emerytalnym i otwartym funduszem emerytalnym, • w drodze losowania przeprowadzonego przez ZUS, • poprzez otwarcie rachunku. Zawarcie umowy to podstawowy sposób uzyskania członkostwa. Natomiast uzyskanie członkostwa w wyniku losowania lub otwarcia rachunku należy traktować jako wyjątki od tej zasady. sposoby powstania 40 Inne sposoby mają charakter wyjątku. 41 Tak. A. Chróścicki, Fundusze inwestycyjne i emerytalne, Warszawa 1999. 78 V. Emerytura z otwartego funduszu emerytalnego (tzw. drugi filar) 4.3.1. Umowa z otwartym funduszem emerytalnym Umowa jest podstawowym sposobem nawiązania stosunku członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym w stosunku do osób urodzonych po 31 grudnia 1968 r. i jedynym w stosunku do urodzonych pomiędzy 31 grudnia 1948 r. a 1 stycznia 1969 roku. strony umowy forma umowy treść deklaracji Stronami umowy członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym są: osoba przystępująca i fundusz emerytalny reprezentowany przez akwizytora tego funduszu42. Zgodnie z art. 5 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z 9 czerwca 1998 r.43 umowa z otwartym funduszem emerytalnym powinna mieć formę pisemną pod rygorem nieważności, przy czym co najmniej jeden egzemplarz zawartej umowy powinien zostać niezwłocznie przekazany członkowi funduszu. W myśl § 1-3 cytowanego rozporządzenia zawarcie umowy odbywa się poprzez złożenie przez osobę przystępującą deklaracji na odpowiednim formularzu umowy. Złożona na powyższym formularzu deklaracja przystąpienia do funduszu powinna zawierać: • oświadczenie osoby przystępującej do otwartego funduszu emerytalnego o zapoznaniu się z prospektem informacyjnym funduszu, który powinien zostać udostępniony wraz z formularzem umowy przez akwizytora funduszu, • imienne wskazanie osoby lub osób, którym w razie śmierci osoby przystępującej do otwartego funduszu emerytalnego wypłacone zostaną środki zgromadzone w otwartym funduszu emerytalnym, a w szczególności — dane pozwalające na identyfikację osoby lub osób, którym należy wypłacić środki po śmierci członka otwartego funduszu emerytalnego, w tym co najmniej imię i nazwisko, datę urodzenia oraz adres zamieszkania44, • oświadczenie o stosunkach majątkowych między osobą przystępującą do otwartego funduszu emerytalnego a jej małżonkiem, chyba że osoba przystępująca do funduszu nie pozostaje w związku małżeńskim, • datę i godzinę złożenia deklaracji oraz cechy dokumentu potwierdzającego tożsamość osoby składającej deklarację. Dodatkowe warunki przewiduje art. 84a u.o.f.f.e. w stosunku do osób urodzonych w latach 1949-1953. Osoby te muszą złożyć oświadczenie o zapoznaniu się 42 Zgodnie z art. 92 ust. 3 zawieranie umów, na podstawie których następuje uzyskanie członkostwa w OFE, wchodzi w zakres działalności akwizycyjnej. 43 Rozporządzenie w sprawie sposobu i trybu zawarcia umowy, na podstawie której następuje uzyskanie członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym, sposobu i terminu składania oświadczenia o małżeńskich stosunkach majątkowych członka otwartego funduszu emerytalnego oraz zawiadamiania otwartego funduszu emerytalnego o każdorazowej zmianie w stosunku do treści takiego oświadczenia, obejmującej środki zgromadzone na rachunku członka (Dz.U. nr 84, poz. 534 z późn. zm.). 44 Członek OFE może w każdym czasie zmienić poprzednią dyspozycję, wskazując inne osoby wymienione do otrzymania środków po jego śmierci, albo odwołać poprzednią dyspozycję, nie wskazując żadnych osób (projekt). 4. Członkostwo w otwartym funduszu emerytalnym 79 z treścią przepisów ustawy emerytalnej45, reprezentant funduszu zaś obowiązany jest pouczyć taką osobę o ewentualnych konsekwencjach ubezpieczenia się w drugim filarze46. zakaz selekcji Fundusz emerytalny nie może odmówić zawarcia umowy o członkostwo, jeżeli osoba wnioskująca o przyjęcie do funduszu spełnia warunki przewidziane przez przepisy, tj. jeśli posiada tytuł do objęcia ubezpieczeniem emerytalnym i nie przekroczyła 50 lat. Regulacja ta zapobiega ewentualnym praktykom funduszy emerytalnych, mającym na celu jakąkolwiek selekcję uczestników. Dzięki takiemu rozwiązaniu wszyscy ubezpieczeni mają równe, gwarantowane ustawowo prawo wyboru konkretnego otwartego funduszu emerytalnego spośród wszystkich działających na rynku. Z chwilą zawarcia umowy następuje uzyskanie członkostwa w wybranym otwartym funduszu emerytalnym. Członek otwartego funduszu emerytalnego nie może należeć w tym samym czasie do innego otwartego funduszu emerytalnego. 4.3.2. Losowanie W odniesieniu do osób, które nie dopełnią obowiązku zawarcia umowy członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym, wybór otwartego funduszu emerytalnego następuje w drodze losowania. Losowanie jest jednocześnie sposobem uzyskania członkostwa w wylosowanym otwartym funduszu emerytalnym, co oznacza, że nie potrzeba już zawierać umowy. Losowanie przeprowadza się według nowych zasad określonych w art. 39 ust. 2-4 u.s.u.s. Zgodnie z tymi zasadami, jeżeli ubezpieczony nie dopełni obowiązku zawarcia umowy w wyznaczonych terminach, ZUS wyznacza otwarty fundusz emerytalny w drodze losowania. Zakład Ubezpieczeń Społecznych przeprowadza losowanie w ostatnim dniu roboczym stycznia. Liczba ubezpieczonych uzyskujących członkostwo w poszczególnych otwartych funduszach w wyniku losowania powinna być równa47. Zgodnie z regulacją art. 81 ust. 7-9 u.o.f.f.e. po przeprowadzeniu losowania ZUS zobowiązany jest poinformować o jego wynikach osoby biorące udział w losowaniu oraz otwarte fundusze emerytalne w formie zawiadomień, doręczając wraz z nimi podstawowe informacje dotyczące funduszu (zainteresowanemu) i nowych człon- 45 W sprawie warunków przejścia na emeryturę w niższym wieku emerytalnym lub na wcześniejszą emeryturę w razie spełnienia warunków do 31 grudnia 2006 r. Utrata prawa do wcześniejszej emerytury, do emerytury w niższym wieku emerytalnym lub do emerytury wyliczonej metodą mieszaną. 47 Szczegółowe zasady przeprowadzania losowań określa rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 23 lutego 2000 r. w sprawie szczegółowych zasad przeprowadzania przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych losowania otwartych funduszy emerytalnych dla ubezpieczonych, którzy nie dopełnili obowiązku zawarcia umów z funduszami, Dz.U. nr 15, poz. 190 z późn. zm. 80 V. Emerytura z otwartego funduszu emerytalnego (tzw. drugi filar) ków (funduszowi). Otwarty fundusz emerytalny jest zobowiązany potwierdzić niezwłocznie w formie pisemnej warunki członkostwa. ZUS przekazuje na rachunek ubezpieczonego w wylosowanym otwartym funduszu emerytalnym nominalną wartość składek podlegających odprowadzeniu do funduszu, niezwłocznie po nabyciu członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym. 4.3.3. Otwarcie rachunku Otwarcie rachunku jest sposobem nabycia uczestnictwa w otwartym funduszu emerytalnym przez małżonka w razie ustania małżeńskiej wspólności majątkowej lub śmierci współmałżonka oraz przez byłego małżonka w razie unieważnienia małżeństwa lub rozwodu. Wiąże się to z zasadą, że środki gromadzone w funduszu przez ubezpieczonego, jako pochodzące w całości z jego przychodów, stanowią przedmiot małżeńskiej wspólności majątkowej. W razie ustania tej wspólności niezbędny jest więc ich podział48. Z chwilą otwarcia rachunku uprawniony49 współmałżonek (lub były małżonek) uzyskuje członkostwo, a fundusz niezwłocznie potwierdza na piśmie warunki członkostwa50. Należy zaznaczyć, że ten sposób powstania członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym obejmuje wszystkie osoby uprawnione do wypłaty transferowej, a więc także te, które51: • urodziły się przed 1 stycznia 1949 r., • urodziły się po 31 grudnia 1948 r., a przed 1 stycznia 1969 r. i nie przystąpiły do otwartego funduszu emerytalnego. Ten sposób powstania członkostwa jest niezależny od posiadania tytułu do ubezpieczenia. Członkostwo funduszu powstałe w wyniku otwarcia rachunku w trybie art. 128 ustawy nie wiąże się jednak z obowiązkiem odprowadzania składki do otwartego funduszu emerytalnego52. Nie powoduje też utraty prawa do wcześniejszej emerytury53. Osoby, którym na podstawie art. 128 ustawy otwarty fundusz emerytalny otworzył rachunek, mają prawo do jednorazowej wypłaty wszystkich środków zgromadzonych na rachunku (w wyniku dokonania wypłaty transferowej) w następujących sytuacjach: 48 Zasady podziału środków zgromadzonych w otwartym funduszu emerytalnym reguluj ą rozdziały 12 i 13 u.o.f.f.e. 49 Nie jest bowiem wykluczone, że przy zawarciu małżeńskiej umowy majątkowej strony ustalą, iż środki gromadzone na rachunkach w otwartych funduszach emerytalnych nie podlegają wspólności. Zob. też J. Górecki, Podział składek gromadzonych w otwartym funduszu emerytalnym po śmierci jego członka, „Państwo i Prawo" 2001, nr 1, s. 64-74. 50 Fundusz, w którym należy otworzyć rachunek, wskazuje art. 128 u.o.f.f.e. 51 Art. 129a u.o.f.f.e. wprowadzony ustawą z 11 stycznia 2001 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 8, poz. 64). 52 Art. 129a ust. 3 u.o.f.f.e. 53 Warunkiem skorzystania z uprawnień do wcześniejszej emerytury przez osoby, które nabyłyby te uprawnienia do końca 2006 r., jest nieprzystąpienie do OFE. 4. Członkostwo w otwartym funduszu emerytalnyr, 81 • nabycia prawa do emerytury54 albo • po ukończeniu 60 lat przez kobietę lub 65 lat przez mężczyznę, • złożenia wniosku przez osoby urodzone przed 1 stycznia 1969 r., jeżeli zgromadzone na ich rachunku środki nie są wyższe od kwoty stanowiącej: — 50% przeciętnego wynagrodzenia w poprzednim kwartale, jeżeli otwarcie rachunku nastąpiło przed 1 stycznia 2002 r., — 150% przeciętnego wynagrodzenia w poprzednim kwartale, jeżeli otwarcie rachunku nastąpiło po 1 stycznia 2002 roku. 4.4. Obowiązki wynikające z członkostwa Powstanie stosunku członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym rodzi wiele konsekwencji. Najważniejsze z nich to podział składki emerytalnej ubezpieczonego na dwie części55, z których jedna (2,46% podstawy) pozostanie w Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, druga zaś (7,3% podstawy) będzie przekazywana na jego rachunek w otwartym funduszu emerytalnym. powiadomienie o zawarciu małżeństwa Z powstaniem stosunku członkostwa wiąże się wiele obowiązków członka wobec funduszu. Członek otwartego funduszu emerytalnego, który zawarł związek małżeński, jest obowiązany niezwłocznie powiadomić na piśmie właściwy fundusz o stosunkach majątkowych istniejących między nim a jego małżonkiem oraz o każdorazowej zmianie w małżeńskim ustroju majątkowym, o ile zmiana taka obejmuje środki zgromadzone na jego rachunku. Zajście powyższych okoliczności powoduje zmianę umowy z funduszem w zakresie oświadczenia o stosunkach majątkowych, z mocą od dnia następującego po dniu doręczenia funduszowi tego zawiadomienia, w sposób umożliwiający zapoznanie się z jego treścią. W razie niedopełnienia powyższego obowiązku przyjmuje się, że między małżonkami istnieje wspólność ustawowa lub że małżeńskie stosunki majątkowe uregulowane są zgodnie z treścią umowy zawartej z otwartym funduszem emerytalnym lub ostatnim zawiadomieniem dokonanym przez członka otwartego funduszu. Otwarty fundusz emerytalny nie odpowiada za szkody powstałe wskutek niedopełnienia lub nienależytego dopełnienia wspomnianego obowiązku przez członka. Kolejnym obowiązkiem członka otwartego funduszu emerytalnego jest powiadomienie funduszu o każdorazowej zmianie imienia lub nazwiska albo adresu zamieszkania — z określeniem ulicy, numeru mieszkania lub domu, miejscowości, kodu pocztowego, a w przypadku wsi również gminy i poczty. Członek otwartego funduszu, który przystępuje do inne- powiadomienie o zmianie danych 54 Mowa o każdym świadczeniu emerytalnym. 55 Dotyczy to jednak tylko tych osób, które zostały członkiem otwartego funduszu emerytalnego z własnego wyboru. W odniesieniu do osób, które nie mają wyboru, o podziale składki zadecydował ustawodawca. V. Emerytura z otwartego funduszu emerytalnego (tzw. drugi filar) go otwartego funduszu, jest zobowiązany zawiadomić na piśmie o zawarciu nowej umowy ten otwarty fundusz, do którego dotychczas wpłacane były jego składki. 4.5. Zmiana funduszu 4.5.1. Zmiana funduszu z woli członka Uczestnik otwartego funduszu emerytalnego nie musi przez cały okres działalności zawodowej (posiadania tytułu do ubezpieczenia) pozostawać w początkowo wybranym funduszu emerytalnym. Ustawodawca dopuścił bowiem (art. 84 ustawy) możliwość migracji członków pomiędzy różnymi funduszami, zabezpieczając w ten sposób konkurencyjność podmiotów działających na rynku emerytalnym. tryb zmiany Zgodnie z ustawą członek otwartego funduszu, przystępując do innego otwartego funduszu, jest obowiązany zawiadomić na piśmie o zawarciu umowy z nowym funduszem ten fundusz, do którego dotychczas wpłacał składki. Nowy fundusz obowiązany jest powiadomić ZUS o przystąpieniu nowego członka56. tryb wypłaty transferowej Biorąc pod uwagę, że członkostwo w dotychczasowym funduszu emerytalnym kończy się w dniu dokonania wypłaty transferowej57 na konto w nowym otwartym funduszu emerytalnym i że zgodnie z art. 122 u.o.f.f.e. wypłaty transferowe między otwartymi funduszami odbywają się w ostatnim dniu roboczym lutego, maja, sierpnia i listopada, nasuwa się wniosek, że zmiana otwartego funduszu emerytalnego możliwa jest tylko cztery razy do roku, co ma zapewne w zamyśle ustawodawcy uchronić przed nazbyt częstymi zmianami funduszy przez ubezpieczonych. Ograniczeniem, stanowiącym istotną barierę zapobiegającą migracjom członków z funduszu do funduszu, jest ustanowienie opłaty (art. 119 ust. 2), jaką fundusz może pobierać od każdej wypłaty transferowej dokonanej przed upływem 24 miesięcy od wpływu pierwszej składki na rachunek danego członka58. Opłata ta jest zróżnicowana w zależności od długości stażu członkowskiego59. Ustawa przewiduje, że kwota opłaty nie może być wyższa niż 20% kwoty minimalnego wynagrodzenia (art. 119 ust. 3). opłata za zmianę funduszu 56 Szczegółowo kwestię tę reguluje też rozporządzenie Rady Ministrów z 14 kwietnia 2004 r. w sprawie trybu i terminu powiadamiania Zakładu Ubezpieczeń Społecznych przez otwarty fundusz emerytalny o zawarciu umowy z członkiem oraz dokonywania wypłaty transferowej, Dz.U. nr 86, poz. 804. 57 Wypłata transferowa to, zgodnie z art. 8 pkt 3 u.o.f.f.e., przeniesienie środków znajdujących się na rachunku członka z jednego funduszu do innego funduszu lub przeniesienie tych środków, dokonywane między rachunkami tego samego funduszu. 58 Z wyjątkiem likwidacji OFE na podstawie art. 70 ust. 2 u.o.f.f.e. 59 Rozporządzenie Rady Ministrów z 17 lutego 2004 r. w sprawie opłaty pobieranej przez powszechne towarzystwo emerytalne z tytułu wypłat transferowych, Dz.U. nr 31, poz. 262. 4. Członkostwo w otwartym funduszu emerytalnym 83 opłata za transfer Należy dodać, że nie jest to jedyna konsekwencja finansowa transferu środków z jednego funduszu emerytalnego do drugiego. Oprócz niej otwarty fundusz emerytalny pobiera jeszcze stałą opłatę od wypłat transferowych w wysokości 4% kwoty najniższego wynagrodzenia ustalanej przez ministra właściwego do spraw pracy na podstawie art. 774 kodeksu pracy. 4.5.2. Zmiana funduszu z przyczyn organizacyjnych Poza sytuacjami, gdy zmiana funduszu następuje z woli członka, możliwe jest to także w przypadku zmian organizacyjnych, takich jak przejęcie zarządzania funduszem przez inne powszechne towarzystwo emerytalne lub połączenie się towarzystw. Konsekwencją takich zmian, zgodnie z art. 69 u.o.f.f.e., jest likwidacja otwartego funduszu emerytalnego. Likwidacja funduszu odbywa się w drodze przeniesienia jego aktywów do funduszu zarządzanego przez towarzystwo, które przejęło zarządzanie tym funduszem lub które przejęło towarzystwo zarządzające tym funduszem w wyniku połączenia, a jeżeli połączenie towarzystw odbywa się poprzez łączenie się w celu zawiązania nowej spółki60 — do funduszu niepodlegąjącego likwidacji. Fundusz ów wstępuje we wszystkie prawa i obowiązki funduszu likwidowanego z dniem zakończenia likwidacji i przelicza jednostki rozrachunkowe tego funduszu na własne jednostki rozrachunkowe. Z tym dniem członkowie likwidowanego otwartego funduszu emerytalnego stają się z mocy prawa członkami tego funduszu. Członkowi likwidowanego funduszu przysługuje jednak prawo zmiany funduszu. Zmiana ta nie pociąga za sobą naliczenia opłaty za zmianę funduszu przed upływem 24 miesięcy od daty wpływu pierwszej składki. 4.6. Ustanie stosunku członkostwa dwie możliwości ustania członkostwa Pozostawanie w stosunku członkostwa z otwartym funduszem emerytalnym jest obowiązkiem wynikającym albo z ustawy61, albo z dobrowolnej deklaracji o przystąpieniu do funduszu62. Obowiązek ten może ustać tylko z chwilą realizacji celu członkostwa, tj. wraz z osiągnięciem wieku emerytalnego. Przed osiągnięciem wieku emerytalnego stosunek członkostwa może ustać tylko w razie śmierci członka funduszu. 60 Tj. w trybie art. 492 § 1 pkt 2 k.s.h. 61 W odniesieniu do osób urodzonych po 31 grudnia 1968 r. 62 W odniesieniu do osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r., a przed 1 stycznia 1969 r. 1 84 V. Emerytura z otwartego funduszu emerytalnego (tzw. drugi filar) 4.6.1. Osiągnięcie wieku emerytalnego Z założenia ustawowego stosunek członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym trwa przez cały okres działalności zawodowej63 i nie może ustać wcześniej, aniżeli po osiągnięciu przez członka wieku emerytalnego. Może natomiast swoim trwaniem wykroczyć poza ten moment, ale nie dłużej niż do dnia przejścia na emeryturę64. Ustaniu członkostwa będzie towarzyszyć przeniesienie środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym do wskazanego przez członka zakładu ubezpieczeń emerytalnych, w którym wykupił on emeryturę dożywotnią, przy czym szczegółowe zasady sposobu przekazania tych środków regulować ma stosowne rozporządzenie Rady Ministrów65. 4.6.2. Śmierć członka otwartego funduszu emerytalnego Śmierć członka otwartego funduszu emerytalnego jest naturalną przyczyną ustania (wygaśnięcia) stosunku członkostwa w funduszu emerytalnym, a co za tym idzie — dokonania podziału i wypłaty zgromadzonych środków. Podział i wypłata środków zgromadzonych przez członka otwartego funduszu emerytalnego dokonywane są według reguł określonych w rozdziale 13 ustawy. Zgodnie z przepisami tego rozdziału, jeżeli w chwili śmierci członek otwartego funduszu emerytalnego pozostawał w związku małżeńskim, fundusz dokonuje wypłaty transferowej na rachunek małżonka pozostałego przy życiu połowy zgromadzonych środków w zakresie, w jakim stanowiły one przedmiot małżeńskiej wspólności majątkowej. Środki zgromadzone na rachunku zmarłego członka otwartego funduszu, które nie zostaną przekazane w formie wypłaty transferowej na rachunek małżonka, przekazywane są osobom wskazanym przez zmarłego, a w przypadku braku osoby wskazanej — w częściach równych członkom najbliższej rodziny zmarłego66. Jeżeli nie ma również członków najbliższej rodziny, środki te wchodzą w skład spadku. wypłata transferowa na rachunek małżonka wypłata na rzecz beneficjenta Wypłata środków dokonana bezpośrednio na rzecz osoby wskazanej przez zmarłego następuje, zgodnie z dyspozycją uprawnionego, w formie wypłaty jednorazowej lub w formie wypłaty w ratach płatnych przez okres nie dłuższy niż 2 lata (art. 132 ust. 3 i 4). Wypłata środków następuje bezpośrednio na rzecz osób uprawnionych w terminie miesiąca od dnia przedstawienia funduszowi dowodu, że środki te przypadły tym osobom (art. 133 ust. 2). 63 Przez co rozumieć należy wiek produkcyjny. Nie jest bowiem ustaniem członkostwa ustanie obowiązku ubezpieczenia społecznego. Inaczej mówiąc, mimo braku tytułu do opłacania składki, stosunek członkostwa trwa (w zawieszeniu). 64 Ze względu na gwarancję minimalnej emerytury otrzymywanej z filarów pierwszego i drugiego, ubezpieczony powinien przejść na „pełną" emeryturę, tj. wyliczoną z obu filarów jednocześnie. 65 Powinno zostać wydane przed 2009 r. 66 Członkami najbliższej rodziny są według u.o.f.f.e.: małżonek, dzieci, rodzice i wnuki. Część druga UBEZPIECZENIE RENTOWE Rozdział I ZAKRES DZIAŁANIA UBEZPIECZENIA RENTOWEGO 1. Zatożenia ogólne Ubezpieczenie rentowe to jeden z czterech rodzajów ubezpieczenia1 składających się na powszechny2 system ubezpieczenia społecznego. Podział na cztery rodzaje ubezpieczeń został dokonany z punktu widzenia przedmiotu ochrony, tj. rodzaju sytuacji życiowych uznawanych za zdarzenia (ryzyka) ubezpieczeniowe. przedmiot ochrony ryzyko niezdolności do pracy Przedmiotem ochrony w ramach ubezpieczenia rentowego są przede wszystkim sytuacje trwałej lub długotrwałej3 niezdolności do pracy wynikające z tzw. ogólnego stanu zdrowia albo z wypadku w drodze do pracy lub z pracy (zob. schemat 6). Niezdolnością „z ogólnego stanu zdrowia" jest niezdolność do pracy spowodowana albo chorobą samoistną, albo zadziałaniem przyczyny zewnętrznej na ubezpieczonego w okolicznościach ze sfery spraw prywatnych4. Niezdolność będzie tytułu wypadku w drodze do pracy lub z pracy, jeżeli jest wynikiem zadziałania przyczyny zewnętrznej podczas odbywania tej drogi5. Jeżeli zaś przyczyna zewnętrzna zadziałała na ubezpieczonego w okolicznościach wykonywania przez niego pracy lub innej działalności zawodowej, to udzielać ochrony wszystkim rodzajom skutków doznanego urazu lub śmierci w zakresie zdolności do zdobywania środków utrzymania będzie ubezpieczenie wypadkowe. 1 Pozostałe rodzaje to: ubezpieczenie emerytalne, ubezpieczenie chorobowe i ubezpieczenie wypadkowe. 2 Odrębnie traktowane jest ubezpieczenie społeczne rolników realizowane przez Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego. 3 Ustawa posługuje się określeniem „okresowe". 4 Np. złamanie nogi na lodowisku. 5 Np. wypadek komunikacyjny w czasie powrotu z pracy. 88 /. Zakres działania ubezpieczenia rentowego Sytuacje chronione przez ubezpieczenie rentowe jako „niezdolność do pracy" mogą się różnić rokowaniami co do ich trwałego charakteru (rokują czy nie rokują poprawy) oraz zakresem utraty zdolności do pracy (całkowita lub częściowa). W zależności od tych cech ubezpieczonemu przysługiwać może renta stała lub renta okresowa. ryzyko utraty żywiciela Ryzykiem w ubezpieczeniu rentowym jest też chroniona odrębnym świadczeniem (rentą szkoleniową) sytuacja trwałej niezdolności do dotychczasowej pracy, przy której zachodzi celowość przekwalifikowania zawodowego. Ubezpieczenie rentowe udziela świadczeń także w przypadku utraty żywiciela, czyli pozostawienia rodziny bez środków do życia, które dotychczas zapewniał zmarły. Świadczeniem na wypadek zajścia tego ryzyka jest renta rodzinna. koszty pogrzebu Ryzykiem w ubezpieczeniu rentowym sanie tylko skutki śmierci ubezpieczonego polegające na pozostawieniu rodziny bez środków do życia, ale także sama śmierć, przy czym nie tylko ubezpieczonego, ale i członków jego rodziny. Świadczeniem na pokrycie wydatków związanych z tym faktem jest zasiłek pogrzebowy. Niemniej jednak uznanie śmierci za ryzyko ubezpieczeniowe jest wyjątkiem od reguły, że w ubezpieczeniach społecznych ryzykiem (zdarzeniem ubezpieczeniowym) jest nie samo zdarzenie losowe (tj. choroba, kalectwo, śmierć), ale skutki tego zdarzenia w zakresie zdolności do pracy i zdobywania środków utrzymania. katalog ryzyk Reasumując, ubezpieczenie rentowe zapewnia ochronę (udziela świadczeń) ubezpieczonym i ich rodzinom w razie określonych skutków takich zdarzeń losowych, jak choroba, kalectwo i śmierć. Skutkami tymi są: — trwała lub długotrwała niezdolność do pracy, — utrata żywiciela, — koszty związane ze śmiercią ubezpieczonego lub członka jego rodziny. W katalogu świadczeń z ubezpieczenia rentowego znajdują się zatem: i katalog świadczeń — renta z tytułu niezdolności do pracy (renta stała, renta okresowa, renta szkoleniowa), — renta rodzinna, — zasiłek pogrzebowy. '> Świadczenia te są uzupełniane dodatkiem pielęgnacyjnym oraz dodatkiem dla sierot zupełnych. kryterium różnicowania ochrony Renty z tytułu niezdolności do pracy i rodzinne należne z ubezpieczenia rentowego są różnicowane (co do warunków nabycia prawa) w zależności od tego, czy choroba, kalectwo lub śmierć będące przyczyną zajścia chronionej sytuacji (niezdolności do pracy lub utraty żywiciela) zostaną zakwalifikowane jako „z ogólnego stanu zdrowia", czy jako „z wypadku w drodze do pracy lub z pracy". Należne w powyższych sytuacjach renty mogą być zatem rentami z tzw. ogólnego stanu zdrowia albo z tytułu wypadku w drodze do pracy lub z pracy (zob. schemat 6). 2. Ochrona w razie wypadku w drodze do pracy lub z pracy Schemat 6. Zakres działania ubezpieczenia rentowego w sferze spraw prywatnych w czasie drogi do pracy lub z pracy świadczenie z tzw. ogólnego stanu zdrowia świadczenie z wypadku w drodze do pracy lub z pracy 2. Ochrona w razie wypadku w drodze do pracy lub z pracy 2.1. Kształtowanie się ochrony ubezpieczeniowej drogi do pracy lub z pracy W ubezpieczeniach społecznych odbywanie drogi do pracy lub z pracy zostało zaliczone do czynności ze sfery spraw związanych z pracą, co oznaczało uprzywilejowaną ochronę skutków w postaci utraty zdolności do pracy tych szkód na osobie, które zostały spowodowane zadziałaniem przyczyny zewnętrznej w czasie odbywania drogi. Uprzywilejowanie to polegało przede wszystkim na udzielaniu świadczeń bez konieczności spełnienia warunku określonego czasu pozostawania w ubezpieczeniu oraz na stosowaniu korzystniejszej formuły wymiaru świadczeń, a także na uprzywilejowanej pozycji rencisty w zakresie zasad łączenia renty z zarobkiem itp. /. Zakres działania ubezpieczenia rentowego pierwsza ustawa pierwsza polska ustawa Pierwszym aktem prawnym wprowadzaj ącym tę ochronę była austriacka ustawa z 21 sierpnia 1917 r.6, która przewidywała ochronę pracownika w razie wypadku w drodze na odcinku miejsce pracy - mieszkanie. W ustawodawstwie polskim objęcie ochroną wypadków w drodze do pracy lub z pracy zostało dokonane przez uznanie doznanych wówczas uszkodzeń zdrowia za wypadki w zatrudnieniu. I tak wypadek, który wydarzył się podczas odbywania przez ubezpieczonego drogi do pracy lub z pracy, był wypadkiem w zatrudnieniu w rozumieniu ustawy z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym7. Na tej samej zasadzie (tj. wypadku w zatrudnieniu) chroniły pracownika w czasie odbywania drogi do pracy i z pracy późniejsze ustawy8. Rozdzielenia pojęcia „wypadek w zatrudnieniu" na „wypadek przy pracy" i „wypadek w drodze do pracy lub z pracy" dokonała ustawa z 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach w razie wypadków przy pracy i chorób zawodowych9. Stało się to konieczne ze względu na nałożenie na uspołecznione zakłady pracy obowiązku wypłaty odszkodowania w razie zajścia wypadku przy pracy10. Ochronę skutków wypadku w drodze do pracy lub z pracy przyjęło natomiast w całości ubezpieczenie społeczne, co oznaczało, że wszystkie świadczenia przewidziane przez ustawę z 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych11 (w tym także jednorazowe odszkodowanie) wypłacał Zakład Ubezpieczeń Społecznych. W obecnym stanie prawnym ochronę skutków wypadku w drodze do pracy lub z pracy realizuje ubezpieczenie chorobowe i ubezpieczenie rentowe12. Podstawę prawną wypłacania świadczeń stanowią ustawy: wydzielenie wypadku w drodze ustawy chroniące skutki wypadku w drodze — z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa13, która jest podstawą wypłacania zasiłków chorobowych i świadczeń rehabilitacyjnych, — z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych14, przewidująca renty dla poszkodowanego i renty rodzinne oraz zasiłek pogrzebowy, a także dodatki: pielęgnacyjny i dla sierot zupełnych. 6 Austriacki Dz.U. nr 363. Ustawa obowiązywała także na ziemiach polskich zaboru austriackiego. 7 Dz.U. nr 51, poz. 396 z późn. zm. (art. 137 ust. 3). 8 Artykuł 36 dekretu z 25 czerwca 1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, tekst jedn. Dz.U. z 1958 r. nr 23, poz. 97 z późn. zm. i art. 14 ust. 2 ustawy z 3 stycznia 1968 r. o p.z.e., Dz.U. nr 3, poz. 6 z późn. zm. 9 Tekst jedn. Dz.U. z 1983 r. nr 30, poz. 144 z późn. zm. 10 Obowiązek wypłaty odszkodowania za wypadki przy pracy w nieuspołecznionych zakładach pracy obciążał Zakład Ubezpieczeń Społecznych. 11 Dz.U. z 1983 r. nr 30, poz. 144. 12 Udział w pokrywaniu kosztów ryzyka czasowej niezdolności do pracy z tytułu wypadku w drodze do pracy lub z pracy mają także pracodawcy, wypłacając pracownikowi (i osobom wykonującym pracę nakładczą) wynagrodzenie chorobowe (100%) przez pierwsze 33 dni niezdolności do pracy. 13 Dz.U. z 2005 r. nr 31, poz. 267. 14 Dz.U. z 2004 r. nr 39, poz. 353 z późn. zm. 2. Ochrona w razie wypadku w drodze do pracy lub z pracy 2.2. Pojęcie wypadku w drodze do pracy lub z pracy 2.2.1. Definicja wypadku w drodze do pracy lub z pracy Zgodnie z ogólnie przyjętą zasadą klasyfikacji zdarzeń losowych „wypadek w drodze do pracy lub z pracy" to termin techniczno-prawny na określenie tych szkód na osobie, których pracownik doznał w wyniku zadziałania przyczyny zewnętrznej podczas odbywania drogi do pracy lub z pracy, a więc w związku z wykonywaniem czynności pokonywania przestrzeni między miejscem pracy a sferą spraw prywatnych. Przestrzeń ta została włączona do sfery spraw zawodowych (publicznych). Do uznania zdarzenia losowego (doznania uszkodzenia zdrowia) za wypadek w drodze do pracy lub z pracy niezbędne i wystarczające jest przeto ustalenie, że ubezpieczony w momencie zadziałania przyczyny zewnętrznej odbywał drogę do pracy lub z pracy. Nieistotny jest natomiast charakter przyczyny zewnętrznej, tj. jej związek z drogą. Inaczej mówiąc, przyczyna zewnętrzna nie musi być rodzajowo powiązana z drogą i jej właściwościami (może być nią np. piorun, pogryzienie przez psa czy napad)15. Przyczyna zewnętrzna musi jednak pozostawać z drogą w związku miejscowym i czasowym, co oznacza, że ma ona zadziałać w miejscu i czasie odbywania tej drogi. Definicja wypadku w drodze do pracy lub z pracy powinna zatem ustalać, kiedy ubezpieczony odbywa drogę do pracy lub z pracy, aby doznane w tym czasie urazy lub śmierć tak zakwalifikować. Ustawowa definicja wypadku w drodze do pracy lub z pracy zawarta jest w art. 57b ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS. Zgodnie z definicją za wypadek w drodze do pracy lub z pracy uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, które nastąpiło w drodze do lub z miejsca wykonywania zatrudnienia lub innej działalności stanowiącej tytuł ubezpieczenia rentowego, jeżeli droga ta była najkrótsza i nie została przerwana. Jednakże uważa się, że wypadek nastąpił w drodze do pracy lub z pracy, mimo że droga została przerwana, jeżeli przerwa była życiowo uzasadniona i jej czas nie przekraczał granic potrzeby, a także wówczas, gdy droga, nie będąc drogą najkrótszą, była dla ubezpieczonego ze względów komunikacyjnych najdogodniejsza. ustawowa definicja wypadku w drodze Za drogę do pracy lub z pracy uważa się16 oprócz drogi z domu do pracy lub z pracy do domu również drogę do miejsca lub z miejsca: określenie drogi — innego zatrudnienia lub innej działalności stanowiącej tytuł ubezpieczenia rentowego, — zwykłego wykonywania funkcji lub zadań zawodowych lub społecznych, 15 W wyroku z 7 listopada 1980 r. (III UZP 9/80, OSNCP 1981, nr 5, poz. 73) Sąd Najwyższy orzekł, że pobicie pracownicy odbywającej drogę do domu jest wypadkiem w drodze z pracy, bez względu na przyczynę pobicia. 16 Art. 57b ust. 2 ustawy. 92 /. Zakres działania ubezpieczenia rentowego zwykłego spożywania posiłków, odbywania nauki lub studiów. trudności z interpretacją zakresu dróg chronionych Na tle powyższego katalogu dróg chronionych mogą powstać wątpliwości co do tego, czy jest to katalog drugich biegunów drogi z pracy, czy też jest to katalog dróg chronionych dodatkowo, tj. takich, których żaden z biegunów nie jest miejscem pracy17. Przyjęcie pierwszej interpretacji oznaczałoby zawężenie ochrony w stosunku do jej zakresu wynikającego z interpretacji ustawowego zwrotu „do pracy lub z pracy". Zasady interpretacji tego zwrotu wypracowane przez orzecznictwo i doktrynę18 pozwalały bowiem na ochronę wszystkich dróg pracownika na odcinku miejsce pracy—punkt „X", przy czym punktem „X" mogły być dowolne punkty przestrzeni, do których pracownik udawał się bezpośrednio z pracy lub z których udawał się bezpośrednio do pracy, w tym także miejsca wymienione w punktach 1—4 art. 57b ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. węższa interpretacja szersza interpretacja Uznanie natomiast, że jest to katalog dróg dodatkowych, chronionych oprócz drogi z pracy lub do pracy, stanowiłoby pewne rozszerzenie ochrony w stosunku do tej, jaka wynikałaby z interpretacji ustawowego sformułowania „w drodze do pracy lub z pracy". Interpretacja tego zwrotu nie pozwalała bowiem na ochronę drogi: dom—miejsca wymienione w punktach 2-4 katalogu. Gdyby jednak miał to być katalog dróg dodatkowych, to zbędne byłoby umieszczanie w nim drogi do „innego zatrudnienia" (pkt 1). Odbywając tę drogę, pracownik znajduje się bowiem jednocześnie w drodze „z pracy" i „do pracy" i tylko wyraźne ustawowe oznaczenie obu biegunów drogi z pracy (tj. pracy i domu) wymagałoby odrębnego objęcia ochroną drogi praca-praca (drugie zatrudnienie). Z drugiej strony traktowanie innych miejsc wymienionych w katalogu jako alternatywy „domu" oznaczałoby brak ochrony drogi z innych miejsc do domu, które jednak mogłyby być chronione na podstawie interpretacji ustawowego zwrotu „w drodze do pracy lub z pracy"19. rozszerzenie ochrony na inne drogi Jak się więc wydaje, ustawa — uznając za drogę do pracy lub z pracy także drogi do miejsc i z miejsc wymienionych w katalogu — nie wyznacza czterech dodatkowych miejsc (poza domem), do których droga z pracy podlega ochronie, ale rozszerza ochronę ubezpieczeniową z tytułu wypadku w drodze do pracy lub z pracy na wypadki na innej drodze, której 17 Taka byłaby ratio legis ust. 2 w związku z treścią art. 57b ust. 1. 18 Zob. I. Jędrasik-Jankowska, Wypadek w drodze do pracy lub z pracy, Warszawa 1972 oraz J. Zych, Wypadki w drodze do pracy i z pracy, Warszawa 1982. 19 Na zasadzie , że udanie się po wyjściu z pracy do stołówki lub restauracji w celu zjedzenia obiadu nie przyrywało ochrony dalszej drogi do domu (zob. np. wyrok TUS z 8 kwietnia 1949 r., 1327/1948, PUS 1940, nr 7 i wyrok TUS z 27 sierpnia 1952 r., TR III 46/1952, niepubl.). Dokładnie tak samo interpretowało pojęcie „droga z pracy lub do pracy" orzecznictwo Republiki Federalnej Niemiec (zob. I. Jędrasik-Jankowska, op. cit., s. 78-79). 2. Ochrona w razie wypadku w drodze do pracy lub z pracy 93 oznaczony jest także tylko jeden biegun20. W efekcie pracownik — na przykład uzupełniający swoje wykształcenie — chroniony jest zarówno w drodze z pracy na uczelnię, jak i w drodze uczelnia - dom. Posłużenie się przez ustawę, przy ustalaniu dróg chronionych, metodą katalogu (wyliczenia) oznacza, że jest to wyliczenie wyczerpujące, a nie przykładowe („w szczególności"). Żadne zatem inne drogi pomiędzy biegunami, z których przynajmniej jeden nie jest wymieniony w katalogu, nie mogą być uznane za drogę chronioną. Dlatego nie można się zgodzić z Sądem Najwyższym, który za wypadek w drodze do pracy uznał wypadek, jakiemu uległ pracownik w drodze do najbliżej mieszkającego innego pracownika tego zakładu w celu przekazania mu zaświadczenia o niezdolności do pracy, z prośbą o doręczenie zakładowi pracy21. Błąd ma tu jednak jedynie formalny charakter, tj. dotyczy rodzaju kwalifikacji22, a nie samej kwalifikacji wypadku jako zdarzenia uprzywilejowanego prawnie. Jak się bowiem wydaje, powyższy uszczerbek na zdrowiu należało zakwalifikować jako wypadek przy pracy na podstawie art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy wypadkowej z 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach pieniężnych w razie wypadków przy pracy i chorób zawodowych23, jako że pracownik doznał go w związku z wykonywaniem zwykłych czynności (obowiązków) pracownika. Powiadomienie bowiem pracodawcy o przyczynie nieobecności w pracy jest obowiązkiem pracownika, a więc jeśli pracownik uległ wypadkowi przy wykonywaniu tego obowiązku, to doznany uszczerbek pozostaje w związku funkcjonalnym z pracą i powinien być zakwalifikowany jako wypadek przy pracy. katalog zamknięty 2.2.2. „Dom" jako drugi biegun drogi z pracy lub do pracy Pierwsza ustawa wprowadzająca ochronę drogi do pracy i z pracy, tj. austriacka ustawa z 21 sierpnia 1917 r., przewidywała ubezpieczenie od nieszczęśliwych wypadków zaszłych na drodze łączącej zakład pracy z mieszkaniem pracownika. Ustawa wyraźnie więc precyzowała oba punkty (początkowy i końcowy) drogi do pracy i z pracy. Następne ustawy określały już jednak tylko jeden z biegunów tej drogi, tj. miejsce pracy. Również wszystkie polskie ustawy dotychczas obowiązujące nie określały drugiego bieguna drogi z pracy lub do pracy. Po raz pierwszy został on sprecyzowany w rozporządzeniu Ministra Pracy, Płac i Spraw Socjalnych oraz Ministra Zdrowia 20 Inaczej mówiąc, konstrukcja jest następująca: praca- miejsce 1-4 katalogu- dom, a nie praca-- dom lub miejsce 1-4 katalogu. 21 Wyrok SN z 27 czerwca 1979 r., III PR 44/79. 22 Zmiana kwalifikacji była jednak istotna, oznaczała bowiem zmianę podmiotu zobowiązanego do wypłaty odszkodowania. 23 Dz.U. z 1983 r. nr 30, poz. 144 z późn. zm. Obecnie byłby to art. 3 ust. 1 pkt 1 ustawy z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniach społecznych z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. nr 199, poz. 1673 z późn. zm.). 94 /. Zakres działania ubezpieczenia rentowego i Opieki Społecznej z 17 października 1975 r. w sprawie zasad i trybu orzekania o uszczerbku na zdrowiu oraz wypłacania świadczeń z tytułu wypadku przy pracy, w drodze do pracy i z pracy oraz z tytułu chorób zawodowych24, ustalając, że drugim biegunem tej drogi ma być dom. ustawowe określenie obu biegunów drogi krytyka regulacji Uznanie domu za drugi biegun drogi z pracy i do pracy znalazło ustawowy wyraz dopiero w ustawie z 17 grudnia 1998 r. Trzeba zatem skonstatować, że ustalenie w przepisach, iż „dom" ma być drugim biegunem drogi z pracy lub do pracy, oznaczać może konieczność „cofnięcia się" w praktyce orzeczniczej do rozwiązywania problemów, które już kiedyś stały się powodem odejścia od sformułowania „z pracy do domu" na rzecz sformułowania „z pracy i do pracy". To odejście uzasadnione było tym, że ścisłe określenie drugiego bieguna drogi (dom, mieszkanie pracownika) pozostawałoby w sprzeczności z wymogami życia (pracownik nie musi bowiem wracać z pracy „prosto do domu"), a także z ratio legis pojęcia „wypadek w drodze do pracy lub z pracy", zapewniającego korzystniejszą ochronę w czasie przemieszczania się ze sfery spraw służbowych do sfery spraw prywatnych. Uzależnienie tej ochrony od przemieszczania się w kierunku tylko jednego punktu tej sfery (bezpośredniego powrotu do domu) naruszałoby nie tylko wolności obywatelskie, ale i zdrowy rozsądek. Należałoby zatem przyjąć, że punktem końcowym ochrony ubezpieczeniowej drogi z pracy jest wkroczenie przez ubezpieczonego w sferę jego spraw prywatnych (niezwiązanych z pracą). Należy stwierdzić, że punktem odpowiadającym temu warunkowi będzie każde miejsce takiego pobytu ubezpieczonego, któremu możemy nadać cechę stałości, i że przeważnie jest to mieszkanie (dom) pracownika, ale może nim być także inny punkt przestrzeni, jak np. ośrodek zdrowia lub poprzedni zakład pracy, do którego ubezpieczony udawał się bezpośrednio po zakończeniu pracy. Dlatego „dom" jako punkt końcowy lub początkowy drogi z pracy lub do pracy powinien być rozumiany jako kryptonim miejsca, w którym nastąpiło wkroczenie w sferę spraw prywatnych25. Fizycznym końcem drogi z pracy jest natomiast z reguły przekroczenie progu mieszkania w budynku wielomieszkaniowym26, a w przypadku budynku jednorodzinnego przekroczenie drzwi wejściowych. Jeżeli jednak dom ma tzw. obejście, to droga z pracy kończy się po wejściu na teren posesji27. Można też wskazać orzeczenie dalej idące i uznające, że wypadek, jakiemu ubezpieczony uległ w granicach własnego obejścia, jest wypadkiem w drodze do pracy28. Tę linię orzecznic- punkty końcowe wynikające z ratio legis 24 Dz.U. nr 36, poz. 19. ' : 25 Zob. wyrok SN z 5 lutego 1996 r., IIUKN 81/97, OSNAPiUS 1997, nr 19, poz. 385. 26 Zob. wyrok SN z 25 października 1994 r., II URN 39/94, OSNAPiUS 1995, nr 4, poz. 53. 27 Wyrok TUS z 18 sierpnia 1962 r., TR III 2610/1961, OSPiKA 1964, nr 4. 28 Wyrok SN z 15 listopada 1978 r., III PZP 12/78, OSNCP 1970, nr 5, poz. 91. 2. Ochrona w razie wypadku w drodze do pracy lub z pracy 95 twa zapoczątkował wyrok z 29 grudnia 1952 r.29, w którym Trybunał Ubezpieczeń Społecznych uznał wypadek pracownika przy wprowadzaniu do garażu własnego samochodu, którym pracownik przybył z pracy, za wypadek w zatrudnieniu. Jeżeli więc ubezpieczony posługuje się jakimś własnym środkiem lokomocji (rower, motocykl, samochód itp.), to droga chroniona nie kończy się zaraz po przekroczeniu granicy obejścia, ale dopiero po opuszczeniu pojazdu, przy czym ochronie podlegają jeszcze czynności zmierzające do zabezpieczenia pojazdu (unieruchomienie, wstawienie do garażu itp.). Dopiero bowiem po dokonaniu tych czynności ubezpieczony wchodzi w sferę spraw prywatnych. 2.2.3. Droga do pracy lub z pracy w znaczeniu prawnym (droga chroniona) cechy drogi chronionej Samo znaczenie wyrazu „droga" można rozpatrywać z dwóch punktów widzenia. Z jednej strony pojęcie to oznacza drogę w znaczeniu fizycznym, tj. ulicę, ścieżkę, szosę itp., a z drugiej — formę ruchu, poruszania się, czyli ogół czynności wykonywanych przez ubezpieczonego, a zmierzających do osiągnięcia celu, tj. zakładu pracy lub domu30. Zgodnie z ustaloną przez powojenne orzecznictwo wykładnią droga do pracy lub z pracy winna być drogą najkrótszą, najbardziej dogodną, wiodącą bezpośrednio do zakładu pracy lub domu31. Najczęściej jest to droga wytyczona (ulica, szosa, ścieżka), ale może nią być także droga na przykład przez łąki lub przez pola, gdzie nie ma drogi jako takiej, tzn. wytyczonej (drogi publicznej), a pracownik, udając się do pracy lub z niej wracając, sam sobie za każdym razem wytycza tę drogę jako najdogodniejszą. Ubezpieczony, pokonując przestrzeń oddzielającą jego dom (mieszkanie) od zakładu pracy, przebywa drogę do pracy lub z pracy niezależnie od tego, czy porusza się po drodze wytyczonej (tzn. publicznej), czy też w miejscu, gdzie brak takiej drogi (pola, łąki). Przy ocenie charakteru prawnego drogi ma zatem znaczenie nie tyle rodzaj drogi, co sama czynność jej pokonywania. I tak, stosując kryterium rodzaju czynności, Trybunał Ubezpieczeń Społecznych w wyroku z 8 listopada 1949 r.32 stanął na stanowisku, że skorzystanie ze szczególnej drogi, np. drogi skróconej, chociażby jej używanie nie było wskazane z różnych względów, nie pozbawia samo przez się ubezpieczonego ochrony w zakresie zaopatrzenia emerytalnego, jeżeli droga ta jest w tym miejscu powszechnie używana i prowadzi do zakładu pracy33. 29 III TR444/1952, niepubl. ¦;;;;*:: :• 30 Wyrok TUS z 14 marca 1950 r., TR 1809/1949, „Zbiór Orzeczeń TUS" 1950, nr 5. 31 Tak też określało drogę rozporządzenie MPPiSS oraz MZiOS z 17 października 1975 r. w sprawie zasad i trybu orzekania o uszczerbku na zdrowiu oraz wypłacania świadczeń z tytułu wypadków przy pracy, w drodze do pracy i z pracy oraz z tytułu chorób zawodowych, Dz.U. nr 36, poz. 199. 32 TR 1421/1948, „Zbiór Orzeczeń TUS" 1949, nr 65. 33 Analogiczne stanowisko w omawianej kwestii zajęło orzecznictwo niemieckie, uznając, że niedbałe zachowanie się pracownika przekraczającego tory w miejscu niedozwolonym celem skrócenia sobie drogi 96 /. Zakres działania ubezpieczenia rentowego droga niedozwolona administracyjnie a droga chroniona Teza tego orzeczenia ma niezmiernie doniosłe skutki. Zdarza się bowiem dość często, że na przykład dojeżdżający pociągiem do pracy pracownicy, nie chcąc tracić czasu na dłuższe przejście przez tunel czy pomost, przechodzą przez tory, co może się skończyć śmiercią pod kołami pociągu. Niewątpliwie korzystanie z takiej drogi fizycznej jest zabronione przepisami administracyjnymi, za których naruszenie grozi kara administracyjna, jak również sankcja pozbawienia prawa do świadczeń wypadkowych. Wina ubezpieczonego (element świadomości, że się narusza przepisy) nie może jednak wyłączyć jakiegoś faktu (czynności pokonywania przestrzeni między pracą i domem)34. Dlatego ubezpieczony odbywa drogę do pracy lub z pracy nawet wówczas, gdy idzie drogą niedozwoloną (np. przekracza jezdnię nie na pasach albo przechodzi przez tory kolejowe w niedozwolonym miejscu). Zawsze bowiem wykonuje czynność pokonywania określonej przestrzeni. droga dogodna a droga chroniona Fizyczna droga do pracy lub z pracy, aby mogła być uznana za drogę chronioną, powinna być drogą najkrótszą łączącą te dwa punkty chronionej przestrzeni i drogą najbardziej dogodna. Nie zawsze jednak droga najkrótsza jest jednocześnie najbardziej dogodną, poza tym droga najbardziej dogodna dla jednego ubezpieczonego może być mniej dogodna dla innego. Cecha ta powinna być zatem rozpatrywana z subiektywnego punktu widzenia. Sam wybór drogi spełniającej powyższe wymogi leży więc w gestii ubezpieczonego, który z takich czy innych względów może wybrać drogę obiektywnie mniej odpowiednią, tzn. dłuższą, a nawet bardziej uciążliwą (np. piaszczystą ścieżkę zamiast asfaltowej szosy), ale z punktu widzenia odbywającego drogę będzie ona lepsza, bardziej dogodna, bo na przykład nie będzie konieczne pokonywanie znacznego wzniesienia lub przejścia przez ruchliwe skrzyżowanie. Droga ta jest z punktu widzenia danego ubezpieczonego najbardziej dogodna i jeśli będzie on taką drogę pokonywał, to będzie ona drogą chronioną, drogą danego ubezpieczonego do pracy lub z pracy. Samo więc przedłużenie drogi, nawet znaczne, nie wystarcza do przyjęcia, że wybrana droga nie jest drogą „najkrótszą". Wypracowane przez orzecznictwo warunki uznania drogi fizycznej za drogę chronioną znalazły swój wyraz w przepisach cytowanego już rozporządzenia Ministra Pracy, Płacy i Spraw Socjalnych oraz Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 17 października 1975 r., które drogę do pracy lub z pracy uważało za drogę chronioną, jeżeli była drogą najkrótszą, przy czym drogą „najkrótszą" była także droga obiektywnie dłuższa, ale ze względów komunikacyjnych najdogodniejsza. Powyższe sformułowanie zostało przyjęte przez ustawę z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS. Należy zakładać, że zostanie przejęte także całe do- z pracy nie może być przyczyną odmowy ochrony ubezpieczeniowej, jeżeli jedynym motywem działania pracownika była tylko chęć skrócenia sobie drogi z pracy i żadne inne cele tu nie współdziałały. Wyrok Okręgowego Sądu Socjalnego (BSG) z 14 grudnia 1965 r., 2 RU 8/1964, ZSSuV 1966, nr 1. 34 Pojęcia prawne w ubezpieczeniach społecznych definiowane są bez uwzględniania elementu winy poszkodowanego. 2. Ochrona w razie wypadku w drodze do pracy lub z pracy tychczasowe orzecznictwo w tym względzie i że ten ustawowy zwrot nie będzie prowadzić do pozbawienia ochrony tego ubezpieczonego, który poszedł do pracy inną ulicą albo pojechał autobusem zamiast metrem itp.35. 2.2.4. Przerwy w odbywaniu drogi do pracy lub z pracy Zgodnie z ustawową definicją droga do pracy lub z pracy powinna być drogą nieprzerwaną. Uważa się jednak, że wypadek nastąpił w drodze do pracy lub z pracy, mimo że droga została przerwana, jeżeli przerwa była życiowo uzasadniona i jej czas nie przekraczał granic potrzeby. To ustawowe określenie drogi również jest konsekwencją uwzględnienia poglądów orzecznictwa Trybunału Ubezpieczeń Społecznych i Sądu Najwyższego oraz literatury w kwestii wpływu przerw w odbywaniu drogi z pracy na ochronę udzieloną pracownikowi. ewolucja orzecznictwa Poglądy na temat wpływu przerw na ochronę ubezpieczeniową drogi do pracy i z pracy przekształcały się stopniowo. Początkowo nie uznawano wypadku zaszłego w drodze kontynuowanej po jakiejkolwiek przerwie. Następnie zaczęto uwzględniać przerwy niezależne od woli odbywającego drogę36, a także przerwy zależne wprawdzie od woli ubezpieczonego, ale uznawane ze względu na swą krótkotrwałość za nieistotne37. Dalszy wyłom w kwestii skutków przerw w drodze z pracy uczynił Trybunał Ubezpieczeń Społecznych, stwierdzając w wyroku z 7 kwietnia 1954 r.38, że: „ani prawnie, ani społecznie nie jest uzasadniony pogląd, że każda przerwa w odbywaniu drogi z pracy, która nie wynika z obiektywnych warunków odbywanej drogi, przerywa związek z zatrudnieniem drogi podjętej po przerwie, a o tym, czy przerwa taka spowodowała, czy też nie spowodowała zerwania tego związku, decydują okoliczności faktyczne konkretnej sprawy". W efekcie początkowemu poglądowi, że przerwa, która powstała z woli pracownika, wyłącza całkowicie ochronę ubezpieczeniową dalszej drogi, przeciwstawiono pogląd, że nawet dłuższa przerwa łącząca się ze znacznym zboczeniem z drogi nie przekreśla związku dalszej drogi z zatrudnieniem, jeśli tylko przyczyna przerwy była życiowo uzasadniona. Wytworzyła się zatem swego rodzaju konstrukcja ciągłości drogi39, pozwalająca na uznanie, że wypadek nastąpił w drodze do pracy lub z pracy, mimo że droga została przerwana, jeżeli przerwa była życiowo uzasadniona i jej czas nie przekraczał granic potrzeby. 35 Takie problemy też były przedmiotem orzeczeń sądowych (zob. wyrok TUS z 8 października 1963 r., ITR 635/1963, „Zbiór Orzeczeń TUS" 1965, nr 7-8). 36 Wyrok TUS z 8 kwietnia 1949 r., TR 1327/1948, PUS 1949, nr 6-7. 37 Wyrok TUS z 27 sierpnia 1952 r., TR II 46/1952, niepubl. 38 TR II 813/53, „Zbiór Orzeczeń TUS" 1954, nr 7. 39 W prawie oznacza ona fikcję, że coś, co było przerywane, jest ciągłe. 98 /. Zakres działania ubezpieczenia rentowego trzy rodzaje przerw W orzecznictwie dotyczącym tej kwestii dał się zauważyć podział przerw na trzy rodzaje, tj. na przerwy nieistotne, niewywierające żadnego wpływu na związek odbywanej drogi z zatrudnieniem40, przerwy zawieszające ten związek i tym samym wyłączające ochronę ubezpieczeniową drogi na czas trwania tej przerwy oraz przerwy zrywające, tj. takie, które powodują wyłączenie związku z zatrudnieniem nie tylko drogi w czasie przerwy, ale także dalszej drogi kontynuowanej po przerwie. We wszystkich tych trzech rodzajach przerw (nieistotnych, zawieszających i zrywających) mamy do czynienia z przypadkami wcześniejszego wkroczenia przez pracownika w sferę spraw prywatnych, jeszcze przed osiągnięciem naturalnego punktu docelowego, jakim jest mieszkanie. przerwy nieistotne Przy przerwach nieistotnych to wkroczenie jest pod względem czasu trwania nieznaczne i taka przerwa nie jest z punktu widzenia prawa ubezpieczeniowego uważana za przerwanie związku odbywanej drogi z pracą. Zgodnie z zasadą przyjętą w naszym orzecznictwie przerwa przymusowa wynikająca z przyczyn obiektywnych, od pracownika niezależnych, nie wywiera żadnych ujemnych skutków w zakresie ochrony ubezpieczeniowej drogi. Nadto orzecznictwo uznaje, że nie powodują żadnych ujemnych skutków w zakresie ochrony ubezpieczeniowej w czasie odbywania drogi przerwy, co prawda, wynikające z woli ubezpieczonego, ale nieistotne. Są to, jak sama nazwa wskazuje, przerwy z natury swej krótkotrwałe (np. w celu kupienia gazety, papierosów, zjedzenia lodów). Najważniejszym kryterium jest tu więc czas trwania takiej przerwy. Pozostałe elementy, jak wkroczenie w sferę interesów prywatnych czy nawet pewne zboczenie z drogi, nie mają znaczenia. Nabiorą one wagi dopiero wówczas, gdy czas trwania czynności leżącej w sferze interesów prywatnych lub rozmiar zboczenia z drogi zaczną przekraczać granice pozwalające na przyjęcie, że udanie się do domu było głównym celem czynności pokonywania danej przestrzeni w danym czasie. Kryterium czasu trwania przerwy będzie przydatne i będzie miało zasadnicze znaczenie przy rozróżnianiu przerw nieistotnych od istotnych. Samo to kryterium okazuje się jednak niewystarczające przy rozróżnianiu przerw zawieszających od zrywających. Jeżeli przerwa nie jest tak krótkotrwała, żeby można było przyjąć, że nie ma żadnego znaczenia, jest przerwą istotną mogącą skutkować zawieszenie albo zerwanie związku odbywanej drogi z zatrudnieniem. Ocena, z którym z tych skutków mamy do czynienia (a więc czy jest to przerwa zawieszająca, czy zrywająca) leży w gestii organów rentowych i sądów. Czas trwania przerw nieistotnych wliczany jest do czasu potrzebnego na pokonanie drogi do pracy lub drogi powrotnej, a wypadek, jaki zdarzył się w czasie trwania takiej przerwy, jest wypadkiem w drodze do pracy lub z pracy. ' Do przerw nieistotnych zalicza się też przerwy przymusowe. 2. Ochrona w razie wypadku w drodze do pracy lub z pracy 99 przerwy zawieszające przerwy zrywające Przy przerwach zawieszających czas pozostawania w kręgu spraw prywatnych powoduje, że czynność ta nabiera istotnego znaczenia, a cel prywatny góruje w czasie trwania przerwy nad celem głównym związanym z zatrudnieniem. Jednakże to górowanie jest tylko chwilowe i przy ocenie wypadku, który zdarzył się na drodze kontynuowanej po przerwie, przerwę taką traktuje się jako niebyłą, co ma ten skutek, że dalsza droga jest drogą chronioną, a wypadek na niej jest wypadkiem w drodze do pracy lub z pracy. Inaczej jest przy przerwach zrywających; tu wkroczenie w sferę interesów prywatnych ma cechy stałości, co pozwala przyjąć, że nastąpiło wcześniejsze, przed osiągnięciem domu, wkroczenie w tę sferę. Dalsza droga (po przerwie) do domu nie jest już drogą chronioną. Oceniając charakter prawny przerwy, należy uwzględniać nie tylko czynniki obiektywne (tj. czas trwania przerwy), ale i subiektywne (a więc motywy danej przerwy). Stosując te kryteria, dochodzimy do wniosku, że w przypadku przerw nieistotnych czynność ze sfery spraw prywatnych jest uboczna w stosunku do głównej czynności, jaką jest pokonywanie drogi z pracy. W czasie przerw zawieszających czynność ze sfery spraw prywatnych jest celem głównym, odbywanie drogi schodzi chwilowo na dalszy plan (zostaje jakby „zawieszone"). Natomiast w przypadku przerw zrywających czynność ze sfery spraw prywatnych jest nie tylko główną, ale i jedyną czynnością pracownika podczas przerwy. Przerwa zrywająca jest więc tylko przerwą w znaczeniu prawnym („zrywa" bowiem związek z zatrudnieniem dalszej drogi z pracy do jej naturalnego punktu zakończenia, tj. mieszkania). Faktycznie moment rozpoczęcia tej przerwy jest wejściem w sferę spraw prywatnych (osiągnięciem punktu końcowego drogi). 2.2.5. Wypadek w drodze w czasie przerwy w pracy Omówione wyżej kwestie dotyczyły wpływu przerw na ochronę z tytułu odbywania drogi do pracy lub z pracy. Pozostały nam jeszcze do omówienia wypadki, które mogą się zdarzyć podczas drogi w czasie przerwy w pracy. Możliwość takich przerw przewidują przepisy prawa pracy. Zgodnie z postanowieniami rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 15 maja 1996 r. w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy oraz udzielania pracownikom zwolnień od pracy41, pracownik może bowiem uzyskać zwolnienie z obowiązku świadczenia pracy w celu załatwienia swoich ważnych spraw życiowych, których nie mógłby załatwić po zakończeniu pracy. Powstaje więc pytanie, czy droga pracownika z miejsca pracy do miejsca załatwienia sprawy jest drogą z pracy i czy droga powrotna do zakładu pracy jest drogą do pracy w rozumieniu ustawy, a zatem czy wypadek, który się zdarzył w czasie odbywania tych dróg, może być uznany za wypadek w drodze do pracy lub z pracy, czy też brak ku temu podstaw prawnych. 41Dz.U. nr60,poz. 281. 100 /. Zakres działania ubezpieczenia rentowego kształtowanie się poglądów orzecznictwa Przyjęte w tej kwestii w wyroku z 9 września 1963 r.42 rozstrzygnięcie Trybunatu Ubezpieczeń Społecznych wskazywało, że w świetle art. 36 ust. 1 pkt 4 dekretu o p.z.e.: „nie ma żadnych podstaw do uznania, aby oprócz wypadków, które zaszły w drodze do pracy podjętej w celu rozpoczęcia tej pracy, oraz oprócz wypadków, jakie zaszły w drodze powrotnej do pracy podjętej w celu jej kontynuowania po przerwie przewidzianej na podstawie umów o pracę, układów zbiorowych pracy, regulaminów pracy itp., za pozostające w związku z zatrudnieniem uważać również wypadki, które nastąpiły w czasie przerwy w pracy spowodowanej przez pracownika w jego własnym interesie, chociażby w czasie tej przerwy pracownik znajdował się w drodze powrotnej do pracy w celu jej kontynuowania". Motywy tego orzeczenia zostały powtórzone w wyroku Trybunału z 17 listopada 1965 r.43. Jednakże Sąd Najwyższy, rozpatrując rewizję nadzwyczajną Ministra Sprawiedliwości od tego wyroku Trybunału, w wyroku z 14 lipca 1966 r.44 wyraził pogląd, że jeżeli pracownik, który w zakładzie pracy otrzymał zwolnienie na załatwienie spraw osobistych, wracając znów do pracy uległ wypadkowi, to wypadek ten uznać należy za wypadek w zatrudnieniu. Natomiast w uchwale z 27 maja 1976 r.45 Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że wypadek w drodze, jakiemu uległ lekarz udający się, po uzyskaniu stosownego zwolnienia z pracy, ale bez wystawienia delegacji służbowej, na posiedzenie Towarzystwa Chirurgów Polskich, nie jest wypadkiem w drodze do pracy lub z pracy. W ocenie Sądu dopiero wystawienie delegacji potwierdzałoby, że udział w konferencji jest w interesie pracodawcy i byłoby odpowiednikiem polecenia służbowego46. nadanie znaczenia zgodzie przełożonego Dalej jeszcze poszedł Sąd Najwyższy w wyroku z 25 stycznia 1980 r.47, nie tylko przypisując decydującą rolę zwolnieniu na opuszczenie pracy w celu załatwienia spraw osobistych, ale także utożsamiając zgodę przełożonego z poleceniem służbowym. Poglądowi, że zgoda przełożonego może być utożsamiana z poleceniem służbowym, sprzeciwił się Sąd Najwyższy w wyroku z 17 stycznia 1986 r.48, który (podobnie jak niegdyś Trybunał Ubezpieczeń Społecznych) stwierdził, że nie ma ani prawnego, ani społecznego uzasadnienia, aby wypadki zdarzające się w czasie załatwiania spraw osobistych pracownika obejmować uprzywilejowaną ochroną prawną z tytułu wypadków przy pracy lub w drodze do pracy. Również fakt, że pracownik uzyskał zgodę przełożonego na wcześniejsze wyjście z pracy w celu załatwienia sprawy osobistej, nie daje, zdaniem Sądu, podstawy do przyjęcia, że był to wypadek w dro- 42 III TR1017/63, PiZS 1964, nr 1. " ¦ v ! 43IITR 955/65, niepubl. ; ' '• ¦ : '"¦ 44 III PRN 123/66, PiZS 1967, nr 3. ' ' ' 45 KIII PZP 3/76, OSNCP 1976 r., nr 12, poz. 261. 46 Należy zauważyć, że wtedy jednak należałoby mówić o wypadku przy pracy, a nie w drodze. 47 III URN 59/79, OSNCP 1980, nr 7-8, poz. 147. 481 PRN 21/85, SP 1987, nr 9, s. 8. 2. Ochrona w razie wypadku w drodze do pracy lub z pracy 101 dze do pracy, bowiem zgoda przełożonego nie jest poleceniem służbowym. Zgoła odmienne stanowisko znalazło natomiast wyraz w wyroku z 5 lutego 1996 r.49, w którym Sąd Najwyższy orzekł, że jeśli jednak pracownik wcześniej zakończył pracę, to odbywa drogę z pracy, nawet jeśli udaje się załatwić sprawę prywatną. Poglądy w tej kwestii wypowiadane w literaturze są zgodne tylko co do tego, że przerwa na załatwienie spraw prywatnych oznacza „przejście" pracownika do sfery spraw prywatnych. Kontrowersje wywołał natomiast problem końca przerwy na załatwienie spraw prywatnych. Zdaniem niektórych autorów50 kończy się ona z chwilą załatwienia sprawy i wstąpienia na drogę wiodącą do zakładu pracy i droga ta jest drogą do pracy. Według poglądów innych51 pracodawca, zwalniając pracownika, rezygnuje z usług świadczonych przez niego na czas od momentu opuszczenia zakładu pracy do momentu powrotu i włączenia się ponownie w rytm pracy zakładu. Wszystko zatem, co mieści się w ramach tej przerwy (tj. wyjście z zakładu, załatwienie sprawy i powrót do zakładu), należy do sfery prywatnych interesów pracownika. Pracownik znajduje się w tej sferze już z chwilą wyjścia z pracy, a przerwa kończy się dopiero po znalezieniu się pracownika z powrotem w miejscu pracy. Problem wydaje się więc nie tylko trudny, ale i nierozstrzygnięty. Brak bowiem zwolennikom każdego z poglądów jakiejś ultima ratio, która przeważyłaby szalę na korzyść jednego ze stanowisk. kontrowersje co do końca przerwy droga z pracy jako łącznik między sferami ochrony Szukając tej ultima ratio, może należałoby sięgnąć do istoty (genezy) ochrony drogi do pracy lub z pracy. U podstaw tej ochrony leżało bowiem „wyjęcie" ze sfery spraw prywatnych czynności udawania się do pracy i objęcie tej czynności ochroną szczególną na równi z innymi czynnościami ze sfery spraw służbowych. Nadto fakt, że wypadek w drodze do pracy lub z pracy i wypadek przy pracy to obecnie dwa odrębne rodzaje wypadków z tej sfery, uzasadnia tezę, że należy wyróżniać sferę spraw służbowych, sferę spraw prywatnych i łącznik między nimi, tj. czynność pokonywania przestrzeni między tymi sferami52. Zanim pracownik pozostający w sferze spraw służbowych znajdzie się w sferze spraw prywatnych, podlega ochronie z tytułu pokonywania przestrzeni między tymi sferami. Nie ma żadnych przeszkód, aby przestrzeń ta była pokonywana więcej niż raz dziennie (a tym samym za każ- możłiwości odbywania drogi wielokrotnie w ciągu dnia 49IIUKN 81/97, OSNAPiUS 1997, nr 19, poz. 385. 50 T. Gleixner, Glosa do wyroku z 14 lipca 1966 r., „Nowe Prawo" 1967, nr 3; R. Kiełkowski, Wypadek w zatrudnieniu na tle orzeczenia SNz 14 lipca 1966 r., Ul PRN 13/66 i wywołanych nim komentarzy, PiZS 1967, nr 11. 51 J. Pasternak, Wypadek w drodze w czasie przerwy w pracy w związku z załatwieniem sprawy osobistej, PiZS 1967, nr 3; J. Jeż, Glosa do wyroku SN z 14 lipca 1966 r., III PRN 13/66, PiZS 1967, nr 3. 52 Ochrona tej sfery łącznikowej została obecnie objęta ochroną na innych zasadach niż sfera spraw służbowych. 102 /. Zakres działania ubezpieczenia rentowego dym razem chroniona)53, jeżeli będzie to wynikało z rozkładu czasu pracy, a w szczególności przerw w świadczeniu pracy. Przerwa taka może wynikać z regulaminu pracy54 albo z innych przepisów55. Niezależnie od tego jednak, czyjej podstawą jest regulamin pracy, czy indywidualne zezwolenie, przerwa oznacza przyzwolenie prawne na odbycie drogi do pracy lub z pracy więcej niż raz dziennie. Należy więc przychylić się do tych poglądów orzecznictwa i literatury, które ochronę drogi w czasie przerwy upatrują w zgodzie przełożonego56, jest w nich bowiem słuszna myśl co do powiązania tej drogi z pracą, a nie ze sferą spraw prywatnych57. Inaczej mówiąc, pracownik, aby mógł załatwić sprawę prywatną, musi wcześniej wyjść z pracy i ewentualnie do niej powrócić. Zgoda przełożonego obejmuje więc nie tylko zgodę na załatwienie sprawy prywatnej w czasie przeznaczonym na pracę, ale przede wszystkim — zgodę na wcześniejsze odbycie drogi z pracy w celu udania się na przykład do urzędu i ewentualnie dodatkowej drogi powrotnej do pracy. ratio legis ochrony jako ultimu ratio rozstrzygnięć Jak się więc wydaje, za prawidłowe należy uznać te (późniejsze) orzeczenia Sądu Najwyższego, które kładły nacisk na fakt uzyskania zgody przełożonego. Natomiast w kwestii stwierdzeń zawartych w wyrokach Trybunału Ubezpieczeń Społecznych z 9 września 1963 r. i Sądu Najwyższego z 17 stycznia 1986 r., że brak nie tylko prawnych, ale i społecznych przesłanek do uznania, że pracownik w czasie przerwy odbywa drogę z pracy i do pracy, należy odwołać się do dawno już wyrażonego poglądu R. Kieł-kowskiego, który zauważył, że jeżeli: „stara, humanistyczna zasada zaleca zachodzące w prawie karnym wątpliwości tłumaczyć na korzyść oskarżonego, orzecznictwo w sprawach ubezpieczeń społecznych winno w zakresie swej specyfiki wypracowywać regułę interpretacyjną, że wątpliwości nasuwające się w stosowaniu jego norm, należy tłumaczyć na korzyść pracownika"58. Stanowisko to wydaje się uzasadnione tym bardziej, że u podstaw ratio legis całokształtu norm prawa ubezpieczeniowego leży szeroko pojęta ochrona praw i interesów pracownika. Wymieniona reguła interpretacyjna jest właśnie tej ochrony wyrazem, a przez to wskazówką dla kierunku wykładni. 53 Por. cyt. wyrok SN z 9 września 1963 r. 54 Nie ulega wątpliwości, że pracownik, udając się podczas dwugodzinnej przerwy obiadowej np. do domu, podlega ochronie z tytułu odbywania drogi „z pracy" i potem „do pracy". 55 Za takie należy uznać np. rozporządzenie pozwalające na udzielenie pracownikowi zwolnień od pracy. 56 Z tym że nadawanie jej charakteru polecenia służbowego jest zupełnie zbędne, zresztą należałoby wówczas wypadek traktować jako wypadek przy pracy, a nie w drodze. 57 R. Kiełkowski, op. cit. ¦ t 58 Ibidem. ' . Rozdział II RYZYKA W UBEZPIECZENIU RENTOWYM 1. Ryzyko niezdolności do pracy 1.1. Nazwa ryzyka Sytuacja życiowa ubezpieczonego będąca przedmiotem ochrony udzielanej w ramach ubezpieczenia rentowego przez długi czas określana była jako „inwalidztwo". Terminem tym posługiwały się wszystkie obowiązujące w Polsce ustawy, poczynając od ustawy z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym poprzez dekret z 25 czerwca 1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin i ustawę z 23 stycznia 1968 r. o tym samym tytule, na ustawie z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin kończąc. Jednakże w trakcie obowiązywania tej ostatniej ustawy nastąpiła zmiana nazwy ryzyka na „niezdolność do pracy"1. inwalidztwo jako pojęcie medyczne Konieczność zmiany nazwy uzasadniano nieadekwatnością pojęcia „inwalidztwo" do sytuacji będącej przedmiotem ochrony, co jest niewątpliwie słusznym argumentem. Samo bowiem słowo „inwalidztwo" pochodzi od łacińskiego wyrazu validus — zdrowy, silny, mocny, sprawny, a invalidus — to zatem ktoś chory, bezsilny, słaby. W tym sensie „inwalida" to określenie potocznie stosowane w odniesieniu do człowieka niesprawnego fizycznie lub psychicznie, człowieka ułomnego. Ustawy ubezpieczeniowe przejęły to określenie, nadały mu jednak odmienną treść, zmodyfikowaną o element wpływu stanu zdrowia (niesprawności) na możliwość zarobkowania. Inwalidztwo zatem, jako określenie z aparatu pojęciowego ubezpieczeń społecznych, oznaczało nie tyle człowieka chorego (ułomnego), co człowieka, który wskutek tej choroby był trwale niezdolny do wykonywania pracy. Ustawowe definicje inwalidztwa wyraźnie podkreślały, że inwalidą jest osoba częściowo lub całkowicie niezdolna do wykonywania zatrudnienia z powodu stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu. inwalidztwo jako pojęcie prawne 1 Dokonana ustawą z 28 czerwca 1996 r. o zmianie niektórych ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym i o ubezpieczeniu społecznym (Dz.U. nr 100, poz. 461). 104 //. Ryzyka w ubezpieczeniu rentowym przyczyny zmiany nazwy Z prawnego punktu widzenia stwierdzenie inwalidztwa powinno więc stanowić wynik oceny stanu zdrowia i rozmiaru oraz rodzaju jego wpływu na zdolność do pracy (do dotychczasowej pracy, do jakiejkolwiek pracy, częściowo lub całkowicie). W praktyce jednak populacja osób o statusie prawnym „inwalida" odzwierciedlała raczej stan zdrowia tych osób, a nie ich sytuację w zakresie utraty zdolności do zarobkowania tym stanem wywołaną. Renty inwalidzkie stanowiły bowiem aż 40% całego portfela wypłacanych świadczeń. Winić za ten stan rzeczy zaczęto pospołu — prawną konstrukcję tego ryzyka dopuszczającą stwierdzenie inwalidztwa mimo braku elementu ekonomicznego2, jak i samą nazwę powodującą, że lekarze oceniali często tylko stan zdrowia (inwalidztwo biologiczne), jakkolwiek definicja inwalidztwa stan organizmu (inwalidztwo biologiczne) uznawała tylko za przyczynę sytuacji chronionej (inwalidztwa prawnego). Zmiana nazwy z jednoczesnym usunięciem z zakresu pojęciowego ryzyka sytuacji polegającej tylko na szczególnym naruszeniu sprawności organizmu miała ten stan rzeczy zmienić3. wady nowej nazwy ryzyka Zmiana terminologii nie wydaje się jednak do końca przemyślana4. Nowe określenie, jakkolwiek bardziej adekwatne do treści, jednak nie wystarcza do właściwego zidentyfikowania tego ryzyka. Tą samą nazwą posługuje się bowiem także ustawa z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. W celu rozdzielenia obu ryzyk określonych jako „niezdolność do pracy" należy zawsze sprecyzować, czy chodzi o niezdolność czasową (przemijającą), czy trwałą (lub długotrwałą). Bardziej adekwatne byłoby więc określenie tego ryzyka jako „niezdolność do zarobkowania"5. 1.2. Konstrukcja ryzyka niezdolności do pracy Omawiane ryzyko oznacza ochronę sytuacji, w której ubezpieczony jeszcze przed osiągnięciem wieku emerytalnego z powodu stanu zdrowia stał się trwale albo na okres bliżej nieokreślony niezdolny do zarabiania na swoje utrzymanie. Zajście tego ryzyka usuwa ubezpieczonego z grona osób czynnych zawodowo i pozbawia go na 2 Do trzeciej grupy inwalidztwa mogły być zaliczane także osoby dotknięte szczególnym naruszeniem sprawności organizmu, nawet jeżeli naruszenia te nie ograniczały zdolności do wykonywania dotychczasowego zatrudnienia. 3 Jak się jednak wydaje, bardziej skuteczne byłoby przekonanie lekarzy, że inwalidztwo to pojęcie prawne (sytuacja życiowa), a nie pojęcie biologiczne. Podobnie np. rozumiane jest przez lekarzy określenie „z ogólnego stanu zdrowia". W nomenklaturze ubezpieczeń społecznych oznacza to zdarzenia zaszłe w sferze spraw prywatnych w odróżnieniu od tych ze sfery spraw zawodowych, ale w praktyce orzeczniczej przekształca się to w udowadnianie, że przyczyną niezdolności do pracy j est zakłócenie pracy wielu narządów, czyli ogólnie zły stan zdrowia. 4 Zob. I. Jędrasik-Jankowska, Nowe ujęcie inwalidztwa, PiZS 1997, nr 1 i U. Jackowiak, „Niezdolność do pracy " zastąpi „ inwalidztwo ", PUSiG 1997, nr 7. 5 Utrata zdolności do zarobkowania zawiera w sobie element trwałości tego stanu. 1. Ryzyko niezdolności do pracy 105 międzynarodowe standardy ryzyka zawsze albo na długie lata środków egzystencji osiąganych pracą. Dlatego tak ważne jest określenie kryteriów konstruujących treść i zakres tej sytuacji życiowej ubezpieczonego. Chodzi bowiem o to, aby z jednej strony nie konstruować tego ryzyka zbyt szeroko i nie ułatwiać zakończenia kariery zawodowej osobom mogącym zarabiać na własne utrzymanie, a z drugiej strony, aby nie zmuszać do pracy osób, które ze względu na stan zdrowia powinny już przestać pracować. Według Zalecenia nr 67 Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1944 r. o zabezpieczeniu środków utrzymania, sytuacja uzasadniająca prawo do renty inwalidzkiej ma polegać na niezdolności do kontynuowania zatrudnienia umożliwiającego uzyskiwanie dostatecznych środków utrzymania z powodu stanu wywołanego chorobą, uszkodzeniem ciała, utratą organu lub zaprzestaniu jego funkcjonowania. W Konwencji nr 102 MOP inwalidztwo zostało zdefiniowane jako: „niezdolność do wykonywania jakiejkolwiek działalności zawodowej w ustalonym stopniu, jeżeli można przypuszczać, iż niezdolność ta będzie trwała lub jeżeli istnieje ona nadal po wykorzystaniu prawa do zasiłku chorobowego" (art. 54). Na uwagę zasługuje też określenie inwalidy w Zaleceniu nr 99 Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1955 r. Według tego dokumentu, inwalidąjest osoba, której szansę otrzymania lub zachowania zatrudnienia są ograniczone przez zmniejszenie zdolności fizycznej lub psychicznej. elementy biologiczny i ekonomiczny W konstruowaniu ryzyka istotną rolę odgrywa zatem połączenie tzw. elementu biologicznego (stan zdrowia) i elementu ekonomicznego (utrata zdolności do zarobkowania). Na element biologiczny ryzyka składają się takie czynniki, jak charakter i przebieg procesów chorobowych oraz ich wpływ na stan czynnościowy organizmu, sprawność psychofizyczną organizmu oraz stopień przystosowania organizmu do ubytków anatomicznych. W elemencie ekonomicznym (utrata zdolności do zarobkowania) chodzi natomiast o ocenę, czy dana osoba dysponuje możliwościami i sprawnościami niezbędnymi do zaangażowania sił w proces pracy, czy już tę zdolność utraciła. kryteria konstrukcji ryzyka Konstruowanie ryzyka niezdolności do pracy (dawniej inwalidztwa) powinno się zatem dokonywać za pomocą takich kryteriów, jak posiadane kwalifikacje, zawód, wykonywane zatrudnienie i warunki pracy, osiągane zarobki oraz możliwość dalszego wykonywania zatrudnienia, możliwość całkowitego lub częściowego przywrócenia zdolności do wykonywania zatrudnienia w wyniku leczenia i rehabilitacji albo w wyniku przekwalifikowania, potrzeba pomocy innej osoby w spełnianiu codziennych czynności, a także wiek i płeć ubezpieczonego. Konstruując ryzyko niezdolności do pracy, należy objąć jego zakresem sytuacje nie tylko całkowitej utraty możliwości zarobkowania, ale także częściową utratę tych zdolności, jeżeli jest odpowiednio duża. Nie do przyjęcia byłoby bowiem rozwiązanie polegające na zapewnieniu rent inwalidzkich tylko osobom całkowicie niezdolnym do pracy. Z drugiej strony, jeżeliby wystarczyło stwierdzenie braku pełnej zdolności do pracy, to niemal każdy ubezpieczo- konieczna treść ryzyka 106 //. Ryzyka w ubezpieczeniu rentowym ny mógłby zostać uznany za częściowo niezdolnego do pracy. Pojęcie bowiem pełnej zdolności do pracy jest absolutem, w stosunku do którego rzeczywista zdolność do pracy poszczególnych ubezpieczonych jest zawsze częściowa. W ocenie inwalidztwa musi więc chodzić raczej o ustalenie, jakie możliwości uzyskania zarobku dają zachowane zdolności, co nie jest łatwe. Sytuację komplikuje fakt, że przy tym samym stanie patologicznym jeden człowiek może zarobkować, a inny nie, ponieważ jeden ma kwalifikacje do takich rodzajów pracy, na jakie pozwala mu zdrowie, a drugi nie ma. Zresztą, jeśli nawet pracownik ma niezbędne uzdolnienia i istnieje możliwość uzyskania zarobku, może się to wiązać ze zmianą rodzaju pracy i wywoływać trudności w przystosowaniu się do nowego zajęcia. Nadto nawet nieznaczne stosunkowo uszkodzenie ciała uzasadniać może uznanie częściowej niezdolności do wykonywania pracy zawodowej, gdy spowoduje niemożność wykonywania zawodu o specjalności wąskiej. Na przykład częściową niezdolność do pracy zawodowej może spowodować nieznaczne nawet uszkodzenie błędnika i zaburzenia zmysłu równowagi u kominiarza, gdyż w tym wyspecjalizowanym zawodzie brak stanowisk pracy poza wymagającymi przebywania na wysokości, natomiast nie wyklucza ono wykonywania wielu innych rodzajów pracy6. Z drugiej strony nie przesądza o niezdolności do pracy każde lekarskie stwierdzenie częściowego ograniczenia sprawności organizmu, gdyż stopień ograniczenia zdolności zarobkowej spowodowany tym samym upośledzeniem sprawności organizmu jest różny w zależności od różnych w tym względzie wymagań wynikających z wykonywania tej czy innej pracy. Przy ustalaniu, czy ograniczenie zdolności zarobkowej osiąga stopień uzasadniający zajście ryzyka, istotną rolę odgrywa przyjęty miernik oceny, który może być ustalony z punktu widzenia przewagi elementu biologicznego lub ekonomicznego. biologiczny miernik oceny ryzyka Ocena inwalidztwa w pierwszym przypadku (inwalidztwo biologiczne) polega na ustaleniu skali procentowej uwzględniającej uszkodzenia nawet małego znaczenia i odpowiadający im stopień utraty ogólnej zdolności do zarobkowania, wbrew przyznaniu, że skutki tego samego rodzaju upośledzenia organizmu są w zakresie zdolności zarobkowej różne przy różnych czynnościach zawodowych. Biorąc jednak pod uwagę, że celem zabezpieczenia społecznego jest zachowanie dochodów osiąganych pracą, to inwalidztwo powinno być określone ze stanowiska działalności zawodowej i niewłaściwa byłaby jednolita rekompensata (ta samanp. grupa inwalidzka) za doznane uszkodzenia tego samego rodzaju, skoro skutki ograniczające działalność zawodową są bardzo różne, w zależności od rodzajów wykonywanych czynności zawodowych7. miernik ogólny i zawodowy Obejmując ochroną sytuację życiową ujmowaną jako (trwała) niezdolność do pracy, zmierza się do określenia, kiedy trwały lub długotrwały wpływ na wykonywanie zatrudnienia ma być chroniony świadczeniem z ubezpieczenia rentowego. Z tego punktu widzenia możemy 6 J. Pasternak, Główne problemy rent uzależnionych od inwalidztwa, Warszawa 1966, cz. I, s. 152. 1 Ibidem, s. 21. 1. Ryzyko niezdolności do pracy 1U7 mówić o niezdolności ogólnej, tj. oznaczającej niezdolność do prac zarobkowych w jakimkolwiek zawodzie, i o niezdolności zawodowej, czyli do wykonywania pracy w danym zawodzie. W tym drugim przypadku powstaje jednak wątpliwość, czy słuszne jest objęcie ochroną ubezpieczonego (tzn. przyznanie prawa do renty), który —jakkolwiek nie może wykonywać swojej dotychczasowej pracy — zachował jednak zdolność do wykonywania pracy innej. Z drugiej strony istotne jest ustalenie, czego wolno wymagać od ubezpieczonego o ograniczonej zdolności do pracy, a więc, czy ma on podjąć jakąkolwiek pracę, niezależnie od swego przygotowania i dotychczasowego stanowiska zawodowego, czy też w ocenie przydatności i możliwości danej osoby należy uwzględnić jej wykształcenie i kwalifikacje oraz rodzaj i miejsce dotychczasowej pracy. O ile więc w początkowej fazie rozwoju ubezpieczeń społecznych prawo do renty przyznawano tylko z tytułu inwalidztwa ogólnego8, o tyle w dalszym rozwoju powszechnie panujące stało się przekonanie, że osoby o ograniczonej zdolności do pracy w swoim zawodzie nie powinny być zmuszane do wykonywania zatrudnienia poniżej ich kwalifikacji zawodowych. W konstruowaniu ryzyka istotną rolę odgrywa zatem element społeczny wyznaczający zakres zawodów i prac, jakich wykonywania można by jeszcze wymagać od danego ubezpieczonego zamiast przyznania mu renty9. W tych próbach zdefiniowania ryzyka wyraża się dążenie, aby z jednej strony z funduszów społecznych nie korzystały osoby zdolne do pracy, z drugiej zaś, aby osoby o ograniczonej zdolności do pracy nie były zmuszane do podejmowania zajęć przekraczających ich siły, a więc szkodzących ich zdrowiu lub zupełnie nieodpowiadających ich kwalifikacjom oraz aspiracjom. elementy społeczne stopniowalność ryzyka Obejmowanie ochroną w ramach ryzyka inwalidztwa (niezdolności do pracy) zarówno sytuacji utraty zdolności do wykonywania jakiejkolwiek pracy, jak i „tylko" do pracy zgodnej z posiadanymi kwalifikacjami, oraz okoliczność, że utrata tej zdolności może być całkowita lub częściowa, sprawia, że ma ono „stopniowalną" postać. Stopniowalność ryzyka wyraża się z reguły w formie podziału na grupy10 albo na rodzaje11, który to podział decyduje o zakresie ochrony w ramach tego ryzyka, bowiem kto jest niezdolny do 8 Taka była pierwsza w świecie definicja inwalidztwa zawarta w niemieckiej ustawie o ubezpieczeniu inwalidzkim z 1889 r. Według tej definicji przy ocenie możliwości zarobkowania miało się brać pod uwagę jakiekolwiek zatrudnienie, nie bacząc na kwalifikacje zainteresowanego, jeśli tylko mogło ono dawać zarobek wyższy niż 1/3 kwoty, jaką za pracę uzyskują osoby o kwalifikacjach podobnych. Na wzór tej definicji zbudowana była definicja inwalidztwa w polskiej ustawie tzw. scaleniowej z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniach społecznych, która stwierdzała, że „[...] inwalidąjest ten, kto wskutek choroby, ułomności fizycznej albo umysłowej, bądź też wskutek upadku sił fizycznych lub umysłowych stał się niezdolny do zarobkowania własną pracą 1/3 tego, ile w danej miejscowości zarabia osoba o podobnym wykształceniu i uzdolnieniu". 9 J. Piotrowski, Zabezpieczenie społeczne, problematyka i metody, Warszawa 1966, s. 138. 10 Do 1997 r. były to: grupa pierwsza, druga lub trzecia, rozróżniające niezdolność do pracy całkowitą i częściową. 11 Tak ustawa o emeryturach i rentach z FUS. 108 //. Ryzyka w ubezpieczeniu rentowym zatrudnienia tylko w swoim zawodzie, lecz może wykonywać inną niżej kwalifikowaną pracę, otrzymuje niższą rentę, kto jest niezdolny do jakiegokolwiek zatrudnienia — wyższą. To „rozbicie" (wewnętrzne) ryzyka na dwie lub więcej nieco odmiennie ujmowanych sytuacji chronionych ma niezmiernie istotne znaczenie praktyczne. Pozwala bowiem nabyć prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy wyższego stopnia w sytuacji, gdy niezdolność niższego stopnia powstała przed podjęciem zatrudnienia12. Przy konstruowaniu ryzyka niezdolności do pracy mogą być też uwzględniane okoliczności doznania uszkodzenia zdrowia. Tak np. ustawa z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym inaczej (korzystniej) konstruowała ryzyko inwalidztwa wskutek wypadku przy pracy, uznając za inwalidę tego ubezpieczonego, który utracił co najmniej 10% zdolności do zarobkowania, podczas gdy dla inwalidztwa z ogólnego stanu zdrowia wymagano utraty 33% zdolności do pracy. okoliczności powstania niezdolności jako element konstrukcyjny Podobnie ujmowane było inwalidztwo wojenne lub w związku ze służbą wojskową w przedwojennych ustawach zaopatrzeniowych13. Uznawały one za inwalidę żołnierza , który utracił 15 % zdolności zarobkowej. W ujęciu wszystkich powojennych ustaw przy konstruowaniu ryzyka inwalidztwa nie miała znaczenia jego przyczyna (związek z pracą, wojną czy służbą wojskową). Także obecnie ogólna definicja niezdolności do pracy zawarta w art. 12 ustawy o emeryturach i rentach z FUS ma zastosowanie zarówno wtedy, gdy przyczyną niezdolności są schorzenia ogólne, wypadek (tj. zadziałanie przyczyny zewnętrznej), jak i rodzaj pracy. Sytuacja, w której te same uszkodzenia biologiczne byłyby oceniane odmiennie, zależnie od okoliczności ich powstania, byłaby niezrozumiała dla osób ubiegających się o świadczenia i rodziłaby w nich poczucie nierównego i niesprawiedliwego traktowania14. 1.3. Treść ryzyka dwie legalne definicje inwalidztwa Omówione wyżej elementy konstrukcyjne ryzyka, uwzględniane w większym lub mniejszym stopniu przez ustawodawcę, przesądzają o jego treści wyartykułowanej w legalnej definicji zakreślającej zakres sytuacji chronionych pod nazwą: dawniej „inwalidztwo", a obecnie „nie- 12 W ramach tego samego stopnia celowi temu służy konstrukcja tzw. pogorszenia stanu zdrowia, tj. powstanie „nowej" niezdolności tego samego stopnia w wyniku dodatkowego schorzenia. 13 Były to ustawy: z 18 marca 1921 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych i ich rodzin oraz o zaopatrzeniu rodzin po poległych i zmarłych, których śmierć znajduje się w związku przyczynowym ze służbą woj skową(Dz.U. nr 32, poz. 195)iustawaz 17 marca 1932 r. o zaopatrzeniu inwalidzkim (Dz.U. nr22,poz. 170). 14 H. Pławucka, Inwalidztwo w systemie ubezpieczeń społecznych, Materiały Konferencji Naukowej, Burzenin 1980. 1. Ryzyko niezdolności do pracy 109 zdolność do pracy". Legalne definicje inwalidztwa (niezdolności do pracy) nadają więc konkretną treść temu pojęciu. W naszym systemie prawnym mamy dwie legalne definicje omawianego ryzyka, tj. definicję niezdolności do pracy obowiązującą w systemie ubezpieczenia społecznego15 i definicję inwalidztwa do służby obowiązującą w systemie zaopatrzenia służb mundurowych16. Treść ryzyka oznaczającego sytuację trwałej utraty zdolności do zarobkowania ulegała w polskim systemie różnym przekształceniom. Z tego punktu widzenia możemy rozróżniać ryzyko inwalidztwa w ujęciu ustawy z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym i ryzyko inwalidztwa w ujęciu ustaw emerytalnych uchwalonych w okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz ryzyko niezdolności do pracy w ujęciu obecnie obowiązującej ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS. 1.3.1. Treść ryzyka inwalidztwa w ustawodawstwie przedwojennym Pierwszą polską ustawą ubezpieczeniową obejmującą ochroną na wypadek niezdolności do zarobkowania wszystkie osoby pozostające w stosunku pracy najemnej lub w stosunku służby była ustawa z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym. Inwalidą w rozumieniu ustawy o ubezpieczeniu społecznym był ten, kto wskutek choroby, ułomności fizycznej albo umysłowej bądź też wskutek upadku sił fizycznych lub umysłowych stał się niezdolny do zarobkowania własną pracą 1/3 tego, co zarabiała w danej miejscowości osoba w pełni sił fizycznych i umysłowych o podobnym wykształceniu i uzdolnieniu (art. 154 ust. 1). Osoba taka nabywała prawo do renty inwalidzkiej pod warunkiem przebycia w ubezpieczeniu 200 tygodni składkowych, które powinny przypadać na okres ostatnich dziesięciu lat przed powstaniem inwalidztwa, z czego przynajmniej 50 tygodni składkowych powinno przypadać na okres ostatnich 3 lat przed powstaniem inwalidztwa. treść ryzyka w ustawie z 1933 r. Za inwalidę uważano również tego, kto z przyczyn wymienionych wyżej stał się niezdolny do zarobkowania własną pracą połowy tego, co zarabia w danej miejscowości osoba w pełni sił fizycznych i umysłowych o podobnym wykształceniu i uzdolnieniu (art. 154 ust. 2), jeżeli przebył w ubezpieczeniu przez 600 tygodni składkowych, z czego przynajmniej 50 tygodni składkowych powinno przypadać na okres 4 lat przed powstaniem inwalidztwa17. 15 Pewną modyfikację wykazuje inwalidztwo w ujęciu ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. 16 Do sędziów i prokuratorów objętych systemem zaopatrzenia społecznego ma zastosowanie definicja ubezpieczeniowa. 17 Określona długość stażu była więc elementem pojęcia inwalidztwa, a nie warunkiem nabycia prawa do renty. 110 //. Ryzyka w ubezpieczeniu rentowym domniemanie inwalidztwa Niezależnie od stanu zdrowia za inwalidę uznawano osobę, która ukończyła 65 rok życia, a po ukończeniu 60 lat — pod warunkiem przebycia w ubezpieczeniu 750 tygodni składkowych z odpowiednią składką18. Późniejsze ustawy odeszły już jednak od metody konstruowania ryzyka inwalidztwa za pomocą kryterium stażu ubezpieczeniowego. Pojęcie inwalidztwa wiązało się wyłącznie z rodzajem i zakresem wpływu stanu zdrowia na zdolność do pracy, a staż ubezpieczeniowy stał się warunkiem nabycia prawa do renty inwalidzkiej w razie zajścia ryzyka inwalidztwa. 1.3.2. Treść ryzyka inwalidztwa wedfug ustaw obowiązujących w latach 1954-1996 Inwalidą w rozumieniu dekretu z 25 czerwca 1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, ustawy z 23 stycznia 1968 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin oraz ustawy z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin była osoba, która z powodu stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu była całkowicie lub częściowo niezdolna do wykonywania zatrudnienia. W zależności od stopnia niezdolności do wykonywania zatrudnienia i ewentualnej niezdolności do samodzielnej egzystencji inwalidztwo dzieliło się na trzy grupy. podział na trzy grupy W ujęciu tych ustaw inwalidą pierwszej grupy była osoba całkowicie niezdolna do jakiejkolwiek pracy i niezdolna do samodzielnej egzystencji. Jeżeli niezdolność do samodzielnej egzystencji nie występowała, osobę tę zaliczano do drugiej grupy inwalidzkiej. Trzecia grupa inwalidzka wiązała się z częściową niezdolnością do pracy. Zakres sytuacji uzasadniających zaliczenie do trzeciej grupy dość istotnie został poszerzony ostatnią z wymienionych ustaw. Zgodnie z definicją zawartą w tej ustawie do trzeciej grupy inwalidztwa zaliczono osoby: 1) częściowo niezdolne do wykonywania dotychczasowego zatrudnienia, jeżeli zachowały zdolności do wykonywania dotychczasowego zatrudnienia w zmniejszonym zakresie, 2) całkowicie niezdolne do wykonywania dotychczasowego zatrudnienia, jeżeli zachowały zdolność do wykonywania innego, niżej kwalifikowanego zatrudnienia, 3) dotknięte szczególnym naruszeniem sprawności organizmu, nawet jeśli naruszenia te nie ograniczają zdolności do wykonywania dotychczasowego zatrudnienia. Rozszerzenie treści ryzyka inwalidztwa trzeciej grupy o stany wymienione w pkt 3 (tj. zapewnienie tym poszkodowanym prawa do renty inwalidzkiej) było niewątpliwie wyrazem humanitaryzmu ustawodawcy. rozszerzenie treści ryzyka 1 Składkę tę określał art. 220 pkt 2 lit. a. /. Ryzyko niezdolności do pracy 111 Wykaz defektów i chorób stanowiących szczególne naruszenie sprawności organizmu uzasadniających zaliczenie do trzeciej grupy inwalidów, mimo zachowania dotychczasowej zdolności do wykonywania zatrudnienia, zawierało rozporządzenie MPPiSS z 5 sierpnia 1983 r. w sprawie składu komisji lekarskich do spraw inwalidztwa i zatrudnienia, trybu postępowania, trybu kierowania na badanie przez te komisje oraz szczegółowych zasad ustalania inwalidztwa19. Rozporządzenie to wymieniało całkowity brak kończyny lub jej znacznej części, porażenie lub niedowład kończyny w dużym stopniu upośledzające sprawność ruchową, stan po usunięciu płuca, brak gałki ocznej, praktyczną ślepotę jednego oka lub bezsoczewkowość obu oczu, całkowitą głuchotę, inne naruszenia sprawności organizmu, które ograniczają funkcje ustroju w stopniu nie mniejszym niż wymienione. Poszerzenie treści ryzyka inwalidztwa trzeciej grupy powszechnie jednak traktowano jako przyznanie osobom o znacznym naruszeniu sprawności organizmu świadczeń ze społecznego funduszu spożycia tylko ze względu na samo to upośledzenie20. Wydaje się jednak, że nie można było całkowicie wykluczyć istnienia w tym wypadku ekonomicznych czynników pojmowania inwalidztwa. Inwalidztwo, jako ryzyko ubezpieczeniowe, to rodzaj chronionej sytuacji, która polega na zajściu przeszkody w zdobywaniu środków utrzymania (element ekonomiczny) spowodowanej trwałą utratą zdrowia (element biologiczny). Taką przeszkodę powoduje również znaczne naruszenie sprawności organizmu. Doznane uszkodzenia zdrowia, nawet gdy nie wpływały na możliwość wykonywania dotychczasowego zatrudnienia w sensie fizycznych zdolności jego wykonywania, to—biorąc pod uwagę chociażby różnego rodzaju bariery życia codziennego — sprawiały, że zdobywanie środków utrzymania własną pracą stawało się niejednokrotnie niemożliwe, a na pewno bardziej uciążliwe. Prawo do renty inwalidzkiej było tu zatem efektem przyjęcia bezpośredniego związku między stanem organizmu (niepełnosprawnością) a zdolnością do zarobkowania. W koncepcji omawianych przepisów trzecia grupa inwalidztwa różniła się od grupy pierwszej i drugiej tym, że w trzeciej grupie inwalidztwa oceny zdolności do zatrudnienia dokonywano w innej płaszczyźnie, a mianowicie w relacji do „dotychczasowego zatrudnienia". Przepisy wykonawcze określały, jak należy rozumieć pojęcie „dotychczasowe zatrudnienie". Dla ogółu pracowników było to zatrudnienie najwyżej kwalifikowane, wykonywane bezpośrednio przed zgłoszeniem wniosku o ustalenie inwalidztwa, a jeżeli zatrudnienie wykonywane bezpośrednio przed zgłoszeniem wniosku o ustalenie inwalidztwa było niżej kwalifikowane21 — zatrudnienie najdłużej wykony- niesluszność krytyki specyfika grupy trzeciej 19Dz.U. nr 47, poz. 214. 20 Tak H. Pławucka, op. cit. Za zatrudnienie niżej kwalifikowane uważano takie zatrudnienie, które w porównaniu z zatrudnieniem dotychczasowym nie wymaga posiadania takiego samego stopnia wykształcenia, przygotowania zawodowego i kwalifikacji ogólnych (§ 24 ust. 4 rozporządzenia MPPiSS z 5 sierpnia 1983 r. w sprawie składu komisji lekarskich do spraw inwalidztwa i zatrudnienia, trybu postępowania, trybu kierowania na badanie przez te komisje oraz szczególnych zasad ustalania inwalidztwa, Dz.U. nr 47, poz. 214). 112 //. Ryzyka w ubezpieczeniu rentowym _B O ca łu 2 3 °o* o. 13 ot ca s 'o* 3 ¦• u % B O -§ •«• -O ^ 'o H 11 n a ¦-3 M 2 13 Ja o ca 3 •upy 0J3 o ca k.p.c. nie ma nowych okoliczności ZUS przekazuje sprawę do sądu 2. Niezdolność do samodzielnej egzystencji 2. Niezdolność do samodzielnej egzystencji Zgodnie z art. 13 ust. 5 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w przypadku stwierdzenia naruszenia sprawności organizmu w stopniu powodującym konieczność stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innej osoby w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych orzeka się niezdolność do samodzielnej egzystencji, co uzasadnia prawo rencisty także do dodatku pielęgnacyjnego. Za podstawowe potrzeby życiowe uważa się w ujęciu art. 4 ust. 4 ustawy z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych36 przede wszystkim samoobsługę, poruszanie się, komunikację i komunikowanie się. W stanie prawnym obowiązującym do 1 września 1997 r. niezdolność do samodzielnej egzystencji była elementem składowym pojęcia I grupy inwalidztwa. Element ten odróżniał pierwszą i drugą grupę inwalidztwa, w których element ekonomiczny był jednakowy. Obie grupy oznaczały zatem osoby o całkowitej niezdolności do pracy. O zaliczeniu do pierwszej grupy przesądzało istnienie także niezdolności do samodzielnej egzystencji (większy element biologiczny). Inwalidąpierwszej grupy była zatem osoba mająca stwierdzone te dwie niezdolności, które łącznie składały się na treść ryzyka inwalidztwa pierwszej grupy. jako element inwalidztwa I grupy W związku z taką konstrukcją ryzyka inwalidztwa pierwszej grupy dodatek pielęgnacyjny był „wewnętrzną" częścią renty inwalidzkiej pierwszej grupy, a nie dodatkiem z tytułu dodatkowej niezdolności do samodzielnej egzystencji, przysługującym „obok" renty. Stan prawny w tej kwestii uległ zmianie po wejściu w życie ustawy z 28 czerwca 1996 r. o zmianie niektórych ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym i o ubezpieczeniu społecznym37. Ustawa ta zastąpiła ryzyko inwalidztwa z podziałem na trzy grupy, niezdolnością do pracy z podziałem na całkowitą i częściową, przy czym w nowym podziale orzeczony stan niezdolności do samodzielnej egzystencji nie decyduje już o kwalifikacji prawnej niezdolności do pracy. Należy więc stwierdzić, że nastąpiło wydzielenie ryzyka niezdolności do samodzielnej egzystencji z pojęcia ryzyka niezdolności do pracy (dawniej inwalidztwa) i nadanie mu odrębnego bytu sytuacji chronionej odrębnym świadczeniem (dodatkiem pielęgnacyjnym)38. wydzielenie ryzyka 36 Dz.U. nr 123, poz. 776 z późn. zm. 37 Dz.U. nr 100, poz. 461. Ustawa weszła w życie 1 września 1997 r. 38 W systemie zabezpieczenia społecznego sytuacja ta jest chroniona zasiłkiem pielęgnacyjnym. Nazwa dodatek uzasadniona jest o tyle, że wskazuje na źródło pochodzenia środków — fundusz rentowy. 120 //. Ryzyka w ubezpieczeniu rentowym brak konsekwencji ustawodawcy Treścią tej chronionej dodatkiem pielęgnacyjnym sytuacji (niemożność samodzielnej egzystencji) jest brak możliwości zaspokajania codziennych podstawowych potrzeb życiowych w wyniku własnych działań. Rozdzielenie obu sytuacji na odrębne ryzyka nie zostało jednak dokonane konsekwentnie. Ustawodawca nie zsynchronizował bowiem z tą koncepcją (poniekąd słuszną) treści art. 75 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, według którego to przepisu dodatek pielęgnacyjny przysługuje osobie uznanej jednocześnie za całkowicie niezdolną do pracy Niezdolność do samodzielnej egzystencji nie może zatem zostać skutecznie39 orzeczona w odniesieniu do emeryta, który nie ukończył 75 lat, jeżeli jednocześnie nie zostanie stwierdzona całkowita niezdolność do pracy, jakkolwiek orzekanie o niezdolności do pracy u emeryta jest mało logiczne, natomiast o niezdolności do samodzielnej egzystencji często potrzebne. Emeryt więc, który znajdzie się w sytuacji niemożności samodzielnej egzystencji (np. z powodu choroby stawów utrudniającej poruszanie się, robienie zakupów itp.), nie otrzyma dodatku pielęgnacyjnego, aby mógł sobie zapewnić jakąś pomoc, dopóki nie zgłosi się do lekarza w celu ustalenia całkowitej niezdolności do pracy. Z drugiej strony emeryt po ukończeniu 75 lat otrzyma zasiłek pielęgnacyjny, mimo że w rzeczywistości potrzeba pielęgnacji nie zachodzi. Przyjęta konstrukcja prowadzi do wniosku, że ochrona w razie niezdolności do samodzielnej egzystencji jest niejednolita. W pewnych bowiem sytuacjach ubezpieczony otrzymuje większą pomoc niż potrzeba, a w innych nie otrzyma pomocy, mimo że byłaby potrzebna. Nasuwa się zatem refleksja, że art. 75 ustawy o emeryturach i rentach z FUS niweczy, przynajmniej częściowo, fakt rozdzielenia ryzyka niezdolności do pracy i niezdolności do samodzielnej egzystencji dokonany w 1996 r. Rozdzielenie ryzyk byłoby bowiem całkowite, gdyby z art. 75 wynikało, że dodatek pielęgnacyjny przysługuje do emerytury lub renty osobie, co do której orzeczono niemożność samodzielnej egzystencji (albo która ukończyła 75 lat życia). Należy więc stwierdzić, że niezdolność do samodzielnej egzystencji jest odrębnym, ale niesamodzielnym40, ryzykiem ubezpieczenia rentowego. Zajście niezdolności do samodzielnej egzystencji musi zostać stwierdzone orzeczeniem lekarza orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Stwierdzenie powyższe jest niepotrzebne w odniesieniu do emerytów i rencistów, którzy ukończyli 75 lat. Z tym bowiem wiekiem ustawa łączy domniemanie niezdolności do samodzielnej egzystencji. odrębność, ale niesamodzielność ryzyka 39 Czyli skutkować prawem do dodatku pielęgnacyjnego. 40 Nie można otrzymać tylko dodatku pielęgnacyjnego — prawo do tego świadczenia przysługuje bowiem zawsze razem z rentą i emeryturą. Można jednak, nie mając prawa do renty lub emerytury, otrzymać zasiłek pielęgnacyjny na podstawie ustawy z 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz.U. nr 228, poz. 2255 z późn. zm.) 3. Ryzyko utraty żywiciela 121 3. Ryzyko utraty żywiciela 3.1. Założenia konstrukcyjne ryzyka istota ryzyka zakres podmiotowy ryzyka Śmierć ubezpieczonego lub świadczeniobiorcy pozbawia środków do życia członków jego rodziny i inne, bliskie mu osoby, które pozostawały na jego utrzymaniu. Osoby te tracą żywiciela. Utrata żywiciela, jako ryzyko ubezpieczeniowe, oznacza przeto, że obowiązek dostarczenia tym osobom środków utrzymania przejmuje ubezpieczenie rentowe. Świadczeniem, które ma spełniać to zadanie, jest renta rodzinna. Przejęcie przez ubezpieczenie rentowe obowiązku dostarczania środków utrzymania rodzinie obejmuje z reguły członków najbliższej rodziny ubezpieczonego, do których zalicza się małżonka, dzieci oraz rodziców41. Krąg uprawnionych dzieci jest zwykle ujmowany szeroko i obejmuje nie tylko dzieci własne małżeńskie, lecz także pozamałżeńskie, małoletnie rodzeństwo i wnuki, dzieci przysposobione, a także wzięte na wychowanie, jeśli nie mają rodziców mogących im zapewnić utrzymanie. Wymienione osoby utracą żywiciela, jeżeli same nie mogą się utrzymywać ze względu na wiek lub utratę zdolności do pracy albo zajście innych sytuacji uniemożliwiających pracę42. Powyższe założenia nie wykluczają jednak respektowania przez dany system prawny tradycji i kulturowych zwyczajów danej grupy społecznej lub zawodowej. Na tej, na przykład, zasadzie w niektórych systemach prawnych wdowa ma prawo do świadczeń bez względu na to, czy mogłaby się utrzymać sama. Najczęściej spotyka się te systemy w krajach, w których praca kobiet zamężnych poza domem uważana jest wyłącznie za przejaw emancypacji. Z tego też powodu poprzednio obowiązujące przepisy43 przyznawały żonie górnika prawo do renty rodzinnej bez względu na to, czy mogła sama się utrzymać, bo w tradycji rodziny górniczej żona nie pracowała. Z reguły jednak żona, tracąc męża, traci żywiciela tylko wówczas, gdy prawo „pozwalało" jej pozostawać na utrzymaniu męża. Dzieci po śmierci rodzica znajdują się w sytuacji utraty żywiciela do chwili, kiedy będą mogły zacząć utrzymywać się same, tj. przeważnie do wieku, w którym kończą obowiązek szkolny. Z reguły jest to wiek, od jakiego wolno zawierać umowę o pracę. Naj częściej j est to wiek 15-16 lat. Coraz powszechniej przedłuża się to upraw- 41 Za rodziców uważa się też ojczyma i macochę oraz osoby przysposabiające. 42 Np. chęć kontynuowania nauki wykraczającej poza obowiązek szkolny albo konieczność opieki nad dzieckiem. 43 Ustawa z 1 lutego 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich rodzin (tekst jedn. Dz.U. z 1995 r. nr 30, poz. 154 z późn. zm.). 122 //. Ryzyka w ubezpieczeniu rentowym nienie do wieku 25 lat, jeśli dziecko się kształci w szkołach średnich lub wyższych. Dziecko niepełnosprawne, niezdolne do pracy od urodzenia albo które stało się takie przed osiągnięciem wyżej określonego wieku, traci żywiciela w rozumieniu prawa bez względu na to, kiedy nastąpiła śmierć utrzymującego je ubezpieczonego. Żona i dzieci, jeżeli spełniają wyżej omówione warunki podmiotowe, w razie śmierci męża lub ojca utracą żywiciela w rozumieniu prawa bez względu na to, czy zmarły faktycznie je utrzymywał44. Dla zajścia ryzyka istotne jest bowiem to, że osoby te miały prawo pozostawać na utrzymaniu zmarłego. Istota ryzyka utraty żywiciela sprowadza się zatem do określenia, kiedy (w jakich okolicznościach) dana osoba ma prawo pozostawać na utrzymaniu ubezpieczonego, aby w razie jego śmierci można było uznać, że straciła żywiciela, i aby w razie jego śmierci obowiązek dostarczania środków utrzymania przejęło ubezpieczenie społeczne45. 3.2. Treść ryzyka Prawo precyzując warunki, jakim powinny odpowiadać osoby pozostające na utrzymaniu pracownika przed jego śmiercią, określa tym samym ich sytuację, którą chroni. Wszystkie zatem tego typu ustalenia stanowią w sensie prawnym treść ryzyka utraty żywiciela. Jeżeli te okoliczności zachodzą — zachodzi ryzyko utraty żywiciela. Określona przez prawo ubezpieczeniowe treść ryzyka utraty żywiciela nie zawsze jest zbieżna z obowiązkiem utrzymywania (alimentowania) dzieci i innych członków rodziny, wynikającym z przepisów prawa rodzinnego, według którego rodzice zobowiązani są do alimentowania dzieci, jeżeli nie są one jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, a więc niezależnie od tego, czy kontynuują naukę46. krąg osób mogących utracić żywiciela W ujęciu ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS ryzyko utraty żywiciela może dotknąć następujących członków rodziny zmarłego ubezpieczonego, emeryta lub rencisty: 1) dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione, 2) przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, w tym również w ramach rodziny zastępczej, 3) małżonka (wdowa i wdowiec), 4) rodzica, ojczyma i macochę oraz osoby przysposabiające. 44 Np. w sytuacji porzucenia rodziny, niepłacenia alimentów itp. 45 Fundusz ubezpieczenia rentowego. 46 Zob. art. 133 § 1 k.r.o. oraz m.in. wyrok SN z 20 stycznia 2000 r., I CKN 1187/99, LEX nr 51632, i z 24 marca 2000 r., I CKN 1538/99, LEX nr 51629. i 3. Ryzyko utraty żywiciela utrata żywiciela przez dzieci Dzieci tracą żywiciela, jeżeli w chwili śmierci rodzica (lub osoby przysposabiającej): — nie ukończyły 16 lat albo — nie ukończyły 25 lat, jeżeli kontynuują naukę w szkole ponadpodstawowej, — bez względu na wiek, jeżeli stały się całkowicie niezdolne do pracy oraz do samodzielnej egzystencji albo całkowicie niezdolne do pracy47 przed ukończeniem 16 lat albo 25 lat w razie kontynuacji nauki w szkole ponadpodstawowej. W stosunku natomiast do wdowy lub wdowca ustawa przyjmuje, że utracili oni żywiciela, jeżeli: utrata żywiciela przez małżonka 1) w chwili śmierci małżonka, a najpóźniej przed upływem 5 lat, osiągnęli wiek 50 lat48 lub zostali uznani za niezdolnych do pracy49, 2) wychowują co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwo uprawnione do renty rodzinnej po zmarłym małżonku, które nie osiągnęło 16 lat, a jeżeli kształci się w szkole — 18 lat życia50, lub jeżeli sprawują pieczę nad dzieckiem całkowicie niezdolnym do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnym do pracy uprawnionym do renty rodzinnej. pojęcie wspólności małżeńskiej Pozostały przy życiu małżonek, który spełnia określone w art. 70 ust. 1 i 2 ustawy warunki do pozostawania na utrzymaniu zmarłego małżonka, utraci żywiciela (nabędzie prawo do renty rodzinnej), jeżeli faktycznie małżonkowie pozostawali ze sobą we wspólności małżeńskiej . Wspólność małżeńska oznacza rzeczywisty związek łączący małżonków, obejmujący wspólne zamieszkiwanie oraz prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego, a także wspólne pożycie, wierność i pomoc we wspólnym działaniu dla dobra założonej rodziny51. Sama zatem wspólność majątkowa nie wystarcza do przyjęcia, że małżonkowie pozostają ze sobą we wspólności małżeńskiej52. Utracić żywiciela może także małżonek rozwiedziony, jeżeli miał prawo do alimentów ze strony zmarłego współmałżonka, ustalone wyrokiem sądowym lub ugodą sądową. 47 Skoro wystarczy być całkowicie niezdolnym do pracy, to żądanie niezdolności do samodzielnej egzystencji jest zbędne. Powyższe rozróżnienie jest reminiscencją dawnego podziału inwalidztwa na trzy grupy. Po prostu dawny zapis „stał się inwalidą I lub II grupy" zastąpiono, używając nowych nazw, nie bacząc na związaną ze zmianą nazwy zmianę treści ryzyka (zob. rozdział II tej części opracowania). 48 Projekt zmiany ustawy (druk nr 3772) zakłada osiągnięcie wieku emerytalnego, ale i przyznanie renty, jeżeli do osiągnięcia tego wieku brakowało nie więcej niż 10 lat. 49 Całkowicie lub częściowo. 50 Przyjęcie, że przeszkodą w samodzielnym utrzymywaniu się małżonka (podjęciu pracy) jest piecza nad dzieckiem aż do osiągnięcia pełnoletności, może budzić zastrzeżenia. Należy przypomnieć, że dekret z 1954 r. ustalił wiek dziecka na 8 lat (chyba że było niezdolne do samodzielnej egzystencji), ustawa z 1968 r. już podwyższyła ten wiek do 16 lat, a ustawa z 1982 r. do 18 lat. Jednakże ratio legis tych zmian (poza efektem politycznym) jest mało czytelna. 51 Wyrok SN z 6 marca 1997 r., II UKN 17/97, OSNAPiUS 1997, nr 23, poz. 477. 52 Wyrok z 20 maja 1997 r., II UKN 122/97 i z 8 stycznia 1999 r., II UKN 320/98, OSNAPiUS 2000, nr 5, poz. 191. 124 //. Ryzyka w ubezpieczeniu rentowym Ustawa o emeryturach i rentach z FUS z 17 grudnia 1998 r. nie ustala innej treści ryzyka dla żon górników. W obecnym stanie prawnym nie wystarczy już zatem tylko to, że żona górnika została wdową, aby uznać, że utraciła żywiciela — straci ona żywiciela na zasadach ogólnych. Niemniej jednak nowa ustawa respektuje prawo wdów po górnikach do renty nabytej na podstawie poprzedniej ustawy53. W obecnym stanie prawnym wdowa po górniku niespełniająca warunków utraty żywiciela będzie mogła nabyć prawo do okresowej renty rodzinnej na warunkach ogólnych54. Renta ta przysługuje przez okres roku od chwili śmierci męża albo przez okres uczestnictwa w zorganizowanym szkoleniu mającym na celu uzyskanie kwalifikacji do wykonywania pracy zarobkowej, ale nie dłużej niż przez 2 lata od chwili śmierci męża. utrata żywiciela przez rodziców Natomiast w odniesieniu do rodziców ubezpieczonego treść ryzyka jest nieco inna. Rodzice stracą żywiciela, jeżeli nie tylko mieli prawo pozostawać na utrzymaniu (czyli spełniali warunki podmiotowe), ale ponadto faktycznie pozostawali na częściowym co najmniej utrzymaniu zmarłego ubezpieczonego55. Do spełnienia warunku faktycznego pozostawania na utrzymaniu wystarczy, że zmarły bezpośrednio przed śmiercią „przyczyniał się do utrzymania". Należy zauważyć, że sformułowania „przyczyniał się do utrzymania" ustawodawca użył po raz pierwszy dopiero w ustawie z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. Wcześniej obowiązujące ustawy wymagały od rodziców pozostawania na utrzymaniu. Sformułowanie to rozszerza zatem krąg osób uprawnionych do renty rodzinnej w porównaniu ze stanem poprzednim. Reasumując — precyzując warunki, jakim powinny odpowiadać osoby pozostające na utrzymaniu pracownika przed jego śmiercią, określa się ich prawo do pozostawania na utrzymaniu ubezpieczonego. Wszystkie zatem omówione wyżej warunki stanowią w sensie prawnym treść ryzyka utraty żywiciela. Jeżeli te okoliczności nie zachodzą — nie zachodzi prawem chroniona sytuacja. 53 Art. 180 i 181 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. 54 Art. 70 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. 55 Konstrukcja ta świadczy o tym, że w odniesieniu do rodziców nie domniemywa się pozostawania ich na utrzymaniu zmarłego. Rozdział III ŚWIADCZENIA Z UBEZPIECZENIA RENTOWEGO 1. Renta z tytułu niezdolności do pracy 1.1. Rodzaje rent Ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych przewiduje trzy rodzaje rent. Są to: 1) renta stała — przysługuje, jeżeli niezdolność do pracy jest trwała, a więc nie-rokująca odzyskania zdolności do pracy, nawet po przekwalifikowaniu, 2) renta okresowa — przysługuje, jeżeli niezdolność do pracy jest okresowa, czyli według wiedzy medycznej istnieją rokowania odzyskania zdolności do pracy, 3) renta szkoleniowa — przysługująca osobie niezdolnej do pracy, w stosunku do której orzeczono celowość przekwalifikowania zawodowego ze względu na niezdolność do pracy w dotychczasowym zawodzie. kryteria rodzajów renty Wyszczególnione rodzaje rent nie odpowiadają już — tak jak w poprzednim systemie — określonym stopniom ryzyka inwalidztwa1. Zarówno bowiem renta stała, jak i renta okresowa mogą być przyznane tak w przypadku całkowitej, jak i częściowej niezdolności do pracy, a kryterium różnicującym rodzaje rent są rokowania co do możliwości odzyskania zdolności do pracy. Jeśli ich brak — przyznaje się rentę stałą. Jeśli natomiast rokowania co do możliwości odzyskania zdolności do pracy są pomyślne, przyznaje się rentę okresową. Renta szkoleniowa jest w tym układzie rentą przewidzianą dla osoby częściowo, ale trwale niezdolnej do pracy zgodnej z kwalifikacjami, w sytuacji gdy celowe jest przekwalifikowanie. Zamiast zatem renty (stałej) z tytułu częściowej niezdolności do pracy, przyznaje się rentę szkoleniową2 na okres od 6 do 30 miesięcy. Wydaje się jednak, że jakkolwiek ustawa dzieli renty na stałe i okresowe, to należy nadal mówić o rencie z tytułu całkowitej niezdolności do pracy i rencie z tytułu 1 Każda z grup inwalidztwa miała „swoją" rentę. Każda mogła być przyznana na stałe (renta stała) lub na pewien okres (renta okresowa). 2 Renta szkoleniowa ze względu na swoją specyfikę zostanie omówiona osobno. 126 ///. Świadczenia z ubezpieczenia rentowego częściowej niezdolności do pracy. Charakter niezdolności jest kryterium różnicowania rent, to jest ustalenia ich wysokości. Ustawa ustala zatem wysokość renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy, z tytułu częściowej niezdolności do pracy oraz wysokość renty szkoleniowej. Każda z tych rent może być rentą „zwykłą" (z tzw. ogólnego stanu zdrowia) albo rentą z tytułu wypadku w drodze do pracy lub z pracy. Ta kwalifikacja prawna nie ma jednak znaczenia dla wysokości rent, a jedynie dla warunków nabycia. 1.2. Warunki nabycia prawa do renty Zgodnie z art. 57 ustawy o emeryturach i rentach z FUS renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu, który spełnił łącznie następujące warunki: warunki sensu largo 1) jest niezdolny do pracy, 2) ma wymagany okres składkowy i nieskładkowy, 3) niezdolność do pracy powstała w okresach enumeratywnie wymienionych w ustawie albo nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów. Biorąc jednak pod uwagę, że wszelkiego rodzaju warunki są zawsze ograniczeniem dostępu do jakiegoś dobra (prawa) — im bowiem więcej warunków do spełnienia ustawodawca stawia ubezpieczonemu, tym mniej dostępne jest dane prawo (świadczenie) — musimy stwierdzić, że „warunek" istnienia niezdolności do pracy ma nieco inny charakter niż pozostałe dwa warunki wymienione w przepisie. Jest ona warunkiem o tyle, że powstanie niezdolności do pracy „otwiera" (i w tym sensie warunkuje) dostęp do tego świadczenia. Samo jednak zajście sytuacji chronionej nie oznacza, że świadczenie zostanie przyznane. warunki sensu stricto Przyznanie świadczenia w razie zajścia sytuacji chronionej może być jednak uzależnione od spełnienia przez osobę znajdującą się w danej sytuacji określonych przez prawo warunków. O ile więc uznanie jakiejś sytuacji życiowej za ryzyko „otwiera" dostęp do ochrony (świadczenia), o tyle ustalenie warunków utrudnia (ogranicza) ten dostęp (warunki sensu stricto). Należy więc przyjąć, że ustawodawca posługuje się w art. 57 ustawy określeniem „warunek" w szerokim (potocznym) znaczeniu tego słowa, oznaczającym wszelkie uwarunkowania prawne nabycia prawa do danego świadczenia (warunki sensu largo). Warunki sensu stricto to zatem tylko wymóg, aby niezdolność do pracy powstała w czasie trwania ubezpieczenia albo nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tego ubezpieczenia, oraz aby ubezpieczony posiadał wymagany staż ubezpieczeniowy3. 3 W odniesieniu do rent z tytułu wypadku w drodze do pracy lub z pracy te warunki nie obowiązują. 1. Renta z tytułu niezdolności do pracy 127 1.2.1. Czas zajścia niezdolności do pracy Zgodnie z ogólnymi założeniami wszelkich ubezpieczeń zdarzenie ubezpieczeniowe, tj. sytuacja rodząca prawo do świadczenia, powinno zajść w czasie trwania obowiązku ubezpieczenia. W odniesieniu do ryzyka niezdolności do pracy ustawa w sposób enumeratywny wylicza wszystkie okresy, które uznaje za trwanie obowiązku ubezpieczenia społecznego. Są wśród nich okresy składkowe4 i nieskładkowe5. Zgodnie zatem z art. 57 pkt 3 warunek czasu zajścia zdarzenia ubezpieczeniowego będzie spełniony, jeżeli niezdolność do pracy wystąpiła w następujących okresach składkowych zawartych w katalogu art. 6 ust. 1: okresy z katalogu art. 6 ust. 1 1) ubezpieczenia, 2) opłacania składek na ubezpieczenie społeczne na podstawie przepisów obowiązujących przed 1999 r., 3) przebywania duchownych na misjach oraz prowadzenia działalności duszpasterskiej wśród Polonii w okresie po 14 listopada 1991 r. do dnia wejścia w życie ustawy, 4) czynnej służby wojskowej w Wojsku Polskim, służby równorzędnej albo zastępczych form tej służby, 5) pełnionej służby w Policji, w Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Agencji Wywiadu, w Służbie Granicznej, w Służbie Więziennej, w Państwowej Straży Pożarnej, w Służbie Celnej, w Biurze Ochrony Rządu, 6) pobierania zasiłku macierzyńskiego, 7) zatrudnienia za granicą, jeżeli osoby te w tym czasie były obywatelami polskimi i powróciły do kraju po 22 lipca 1944 r. jako repatrianci. Ryzykiem ubezpieczeniowym będzie również niezdolność do pracy powstała w niektórych okresach uważanych za okresy składkowe (art. 6 ust. 2). Z tego katalogu uwzględnia się okresy: okresy z katalogu art. 6 ust. 2 1) zatrudnienia po ukończeniu 15 lat życia: a) na obszarze państwa polskiego — w wymiarze nie niższym niż połowa pełnego wymiaru czasu pracy, jeżeli w tych okresach pracownik pobierał wynagrodzenie lub zasiłki z ubezpieczenia społecznego: chorobowy, macierzyński lub opiekuńczy albo rentę chorobową, b) obywateli polskich za granicą — w polskich przedstawicielstwach dyplomatycznych i urzędach konsularnych, w stałych przedstawicielstwach przy ONZ i innych misjach lub misjach specjalnych, a także w innych placówkach, instytucjach lub przedsiębiorstwach, do których zostali delegowani lub skierowani, c) obywateli polskich za granicą — w organizacjach międzynarodowych, zagranicznych instytucjach i w zakładach, do których zostali skierowani w ramach 4 Katalog ten zawiera art. 6 ust. 1 i 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. 5 Katalog ten zawiera art. 7 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. 128 ///. Świadczenia z ubezpieczenia rentowego współpracy międzynarodowej lub w których byli zatrudnieni za zgodą właściwych władz polskich6, d) obywateli polskich za granicą — u innych pracodawców zagranicznych, jeżeli w okresie pracy za granicą były opłacane składki na ubezpieczenie społeczne w Polsce; 2) zatrudnienia młodocianych na obszarze państwa polskiego na warunkach określonych w przepisach obowiązujących przed dniem 1 stycznia 1975 r.; 3) pracy wykonywanej w czasie odbywania na obszarze państwa polskiego kary pozbawienia wolności, kary aresztu za wykroczenia oraz w czasie tymczasowego aresztowania — w wymiarze czasu nie niższym niż połowa pełnego wymiaru czasu pracy określonego dla takiej pracy; 4) niewykonywania pracy po ustaniu zatrudnienia, jeżeli za te okresy na podstawie przepisów kodeksu pracy zostało wypłacone wynagrodzenie lub odszkodowanie; 5) czasowego pozostawania bez pracy na obszarze państwa polskiego z powodu niemożności jej otrzymania lub niemożności podjęcia szkolenia zawodowego oraz w okresach pobierania zasiłków z funduszu aktywizacji zawodowej, zasiłków dla bezrobotnych oraz zasiłków szkoleniowych wypłacanych z Funduszu Pracy; 6) sprawowania mandatu posła lub senatora w państwie polskim; 7) internowania na podstawie art. 42 dekretu z 12 grudnia 1981 r. o stanie wojennym (Dz.U. nr 24, poz. 154 z późn. zm.); 8) wykonywania na obszarze państwa polskiego: a) działalności twórczej, ;¦ b) pracy adwokatów, l c) pracy na podstawie wykonywanej na rzecz jednostek gospodarki uspołecznionej umowy agencyjnej lub umowy zlecenia, d) współpracy przy wykonywaniu umowy agencyjnej lub umowy zlecenia, f e) prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej, f) współpracy przy prowadzeniu pozarolniczej działalności gospodarczej, g) posługi duchownej, h) okresy kontynuowania ubezpieczenia z powyższych tytułów, za które opłacono składkę na ubezpieczenie społeczne lub w których ubezpieczony był zwolniony od opłacania składki; 9) wykonywania na obszarze państwa polskiego pracy nakładczej: a) objętej obowiązkiem ubezpieczenia społecznego, za które opłacono składkę na ubezpieczenie społeczne lub w których występowało zwolnienie od opłacania składki, b) przed dniem objęcia obowiązkiem ubezpieczenia z tego tytułu, jeżeli w tych okresach osoba wykonująca taką pracę uzyskiwała wynagrodzenie w wysokości co najmniej połowy obowiązującego najniższego wynagrodzenia określonego na podstawie przepisów kodeksu pracy; 10) pracy na obszarze państwa polskiego w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych i w innych spółdzielniach zrzeszonych w Centralnym Związku Rolniczych Spółdzielni Produkcyjnych, w zespolonych gospodarstwach rolnych, spółdzielniach 6 Zgoda ta nie jest wymagana, jeżeli osoby te wyjechały za granicę przed dniem 9 maja 1945 r. 1. Renta z tytułu niezdolności do pracy 129 kółek rolniczych zrzeszonych w Krajowym Związku Rolników Kółek i Organizacji Rolniczych oraz pracy na rzecz tych spółdzielni: a) objętej obowiązkiem ubezpieczenia społecznego, za które opłacono składkę na to ubezpieczenie lub w których występowało zwolnienie od opłacania składki, b) przed dniem objęcia obowiązkiem ubezpieczenia społecznego z tego tytułu; 11) pobierania stypendium sportowego z tytułu wyczynowego uprawiania sportu na obszarze Państwa Polskiego po ukończeniu 15. roku życia, z wyjątkiem okresów pobierania stypendium przez osoby uczące się lub studiujące w systemie studiów dziennych. Spełnia warunek czasu zajścia zdarzenia też niezdolność do pracy (inwalidztwo), która zaszła w niektórych okresach uznawanych za okresy nieskładkowe. Z tego katalogu art. 57 ust. 1 pkt 3 przejmuje okresy: okresy z katalogu art. 7 1) pobierania wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy, wypłaconego na podstawie przepisów kodeksu pracy, zasiłków z ubezpieczenia społecznego chorobowego lub opiekuńczego, świadczenia rehabilitacyjnego; 2) pobierania renty chorobowej; 3) niewykonywania pracy po ustaniu zatrudnienia, jeżeli za te okresy zostało wypłacone odszkodowanie na podstawie przepisów kodeksu pracy; 4) niewykonywania pracy w okresie przed dniem 4 czerwca 1989 r. na skutek represji politycznych, nie więcej niż przez 5 lat; 5) urlopu wychowawczego i urlopu bezpłatnego udzielonego na podstawie przepisów w sprawie bezpłatnych urlopów dla matek pracujących opiekujących się małymi dziećmi i innych udzielanych w tym celu urlopów bezpłatnych oraz opieki nad dzieckiem w wieku do 4 lat; 6) opieki pielęgnacyjnej nad inwalidą wojennym zaliczonym do I grupy inwalidów lub uznanym za całkowicie niezdolnego do pracy oraz do samodzielnej egzystencji sprawowanej przez członka jego rodziny w wieku powyżej 16 lat, który w okresie sprawowania tej opieki nie osiągnął przychodu przekraczającego miesięcznie połowę najniższego wynagrodzenia7; 7) udokumentowanej niezdolności do pracy, za którą wypłacone zostały z Funduszu Pracy zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki szkoleniowe lub stypendia. Warunek czasu zajścia zdarzenia (niezdolności do pracy) będzie spełniony, jeżeli data powstania niezdolności przypadać będzie w czasie wymienionych wyżej okresów albo przed upływem 18 miesięcy od ich ustania. Warunek czasu zajścia zdarzenia nie później niż przed upływem 18 miesięcy nie jest wymagany, jeżeli ubezpieczony udowodnił okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn oraz jest całkowicie niezdolny do pracy (art. 57 ust. 2). tzw. okres ochronny 7 Uzależnienie ochrony opiekuna od wysokości przychodu osiąganego przez niego bez wskazania, że chodzi o przychód z działalności objętej obowiązkiem ubezpieczenia, nie ma chyba uzasadnienia logicznego. Chodzi bowiem o osobę, która nie jest w tym okresie ubezpieczona z innego tytułu. 130 ///. Świadczenia z ubezpieczenia rentowego 1.2.2. Warunek posiadania stażu pracy Drugim warunkiem nabycia prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy z ubezpieczenia rentowego jest posiadanie tzw. stażu ubezpieczeniowego, czyli określonej długości okresów składkowych i nieskładkowych pozostających ze sobą w proporcji 3:1. Warunek ten dotyczy jednak tylko renty z tytułu niezdolności do pracy z powodu tzw. ogólnego stanu zdrowia8. Jeśli bowiem niezdolność do pracy jest skutkiem wypadku w drodze do pracy lub z pracy, to renta przysługuje bez względu na długość posiadanych okresów składkowych i nieskładkowych. Długość wymaganego stażu ubezpieczeniowego, od którego zależy nabycie prawa do renty, zależy od wieku ubezpieczonego, w którym wystąpiła niezdolność do pracy. Zgodnie z art. 58 ust. 1 ustawy warunek posiadania wymaganego stażu ubezpieczeniowego uważa się za spełniony, jeżeli jego okresy składkowe i nieskładkowe wynoszą łącznie9 co najmniej: minimalny staż według wieku ubezpieczonego 1) rok — jeżeli niezdolność do pracy powstała przed ukończeniem 20 lat, 2) 2 lata —jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 20 do 22 lat, 3) 3 lata —jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 22 do 25 lat, 4) 4 lata — jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 25 do 30 lat, 5) 5 lat —jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 30 lat. Jeżeli ubezpieczony nie osiągnął okresu składkowego i nieskładkowego wskazanego dla jego wieku, warunek posiadania wymaganego okresu uważa się za spełniony, gdy ubezpieczony został zgłoszony do ubezpieczenia przed ukończeniem 18 lat albo w ciągu 6 miesięcy po ukończeniu nauki w szkole ponadpodstawowej, ponad-gimnazjalnej lub w szkole wyższej oraz do dnia powstania niezdolności do pracy miał, bez przerwy lub z przerwami nieprzekraczającymi 6 miesięcy, okresy składkowe i nieskładkowe. Do nabycia prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy istotne znaczenie ma nie tylko posiadanie wymaganej długości stażu ubezpieczeniowego (składającego się z okresów składkowych i nieskładkowych), ale także konieczne jest zrealizowanie tego warunku w określonym przedziale czasowym10. Innymi słowy, nie może to być staż „wzięty" z całego okresu aktywności zawodowej. Ustawa warunek taki stawia jednak tylko ubezpieczonemu, którego niezdolność do tzw. gęstość stażu do prawa 8 Tzn. w wyniku przyczyny wewnętrznej lub przyczyny zewnętrznej, która zadziałała w okolicznościach sfery spraw prywatnych (zob. rozdział I tej części opracowania). 9 Przy zachowaniu proporcji 3:1 i z uwzględnieniem przeliczników. 10 Jest to tzw. gęstość zatrudnienia. Od tego warunku już się odchodzi. 1. Renta z tytułu niezdolności do pracy 131 pracy powstała po ukończeniu przez niego 30 lat życia11. W tym wypadku pięcioletni staż złożony z okresów składkowych i nieskładkowych powinien przypadać w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed powstaniem niezdolności do pracy. Do tego dziesięcioletniego okresu nie wlicza się okresów pobierania renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej lub renty rodzinnej (art. 58 ust. 2). Ogólna reguła ubezpieczeniowa stanowi, że wymagany warunek stażu powinien być spełniony przed datą zajścia ryzyka. Ustawa o emeryturach i rentach z FUS warunek ten artykułuje w art. 58 ust. 2, żądającym, aby wymagany staż ubezpieczeniowy był spełniony przed dniem zgłoszenia wniosku12 o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy. 1.3. Formuła wymiaru renty Przyjęta przez ustawę z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS formuła wymiaru renty z tytułu niezdolności do pracy nawiązuje do metody tzw. zdefiniowanego świadczenia, co oznacza, że kwotę należnego świadczenia wylicza się według wzoru ustalającego określone parametry wysokości tego świadczenia. Na wymiar renty składa się część stała (socjalna) świadczenia (C) i część indywidualna (In) zależna od długości posiadanego stażu ubezpieczeniowego składającego się z okresów składkowych i nieskładkowych uzupełnianych w razie potrzeby tzw. okresami hipotetycznymi13, czyli: R = 24% KB + ( s x 1,3% P) + (ns x 0,7% P) + (h x 0,7% P) Renta z tytułu częściowej niezdolności do pracy wynosi 75% renty dla osoby całkowicie niezdolnej do pracy wyliczonej według formuły podanej w ustawie. Rozważenia wymaga kwestia ustalenia wysokości renty w sytuacji konieczności zamiany renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy na rentę z tytułu całkowitej niezdolności do pracy. Problem sprowadza się do odpowiedzi na pytanie, czy w takiej sytuacji należy „powrócić" do kwoty renty „wyjściowej", a więc zacząć wypłacać rentę pierwotnie wyliczoną14, czy wyliczyć rentę od nowa. Odpowiedź na to pytanie będzie zależała od tego, czy mamy do czynienia z dwoma rodzajami (odmianami) ryzyka niezdolności do pracy, czy też ryzyko niezdolności do pracy ma jednolitąbudowę, a różna wysokość renty odzwierciedla jedynie rozmiar tego ryzyka. 11 Nie można jednak tej regulacji traktować jako mniej korzystnej. 12 Jeżeli wniosek został zgłoszony po ustaniu ubezpieczenia. 13 Okresy hipotetyczne to okresy brakujące ubezpieczonemu do pełnych 25 lat okresów składkowych oraz nieskładkowych, przypadających od dnia zgłoszenia wniosku o rentę do dnia, w którym rencista ukończyłby 60 lat. 14 Tj. rentę z tytułu całkowitej niezdolności do pracy po dokonaniu oczywiście wszystkich późniejszych waloryzacji. 132 ///. Świadczenia z ubezpieczenia rentowego Przepisy nie dają podstawy do stwierdzenia, że przyjmują którąś z tych koncepcji, jakkolwiek okoliczność, że nie przewidują trybu zamiany jednej renty na drugą mogłaby wskazywać, że jest to świadczenie jednolite, ulegające jedynie podwyższeniu lub obniżeniu (o 25%) w razie przejścia jednej niezdolności w drugą. Takie stanowisko zajął Sąd Najwyższy15, przyjmując, że przy przeliczaniu wysokości renty inwalidzkiej, na skutek zmiany grupy inwalidów z trzeciej na drugą, do ustalenia wysokości tego świadczenia należy kwotę wcześniej ustalonej renty podwyższyć o 25%. Nie jest to jednak do końca oczywiste. Osobie, która została uznana za niezdolną do samodzielnej egzystencji, do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy przysługuje dodatek pielęgnacyjny16. 1.4. Zamiana renty na emeryturę obowiązek zamiany renty na emeryturę Renta z tytułu niezdolności do pracy jest świadczeniem na wypadek utraty zdolności do zarobkowania przed osiągnięciem wieku emerytalnego. Wraz z osiągnięciem wieku emerytalnego powstaje natomiast dla osoby mającej wymagany staż ubezpieczeniowy obowiązek17 przejścia na emeryturę, która ex definitione powinna być prawem korzystniejszym. W naszym systemie emerytura była świadczeniem korzystniejszym na podstawie dekretu z 1954 r. i ustawy z 1968 r. Na gruncie przepisów obowiązujących od 1982 r. emerytura i renta z tytułu całkowitej niezdolności do pracy są równe (przy tych samych parametrach), bowiem są ustalane wg tego samego wzoru. Obecnie jest to wzór: E(R) = C + In Emerytura jest jednak świadczeniem korzystniejszym, w sposób matematyczny bowiem wzrost świadczenia nastąpi zawsze z tego już powodu, że kwota stała we wzorze jest zależna od daty nabycia prawa do świadczenia18. kwota stała zawsze wyższa Emerytura to odrębne świadczenie. Prawo do emerytury ustala się zatem „od początku", tj. na dzień nabycia tego prawa. Kwota C wynosi zawsze 24% kwoty bazowej obowiązującej w dniu złożenia wniosku (nabycia prawa) do emerytury. Zamiana z urzędu19 renty na emeryturę może być dla świadczeniobiorcy także dodatkowo korzystna z tego powodu, że będzie on mógł mieć wyliczoną od nowa (tj. z uwzględnieniem aktualnej kwoty bazowej) także kwotę indywidualną, zależną od stażu i zarobków (podstawy wymiaru). 15 W uchwale z 11 września 1998 r., III ZP 21/98, OSNAP 1999, nr 2, poz. 61. 1(1 Zob. I. Jędrasik-Jankowska, Nowe ujęcie inwalidztwa, PiZS 1997, nr 1. 17 Art. 24a i 27a dodany przez ustawę z 1 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr 169 , poz. 1412). 18 Kwota rośnie wraz ze wzrostem przeciętnego wynagrodzenia. 19 System ten obowiązuje od 1 stycznia 2006 r. Przed tą datą zamiana zależna była od wniosku świadczeniobiorcy. /. Renta z tytułu niezdolności do pracy 133 i kwota indywidualna może być wyższa Kwota indywidualna może być zatem wyliczona z uwzględnieniem stażu pracy po nabyciu prawa do renty. Również podstawa wymiaru będzie mogła być wyliczona od nowa według reguł wynikających z art. 15. Po wyliczeniu według tych reguł wskaźnika wysokości podstawy (Wwpw) emerytury i po pomnożeniu go przez kwotę bazową podstawa wymiaru emerytury (P = Wwpw x Kb) może być wyższa od podstawy wymiaru renty nawet przy niższym Wwpw. Może być jednak i tak, że gdyby zastosować regułę ogólną i wyliczyć emeryturę „od początku", mogłaby być znacznie niższa. Wynikająca z art. 15 zasada „cofania się" 20 lat od daty złożenia wniosku działa na niekorzyść osób, które po przejściu na rentę nie pracowały i dość długo pobierały rentę. W takich sytuacjach pozwala się zainteresowanym na zastosowanie przy wyliczaniu wysokości emerytury zwaloryzowanej podstawy przyjętej do ustalania wysokości renty. Podstawę wymiaru emerytury dla osoby, która miała wcześniej ustalone prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy, może zatem stanowić (art. 21 ust. 1 ustawy): 1) podstawa wymiaru renty — w wysokości uwzględniającej rewaloryzację oraz wszystkie kolejne waloryzacje przypadające w okresie następującym po ustaleniu prawa do renty, albo 2) podstawa wymiaru ustalona na nowo według reguł dotyczących ustalania podstawy wymiaru emerytur i rent. Ten alternatywny sposób wyliczenia emerytury ma na celu umożliwienie zainteresowanemu wyboru korzystniejszego rozwiązania. Organ rentowy powinien zatem wyliczyć emeryturę wg obu sposobów i przyjąć korzystniejszy. Obowiązek organu rentowego działania na korzyść świadczeniobiorcy potwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z 24 stycznia 1996 r.20. wybór podstawy korzystniejsza poprzednia podstawa Jak się wydaje, sposób wyliczenia emerytury wskazany w art. 21 ust. 1 pkt 1 (tj. uwzględnienie podstawy przyjętej do wyliczenia renty) będzie korzystniejszy w sytuacji, gdy zainteresowany po nabyciu prawa do renty nie był ubezpieczony i minęło więcej niż 10 lat od nabycia prawa do renty. Gdyby wtedy zastosować regułę „od początku", wówczas nowy wskaźnik wysokości podstawy wymiaru wyliczony dla uprawnień emerytalnych byłby niższy od poprzedniego, co przy dużej różnicy mogłoby nie zostać zrównoważone wyższą kwotą bazową (z daty wniosku o emeryturę) i podstawa wymiaru emerytury (iloraz nowego Wwpw i nowej kwoty bazowej) byłaby niższa od zwaloryzowanej podstawy wymiaru renty. Ten sposób będzie też korzystniejszy przy zmianach definicji kwoty bazowej. Niewątpliwie późniejsze obniżenie kwoty bazowej o kilka punktów (jak to miało miejsce w latach 1992-1994) spowoduje, że kwota nowej podstawy wymiaru świadczenia mogłaby być niższa niż poprzednia. ' II URN 60/95, OSNAP 1997/4/53. 134 ///. Świadczenia z ubezpieczenia rentowego korzystniejsza nowa podstawa Zawsze natomiast w sytuacji, gdy zainteresowany podwyższy sobie wskaźnik (np. podejmie pracę jako rencista) albo zachowa poprzedni wskaźnik (tj. przyjęty poprzednio okres 10 kolejnych lat „zmieści się" w 20 latach kalendarzowych liczonych wstecz od daty złożenia wniosku o emeryturę, albo zainteresowany przyjmie te same 20 wybranych lat z całego okresu ubezpieczenia), to wysokość emerytury będzie korzystniejsza, jeśli będzie wyliczona według art. 21 ust. 1 pkt 2. Ustalona „na nowo" podstawa wymiaru emerytury oznacza więc tylko zastosowanie art. 15 ustawy, a nie konieczność wskazywania innego niż poprzednio okresu ubezpieczenia. Ustawodawca nie ustanowił bowiem żadnych warunków mających ograniczyć możliwość wyboru sposobu „na nowo". Reasumując: 1. Emerytura osoby, która miała wcześniej ustalone prawo do renty, może być ustalona na dwa sposoby. 2. Alternatywny sposób ma na celu zabezpieczenie interesów świadczeniobiorcy, tj. wybór takiego sposobu, który w konkretnej sytuacji zapewni wyższą emeryturę. 3. Organ rentowy ma obowiązek ustalić, który z tych sposobów jest korzystniejszy. 4. Wybór sposobu ustalonego w art. 21 ust. 1 pkt 1 oznacza, że emeryturę ustala się, uwzględniając do wliczenia kwoty stałej kwotę bazową z daty wniosku o emeryturę i przyjmując poprzednią podstawę P (z daty wniosku o rentę) z uwzględnieniem waloryzacji tej kwoty na dzień ustalenia prawa do emerytury. 5. Wybór sposobu wskazanego w art. 21 ust. 1 pkt 2 oznacza, że zarówno do wyliczenia kwoty stałej, jak i podstawy wymiaru emerytury przyjmuje się kwotę bazową z daty wniosku o emeryturę. 1.5. Zbieg prawa do renty z prawem do zarobku W naszym systemie prawnym kwestia łączenia prawa do renty i do zarobku traktowana była w zasadzie zawsze21 w sposób identyczny jak kwestia zbiegu prawa do emerytury z prawem do zarobku, jakkolwiek jest istotna różnica w treści obu ryzyk. Ryzyko emerytalne polega bowiem na prawie do zaprzestania pracy, co uzasadnia wypłatę świadczenia (emerytury). Powrót na rynek pracy oznacza, że ryzyko przestało zachodzić, co z kolei uzasadnia zaprzestanie wypłacania świadczenia (zawieszenie prawa do emerytury). Zawieszenie świadczenia dopiero po przekroczeniu określonego progu zarobków można obrazowo wytłumaczyć tym, że ustawodawca „zamyka oczy" i „nie widzi" emeryta zarobkującego poniżej wskazanego limitu. Inaczej mówiąc, ustawodawca stwarza fikcję prawną, że ryzyko zaprzestania pracy nadal zachodzi, mimo że emeryt pracuje. 21 Na gruncie dekretu z 25 czerwca 1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin i ustawy z 23 stycznia 1968 r. o takim samym tytule znana była renta wyrównawcza przysługująca w wysokości różnicy między zarobkiem osiąganym przez inwalidę a podstawą, wymiaru renty inwalidzkiej. 2. Renta szkoleniowa 135 całkowita niezdolność do pracy = = niezdolność do pracy w normalnych warunkach W przypadku całkowitej niezdolności do pracy podjęcie pracy w zakładzie pracy chronionej nie jest wyrazem ustania ryzyka. Ryzyko to nadal zachodzi, bowiem całkowita utrata zdolności do pracy oznacza utratę możliwości zarobkowania w warunkach normalnych. Osoba tak poszkodowana może jednak w wielu wypadkach wykonywać pracę w warunkach specjalnie przystosowanych. Wykonywanie pracy na stanowiskach specjalnie przygotowanych nie zaprzecza treści ryzyka, a osiągany zarobek jest efektem wykorzystywania zawodowej zdolności do pracy (w warunkach specjalnych). Podobnie w odniesieniu do ryzyka częściowej niezdolności do pracy wykonywanie pracy przy wykorzystaniu pozostałej (nieutra-conej) zdolności do zarobkowania w niczym nie przeczy zachodzeniu ryzyka, nawet jeśli praca jest wykonywana w warunkach normalnych. Będzie tak jednak dopóty, dopóki rencista nie zacznie zarabiać kwot, które uzasadnią przypuszczenie, że wykorzystuje także tę „utraconą" zdolność do pracy22. Wówczas należałoby zweryfikować decyzję stwierdzającą niezdolność do pracy23. Właściwym miernikiem dodatkowych dochodów mogłaby być kwota zarobku uzyskiwanego przed stwierdzeniem niezdolności do pracy24. 2. Renta szkoleniowa Rentę szkoleniową — jako nowy rodzaj świadczenia — wprowadziła do polskiego systemu ubezpieczeń społecznych ustawa z 28 czerwca 1996 r. o zmianie niektórych ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym i o ubezpieczeniu społecznym25. Wprowadzenie tego świadczenia wiązało się z nowym podejściem do ryzyka inwalidztwa (niezdolności do pracy) i roli ubezpieczenia społecznego w kwestii udzielanej ochrony ubezpieczonemu niezdolnemu do zarobkowania. Obecnie prawo do renty szkoleniowej reguluje ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS. Zgodnie z art. 60 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS renta szkoleniowa przysługuje osobie: — która jest niezdolna do pracy, — wobec której orzeczona została celowość przekwalifikowania się ze względu na niezdolność do pracy w dotychczasowym zawodzie, — która ma wymagany okres składkowy i nieskładkowy, — której niezdolność do pracy powstała w okresie trwania ubezpieczenia26 albo w tzw. okresie ochronnym27 po ustaniu ubezpieczenia. przesłanki prawa do renty szkoleniowej 22 Bardziej adekwatnym miernikiem byłby tu rozmiar wykonywanego zatrudnienia. 23 Projekt zmiany ustawy (druk nr 3772) przewiduje zmiany idące w postulowanym kierunku. 24 Rencista mógłby zarobić różnicę między poprzednim zarobkiem a rentą. 25Dz.U. nr 100, poz. 461. 26 Jako okres ubezpieczenia traktuje się też niektóre inne okresy enumeratywnie wymienione w art. 57 ust. 1 pkt 3 (zob. poprzedni rozdział). 27 Okres ten wynosi 18 miesięcy od ustania okresów ubezpieczenia lub za takie uważanych. 136 ///. Świadczenia z ubezpieczenia rentowego Zasady orzekania o celowości przekwalifikowania zawodowego nadal ustala rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z 14 grudnia 2004 r. w sprawie orzekania o niezdolności do pracy28. Zgodnie z tym rozporządzeniem lekarz orzecznik ZUS przy ocenie niezdolności do pracy zarobkowej i możliwości przekwalifikowania zawodowego bierze pod uwagę łącznie: kryterium oceny celowości przekwalifikowania — charakter i przebieg procesów chorobowych oraz ich wpływ na stan czynnościowy organizmu, — sprawność psychofizyczną organizmu oraz stopień przystosowania do ubytków anatomicznych, kalectwa, skutków choroby, — posiadane kwalifikacje, wiek, zawód, wykonywane czynności i warunki pracy oraz możliwości dalszego wykonywania pracy zarobkowej, — możliwość przywrócenia do pracy przez leczenie i rehabilitację lub przekwalifikowanie zawodowe. Lekarz orzecznik ZUS może orzec celowość przekwalifikowania zawodowego, jeżeli według jego oceny osoba badana utraciła zdolność do pracy zarobkowej w dotychczasowym zawodzie, ale może wykonywać pracę w innym zawodzie, po odpowiednim przekwalifikowaniu. Należy w tym miejscu zaznaczyć, iż jednym z bardzo ważnych elementów postępowania orzeczniczego w wypadku przekwalifikowania zawodowego jest psychologiczna ocena zdolności do pracy. Oceny tej dokonuje konsultant psycholog, który ocenia m.in. sprawność umysłową ubezpieczonego (sprawność funkcji poznawczych, zakres posiadanej wiedzy, umiejętność koncentracji i koordynacji wzrokowo-rucho-wej), właściwości osobowości (reakcje emocjonalne, motywację do przekwalifikowania i podjęcia pracy), ustala również zainteresowania i preferencje zawodowe osoby badanej29. Nie bez znaczenia jest też wiek ubezpieczonego. warunek pozytywnych rokowań Renta szkoleniowa będzie więc przysługiwać osobie częściowo niezdolnej do pracy, co do której stwierdzono rokowania odzyskania zdolności do pracy. Jeśli bowiem tych rokowań nie ma, to przyznaje się rentę (stałą) z tytułu częściowej niezdolności do pracy. W razie orzeczenia celowości przekwalifikowania zawodowego organ rentowy wydaje decyzję o przyznaniu renty szkoleniowej na okres 6 miesięcy i kieruje zainteresowanego do powiatowego urzędu pracy w celu poddania przekwalifikowaniu zawodowemu. Okres 6 miesięcy ulega wydłużeniu na czas niezbędny do przekwalifikowania zawodowego, nie dłużej jednak niż o 30 miesięcy. Przedłużenie prawa do renty szkoleniowej następuje na podstawie wniosku starosty. Organ rentowy wydaje decyzję o przedłużeniu prawa do renty szkoleniowej na okres wskazany w tym wniosku. Okres 6 miesięcy może ulec także skróceniu, jeżeli przed upływem tego okresu starosta zawiadomi organ rentowy: 28Dz.U. nr273,poz. 2711. 29 Zwraca na to uwagę A. Sidorko, Renta szkoleniowa, PUSiG 1999, nr 8. 2. Renta szkoleniowa 137 1) o braku możliwości przekwalifikowania do innego zawodu, 2) o tym, że osoba zainteresowana nie poddaje się przekwalifikowaniu zawodowemu. wysokość renty szkoleniowej Gdy starosta zawiadomi o braku możliwości przekwalifikowania do innego zawodu — wówczas organ rentowy ponownie kieruje zainteresowanego do lekarza orzecznika ZUS. Decyzję w sprawie renty szkoleniowej wydaje i świadczenie wypłaca organ rentowy właściwy ze względu na miejsce zamieszkania osoby zainteresowanej. Renta szkoleniowa przysługuje w wysokości 75% podstawy wymiaru renty i nie może być niższa niż najniższa renta dla osoby częściowo niezdolnej do pracy. Jeżeli natomiast niezdolność do pracy w dotychczasowym zawodzie spowodowana jest skutkami wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, renta szkoleniowa wynosi 100% podstawy jej wymiaru. Renta szkoleniowa przyznana takiej osobie nie może być jednak niższa niż 120% kwoty najniższej renty z tytułu niezdolności do pracy ustalonej i podwyższonej zgodnie z przepisami o emeryturach i rentach z FUS. Wymierzanie renty metodą proporcjonalną do zarobków sprawia, że rentę tę można uznać za świadczenie preferowane przez ustawodawcę. zasady wypłacania renty szkoleniowej Rentę szkoleniową wypłaca się, poczynając od dnia spełnienia warunków wymaganych do nabycia prawa do renty, nie wcześniej jednak niż od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek o rentę. Ustalenie wysokości renty szkoleniowej na tak korzystnych zasadach ma umożliwić osobie mającej do niej prawo skoncentrowanie się na uzyskaniu nowych kwalifikacji, innego zawodu. Z tego też względu ustawodawca przesądził, że renta szkoleniowa nie przysługuje w razie osiągania przychodu z tytułu działalności podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, za którą uważa się zatrudnienie, służbę lub inną pracę zarobkową albo prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej, także wtedy, gdy przychód został osiągnięty z tytułu działalności wykonywanej za granicą. Renta szkoleniowa nie przysługuje w razie osiągania wymienionego przychodu — bez względu na jego wysokość. Jeżeli po ustaleniu prawa do renty szkoleniowej okaże się, że osoba pobierająca to świadczenie osiąga wymieniony wyżej przychód — to organ rentowy wydaje decyzję o wstrzymaniu wypłaty świadczenia z powodu ustania prawa do tej renty30. Jeżeli ubezpieczony pobiera zasiłek chorobowy, świadczenie rehabilitacyjne lub wynagrodzenie za czas niezdolności do pracy wypłacane na podstawie przepisów kodeksu pracy, prawo do renty szkoleniowej powstaje z dniem zaprzestania pobierania tego zasiłku, świadczenia lub wynagrodzenia. Prawo do renty szkoleniowej ustaje: 1) z upływem 6 miesięcy, jeżeli starosta nie wystąpi z wnioskiem o przedłużenie tego okresu, ustanie prawa 30 Zasady tej nie stosuje się, jeżeli osobie pobierającej rentą szkoleniową wypłacono zaległe wynagrodzenie (premię, nagrodę) za okres poprzedzający przyznanie renty szkoleniowej. 138 ///. Świadczenia z ubezpieczenia rentowego 2) od dnia otrzymania zawiadomienia od starosty o braku możliwości przekwalifikowania do innego zawodu, także wówczas, gdy zawiadomienie to organ rentowy otrzymał przed upływem 6 miesięcy, 3) z upływem okresu, na jaki na wniosek starosty przyznano świadczenie, 4) od dnia otrzymania zawiadomienia od starosty o tym, że osoba zainteresowana przed upływem 6 miesięcy lub w okresie, na jaki świadczenie przyznano, nie poddała się przekwalifikowaniu zawodowemu. 3. Renta rodzinna 3.1. Wtórny charakter prawa do renty rodzinnej Renta rodzinna przysługuje uprawnionym31 członkom rodziny osoby, która w chwili śmierci miała ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy lub spełniała warunki wymagane do uzyskania jednego z tych świadczeń32. W naszym systemie prawnym renta rodzinna jest więc świadczeniem niejako „zastępczym", „wtórnym" w stosunku do prawa do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy, które miał zmarły żywiciel33. Uprawniony członek rodziny (tj. taki, który stracił żywiciela) nie nabywa zatem samodzielnie prawa do renty rodzinnej jako odrębnego świadczenia, ale nabywa to prawo w miejsce prawa do świadczenia, które przysługiwało zmarłemu żywicielowi. Taka konstrukcja prawa do renty rodzinnej sprawia, że jeżeli zmarły nie miał ustalonego prawa do jednego z tych świadczeń, należy to prawo ustalić. W tym celu przyjmuje się, że zmarły był w chwili śmierci całkowicie niezdolny do pracy. Następnie należy ustalić, że śmierć żywiciela nastąpiła w czasie okresów wymienionych w art. 57 ust. 1 pkt 3 34 albo przed upływem 18 miesięcy od ustania tych okresów oraz że zmarły posiadał staż złożony z okresów składkowych i nieskładkowych35 w rozmiarze ustalonym dla jego wieku36. Posiadane przez zmarłego prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy „zamieniane" jest następnie na prawo do renty rodzinnej dla osób, które utraciły żywiciela37. ¦ 31 Tj. tym, którym prawo pozwala pozostawać na utrzymaniu ubezpieczonego. : 32 Art. 65 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. 33 Prawo do renty rodzinnej nie może być wtórne do prawa do renty rodzinnej ani do renty przyznanej w drodze wyjątku. 34 Zob. wyżej pkt 1.2. niniejszego rozdziału. 35 W proporcji 3:1. 36 Śmierć może nastąpić po upływie 18 miesięcy, jeżeli zmarły posiadał pełny staż emerytalny. 37 Zob. rozdział II pkt 3 tej części opracowania. 3. Renta rodzinna 139 Renta z tytułu niezdolności do pracy może być rentą z tzw. ogólnego stanu zdrowia albo rentą z tytułu wypadku w drodze do pracy lub z pracy. Podział ten w odniesieniu do rent rodzinnych z ubezpieczenia rentowego nie ma znaczenia38. Niezależnie zatem, z jakiego tytułu przysługiwała renta z powodu niezdolności do pracy, renta rodzinna przysługuje zawsze na tych samych warunkach i w takiej samej wysokości. Natomiast w odniesieniu do renty rodzinnej z ubezpieczenia wypadkowego ten swego rodzaju „automatyzm" przejścia prawa do świadczeń z ubezpieczonego na osobę, dla której był on żywicielem, dotyczy jedynie samego prawa do renty rodzinnej, natomiast nie obejmuje już statusu rencisty, tj. typu renty rodzinnej, który może być odmienny niż typ renty pobieranej przez zmarłego żywiciela. Jeżeli zatem żywiciel pobierał rentę z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, ale zmarł z powodu schorzenia niemającego związku z wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową, to renta rodzinna będzie rentą z ogólnego stanu zdrowia, a nie rentą rodzinną z ubezpieczenia wypadkowego. Ta sama reguła obowiązuje też odnośnie do rent rodzinnych nabywanych na podstawie ustaw systemu zaopatrzenia emerytalnego służb mundurowych. Jedynie po zmarłym inwalidzie wojennym, niezależnie od przyczyny jego śmierci, członkowie rodziny uprawnieni do renty rodzinnej zachowują ten sam status prawny i nabywają prawo do renty rodzinnej „wojennej"39. 3.2. Warunki nabycia prawa do renty rodzinnej Od zajścia ryzyka utraty żywiciela, tj. takiej sytuacji, w której członek rodziny mający prawo do pozostawania na utrzymaniu ubezpieczonego traci po śmierci tego ubezpieczonego swojego żywiciela, należy odróżnić warunki nabycia prawa do renty rodzinnej, przez które rozumiemy przesłanki ograniczające osobie, która utraciła żywiciela, dostęp do świadczenia. Takie ograniczenia ustawa o emeryturach i rentach z FUS przewiduje w odniesieniu do przyjętych na wychowanie i utrzymanie wnuków, rodzeństwa i innych dzieci niebę-dących dziećmi własnymi, dziećmi drugiego małżonka lub dziećmi przysposobionymi. Wszystkie te osoby, mimo że w rozumieniu prawa utraciły żywiciela, to prawo do renty rodzinnej nabędą, pod warunkiem że: 1) zostały przyjęte na wychowanie i utrzymanie co najmniej na rok przed śmiercią ubezpieczonego (emeryta lub rencisty), chyba że śmierć była następstwem wypadku40, oraz 38 Ma natomiast znaczenie w ubezpieczeniu wypadkowym. ¦ 39 Art. 24 ust. 1 pkt 3 ustawy z 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. nr 9, poz. 87 z późn. zm.). 40 Przez co należy rozumieć śmierć w wyniku zadziałania przyczyny zewnętrznej w okolicznościach ze sfery spraw prywatnych. 140 ///. Świadczenia z ubezpieczenia rentowego 2) nie mają prawa do renty po zmarłych rodzicach, a gdy rodzice żyją, jeżeli: a) nie mogą zapewnić im utrzymania albo b) ubezpieczony (emeryt lub rencista) lub jego małżonek był ich opiekunem ustanowionym przez sąd. Ustawa o emeryturach i rentach nie wymaga już natomiast spełnienia żadnych warunków w celu nabycia prawa do renty rodzinnej przez małżonka osoby ubezpieczonej41. 3.3. Wymiar renty rodzinnej Renta rodzinna stanowi określony procent świadczenia przysługującego zmarłemu żywicielowi. Wymiar renty rodzinnej uzależniony jest od liczby osób uprawnionych. Renta rodzinna dla jednej osoby uprawnionej wynosi 85%, dla dwóch osób uprawnionych — 90%, a dla trzech lub więcej osób uprawnionych — 95% świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu42. podstawa wyliczenia renty Świadczeniem, „które przysługiwałoby zmarłemu", jest emerytura lub renta z tytułu całkowitej niezdolności do pracy. Zatem nawet wtedy, gdy zmarły pobierał rentę z tytułu częściowej niezdolności do pracy, rentę rodzinną wymierza się od kwoty renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy. Jeśli jednak zmarły pobierał emeryturę, to podstawą wyliczenia renty rodzinnej jest kwota emerytury. W sytuacji gdy osoba zmarła miała ustalone — obok prawa do emerytury — prawo do renty wypadkowej, rentę rodzinną po niej ustala się w określonym procencie tylko od jednego z przysługujących jej świadczeń43. prawo do dodatków W kwocie świadczenia, które jest podstawą do wyliczenia renty rodzinnej, nie uwzględnia się dodatków, które były wypłacane zmarłemu. Niemniej jednak do rent rodzinnych przysługują również te same rodzaje dodatków, które przysługujądo emerytury i rent inwalidzkich, ale warunki nabycia prawa do tych dodatków musi spełniać osoba pobierająca rentę rodzinną. Osoba uprawniona do renty rodzinnej musi więc mieć „własne" prawo do tych dodatków. Tak np. dodatek pielęgnacyjny do renty rodzinnej będzie przysługiwał, jeżeli osoba uprawniona do renty rodzinnej została uznana za całkowicie niezdolną do pracy oraz niezdolną do samodzielnej egzystencji albo osiągnęła wiek 75 lat, a nie wtedy, kiedy zmarły go pobierał. 41 Takie warunki stawiały ustawy obowiązujące przed 1 stycznia 1983 r. W ich ujęciu małżonek, który utracił żywiciela (tzn. ze względu na wiek, wychowanie dziecka lub inwalidztwo miał prawo pozostawać na utrzymaniu ubezpieczonego), nabywał prawo do renty rodzinnej, jeżeli: 1) małżeństwo trwało co najmniej 3 lata albo 2) z małżeństwa tego lub ze związku istniejącego przed jego zawarciem urodziło się dziecko, lub 3) śmierć emeryta lub rencisty nastąpiła wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej. 42 Art. 73 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. 43 Wyrok SN z 14 września 2000 r., II UKN 711/99, Lex Polonica, Warszawa 1999-2006. 4. Zasiłek pogrzebowy 141 Dodatek dla sierot zupełnych jest wypłacany osobie uprawnionej do renty rodzinnej wówczas, gdy oboje rodzice nie żyją. Dodatek ten wypłaca się do renty rodzinnej przysługującej sierocie zupełnej niezależnie od wysokości renty i niezależnie od wieku osoby uprawnionej. podział renty Wszystkim uprawnionym przysługuje jedna łączna renta rodzinna. Renta ta podlega jednakże podziałowi między uprawnionych, jeżeli: 1) do renty uprawnione są osoby małoletnie, nad którymi opiekę sprawują różne osoby, 2) pełnoletni członek rodziny zażądał podziału renty, 3) zachodzą inne okoliczności uzasadniające podział renty. ; Wysokość renty rodzinnej przypadająca danemu uprawnionemu członkowi rodziny ulega zmniejszeniu w razie osiągania przez tego uprawnionego przychodu przekraczającego określoną wysokość. I tak, jeżeli przychód przekracza 70% przeciętnego wynagrodzenia z przyjętego kwartału, zmniejszenie następuje przez zmniejszenie części renty przysługującej osobie osiągającej ten przychód o kwotę przekroczenia, nie więcej jednak niż o kwotę wskazaną w ustawie44. Natomiast gdy przychód przekracza 130% przyjętego przeciętnego wynagrodzenia, zawiesza się całą część renty przypadającą danemu uprawnionemu. Zawieszenie renty dla jednej z osób uprawnionych nie powoduje przeliczenia renty dla pozostałych osób. Zawieszenie renty nie powoduje zawieszenia dodatków, które nie wchodzą „do puli" i przysługują osobie „uprawnionej" do renty, a nie osobie „niepobierającej" renty45. zawieszenie prawa do renty 4. Zasitek pogrzebowy Zasiłek pogrzebowy to świadczenie jednorazowe mające na celu wyrównanie (pokrycie) poniesionych przez rodzinę (lub inne osoby) kosztów pogrzebu: krąg osób uprawnionych — ubezpieczonego, — osoby pobierającej emeryturę lub rentę, — osoby, która w dniu śmierci nie miała ustalonego prawa do emerytury bądź renty, lecz spełniała warunki do jej uzyskania i pobierania, — członka rodziny ubezpieczonego, emeryta lub rencisty46. Członkami rodziny ubezpieczonego, emeryta lub rencisty, po których śmierci przysługuje zasiłek pogrzebowy, są: — dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione, 44 Sposób wyliczenia tej kwoty, zob. art. 105 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. 45 Zob. Część ogólna, rozdział X. 46 W razie śmierci członka rodziny osoby w danej chwili nieubezpieczonej, która nie miała ustalonego prawa do emerytury lub renty, mimo iż spełniała warunki do jej pobierania, zasiłek pogrzebowy nie przysługuje. 142 ///. Świadczenia z ubezpieczenia rentowego — przyjęte na wychowanie i utrzymanie wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, w tym również w ramach rodziny zastępczej, — małżonek (wdowa, wdowiec), — rodzice. W razie śmierci ubezpieczonego po ustaniu ubezpieczenia zasiłek pogrzebowy przysługuj e, j eżeli śmierć nastąpiła w okresie pobierania zasiłku chorobowego, świadczenia rehabilitacyjnego lub zasiłku macierzyńskiego. zasada jednego zasiłku pogrzebowego wysokość zasiłku dla rodziny Ustawodawca zastrzega, że zasiłek pogrzebowy przysługuje tylko z jednego tytułu, co w interpretacji językowej oznacza, że jeżeli zmarły był jednocześnie ubezpieczonym i emerytem lub rencistą lub ubezpieczonym i członkiem rodziny ubezpieczonego lub emeryta, to należy się tylko jeden zasiłek pogrzebowy, a w praktyce zasadę: jeden zmarły — jeden zasiłek, choćby był on członkiem rodziny kilku osób uprawnionych do zasiłku pogrzebowego. Zasiłek pogrzebowy przysługuje w wysokości 200% przeciętnego wynagrodzenia47 obowiązującego w dniu śmierci osoby, której koszty pogrzebu mają być pokryte, jeżeli koszty te pokrywa osoba wymieniona w katalogu osób, po których śmierci przysługuje zasiłek48. Jeżeli pogrzeb zorganizowany był na koszt państwa, organizacji politycznej lub społecznej, ale uprawnieni do zasiłku pogrzebowego członkowie rodziny ponieśli także część kosztów, przysługuje im zasiłek pogrzebowy w pełnej wysokości. W razie natomiast pokrycia kosztów pogrzebu przez inną osobę niż wyżej wymienione albo przez pracodawcę, dom pomocy społecznej, gminę, powiat, osobę prawną kościoła lub związku wyznaniowego, zasiłek pogrzebowy przysługuje w wysokości udokumentowanych kosztów pogrzebu, nie więcej jednak niż ustalona kwota zasiłku. W razie poniesienia kosztów pogrzebu przez więcej niż jedną osobę (inną niż uprawniony członek rodziny), kwota zasiłku ulega podziałowi pomiędzy te osoby (lub podmioty) proporcjonalnie do poniesionych kosztów pogrzebu. Kwotę zasiłku pogrzebowego ustala się na okres 3 miesięcy, poczynając od trzeciego miesiąca kalendarzowego kwartału, na podstawie przeciętnego wynagrodzenia z poprzedniego kwartału i ogłasza w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski" w terminie do czternastego dnia roboczego drugiego miesiąca każdego kwartału kalendarzowego. Prawo do zasiłku pogrzebowego wygasa w razie niezgłoszenia wniosku o jego wypłatę w okresie 12 miesięcy od dnia śmierci osoby, po której zasiłek przysługuje. zasiłek pogrzebowy dla osoby obcej wygaśnięcie prawa 47 W Sejmie znajduje się projekt ustawy nowelizacyjnej, który przewiduje, że zasiłek pogrzebowy będzie ustalany kwotowo (200% wynagrodzenia z IV kwartału 2004 r.) i waloryzowany. 48 Tj. w art. 77 ust. 1 pkt 1-4. 4. Zasiłek pogrzebowy 143 Do końca 1998 r. wypłata zasiłku pogrzebowego po zmarłym ubezpieczonym nie była dokonywana na podstawie decyzji. Tylko w przypadku odmowy spełnienia roszczenia w całości lub w części wydawana była decyzja negatywna. Obecnie ustawa o emeryturach i rentach z FUS wyraźnie określa zakres świadczeń i zasady wydawania decyzji. Istnieje zatem obowiązek organu rentowego do wydania zarówno decyzji pozytywnej, czyli spełniającej roszczenie w całości, jak i decyzji negatywnej, zawierającej pouczenie o przysługujących środkach odwoławczych oraz pełne uzasadnienie przedstawiające stan faktyczny na podstawie złożonych dokumentów. Rozdział IV RENTY PRZYZNAWANE W SZCZEGÓLNYM TRYBIE 1. Świadczenia w drodze wyjątku Świadczenia z ubezpieczenia społecznego (zasiłki, renty, emerytury) przysługują osobom ubezpieczonym, jeżeli spełniają one wszystkie ustawowe warunki nabycia prawa do danego świadczenia. Nie zawsze jednak wszystkie wymagane warunki mogą zostać spełnione. Z tego względu ustawy z reguły przewidują możliwość przyznania świadczenia w trybie wyjątkowym tym ubezpieczonym, którzy ze względu na szczególne okoliczności nie mogli sprostać wymaganiom. Taki wyjątkowy tryb przyznawania prawa do renty lub emerytury przewiduje też ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (art. 83 ust. 1). Zgodnie z treścią tego przepisu ubezpieczonym oraz pozostałym po nich członkom rodziny, którzy wskutek szczególnych okoliczności nie spełniają warunków wymaganych w ustawie do uzyskania prawa do emerytury lub renty i nie mogą ze względu na całkowitą niezdolność do pracy lub wiek podjąć pracy lub działalności objętej ubezpieczeniem społecznym oraz nie mają niezbędnych środków utrzymania, Prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych może przyznać w drodze wyjątku świadczenie w wysokości nieprzekraczającej odpowiednich świadczeń przewidzianych w ustawie. Analiza tego przepisu prowadzi do wniosku, że przesłankami warunkującymi przyznanie przez Prezesa ZUS świadczenia w drodze wyjątku są: 1) niespełnienie warunków dających prawo do emerytury lub renty musi być spowodowane szczególnymi okolicznościami, 2) ubiegający się o świadczenie nie może podjąć pracy lub innej działalności zarobkowej objętej ubezpieczeniem społecznym z powodu całkowitej niezdolności do pracy lub wieku, 3) osoba ta nie ma niezbędnych środków utrzymania. przesłanki wniosku 1. Świadczenia w drodze wyjątku 145 i Podkreślić należy, iż do przyznania tego rodzaju świadczenia wszystkie przesłanki określone w tym przepisie powinny być spełnione łącznie. Artykuł 83 ustawy z 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS nie uzależnia przyznania prawa do świadczenia w drodze wyjątku od stażu ubezpieczeniowego ani od długości przerwy, jaka zaistniała między ustaniem zatrudnienia a powstaniem niezdolności do pracy. W świetle tego przepisu ważne są natomiast w szczególności powody, dla których osoba wnioskująca o przyznanie świadczenia nie mogła spełniać wymagań potrzebnych do uzyskania renty w zwykłym, tj. uwarunkowanym spełnieniem wymogów ustawy trybie1. Za okoliczność szczególną, z powodu której ubezpieczony nie wypracował prawa do świadczenia na zasadach ogólnych, można uważać tylko takie zdarzenie bądź stan, które wykluczają aktywność zawodową z powodu niemożności przezwyciężenia ich skutków2. Inaczej mówiąc, gdyby to zdarzenie nie nastąpiło, to ubezpieczony mógłby spełnić w przyszłości warunki do uzyskania renty lub emerytury zwykłej3. pojęcie szczególnych okoliczności Szczególne okoliczności będące przyczyną niespełnienia warunków nabycia prawa do świadczenia to zatem zdarzenia, które w sposób niezawiniony przez wnioskodawcę uniemożliwiły mu osiągnięcie stażu ubezpieczeniowego. Taką niezawinioną okolicznością nie będzie na przykład świadome niezgłaszanie prowadzonej działalności do ubezpieczenia i niepłacenie składki na ubezpieczenie emerytalne i rentowe4. Podobnie, zdaniem Naczelnego Sądu Administracyjnego5, nie będzie usprawiedliwiać niepodjęcia zatrudnienia lub prowadzenia działalności objętej ubezpieczeniem wychowywanie i opiekowanie się dziećmi, przy powszechnie znanych formach rozwiązań w tym zakresie (np. żłobki, przedszkola). Okolicznością szczególną, uniemożliwiającą zatrudnienie lub prowadzenie innej działalności zarobkowej w rozumieniu art. 83 ust. 1, nie jest też kontynuowanie studiów6. Bezczynności powodującej w efekcie nieprzepra-cowanie wymaganego stażu ubezpieczeniowego nie usprawiedliwia również alkoholizm7. Wydaje się jednak, że tylko wtedy, kiedy nie jest leczony. Alkoholizm bowiem jest chorobą i jego leczenie w zamkniętym zakładzie opieki zdrowotnej powinno być oceniane na równi z innymi chorobami, jako uzasadniona przeszkoda w wykonywaniu zatrudnienia. Jak się wydaje, taką usprawiedliwiającą przyczyną niespełnienia warunku stażu ubezpieczeniowego powinno być bezrobocie, szczególnie w rejonach kraju, gdzie ma ono charakter strukturalny8. 1 Wyrok NSA w Warszawie z 13 grudnia 2000 r., II SA 1935/00, LEX nr 51006. 2 Wyrok NSA w Warszawie z 7 marca 2001 r., II SA 3191/00, LEX nr 53784. 3 Wyrok NSA w Warszawie z 11 października 2000 r., II SA 954/00, LEX nr 53788. 4 WyrokNSA w Warszawie z 24 lipca 2001 r., II SA 444/01, LEX nr 53781. 5 Wyrok z 7 marca 2001 r., II SA 3123/00, LEX nr 53785. 6 Wyrok NSA w Warszawie z 26 października 2000 r., IV SA 1088/00, LEX nr 51003. 7 Wyrok NSA w Warszawie z 13 grudnia 2001 r., II SA 1936/00, LEX nr 51005. 8 ZUS jednak odmówił prawa do renty rodzinnej wyjątkowej dziecku, którego ojcu z tego powodu zabrakło niecałe 3 lata do dwudziestopięcioletniego stażu ubezpieczeniowego (dającego prawo do renty 146 IV Renty przyznawane w szczególnym trybie uznaniowy charakter decyzji skarga do WSA Decyzja Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych dotycząca przyznania bądź odmowy przyznania świadczeń w drodze wyjątku ma charakter uznaniowy, co oznacza, że wydający decyzję samodzielnie9 ocenia, czy zaszły szczególne okoliczności, które uniemożliwiły zainteresowanemu spełnienie ustawowych warunków nabycia prawa do świadczeń. Decyzje Prezesa w tym względzie nie podlegają kontroli sądów powszechnych10. Decyzja odmawiająca przyznania świadczenia w drodze wyjątku może jednak zostać zaskarżona do wojewódzkiego sądu administracyjnego, który zbada jej zgodność z prawem. Zaskarżalność decyzji administracyjnych opiera się na zasadzie klauzuli generalnej. Oznacza to, że decyzj a administracyjna może być przedmiotem skargi do WSA na podstawie art. 3 ust. 1 pkt 1 ustawy o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, niezależnie od tego, czy przepis szczególny regulujący podejmowanie decyzji w określonych sprawach przewiduje ich zaskarżenie do sądu administracyjnego11. Kontroli sądów powszechnych będzie natomiast podlegała decyzja wstrzymująca wypłatę renty lub emerytury przyznanej w drodze wyjątku12. Wstrzymanie bowiem wypłaty renty lub emerytury następuje w okolicznościach wymienionych w art. 134 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, a decyzję w tym względzie wydaje organ rentowy, a nie Prezes ZUS. Podobnie, kontroli sądów powszechnych podlega decyzja przyznająca świadczenie w drodze wyjątku w zakresie ustalającym wysokość świadczenia. W tej bowiem części decyzja nie jest uzależniona od swobodnego uznania, a zatem nie jest wyłączona spod kompetencji sądu okręgowego — sądu pracy i ubezpieczeń społecznych13. Świadczenia przyznane w drodze wyjątku przysługują od dnia wydania decyzji albo od dnia wskazanego w decyzji. Ubezpieczony, który otrzymał rentę lub emeryturę w trybie wyjątkowym, nie traci możliwości ubiegania się o przyznanie renty lub emerytury w trybie „zwykłym"14. Taka sytuacja może mieć miejsce np. wówczas, gdy ubezpieczony po otrzymaniu renty wyjątkowej udowodni posiadanie stażu ubezpieczeniowego. odwołanie do sądu rodzinnej bez potrzeby spełniania warunku czasu zajścia zdarzenia). Sprawa ta (Seow-727-2230/2003) jest niewątpliwie wyrazem złego rozumienia przez ZUS istoty przepisów o rencie wyjątkowej. 9 Tj. bez możliwości kontroli sądowej. 10 Wyłącza je spod tej kontroli art. 83 ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. 11 Zob. A. Kisielewicz, Świadczenia z ubezpieczenia społecznego przyznawane w drodze wyjątku, PUSiG2001,nr8. 12 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 30 października 1998 r., III Auz 76/98, OSA 1999, nr 2, poz. 7. 13 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 25 lutego 1999 r., III Auz 7/99, OSA 2000, nr 4, poz. 16. 14 Wyrok SN z 12 marca 1968 r., III URN 24/67, OSP 1969, nr 5, poz. 113. 2. Emerytura lub renta na specjalnych warunkach 147 Pobieranie świadczenia otrzymanego w trybie wyjątkowym nie uważa się za pobieranie świadczenia w rozumieniu przepisów o ubezpieczeniu społecznym. Oznacza to, że prawo do renty lub emerytury wyjątkowej nie przekształci się po śmierci osoby uprawnionej w prawo do renty rodzinnej15. Świadczenia udzielane w trybie wyjątkowym finansowane są z budżetu państwa. Są one zatem wyrazem polityki państwa, a przyznaje je ZUS, a nie organ administracji państwowej, aby podkreślić, że są one niejako w zastępstwie własnego prawa, które tylko z powodu szczególnego zbiegu okoliczności nie zostało nabyte. świadczenia ad personam sposób finansowania 2. Emerytura lub renta na specjalnych warunkach Ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS w art. 82 upoważnia Prezesa Rady Ministrów do przyznania w szczególnie uzasadnionych przypadkach emerytury lub renty na warunkach i w wysokości innej niż określone w ustawie. Świadczenie to jest finansowane w całości z budżetu państwa, co uzasadnia twierdzenie, że nie jest to tylko podwyższenie emerytury lub renty przyznanych ubezpieczonym na podstawie ustawy, ale że jest to odrębny rodzaj świadczenia przyznawanego niekoniecznie osobie uprawnionej do renty lub emerytury. Emerytura lub renta przyznana na warunkach specjalnych16 jest traktowana na równi z innymi świadczeniami przyznawanymi na podstawie ustawy w tym sensie, że nie przysługuje „obok" świadczeń należnych z ustawy, a „zamiast" tych świadczeń, co oznacza możliwość pobierania tylko jednego świadczenia w razie zbiegu z prawem do emerytury lub renty z ustawy. Jakkolwiek ex definitione emerytura lub renta specjalna jest wyższa niż emerytura lub renta, jaka przysługiwałaby zainteresowanemu z ubezpieczenia społecznego, to nie ma przeszkód, aby uprawniony mógł wybrać świadczenie z ustawy, gdyby w jakimś sensie stało się ono korzystniejsze. Zbieg prawa ze świadczeniami należnymi z innych ustaw regulują te ustawy. 15 Tak też wyrok SN z 5 kwietnia 2001 r., IIUKN, Lex Polonica, Warszawa 1999-2006. 16 Świadczenie to nosi obiegową nazwę „renta specjalna". I Część trzecia UBEZPIECZENIE CHOROBOWE Rozdział I OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA UBEZPIECZENIA CHOROBOWEGO Ubezpieczenie chorobowe obejmuje swym działaniem ochronę skutków w zakresie zdolności do wykonywania pracy dwóch rodzajów zdarzeń losowych biotycznych1, tj. choroby i macierzyństwa2. Ubezpieczenie chorobowe uregulowane jest ustawą z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa3. Ustawa przewiduje świadczenia pieniężne zastępujące utracone zarobki w wyniku czasowej niezdolności do pracy z powodu choroby oraz sytuacji wynikających z macierzyństwa, które również wiążą się z niemożnością wykonywania pracy. W zakresie ryzyka chorobowego ustawa zasiłkowa określa zasady i warunki nabywania prawa do zasiłku chorobowego i świadczenia rehabilitacyjnego, będącego przedłużeniem zasiłku chorobowego, oraz do zasiłku wyrównawczego, mającego za zadanie uzupełniać zarobki pracownika zmniejszone wskutek poddania się rehabilitacji zawodowej albo przesunięcia do innej pracy ze względów zdrowotnych. W zakresie ochrony macierzyństwa ustawa przewiduje wypłatę zasiłku macierzyńskiego i zasiłku opiekuńczego. Pierwsze z tych świadczeń chroni sytuację niemożności wykonywania pracy (osiągania dochodów) z powodu konieczności opieki nad dzieckiem w pierwszych tygodniach jego życia, a drugie — konieczność opieki nad chorym dzieckiem (zob. schemat 10). 1 Przez które rozumieć będziemy zjawiska towarzyszące życiu (losowi) człowieka. 2 Macierzyństwo to swego rodzaju pojęcie zbiorcze obejmujące te zdarzenia w życiu człowieka, które wiążą się z zachowaniem gatunku (ciąża, poród, wychowanie potomstwa). 3 Tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. nr 31, poz. 267 (zwana dalej zasiłkową). 152 /. Ogólna charakterystyka ubezpieczenia chorobowego W odniesieniu do niezdolności do pracy z powodu choroby ustawa rozróżnia ochronę niezdolności z tzw. ogólnego stanu zdrowia oraz niezdolności w wyniku wypadku w drodze do pracy lub z pracy4 (zob. schemat 11). Niezdolność do pracy z powodu wypadku w drodze do pracy lub z pracy jest szczególnie chroniona przez to, że — nie jest wymagany okres wyczekiwania, — zasiłek chorobowy wypłacany jest w wysokości 100% podstawy wymiaru zasiłku. Jak wynika ze schematu 11, wypadek w drodze do pracy lub z pracy nie jest jednak odrębnym od choroby rodzajem zdarzenia losowego, chronionym przez ustawę zasiłkową. Wypadek w drodze do pracy lub z pracy to bowiem prawne określenie choroby, kalectwa lub śmierci (tj. zdarzeń losowych biotycznych) mających związek z pracą. Inaczej mówiąc, do pojęcia „wypadek w drodze do pracy lub z pracy, dochodzimy w wyniku klasyfikacji zdarzeń losowych dokonywanej przez prawo za pomocą kryterium rodzaju przyczyny i okoliczności, w jakich doszło do zachorowania, urazu lub śmierci5. Ustawa z 25 czerwca 1999 r. jest podstawowym aktem zabezpieczającym środki utrzymania na wypadek czasowej niezdolności do pracy z powodu choroby. Nie jest jednak aktem jedynym w tym względzie. Przede wszystkim należy wymienić tu art. 92 kodeksu pracy, przyznający pracownikom prawo do wynagrodzenia6 za czas niezdolności do pracy wskutek choroby lub odosobnienia przez okres 33 dni w roku kalendarzowym. Nadto poszczególne ustawy gwarantują niektórym grupom pracowników zachowanie prawa do wynagrodzenia w całym okresie usprawiedliwionej nieobecności w pracy z wszystkich powodów. Dotyczy to: nauczycieli akademickich7, pracowników naukowych Polskiej Akademii Nauk8 oraz jednostek badawczo-roz-woj owych9, a także sędziów10 i prokuratorów11. Obowiązek wypłacania pracownikom wynagrodzenia za okres niezdolności do pracy powoduje, że pracodawca, jakkolwiek nie płaci składki na ubezpieczenie chorobowe pracownika, to jednak ponosi koszty tego ryzyka12. 4 Definicję wypadku w drodze do pracy lub z pracy zawiera art. 57 b ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. nr 39, poz. 353 z późn. zm.). 5 Zob. tom I opracowania. 6 J. Jończyk zaproponował nazwę „wynagrodzenie chorobowe", która wydaje się bardzo trafna. 7 Ustawa z 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym, Dz.U. nr 65, poz. 385 z późn. zm. 8 Ustawa z 25 kwietnia 1997 r. o Polskiej Akademii Nauk, Dz.U. nr 75, poz. 469 z późn. zm. 9 Ustawa z 25 lipca 1985 r. o jednostkach badawczo-rozwojowych, tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. nr 33, poz. 388. 10 Ustawa z 27 lipca 2001 r. — Prawo o ustroju sądów powszechnych, Dz.U. nr 98, poz. 1070. 11 Ustawa z 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze, tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. nr21, poz. 206 z późn. zm. 12 W prawie pracy nosi ono nazwę ryzyka socjalnego. /. Ogólna charakterystyka ubezpieczenia chorobowego 153 o c O ¦a ¦1 - — - S °1 kuńcz (U o ^ ta n o iecz add 1 e ca o Oj N i H t/l -Z g-2 N lszy urli cierzyń iski -U rzyi 1 icie w krm o O CQ +- 'n 00 "g ca 2 zasil O i ° O SG N ^ U Z w N U -o ^« o N EZP] rawn pa O 1 o -O u 'u1 iłek\ _ zmn zas O ta * CO o" O CHÓR iezdolnośi racy lorobowy iie rehabi' CvJ O kch czei OJ ¦a O ¦*^a .3 cd M N N O 154 /. Ogólna charakterystyka ubezpieczenia chorobowego u es a o "o ¦o ¦-? ne o osou o o itacy O zdo o i ^ OJ qoj (U o o (U T-* O asów ekch czen o N O zasi % idko z wyp c 3 acy OSOU o o itacy fund 'o' przypi niezdol robowy rehabil 00% o) o O .—i •s 9 zen sił Td d O N O O o sracodawca wynagrodzenie horobowe 100% rodzę olność nia k irze -o lezc wypadek czasowa n zasiłek horobowy 100% Dilitacyjne robowy co o o zdrowia zdolność zasiłek chorobowy 80% świadczeni fundu c u +3 ogólny czasowa wynagrodzenie horobowe racodawca o e « a ii o 3 ¦B 2 S .i o '3 es e B a s /. Ogólna charakterystyka ubezpieczenia chorobowego 155 Schemat 11. Świadczenia z ubezpieczenia chorobowego z punktu idzenia klasyfikacji prawnej czasowej niezdolności do pracy Zdarzenia losowe (choroba, kalectwo) . spowodowane przyczyną zewnętrzną , , w okolicznościach przyczyną lub ze sfery wewnętrzną J , spraw prywatnych spowodowane przyczyną zewnętrzną w drodze do pracy lub z pracy czasowa niezdolność do pracy z tzw. ogólnego stanu zdrowia zmniejszona sprawność do pracy z tzw. ogólnego stanu zdrowia zmniejszona sprawność do pracy z tytułu wypadku w drodze czasowa niezdolność do pracy z tytułu wypadku w drodze V zasiłek chorobowy 80% zasiłek wyrównawczy zasiłek chorobowy 100% 1 i świadczenie rehabilitacyjne 90% (75%) świadczenie rehabilitacyjne 90% (75%) Zakres ryzyka chorobowego ponoszonego przez pracodawcę jest różny. W odniesieniu bowiem do pracowników13, których treść stosunku pracy regulowana jest kodeksem pracy, pracodawca ma wynikający z art. 92 kodeksu pracy obowiązek wypłacania pracownikowi 80% lub 100% jego wynagrodzenia przez pierwsze 33 dni ! A także do osób wykonujących pracę nakładczą. I 156 /. Ogólna charakterystyka ubezpieczenia choroboy wego niezdolności do pracy z powodu choroby w roku kalendarzowym. Natomiast w odniesieniu do pracowników, których treść stosunku pracy regulują odrębne przepisy, sytuacja może być następująca: • dany akt prawny nie zawiera żadnych przepisów szczególnych, a więc stosować należy art. 92 kodeksu pracy i ustawę zasiłkową (nauczyciele objęci Kartą Nauczyciela, pracownicy samorządowi, pracownicy urzędów państwowych, inspektorzy Najwyższej Izby Kontroli, pracownicy Narodowego Banku Polskiego), • dany akt przyznaje pracownikowi prawo do pełnego wynagrodzenia za cały okres niezdolności do pracy (nauczyciele akademiccy, pracownicy naukowi Polskiej Akademii Nauk, pracownicy jednostek badawczo-rozwojowych, sędziowie i prokuratorzy), co oznacza przerzucenie ryzyka chorobowego na pracodawcę14. Zarówno jednak w tych sytuacjach, w których wynagrodzenie chorobowe przysługuje na zasadach określonych w art. 92 kodeksu pracy, jak i w tych, w których przysługuje wynagrodzenie gwarancyjne, składka pracownika na ubezpieczenie chorobowe jest taka sama i wynosi 2,45% podstawy wymiaru składki. Składka pracownika albo więc „opłaca" prawo do zasiłku chorobowego od trzydziestego czwartego dnia niezdolności do pracy, albo, mimo że jest opłacana15, to czasowa niezdolność do pracy z powodu choroby jest ryzykiem wyłącznie pracodawcy. 14 W odróżnieniu od wynagrodzenia chorobowego wynagrodzenie to nazywać będziemy wynagrodzeniem gwarancyjnym. 15 Nie dotyczy to sędziów i prokuratorów, którzy nie płacą składki na ubezpieczenie chorobowe. Rozdział II RYZYKA W UBEZPIECZENIU CHOROBOWYM 1. Niezdolność do pracy z powodu choroby 1.1. Choroba w znaczeniu biologicznym Choroba jako zdarzenie w życiu człowieka jest przede wszystkim kategorią biologiczną, pojęciem nauk medycznych. Z tego punktu widzenia, ujmując rzecz najogólniej, choroba to pewien anormalny stan zakłócenia normalnych funkcji organizmu człowieka1. Choroba jest przeciwieństwem zdrowia. Często więc traktuje się wobec tego chorobę jako brak zdrowia i definiuje raczej zdrowie2, ujmując je jako życie ustroju w takich warunkach środowiska zewnętrznego, do których jest on przystosowany. Zdrowie przejawia się przeto w utrzymaniu równowagi między ustrojem a środowiskiem zewnętrznym. Utrzymanie zaś tej równowagi możliwe jest tylko wtedy, gdy na każdą zmianę środowiska organizm jest zdolny reagować w odpowiedni sposób. Zatem choroba to życie ustroju w takich warunkach, do których nie jest on przystosowany. Można wobec tego przyjąć, że z medycznego punktu widzenia chorobą jest każde organiczne lub funkcjonalne uszkodzenie stanu zdrowia albo że choroba to odejście jednej lub kilku funkcji organizmu od normalnego zachowania się, jakie jest niezbędne do utrzymania pełnej jego sprawności3. W ujęciu biologicznym chorobą będą zatem także wszelkie ułomności określane jako kalectwo, jak np.: głuchota, ślepota, ciężkie uszkodzenie mowy, brak lub zniekształcenie kończyn, niedorozwój umysłowy. Inaczej mówiąc, z punktu widzenia biologii człowieka, organizm chory to organizm, którego stan odbiega od normy zapewniającej mu normalne funkcjonowanie4. Inny problem to rodzaj przyczyny powodującej ten stan rzeczy5. Ma to jednak znaczenie wyłącznie dla zakresu ochrony. choroba biologiczna 1 Mała Encyklopedia Zdrowia, Warszawa 1969. 2 Według definicji Światowej Organizacji Zdrowia, „zdrowie jest to pełne dobre samopoczucie fizyczne, psychiczne i społeczne, a nie tylko brak choroby czy niedomagania". 3 R. Wiedeń, Der Versicherungsfall in derprivaten Krankenversicherung, Kółn 1968, s. 42. 4 W tym ujęciu także przemęczenie jest chorobą. 5 Choroba może być samoistna (wewnętrzny charakter przyczyny) albo spowodowana przyczyną zewnętrzną. 158 //. Ryzyka w ubezpieczeniu chorobowym 1.2. Choroba w znaczeniu prawnym Ustawa z 25 czerwca 1999 r. określa świadczenia przysługujące „w razie choroby". Tytuł ustawy sugerowałby więc, że ryzykiem jest stan choroby. Z przepisów ustawy wynika jednak, że świadczenia w niej przewidziane przysługują ubezpieczonemu, który stał się niezdolny do pracy z powodu choroby. W ujęciu ustawowym choroba ma więc być tylko przyczyną chronionego skutku (ryzyka), a nie samym ryzykiem6. Aby więc ubezpieczony mógł otrzymać świadczenie pieniężne, choroba, oprócz zakłócenia normalnych funkcji organizmu, musi uniemożliwić czasowo lub na stałe wykonywanie pracy, a tym samym pozbawić ubezpieczonego pracownika zarobków lub spowodować ich zmniejszenie. Te skutki choroby, w zależności od ich charakteru i zakresu, chronione są różnymi rodzajami świadczeń pieniężnych. Jeżeli więc spowodowana chorobą przeszkoda w wykonywaniu pracy ma charakter czasowy, to świadczeniem zabezpieczającym jest zasiłek chorobowy i świadczenie rehabilitacyjne. Sytuacja, gdy skutkiem choroby jest zmniejszenie sprawności do pracy i związane z tym obniżenie się zarobków, chroniona jest zasiłkiem wyrównawczym. Na wypadek zaś, gdy wpływ ten nabierze charakteru trwałego, prawo przewiduje świadczenia w postaci renty z ubezpieczenia rentowego. choroba w znaczeniu prawnym Uwzględniając powyższe, stwierdzamy, że choroba w znaczeniu biologicznym (jako zdarzenie losowe) jest swego rodzaju „bazą", punktem wyjścia dla ubezpieczeń społecznych. Natomiast „choroba" jako przedmiot ochrony ubezpieczeniowej na wypadek choroby (tytuł ustawy) jest utożsamiana z tymi rodzajami skutków choroby biologicznej, które określa się jako „czasowa niezdolność do pracy"7 i „zmniejszona sprawność do pracy". „Choroba" w znaczeniu prawnym, tj. jako zdarzenie ubezpieczeniowe, z którym łączy się określone świadczenie ubezpieczeniowe (zasiłek chorobowy), rozpoczyna się przeto dopiero z chwilą, gdy stan zdrowia w określony sposób wpłynie na zdolność do pracy. Kończy się zaś z chwilą odzyskania tej zdolności (co nie zawsze jest równoznaczne z odzyskaniem zdrowia) albo z chwilą stwierdzenia trwałej niezdolności do pracy (dawniej inwalidztwa)8. « 1.3. Treść ryzyka niezdolności do pracy z powodu choroby Zdarzenie losowe, jakim jest choroba, może wpłynąć na zdolność do pracy w różnoraki sposób. Najogólniej rzecz ujmując, wpływ ten może być taki, że choroba tylko czasowo przeszkodzi w wykonywaniu pracy albo taki, że uniemożliwi jej wykonywa- 6 Choroba (stan zdrowia) jest ryzykiem dla ubezpieczenia zdrowotnego. 7 Pracownik „chory" to pracownik czasowo niezdolny do pracy (z powodu choroby). 8 W tej sytuacji choroba biologiczna wywoła inny rodzaj ryzyka, który już nie jest utożsamiany z chorobą. 1. Niezdolność do pracy z powodu choroby 159 nie w sposób całkowity lub tylko ograniczy zdolność do pracy na trwałe albo tylko przez określony czas. Trwała lub przejściowa niezdolność do wykonywania pracy może obejmować tylko pracę dotychczas wykonywaną albo każdy rodzaj pracy. Wszystkie formy trwałego wpływu zakłóceń w funkcjonowaniu organizmu (tj. choroby lub kalectwa) na zdolność do pracy są w naszym systemie przedmiotem ochrony udzielanej przez ubezpieczenie rentowe. Natomiast zadaniem ubezpieczenia chorobowego jest ochrona sytuacji powstania niezdolności do pracy o charakterze czasowym. Rozpatrując wpływ stanu zdrowia (choroby lub kalectwa) na zdolność do pracy o charakterze czasowym, możemy wyodrębnić cztery zakresy tego wpływu, tj.: • czasową całkowitą niemożność wykonywania jakiejkolwiek pracy, , • czasową całkowitą niemożność wykonywania pracy dotychczasowej, • czasową częściową niemożność wykonywania pracy dotychczasowej, • czasową częściową niemożność wykonywania jakiejkolwiek pracy. Czasowości tej przeszkody nie można jednak mierzyć czasem jej trwania. Co prawda, przepisy określają długość okresu wypłacania zasiłku chorobowego, jednak upływ czasu nie jest w naszym systemie prawnym kryterium rozróżniania „czasowego" i „trwałego" charakteru przeszkody9. Czasowość przeszkody w świadczeniu pracy w naszym systemie prawnym oznacza jej przemijalność, możliwość ustąpienia. Tym samym cecha ta dotyczy rodzaju tego wpływu, jego charakteru, a nie czasu jego trwania. Jest więc kategorią jakościową, a nie ilościową. czasowość czyli przemijalność kryterium rodzaju pracy W ujęciu ustawy zasiłkowej ryzyko chorobowe obejmuje ochronę sytuacji czasowej niezdolności do pracy aktualnie wykonywanej. Takie ujęcie treści ryzyka sprawia, że nie zachodzi konieczność stwierdzenia wpływu choroby na możliwość wykonywania innej pracy. Wystarczy, że stan zdrowia stanowi choćby częściową przeszkodę świadczenia pracy dotychczas wykonywanej. Przeszkoda ta może polegać na fizycznej (np. złamanie ręki) lub psychicznej (np. przemęczenie)10 niemożności świadczenia pracy, jak również wynikać z konieczności powstrzymania się od wykonywania pracy w celu dokonania zabiegu chirurgicznego" lub przeprowadzenia skomplikowanych badań w szpitalu lub z konieczności zapewnienia organizmowi właściwych warunków powrotu do stanu równowagi (leżenia w łóżku, regularnego przyjmowania leków itp.). Choroba ma przeszkadzać w wykonywaniu pracy dotychczasowej, co oznacza, że choroba staje się przeszkodą dopiero po uwzględnieniu rodzaju wykonywanej pracy. Na przykład chrypka lub kaszel będzie przeszkodą w wykonywaniu pracy 9 Tj. kryterium rozdzielenia ryzyka chorobowego i rentowego. 10 Przemęczenie jest stanem patologicznym (chcrobą), który nie uniemożliwia pracy, ale powrót do zdrowia może wymagać właśnie wstrzymania się od świadczenia pracy. 11 Np. konieczność wymiany protezy nogi, usunięcia blizny lub przeprowadzenia operacji kosmetycznej. 160 //. Ryzyka w ubezpieczeniu chorobowym przez aktora lub prezentera telewizyjnego, nie wpłynie natomiast na zdolność do pracy robotnika, a bóle w stawie łokciowym uniemożliwią wykonywanie pracy kierowcy, ale nie staną się przeszkodą w wykonywaniu pracy przez nauczyciela, jakkolwiek z biologicznego punktu widzenia dolegliwości te mogą mieć to samo natężenie. 1.4. Stwierdzanie zajścia ryzyka niezdolności do pracy z powodu choroby choroba a różne rodzaje wykonywanych prac Okoliczność, że wpływ choroby na zdolność do pracy może zależeć od rodzaju pracy, powinna w przypadkach wykonywania przez ubezpieczonego kilku zatrudnień jednocześnie, powodować konieczność orzekania o niezdolności do pracy dla każdego zatrudnienia osobno. Brak jednak wyraźnych postanowień w tym względzie powoduje, że praktyka jest dokładnie odwrotna. Zaświadczenie lekarskie otrzymane przez ubezpieczonego zwalnia go bowiem z obowiązku świadczenia każdej wykonywanej przez niego pracy. Zobowiązuje się więc go do powstrzymania się od wykonywania wszystkich prac pod groźbą utraty prawa do zasiłku chorobowego z tytułu wykorzystanego zwolnienia niezgodnie z przeznaczeniem. A zatem pracownik powinien powstrzymać się od wszystkich rodzajów prac przez siebie wykonywanych, a jeśli tego nie zrobi, to będzie pozbawiony zasiłku chorobowego, chyba że wykaże, że praca od której się nie powstrzymał nie jest niezgodna z celem zwolnienia. Takie stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z 10 października 1998 r.12. Należy jednak zauważyć, że zgodnie z ustawą lekarz stwierdza niezdolność do pracy, a nie zdolność do pracy. Brak zatem stwierdzenia niezdolności do pracy oznacza, że pracownik jest do tej pracy zdolny. Pracownik wykonujący kilka zatrudnień powinien zatem otrzymać odrębne zaświadczenia o niezdolności do danej pracy, a nie odwrotnie. Rozpatrując zaświadczenie lekarskie o niezdolności do pracy wskutek choroby z punktu widzenia jego treści, należy przyjąć, że jest to opinia fachowa o stanie zdrowia pracownika, dokonana pod kątem jego wpływu na możliwość świadczenia umówionej pracy. Zaświadczenie o niezdolności do pracy nie jest jednak zwykłą opinią fachową, na podstawie której właściwy organ podejmuje stosowną decyzję w zależności od własnej oceny. Zaświadczenie to bowiem — potwierdzając istnienie określonego stanu faktycznego (choroby biologicznej) — przemienia go w stan prawny, w chronioną sytuację uprawniającą do świadczeń. Jest jedynym dowodem13 zajścia tej sytuacji. Ono też uruchamia mechanizm świadczeń pieniężnych z ubezpieczenia społecznego na wypadek choroby. podwójna rola zaświadczenia lekarskiego 12IIUKN 367/98, OSNAPiUS 1999, z. 3, poz. 118. 13 Zaświadczenie lekarskie jest środkiem dowodowym podlegającym ocenie sądu (wyr. SN z 26 stycznia 2000 r., I PKN 493/ 99, OSNAPiUS 2001, nr 11, poz. 384. 2. Sytuacje zrównane z niezdolnością do pracy z powodu choroby 161 Drugą rolą zaświadczenia lekarskiego o czasowej niezdolności do pracy z powodu choroby jest usprawiedliwianie nieobecności w pracy. Obie te role są od siebie niezależne i mogą występować pojedynczo. Można przeto orzec niezdolność do pracy* gdy pracownik nie nabył jeszcze lub już wyczerpał prawo do zasiłku chorobowego. Zaświadczenie lekarskie będzie występować wówczas tylko w roli usprawiedliwienia nieobecności w pracy. I odwrotnie — może nie zachodzić potrzeba usprawiedliwienia nieobecności w pracy (np. po ustaniu stosunku pracy). Zaświadczenie lekarskie odgrywać będzie wówczas tylko rolę dowodu zajścia chronionej sytuacji dla potrzeb wypłaty zasiłku chorobowego. 2. Sytuacje zrównane z niezdolnością do pracy z powodu choroby W myśl art. 6 ust. 2 ustawy zasiłkowej na równi z niezdolnością do pracy z powodu choroby traktuje się niemożność wykonywania pracy: 1) w wyniku decyzji wydanej przez właściwy organ albo uprawniony podmiot na podstawie przepisów o chorobach zakaźnych i zakażeniach, 2) z powodu przebywania w: — stacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego w celu leczenia uzależnienia alkoholowego, — stacjonarnym zakładzie opieki zdrowotnej w celu leczenia uzależnienia od środków odurzających lub substancji psychotropowych. 3) wskutek poddania się niezbędnym badaniom lekarskim przewidzianym dla kandydatów na dawców komórek, tkanek i narządów. Ochrona ubezpieczeniowa w powyższych okolicznościach (dokonywana na zasadzie włączenia ich do ryzyka chorobowego) uzasadniona jest swego rodzaju podobieństwem wymienionych przeszkód w świadczeniu pracy do choroby biologicznej oraz ze względu na to, że wywołują one potrzeby tego samego typu. Ad 1) Ustawa z 6 września 2001 r. o chorobach zakaźnych i zakażeniach14 upoważnia inspektora sanitarnego do nakazania osobie podejrzanej o chorobę zakaźną lub zakażenie poddania się obowiązkowi leczenia, obowiązkowej hospitalizacji, izolacji lub kwarantannie. Osoba zobowiązana do poddania się nakazom inspektora sanitarnego, jeżeli z tego powodu utraci zarobek, a podlega ubezpieczeniu chorobowemu (obowiązkowo lub dobrowolnie) otrzymuje zasiłek chorobowy15. 14 Dz.U. nr 126, poz. 1384 z późn. zm. 15 Pracownikom i osobom wykonującym pracę nakładczą przez pierwsze 33 dni przysługuje wynagro- dzenie chorobowe. 162 //. Ryzyka w ubezpieczeniu chorobowym Prawo do zasiłku chorobowego z powodu odosobnienia może, jak się wydaje, powstać także po ustaniu ubezpieczenia, o ile odosobnienie16 nastąpi przed upływem okresu wskazanego w art. 7 ustawy zasiłkowej17 i będzie trwało bez przerwy co najmniej 30 dni. Ad 2) Przewidziane w art. 6 ust. 2 pkt 1 ustawy zasiłkowej zrównanie niektórych sytuacji z niezdolnością do pracy z powodu choroby nastąpiło w odniesieniu do okoliczności innych niż choroba biologiczna, jednakże w jakiś sposób związanych z chorobą i przez to wywołujących tego samego typu potrzeby. Zrównanie innych przeszkód wykonywania pracy z niezdolnością do pracy z powodu choroby oznacza więc rozszerzenie ochrony ubezpieczeniowej z tytułu tego ryzyka na inne zdarzenia losowe. nałóg jest chorobą Z tego względu, z punktu widzenia sztuki legislacyjnej, budzi wątpliwości potraktowanie na równi z niezdolnością do pracy wskutek choroby sytuacji poddania się leczeniu nałogu alkoholizmu i uzależnienia od środków odurzających (art. 6 ust. 2 pkt 2). Alkoholizm bowiem, jako patologiczna zależność od używek, jest chorobą18 wymagającą lekarskiego postępowania i ochrona tej sytuacji w całości mieści się w dyspozycji art. 6 ust. 1. znaczenie odrębnego ujęcia nałogu Wyodrębnienie jednak tej sytuacji sprawia, że nabrała ona samodzielnego bytu prawnego. W konsekwencji należy przyjąć, że prawo do zasiłku chorobowego przysługuje od pierwszego dnia leczenia nałogu także wówczas, gdy pracownik nie wyczerpał jeszcze trzydziesto-trzydniowego okresu prawa do wynagrodzenia chorobowego. Wynika to z treści art. 92 kodeksu pracy, który prawo do wynagrodzenia chorobowego przyznaje tylko za czas niezdolności do pracy wskutek choroby i odosobnienia w związku z chorobą zakaźną oraz wskutek poddania się niezbędnym badaniom lekarskim przewidzianym dla kandydatów na dawców komórek, tkanek i narządów. Za czas leczenia nałogu przysługuje więc wyłącznie zasiłek chorobowy. Ad 3) Poddanie się wskazanym badaniom jest nową sytuacją19 chronioną w ramach ryzyka chorobowego na zasadzie uznania nieobecności w pracy przez czas niezbędny do wykonywania tych badań20 za okres niezdolności z powodu choroby. Ustawodawca objął tę sytuację szczególną ochroną, przyznając wówczas ubezpieczonemu prawo do 100% zasiłku chorobowego. 16 W nomenklaturze ustawy o chorobach zakaźnych i zakażeniach jest to hospitalizacja, izolacja lub kwarantanna. 17 Jak się wydaje, powinien to być okres trzymiesięczny. 18 Światowa Organizacja Zdrowia Narodów Zjednoczonych proponuje następujące ujęcie zjawiska alkoholizmu: „Alkoholicy są to osoby pijące nadmiernie, u których zależność od alkoholu jest taka, że wykazują bądź wyraźne zaburzenia psychiczne, bądź też objawy zakłócające ich zdrowie fizyczne i psychiczne, ich stosunki z osobami drugimi i ich zachowanie się socjalne i ekonomiczne, bądź też wykazują zwiastujące zaburzenia tego rodzaju. Osoby te powinny być poddane leczeniu". 1' Wprowadziła ją ustawa z 17 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 10, poz. 71). 20 Należy zaznaczyć, że art. 6 nie wymienia poddania się zabiegowi pobrania komórek tkanek lub narządów. 4. Przerwa w pracy w związku z urodzeniem dziecka (urlop macierzyński) 163 3. Zmniejszona sprawność do pracy Z innego typu rozszerzeniem zakresu ryzyka chorobowego mamy do czynienia w odniesieniu do sytuacji określonej jako „zmniejszona sprawność do pracy". Ustawodawca nie wychodzi tu bowiem poza chorobę jako przyczynę chronionego prawem skutku w zakresie zdolności do pracy, ale wprowadza21 ochronę nowego rodzaju skutku choroby w zakresie wpływu na zdolność do pracy, tj. polegającego na zmniejszeniu się sprawności do pracy, co uniemożliwia osiągnięcie dotychczasowych zarobków. zakres podmiotowy treść ryzyka Ochronie ubezpieczeniowej w zakresie ryzyka chorobowego podlega pracownik22, który wskutek choroby lub nabytego kalectwa ma zmniejszoną sprawność do pracy dotychczasowej i który poddał się rehabilitacji zawodowej w celu adaptacji lub przyuczenia do określonej pracy, wskutek czego jego wynagrodzenie uległo obniżeniu. Treścią tego ryzyka ubezpieczeniowego jest więc nie tylko samo zmniejszenie się sprawności do pracy, wyrażające się obniżeniem zarobków, ale przede wszystkim przystąpienie do działań mających przywrócić zdolność do pracy, przy czym niekoniecznie w dotychczasowym zawodzie. Jeśli poddanie się rehabilitacji łączy się z obniżeniem zarobków, to taka sytuacja jest chroniona zasiłkiem wyrównawczym. 4. Przerwa w pracy w związku z urodzeniem dziecka (urlop macierzyński) Prawo do powstrzymania się od pracy w związku z urodzeniem dziecka jest ryzykiem w polskim ubezpieczeniu społecznym od czasu wydania pierwszego aktu prawnego w tym względzie, tj. dekretu z 11 stycznia 1919 r. o obowiązkowym ubezpieczeniu na wypadek choroby23. Dekret, jak i wydana następnie w jego miejsce ustawa z 19 maja 1920 r. o obowiązkowym ubezpieczeniu na wypadek choroby24, przewidywały wypłatę zasiłku połogowego przez okres 8 tygodni, tj. przez cały okres, przez który kobieta mogła powstrzymywać się od pracy. 21 Ochronę tego skutku wprowadzono bowiem dopiero ustawą z 17 grudnia 1974 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, tekst jedn. Dz.U. z 1983 r. nr 30, poz. 143 zpóźn. zm. 22 Jako pracownika traktuje się osobę wykonującą pracę nakładczą. 23 Dz.U. nr 9, poz. 122. 24 Dz.U. nr 44, poz. 272. 164 //. Ryzyka w ubezpieczeniu chorobowym Ustawą z 2 lipca 1924 r. o pracy młodocianych i kobiet25 przyznano kobietom prawo do przerwania pracy na okres 12 tygodni26, z których co najmniej dwa powinny przypadać przed, a co najmniej osiem po porodzie, pozostałe zaś dwa tygodnie kobieta mogła wykorzystać dowolnie bądź bezpośrednio przed porodem, bądź bezpośrednio po obowiązkowej ośmiotygodniowej przerwie po porodzie. Okoliczność, że zasiłek z ubezpieczenia społecznego przysługiwał tylko przez część przysługującego urlopu macierzyńskiego, tj. przez okres 8 tygodni, sprawiała, że kobiety starały się nie wykorzystywać przerwy w całości, co istotnie skracało wymiar urlopu macierzyńskiego27. zmiana nazwy świadczenia Ochronę ubezpieczeniową (prawo do zasiłku macierzyńskiego) przez cały okres urlopu macierzyńskiego zapewniła dopiero ustawa z 28 kwietnia 1948 r. w przedmiocie pracy młodocianych i kobiet28, która dokonała zmiany treści artykułu 105 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym. Odtąd już wszystkie następne ustawy dotyczące ubezpieczenia na wypadek choroby i macierzyństwa przyznawały prawo do świadczenia pieniężnego za cały okres urlopu macierzyńskiego określonego przez przepisy prawa pracy29. Zmieniła się też z tego powodu nazwa świadczenia na „zasiłek macierzyński". treść ryzyka Sytuacją objętą ochroną (ryzykiem ubezpieczeniowym) jest więc przerwa w pracy w związku z ciążą i urodzeniem dziecka. Długość tej przerwy ustalają przepisy prawa pracy30, które też ustalają, kto ma prawo do urlopu macierzyńskiego. Przepisy ustaw ubezpieczeniowych ustalają natomiast warunki nabycia prawa do zasiłku macierzyńskiego w okresie urlopu macierzyńskiego31. Ryzykiem ubezpieczeniowym jest więc urodzenie dziecka w okresie trwania ubezpieczenia chorobowego32. Odstępstwem od zasady, że ryzyko ubezpieczeniowe powinno zajść w czasie ubezpieczenia, jest objęcie ochroną33 sytuacji urodzenia dziecka już po ustaniu ubezpieczenia, jeżeli zatrudnienie ustało w okresie ciąży: • wskutek ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy, • z naruszeniem przepisów prawa stwierdzonym prawomocnym orzeczeniem sądu. Uwzględniając, że w tych sytuacjach fakt urodzenia dziecka i konieczność jego pielęgnacji nie wymusza przerwania świadczenia pracy i nie powoduje utraty zarob- 25 Dz.U. nr 65, poz. 636 z późn. zm. 26 Nie wiązało się z tym jednak wydłużenie okresu prawa do zasiłku połogowego. 27 Por. J. Jończyk, Ochrona pracy kobiet i młodocianych w polskim przemyśle w latach 1919—1939, Warszawa 1961, s. 256-157. 28 Dz.U. nr 27, poz. 182. 29 Obecnie art. 180 k.p. lf..-.- ™ Ibidem. ¦ .... 31 Można nabyć prawo do urlopu macierzyńskiego, a nie mieć prawa do zasiłku macierzyńskiego (np. osoby wykonujące pracą nakładczą). 32 Wyjątkiem od zasady jest urodzenie dziecka w okresie urlopu wychowawczego. 33 Czyli przyznanie prawa do zasiłku macierzyńskiego. 5. Konieczność opieki nad dzieckiem lub innym chorym członkiem rodziny 165 rozszerzenie ochrony ku (bowiem bezpośrednią przyczyną utraty zarobku było ustanie zatrudnienia), należy przyjąć, że nastąpiło tu rozszerzenie ochrony ubezpieczeniowej na sytuacje utraty dochodu przez kobietę w ciąży z innych przyczyn niż zdarzenie losowe (urodzenie dziecka). Zdarzeniami uzasadniającymi ochronę, w ramach ryzyka macierzyństwa, są także sytuacje przyjęcia na wychowanie dziecka w wieku do roku i wystąpienia do sądu opiekuńczego w sprawie jego przysposobienia albo przyjęcia dziecka w wieku do roku na wychowanie w ramach rodziny zastępczej34. 5. Konieczność opieki nad dzieckiem lub innym chorym członkiem rodziny Geneza ryzyka „opieki" datuje się od 1954 r. i wprowadzona została uchwałą Prezydium Rządu nr 293 z 18 maja 1954 r., w sprawie przyznania matkom pracującym zasiłków chorobowych za okres niezdolności do pracy z powodu choroby dziecka35, i uchwałą Prezydium Rządu nr 993 z 17 grudnia 1955 r. o uzupełnieniu uchwały z 18 maja 1954 r., w sprawie przyznania matkom pracującym zasiłków chorobowych za okres niezdolności do pracy z powodu choroby dziecka36. Stosownie do tych uchwał pracownica37 miała prawo do zasiłku chorobowego przez okres 30 dni w roku w razie konieczności sprawowania osobistej opieki nad chorym dzieckiem, które nie przekroczyło czternastego roku życia38. Rozszerzenie ochrony (treści ryzyka) nastąpiło ustawą z 17 grudnia 1974 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Ustawa ta wprowadziła także ochronę sytuacji konieczności opieki nad zdrowym dzieckiem do lat ośmiu oraz nad innym chorym członkiem rodziny i wydłużyła okres ochronny do 60 dni w roku kalendarzowym. Zakres ryzyka opieki ustalony powyższą ustawą przejęty został przez ustawę zasiłkową z 25 czerwca 1999 r. W ujęciu ustawy ryzyko „konieczności opieki" obejmuje sytuację sprawowania opieki nad: 1) dzieckiem w wieku do 8 lat w przypadku: a) nieprzewidzianego zamknięcia żłobka, przedszkola lub szkoły, do których dziecko uczęszcza, b) porodu lub choroby małżonka ubezpieczonego, stale opiekującego się dzieckiem, 34 Art. 29 ust. 1 ustawy zasiłkowej. 35M.P. nrA-47, poz. 659. 36 M.P. nr 124, poz. 1614. 37 Mowa o pracownikach fizycznych, pracownicy umysłowi zachowywali bowiem prawo do wynagrodzenia w razie niemożności pełnienia obowiązków z ważnej przyczyny przez krótki czas. 38 W razie konieczności opieki nad dzieckiem zdrowym, choćby to było niemowlę, zasiłek nie przysługiwał. 166 //. Ryzyka w ubezpieczeniu chorobowym c) pobytu małżonka ubezpieczonego, stale opiekującego się dzieckiem, w stacjonarnym zakładzie opieki zdrowotnej, 2) chorym dzieckiem w wieku do ukończenia 14 lat, 3) innym chorym członkiem rodziny, za którego uważa się: małżonka, rodziców, teściów, dziadków, wnuki, rodzeństwo oraz dzieci w wieku przed ukończeniem 14 lat, jeżeli pozostają we wspólnym gospodarstwie domowym z ubezpieczonym w okresie sprawowania opieki. treść ryzyka opieki „Konieczność zapewnienia opieki" powstaje, jeżeli nie ma innych członków rodziny pozostających we wspólnym gospodarstwie domowym, którzy mogliby zapewnić tę opiekę39. Ubezpieczony ma jednak prawo sprawować opiekę osobiście niezależnie od tego, czy obiektywnie taka konieczność zachodzi (tzn. są inni członkowie rodziny pozostający we wspólnym gospodarstwie domowym), jeżeli trzeba zapewnić opiekę choremu dziecku w wieku do lat 2. Jeżeli oboje rodzice są ubezpieczeni, każde z nich ma prawo opiekować się dzieckiem, a decyzja w kwestii, które z nich będzie tę opiekę sprawować, należy do rodziców. Warunek pozostawania we wspólnym gospodarstwie domowym jest spełniony, choćby ubezpieczony pozostawał we wspólnym gospodarstwie domowym z chorym tylko przez okres choroby40. To, że nie ma domownika mogącego zapewnić opiekę, stwierdza pracownik w oświadczeniu. 39 Za członka rodziny pozostającego we wspólnym gospodarstwie domowym, mogącego zapewnić opiekę, nie uważa się: osoby całkowicie niezdolnej do pracy, osoby chorej, osoby, która ze względu na wiek jest niesprawna fizycznie lub psychicznie, prowadzącej gospodarstwo rolne, pracownika odpoczywającego po pracy na nocnej zmianie, osoby niezobowiązanej do sprawowania opieki na podstawie przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, jeżeli odmawia ona sprawowania opieki. 40 Np. córka opiekuje się chorą matką mieszkającą oddzielnie. Rozdziat ŚWIADCZENIA PIENIĘŻNE Z UBEZPIECZENIA CHOROBOWEGO 1. Zasiłek chorobowy jako świadczenie zastępujące utracony zarobek pierwszeństwo prawa do wynagrodzenia Powstanie niezdolności do pracy z powodu choroby z reguły oznacza utratę prawa do otrzymywania wynagrodzenia, które zgodnie z kodeksem pracy przysługuje za pracę wykonaną. Rolą zasiłku chorobowego jest zastąpienie tych nieosiągniętych z powodu choroby zarobków. Jeżeli jednak przepisy pozwalają pracownikowi na zachowanie prawa do wynagrodzenia, to zasiłek nie przysługuje. Tę zasadę ustawa zasiłkowa formułuje expressis verbis w art. 12 ust. 1. Znaczenie art. 12 ust. 1 polega więc przede wszystkim na ustanowieniu normy kolizyjnej wskazującej, że w sytuacji gdy odrębne przepisy gwarantują prawo do wynagrodzenia, prawo do zasiłku chorobowego nie może zostać nabyte. Zapis ustawowy „prawo nie przysługuje" należy więc rozumieć jako brak możliwości wypłacania zasiłku chorobowego zamiast wynagrodzenia należnego za czas choroby (np. w sytuacji niewypłacalności pracodawcy). Pracownik ma wyłącznie roszczenie o wynagrodzenie chorobowe1 lub gwarancyjne2 dochodzone w takim samym trybie, jak roszczenia o świadczenia ze stosunku pracy. Stwarza to zasadniczo różną sytuację od tej, która powstawała pod rządami rozporządzenia Rady Ministrów z 6 czerwca 1983 r. w sprawie zasad obliczania zasiłków z ubezpieczenia społecznego oraz pokrywania wydatków na te zasiłki3. Rozporządzenie to nakładało na uspołecznione zakłady pracy obowiązek pokrywania wydatków na zasiłki chorobowe z funduszu płac, nie zmieniało więc charakteru prawnego świadczenia za czas niezdolności do pracy. W efekcie pracownikowi przysługiwało roszczenie przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych. 1 Jest to wynagrodzenie przewidziane w art. 92 § 1 k.p. 2 Wynagrodzenie za czas niezdolności do pracy przewidziane w odrębnych przepisach. 3 Dz.U. nr 33, poz. 157 z późn. zm. 168 ///. Świadczenia pieniężne z ubezpieczenia chorobowego Artykuł 12 ust. 1 ustawy zasiłkowej ma też zastosowanie w sytuacji, w której pracownik w okresie niezdolności do pracy świadczył pracę4. Jeśli więc pracownik świadczył pracę mimo zwolnienia lekarskiego, to prawo do zasiłku chorobowego nie przysługuje. Z prawnego punktu widzenia mamy tu do czynienia z rezygnacją z prawa do wykorzystania zwolnienia lekarskiego od pracy. Pracownik ma wówczas roszczenie o wypłatę wynagrodzenia za wykonaną pracę. Artykuł 12 ust. 1 ma zastosowanie do wszystkich innych sytuacji, w których zbiega się prawo do wynagrodzenia i zasiłku chorobowego (np. choroba w czasie urlopu szkoleniowego). Prawo do wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy ma zawsze pierwszeństwo przed prawem do zasiłku chorobowego5. 1.1. Zasiłek chorobowy a wynagrodzenie chorobowe Zasiłek chorobowy jest obecnie6 świadczeniem wypłacanym wyłącznie ze środków funduszu ubezpieczenia chorobowego tworzonego ze składki płaconej tylko przez ubezpieczonego7, w sytuacjach określonych w art. 6 ust. 1 i 2 ustawy zasiłkowej. Ubezpieczonym, którzy są pracownikami, zasiłek chorobowy przysługuje jednak dopiero od trzydziestego czwartego dnia niezdolności do pracy8. Natomiast za pierwsze 33 dni niezdolności do pracy w roku kalendarzowym, na mocy art. 92 kodeksu pracy, pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia chorobowego wypłacanego ze środków pracodawcy9. charakter prawny wynagrodzenia chorobowego Z faktu, że wynagrodzenie chorobowe jest świadczeniem ze stosunku pracy, wynikają następujące konsekwencje: • pracownik ma roszczenie o to świadczenie bezpośrednio do pracodawcy, • przedawnienie roszczeń następuje według przepisów kodeksu pracy, a nie ustawy zasiłkowej, • gwarantem w razie niewypłacalności pracodawcy (w ograniczonym zakresie) jest Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, a nie ZUS, • odsetki za opóźnienie wypłaty wynagrodzenia chorobowego regulują przepisy kodeksu cywilnego, natomiast odsetki za opóźnienie wypłaty zasiłku chorobowego 4 Pracownik może ujawnić zwolnienie lekarskie nieco później niż w dniu jego wydania. 5 Inaczej została uregulowana jedynie kwestia zbiegu okresu niezdolności do pracy wskutek choroby lub odosobnienia z okresem urlopu wypoczynkowego — zob. kodeks pracy, art. 165-166. 6 W latach 1975-1991 zasiłki chorobowe były wypłacane także ze środków funduszu plac uspołecznionych zakładów pracy. 7 Składka ta wynosi 2,45% podstawy wymiaru składki. 8 Licząc od dnia nabycia prawa. 9 Prawo do wynagrodzenia na podstawie art. 92 k.p. zachowuje także osoba wykonująca pracę nakładczą, niezależnie od tego, czy wstąpiła do ubezpieczenia chorobowego, oraz osoba wykonująca umowę zlecenia na rzecz pracodawcy. 1. Zasiłek chorobowy jako świadczenie zastępujące utracony zarobek 169 reguluje rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 1 lutego 1999r. w sprawie szczegółowych zasad wypłacania odsetek za opóźnienie w ustalaniu lub wypłacie świadczeń z ubezpieczenia społecznego10, • wolne od potrąceń z wynagrodzenia chorobowego dokonywanych z tytułu określonych należności są kwoty określone w przepisach kodeksu pracy (art. 871), a nie kwoty określone przepisami ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (art. 141), • do nienależnie wypłaconych kwot wynagrodzenia chorobowego stosuje się art. 410 k.c, a nie art. 66 ustawy zasiłkowej, • wysokość wynagrodzenia chorobowego może być ustalona korzystniej niż wynika to z ustawy zasiłkowej, • strony mogą zawrzeć ugodę w przedmiocie roszczenia o wynagrodzenie za czas choroby, jeżeli nie będzie ona naruszać słusznego interesu pracownika. Zasada, że niezdolność do pracy przez pierwsze 33 dni w roku jest ryzykiem pracodawcy, ma zastosowanie do wszystkich pracodawców sektora publicznego i prywatnego. Dłużej trwająca niezdolność do pracy jest już ryzykiem instytucji ubezpieczeniowej (ZUS), przy czym „suma tych ryzyk" zamyka się w tzw. okresie zasiłkowym, czyli okresie, przez jaki pracownikowi przysługuje prawo do świadczenia pieniężnego zastępującego utracony z powodu choroby zarobek. Doliczanie okresu pobierania wynagrodzenia chorobowego do okresu pobierania zasiłku chorobowego dokonuje się na zasadach wynikających z art. 9 ust. 2 ustawy zasiłkowej. odmienność zasad obliczania okresów Do liczenia okresu prawa do wynagrodzenia chorobowego stosuje się odmienne zasady. Nie jest tu ważna ani długość przerwy między poszczególnymi okresami niezdolności do pracy, ani przyczyna tej niezdolności („ta sama" czy „taka sama" choroba). W odniesieniu do wynagrodzenia chorobowego okres owych 33 dni liczy się bowiem w roku kalendarzowym11, co oznacza, że zaczyna on bieg od początku w każdym roku, nawet jeśli w poprzednim roku nie został wykorzystany w pełni. Natomiast okres pobierania zasiłku chorobowego jest powiązany z jednej strony z nieprzerwanym trwaniem niezdolności do pracy, bez względu na przyczynę, a z drugiej — z niezdolnością z powodu tej samej choroby12. Zasady liczenia okresu prawa do wynagrodzenia chorobowego rozmijają się więc z zasadami liczenia okresu zasiłkowego. Dzień przejścia na zasiłek chorobowy może więc być trzydziestym czwartym dniem okresu zasiłkowego albo dniem pierwszym, albo np. piętnastym. 10Dz.U. nr 12, poz. 104. 11 Jeśli w ciągu roku kalendarzowego pracownik podejmie dodatkowe zatrudnienie, do 33 dni prawa do wynagrodzenia wlicza się okres wypłaty tego wynagrodzenia przed podjęciem dodatkowego zatrudnienia. 12 Zob. rozdział V. 170 ///. Świadczenia pieniężne z ubezpieczenia chorobowego Wynagrodzenie chorobowe przysługuje na tych samych zasadach, na jakich przysługuje zasiłek chorobowy. Nie przysługuje zatem, gdyby zasiłek chorobowy z jakiś względów nie przysługiwał albo gdyby zaszły okoliczności powodujące utratę prawa do zasiłku chorobowego. Wysokość wynagrodzenia chorobowego ustalona została na takich samych zasadach jak wysokość zasiłku chorobowego. 1.2. Zasiłek chorobowy a wynagrodzenie gwarancyjne Niektóre grupy pracowników zachowują prawo do wynagrodzenia za cały okres niezdolności do pracy. Są to: sędziowie13, prokuratorzy14, nauczyciele akademiccy15, pracownicy naukowi, dyplomowani bibliotekarze i dyplomowani pracownicy dokumentacji i informacji naukowej PAN16 oraz pracownicy naukowi w jednostkach ba-dawczo-rozwoj owych'7. zakres prawa do wynagrodzenia gwarancyjnego Wynagrodzenie gwarancyjne w odróżnieniu od wynagrodzenia chorobowego przysługuje za czas każdej usprawiedliwionej nieobecności w pracy, a nie tylko za czas niezdolności do pracy z powodu przyczyn wymienionych w art. 92 k.p. Okres wypłaty wynagrodzenia gwarancyjnego za czas choroby lub odosobnienia, z reguły wynoszący 12 miesięcy, wynika albo z wyraźnego przepisu (tak ustawa o ustroju sądów powszechnych), albo z rozwiązań dotyczących ochrony stosunku pracy w razie choroby (tak ustawa o szkolnictwie wyższym, która pozwala zwolnić nauczyciela akademickiego, jeżeli okres czasowej niezdolności do pracy z powodu choroby przekracza jeden rok). W odniesieniu do wynagrodzenia gwarancyjnego nie jest jednak jasne, jak należy liczyć ten dwunastomiesięczny okres. Wobec braku odesłań do ustawy zasiłkowej należy wnosić, że dwunastomiesięczny okres prawa do wynagrodzenia gwarancyjnego liczony jest zawsze od początku. Wypłata wynagrodzenia gwarancyjnego w razie nieobecności w pracy z innych przyczyn niż choroba albo nie jest ograniczona w czasie (tak odosobnienie i opieka nad dzieckiem w odniesieniu do nauczycieli akademickich), albo ograniczenia wynikają z odesłania do ustaw ubezpieczeniowych (tak ustawa — Prawo o ustroju sądów powszechnych). Okres wypłaty takiego wynagrodzenia mogą też ograniczać przepisy konstruujące sytuację uprawniającą do niego (np. kodeks pracy, ustalając długość urlopu macierzyńskiego). 13 Art. 94 ustawy z 27 lipca 2001 r. — Prawo o ustroju sądów powszechnych i art. 45 § 5 ustawy z 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym, Dz.U. nr 240, poz. 2052 z późn. zm., mającej zastosowanie także do sędziów Trybunału Konstytucyjnego i Naczelnego Sądu Administracyjnego. 14 Art. 51 ustawy z 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze. 15 Art. 105 ust. 5 ustawy z 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym. 16 Ustawa z 25 kwietnia 1997 r. o Polskiej Akademii Nauk. 17 Ustawa z 25 lipca 1985 r. o jednostkach badawczo-rozwojowych. 2. Świadczenie rehabilitacyjne 171 kryteria różnicowania wysokości wynagrodzenia gwarancyjnego Wynagrodzenie gwarancyjne przysługuje z reguły w wysokości wynagrodzenia za pracę, jakkolwiek i tu przepisy są różne. Na przykład wynagrodzenie gwarancyjne sędziów w razie niezdolności do pracy z powodu choroby odpowiada wynagrodzeniu za pracę, ale w razie niemożności wykonywania pracy z innych przyczyn niż choroba (np. z powodu opieki nad chorym członkiem rodziny) — przysługuje w wysokości zasiłku z ubezpieczenia chorobowego (80% wynagrodzenia). Dla nauczycieli akademickich wysokość wynagrodzenia gwarancyjnego też jest zróżnicowana, ale według nieco innych kryteriów. Wynagrodzenie to wynosi 80% wynagrodzenia tylko w sytuacji, gdy niezdolność do pracy spowodowana jest chorobą lub odosobnieniem w związku z chorobą zakaźną. W przypadku gdy niezdolność jest skutkiem wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, wypadku w drodze do pracy lub z pracy, choroby w czasie ciąży, poddania się niezbędnym badaniom lekarskim przewidzianym dla kandydatów na dawców komórek, tkanek i narządów oraz poddania się zabiegowi pobrania komórek, tkanek i narządów, a także we wszystkich pozostałych przypadkach usprawiedliwionej nieobecności w pracy — nauczycielowi przysługuje 100% wynagrodzenia. Należy jednak podkreślić, że mimo równej stopy procentowej (80%) i przysługiwania w takich samych sytuacjach, wynagrodzenie gwarancyjne za czas choroby lub odosobnienia i wynagrodzenie chorobowe to nadal odrębne pojęcia prawne. Różnią się podstawą prawną i sposobem ich wyliczania. Wynagrodzenie chorobowe przysługuje na podstawie art. 92 k.p. i oblicza sieje tak jak zasiłek chorobowy, czyli od tzw. podstawy wymiaru, którą generalnie stanowi przeciętne miesięczne wynagrodzenie wypłacone (a więc już po pobraniu składki na ubezpieczenie społeczne należnej od pracownika) za okres 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających miesiąc, w którym powstała niezdolność do pracy. Od tak wyliczonego wynagrodzenia chorobowego nie pobiera się składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe. Wynagrodzenie gwarancyjne ustala się natomiast od wynagrodzenia, a nie od przyjętej podstawy jego wymiaru. Zmniejszenie stopy procentowej oznacza, że obecnie nauczycielowi za czas choroby i odosobnienia przysługiwać będzie nie 100%, ale 80% jego wynagrodzenia, od którego następnie zostanie odprowadzona składka na ubezpieczenie społeczne18. ustalanie wynagrodzenia gwarancyjnego 2. Świadczenie rehabilitacyjne Traktowanie cechy czasowości niezdolności do pracy przede wszystkim w kategoriach jakościowych, a nie czasowych (tj. jako stanu przemijającego), a z drugiej 18 Szczegółowo zobacz I. Jędrasik-Jankowska, Wynagrodzenie nauczycieli akademickich za czas choroby, „Gazeta Prawna" z 27 czerwca 2005 r. 172 ///. Świadczenia pieniężne z ubezpieczenia chorobowego ratio legis regulacji strony ograniczenie w czasie prawa do zasiłku chorobowego sprawia, że ubezpieczony może znaleźć się w sytuacji, gdy nie ma już prawa do zasiłku chorobowego z powodu wyczerpania okresu zasiłkowego, a jednocześnie nie można jeszcze stwierdzić, że stan jego zdrowia stanowi trwałą przeszkodę w wykonywaniu pracy, co umożliwiłoby otrzymanie renty z ubezpieczenia rentowego. Istnienie powyższej luki pojęciowej między zdarzeniem prawnym ujmowanym jako „czasowa niezdolność do pracy" a zdarzeniem określanym jako „trwała niezdolność do pracy" (dawniej inwalidztwo) powodowało, że zachodziła potrzeba wprowadzenia świadczenia typu „przejściowego", jeżeli ubezpieczony nie miałby być pozostawiony swojemu losowi. rola świadczenia rehabilitacyj nego Zapewniając pracownikowi środki utrzymania w okresie po wyczerpaniu prawa do zasiłku chorobowego, a przed stwierdzeniem trwałej niezdolności do pracy, świadczenie rehabilitacyjne wypełnia w ten sposób lukę, jaka się tworzy wskutek jakościowego (przemijalności), a nie ilościowego (upływ czasu) ujęcia pojęć „czasowa" i „trwała niezdolność do pracy". Jest więc swego rodzaju świadczeniem przejściowym pomiędzy zasiłkiem chorobowym i rentą inwalidzką. Świadczenie rehabilitacyjne jest świadczeniem „na dokończenie leczenia". W zamyśle ustawodawcy ma ono stwarzać możliwość kontynuowania leczenia lub rehabilitacji osobom, dla których obowiązujący obecnie okres zasiłkowy jest zbyt krótki aby odzyskać pełną zdolność do pracy. Świadczenie rehabilitacyjne przysługuje więc ubezpieczonemu, który po wyczerpaniu zasiłku chorobowego jest nadal niezdolny do pracy, a dalsze leczenie lub rehabilitacja rokują odzyskanie zdolności do pracy. Podstawę do wydania decyzji w sprawie świadczenia rehabilitacyjnego stanowi pozytywna opinia lekarza orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych co do rokowań w kwestii odzyskania zdolności do pracy. Świadczenie rehabilitacyjne może być przyznane na okres nie dłuższy niż 12 miesięcy. Z jego istoty wynika, że muszą to być miesiące bezpośrednio po sobie następujące. Okres pobierania świadczenia musi być więc faktycznie nieprzerwany, jakkolwiek pierwsza decyzja nie musi obejmować całego okresu dwunastomiesięcznego. Decyzja o przyznaniu świadczenia rehabilitacyjnego może być wydana na okres kilku miesięcy i następnie przedłużana. Świadczenie musi być pobierane jednak w sposób nieprzerwany. Prawa świadczenia rehabilitacyjnego nie mają osoby uprawnione do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy, zasiłku dla bezrobotnych, zasiłku przedemerytalnego lub do świadczenia przedemerytalnego. Pobieranie świadczenia rehabilitacyjnego łączy się z zakazem wypowiadania umowy o pracę, jednak po 272 dniach pobierania łącznie wynagrodzenia chorobowego, zasiłku chorobowego (182 dni) oraz świadczenia rehabilitacyjnego (90 dni) pracodawca może rozwiązać umowę bez wypowiedzenia. Okres pobierania świadczenia rehabilitacyjnego jest okresem uwzględnianym w stażu ubezpieczeniowym w rozumieniu przepisów emerytalnych (jako okres nieskładko- zakres prawa 3. Zasiłek wyrównawczy 173 wy). Okres pobierania świadczenia rehabilitacyjnego nie podlega jednak wliczeniu do okresu zatrudnienia, od którego zależy przyznanie wzrostu emerytury lub renty inwalidzkiej z tytułu zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze19. 3. Zasiłek wyrównawczy Zasiłek wyrównawczy jest drugim, obok dodatku wyrównawczego20, rodzajem świadczenia o przeznaczeniu wyrównującym stratę w zarobkach, poniesioną przez pracownika z powodu zmniejszenia się jego sprawności do pracy. W odróżnieniu jednak od dodatku wyrównawczego zasiłek wyrównawczy jest świadczeniem o charakterze ubezpieczeniowym. zakres podmiotowy i przedmiotowy prawa Zasiłek wyrównawczy przysługuje tylko pracownikowi21. Warunkiem nabycia prawa do zasiłku wyrównawczego jest wykonywanie pracy w ośrodku rehabilitacji zawodowej albo u pracodawcy na wyodrębnionym stanowisku pracy oraz osiąganie z tego powodu wynagrodzenia niższego od przeciętnego wynagrodzenia z ostatnich 12 miesięcy. Zmniejszenie się sprawności do pracy jest więc ryzykiem ubezpieczeniowym wtedy, kiedy łączy się z poddaniem się rehabilitacji zawodowej. Ryzykiem ubezpieczenia chorobowego jest jednak tylko wtedy, kiedy zmniejszenie się sprawności do pracy było skutkiem choroby lub urazu (kalectwa) kwalifikowanych jako „z ogólnego stanu zdrowia". Jeśli bowiem zdarzenia losowe powodujące zmniejszenie sprawności do pracy można będzie zakwalifikować jako „wypadek przy pracy", to wówczas zasiłek wyrównawczy będzie wypłacany z ubezpieczenia wypadkowego. Zasiłek wyrównawczy w pełni wyrównuje różnicę między zarobkiem osiąganym poprzednio a wynagrodzeniem w czasie rehabilitacji. Odgrywa więc rolę bodźca do poddania się rehabilitacji. Wypłacać zasiłek można jednak nie dłużej niż przez 24 miesiące. Szczegółowe warunki odbywania rehabilitacji oraz zasady przyznawania zasiłku wyrównawczego do czasu wydania rozporządzenia, o którym mowa w art. 26 ustawy zasiłkowej, wynikają z rozporządzenia Rady Ministrów z 27 grudnia 1974 r. w sprawie warunków odbywania rehabilitacji zawodowej uprawniających do zasiłku wyrównawczego oraz szczegółowych zasad przyznawania tego zasiłku22. Z przepisów rozporządzenia wynika, że procesowi rehabilitacji mogą być poddani zarówno pracownicy, którzy jeszcze nie utracili zdolności do pracy i w stosunku " Uchwała SN z 27 maja 1981 r., IIUZP 13/81, OSNCP 1981, nr 12, poz. 231. 20 Przewidzianego przez artykuły 179 § 2, 230 § 2 i 231 k.p. 21 Nie przysługuje jednak osobie wykonującej pracę nakładczą, bo nie podlega ona ubezpieczeniu wypadkowemu. Inaczej mówiąc, doznanie przez tę osobę urazu (śmierci) nawet w związku z pracą nie jest kwalifikowane jako „wypadek przy pracy" tylko jako „z ogólnego stanu zdrowia". 22Dz.U. nr 51, poz. 325. 174 ///. Świadczenia pieniężne z ubezpieczenia chorobowego do których odsunięcie od dotychczasowej pracy oraz przekwalifikowanie jest działaniem profilaktycznym, zapobiegającym inwalidztwu, jak i osoby, które zdolność tę utraciły tylko czasowo, i praca wykonywana w warunkach ułatwiających stopniowe przystosowanie się organizmu pracownika powinna tę zdolność przywrócić. O potrzebie przeprowadzenia rehabilitacji zawodowej orzeka wojewódzki ośrodek medycyny pracy lub lekarz orzecznik Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Prawo do zasiłku wyrównawczego przysługuje osobie, która ma zmniejszoną sprawność do pracy, ale nie została uznana za osobę niezdolną do pracy. Pobieranie więc renty z tytułu niezdolności do pracy pozbawia prawa do zasiłku wyrównawczego, jako że renta jest świadczeniem dalej idącym, podobnie pobieranie emerytury. Łącznemu pobieraniu emerytury i zasiłku wyrównawczego sprzeciwia się zasada niełączenia prawa do świadczeń z różnych tytułów, ale o tym samym charakterze23. zbieg z innym świadczeniem 4. Zasiłek macierzyński Zasiłek macierzyński jest świadczeniem, którego zadaniem jest zapewnienie środków utrzymania w miejsce utraconych zarobków z powodu powstrzymywania się od pracy w związku z przyjściem na świat dziecka i koniecznością jego pielęgnacji przez pierwsze miesiące życia. Warunkiem nabycia prawa do zasiłku macierzyńskiego jest urodzenie dziecka24, w okresie trwania ubezpieczenia chorobowego albo w okresie urlopu wychowawczego. Rozdzielne potraktowanie przez ustawodawcę okresu trwania ubezpieczenia i okresu urlopu wychowawczego, który jest okresem przerwy w świadczeniu pracy, a nie przerwy w trwaniu tytułu do ubezpieczenia, prowadzi do wniosku, że określenie „okres trwania ubezpieczenia" jest rozumiane węziej od określenia „okres trwania tytułu do ubezpieczenia". W ujęciu ustawy okres trwania ubezpieczenia utożsamiany jest z tym okresem trwania tytułu, w którym jest obowiązek opłacania składki na ubezpieczenie chorobowe albo nastąpiło zwolnienie z tego obowiązku (np. okres niezdolności do pracy z powodu choroby)25. Zasiłek przysługuje przez okres odpowiadający długości urlopu macierzyńskiego26. Prawo do zasiłku macierzyńskiego przysługuje bez warunku posiadania okresu wyczekiwania i za każdy dzień kalendarzowy urlopu macierzyńskie- zakres prawa 23 Zasadę tę realizuje art. 25 ustawy zasiłkowej. 24 Za poród uważa się wydalenie płodu po 18 tygodniach ciąży, a także przyjęcie dziecka na wychowanie w celu przysposobienia albo w ramach rodziny zastępczej. 25 Prawo do zasiłku macierzyńskiego nie powstanie zatem w sytuacji urodzenia dziecka w okresie urlopu bezpłatnego lub tymczasowego aresztowania. 26 Długość urlopu macierzyńskiego uregulowana jest w art. 180 § 1 k.p. 5. Zasiłek opiekuńczy 175 go27. Zasiłek nie przysługuje za okresy, w których pracownica zachowuje prawo do wynagrodzenia28. Prawo do zasiłku macierzyńskiego może ustać wcześniej w sytuacji nałożenia się prawa do zasiłku macierzyńskiego i okresu tymczasowego aresztowania albo odbywania kary pozbawienia wolności, a także urlopu bezpłatnego. Po ustaniu tych okoliczności zasiłek macierzyński może być nadal wypłacany, jeżeli okres urlopu macierzyńskiego jeszcze się nie skończył. Prawa do zasiłku macierzyńskiego nie traci się w sytuacji podjęcia nowego zatrudnienia w okresie urlopu macierzyńskiego29. Zasiłek macierzyński przysługuje przede wszystkim matce dziecka. Ojcu lub innemu ubezpieczonemu członkowi najbliższej rodziny zasiłek macierzyński przysługuje w razie śmierci matki, a także wówczas, gdy matka wystąpi z wnioskiem o skrócenie urlopu macierzyńskiego. Wniosek taki matka może złożyć najwcześniej po wykorzystaniu 14 tygodni urlopu. Z przepisów ustawy zasiłkowej wynika, że prawo do zasiłku macierzyńskiego dla ubezpieczonego ojca dziecka lub innego ubezpieczonego członka najbliższej rodziny ma charakter samoistny, tj. wynikający z ich własnego ubezpieczenia. Nie jest to więc „dokończenie" wypłacania zasiłku macierzyńskiego z tytułu ubezpieczenia matki. Matka rezygnująca z urlopu macierzyńskiego nie może więc swoich uprawnień „przekazać" ojcu dziecka, jeżeli nie podlega on obowiązkowi ubezpieczenia chorobowego albo nie wstąpił do tego ubezpieczenia dobrowolnie30. Ojciec musi uprawnienia do zasiłku posiadać z tytułu własnego ubezpieczenia. Zasiłek macierzyński przysługuje w wysokości 100% wynagrodzenia stanowiącego podstawę wymiaru zasiłku. Zasady ustalania tej podstawy wymiaru zasiłku są takie same, jak stosowane przy obliczaniu podstawy wymiaru zasiłku chorobowego. I samoistny charakter prawa dla ojca wysokość zasiłku 5. Zasiłek opiekuńczy Zasiłek opiekuńczy jako odrębne świadczenie został wprowadzony ustawą z 17 grudnia 1974 r. o świadczeniach pieniężnych w razie choroby i macierzyństwa. Nie znaczy to jednak, że wcześniej nie było ochrony sytuacji polegającej na konieczności sprawowania opieki nad cho- wyodrębnienie tego świadczenia 27 Liczba dni kalendarzowych urlopu wynika z pomnożenia wymiaru podanego w tygodniach przez siedem (dni w tygodniu). 28 Dotyczy to nauczycieli akademickich. 29 Art. 33 ust. 2 nie wymienia art. 17 ustawy zasiłkowej jako mającego zastosowanie. 30 Zob. art. 11 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. 176 ///. Świadczenia pieniężne z ubezpieczenia chorobowego rym dzieckiem lub innym członkiem rodziny. Na gruncie ustawy z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym31 dokonywała się ona w granicach ryzyka niezdolności do pracy z powodu choroby poprzez zasiłek chorobowy. okres zasiłkowy Zasiłek opiekuńczy przysługuje przez okres zwolnienia od wykonywania pracy z powodu konieczności osobistego sprawowania opieki32, nie dłużej jednak niż przez okres: • 60 dni w roku kalendarzowym, jeżeli opieka sprawowana jest nad dzieckiem do lat 14, • 14 dni w roku kalendarzowym, jeżeli opieka sprawowana jest nad innym członkiem rodziny33. Wyżej określone okresy zasiłkowe są niezależne od liczby dzieci i innych członków rodziny, ale nie są niezależne od siebie. Oznacza to, że okresy opieki się sumuje. Sumowania dokonuje się w ramach roku kalendarzowego i okresu sześćdziesięcio-dniowego. Limit niewykorzystany w danym roku nie przechodzi na następny rok. Okres pobierania zasiłku nie może wykroczyć poza okres trwania umowy o pracę. Do zasiłku opiekuńczego stosuje się przepisy dotyczące zasiłków chorobowych w kwestii: • prawa do zasiłku za każdy dzień kalendarzowy, • braku prawa do zasiłku w sytuacji, gdy pracownik ma zagwarantowane prawo do wynagrodzenia w okresie opieki, • pozbawienia prawa do zasiłku w sytuacji, gdy w czasie sprawowania opieki wykorzystuje zwolnienie od pracy do innych celów niż opieka. zakres podmiotowy Prawo do zasiłku opiekuńczego przysługuje na równi matce i ojcu dziecka. Wypłaca się go tylko jednemu z rodziców — temu, który wystąpił z wnioskiem o jego wypłatę za dany okres. Prawo do tego zasiłku z tytułu opieki nad dzieckiem w wieku do 8 lat, w przypadkach, o których mowa powyżej, przysługuje obojgu rodzicom także wtedy, gdy nie pozostają we wspólnym gospodarstwie domowym. Prawo to przysługuje bez okresu wyczekiwania. wysokość zasiłku Miesięczny zasiłek opiekuńczy wynosi 80% podstawy wymiaru zasiłku. Zasady naliczania podstawy wymiaru zasiłku opiekuńczego są takie same, jak stosowane przy ustalaniu podstawy wymiaru zasiłku chorobowego. Przy ustalaniu wysokości zasiłku opiekuńczego z tytułu opieki nad dzieckiem lub innym członkiem rodziny stosowana jest zasada dotycząca zmniejszenia tej wy- 31Dz.U. nr5ł,poz. 396. 32 Zob. rozdział II pkt 5 części trzeciej opracowania. 33 Za członków rodziny uważa się małżonka, rodziców, teściów, dziadków, wnuki, rodzeństwo oraz dzieci w wieku ponad 14 lat, jeżeli pozostają we wspólnym gospodarstwie domowym. 5. Zasiłek opiekuńczy 177 sokości o 25% od ósmego dnia orzeczonej niezdolności do pracy w razie złożenia zwolnienia lekarskiego po upływie 7 dni od daty jego otrzymania34. Zasiłek opiekuńczy przysługuje za każdy dzień niezdolności do pracy, nie wyłączając dni wolnych od pracy. Zasiłek opiekuńczy przysługuje tylko tym osobom, które podlegają ubezpieczeniu chorobowemu obowiązkowo35. 34 Tak też H. Perło, Zasiłek chorobowy, macierzyński i inne zasiłki z ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2000, s. 77-80. 35 Są to osoby pozostające w stosunku pracy i członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych. Rozdziat IV I 1. Warunki nabycia prawa do zasiłku chorobowego 179 WARUNKI NABYCIA PRAWA I WYMIAR ŚWIADCZEŃ warunek a ryzyko 1. Warunki nabycia prawa do zasiłku chorobowego 1.1. Istota warunków Warunki nabycia prawa są swego rodzaju ograniczeniem dostępu do danego dobra (świadczenia). Im bowiem więcej warunków do spełnienia i im bardziej szczegółowo są one precyzowane, tym bardziej ograniczane bywa dane prawo. Z tego względu nie można niezdolności do pracy traktować jako warunku nabycia prawa do zasiłku chorobowego. Chronione prawem sytuacje nie ograniczają bowiem dostępu do określonego świadczenia, one „otwierają" ten dostęp. W takim więc tylko sensie zajście niezdolności do pracy (ryzyko ubezpieczeniowe) warunkuje nabycie prawa do zasiłku chorobowego. Ograniczenie dostępu do świadczenia osiąga się natomiast żądaniem, aby niezdolność do pracy zaszła w czasie trwania ubezpieczenia chorobowego, oraz wymaganiem pozostawania przez określony czas w ubezpieczeniu przed dniem zajścia ryzyka. Zatem warunki nabycia prawa do zasiłku to: katalog warunków • zajście niezdolności do pracy w czasie trwania ubezpieczenia1, • posiadanie okresu wyczekiwania (stażu ubezpieczeniowego). 1.2. Zajście niezdolności do pracy w czasie trwania ubezpieczenia • Zasiłek chorobowy przysługuje ubezpieczonemu, który stał się niezdolny do pracy z powodu choroby w czasie trwania ubezpieczenia chorobowego (art. 6 ust. 1 ustawy zasiłkowej). 1 Z reguły ustawy ubezpieczeniowe rozciągają ochronę na zdarzenia zaszłe już po ustaniu ubezpieczenia (tzw. okres ochronny). Trwanie ubezpieczenia chorobowego wiąże się z posiadaniem tytułu podlegającego obowiązkowi tego ubezpieczenia2 albo z posiadaniem tytułu do dobrowolnego przystąpienia do ubezpieczenia chorobowego3. Okresy trwania tytułu do ubezpieczenia i okresy trwania ubezpieczenia nie muszą się jednak dokładnie pokrywać w czasie. „Trwanie ubezpieczenia chorobowego" oznacza bowiem tylko ten okres trwania tytułu do ubezpieczenia, w którym ubezpieczony ma obowiązek opłacania składki na to ubezpieczenie (niezależnie od tego, czy składka została faktycznie opłacona4), oraz okres, w którym nastąpiło zwolnienie z obowiązku opłacenia składki5. trwanie ubezpieczenia a trwanie tytułu Od okresów trwania tytułów do ubezpieczenia, w których nastąpiło zwolnienie z obowiązku opłacenia składki będących okresami trwania ubezpieczenia, należy odróżnić okresy niepowstania tego obowiązku6. „Trwanie tytułu do ubezpieczenia" i „trwanie ubezpieczenia chorobowego" to zatem pojęcia o różnych zakresach, przy czym zakres pojęcia pierwszego jest szerszy i obejmuje cały zakres pojęcia drugiego. Inaczej mówiąc, każdy okres trwania ubezpieczenia chorobowego jest jednocześnie okresem trwania tytułu, ale nie każdy okres trwania tytułu jest okresem trwania ubezpieczenia. 1.3. Okres wyczekiwania Zajście zdarzenia w czasie trwania ubezpieczenia jest warunkiem koniecznym, ale niewystarczającym do nabycia prawa do świadczenia z ubezpieczenia społecznego. Nadto wymaga się, aby ubezpieczenie trwało przez określony czas. Długość tego okresu bywa różna. Powiązane jest to z reguły z rozmiarem udzielanej ochrony, a w szczególności z długością okresu, przez który świadczenie ma być wypłacane. W poprzednio obowiązujących w Polsce ustawach dała się zauważyć tendencja do rezygnacji z tego warunku w odniesieniu do zasiłku chorobowego. Na gruncie ustawy zasiłkowej z 17 grudnia 1974 r. warunek przepracowania co najmniej jednego miesiąca stawiano tylko pracownikom zatrudnionym na podstawie umowy o pracę na okres próbny, na czas określony lub na czas wykonywania określonej pracy. 2 Zgodnie z art. 11 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych są to stosunek pracy, stosunek członkostwa w rolniczej spółdzielni produkcyjnej albo spółdzielni kółek rolniczych i służba zastępcza. 3 Na swój wniosek mogą wstąpić do ubezpieczenia chorobowego osoby wykonujące pracę nakładczą, umowę zlecenia, prowadzące pozarokiiczą działalność gospodarczą, osoby wykonujące odpłatnie pracę na podstawie skierowania do pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania oraz duchowni. 4 Są to okresy, za które przysługuje zasiłek z ubezpieczenia społecznego (chorobowy, macierzyński, opiekuńczy itp.). 5 ZUS ma 10 lat na ściągnięcie niezapłaconych w terminie składek. 6 Są to okresy, w których brak jest podstawy do wyliczenia składki, np. urlop bezpłatny lub okres odbywania zasadniczej służby wojskowej. 180 IV. Warunki nabycia prawa i wymiar świadczeń W ujęciu ustawy zasiłkowej z 25 czerwca 1999 r. regułą jest posiadanie tego warunku, a wyjątkiem — zwolnienie z jego posiadania7. Okres wyczekiwania jest spełniony, jeśli ubezpieczenie będzie trwało nieprzerwanie przez okres 30 dni w odniesieniu do osób ubezpieczonych obowiązkowo i 180 dni, jeśli ubezpieczenie jest dobrowolne. Do tego okresu nieprzerwanego ubezpieczenia wlicza się wcześniejszy okres ubezpieczenia chorobowego (obowiązkowego lub dobrowolnego), jeśli przerwa w trwaniu ubezpieczenia nie była dłuższa niż 30 dni. Dłuższą przerwę dopuszcza się jednak, jeżeli była ona spowodowana urlopem wychowawczym albo bezpłatnym lub odbywaniem przez pracownika zasadniczej służby wojskowej8. Z wyjątkiem zatem wymienionych sytuacji, każda przerwa dłuższa niż 30 dni w kontynuowaniu ubezpieczenia chorobowego powoduje utratę posiadanego okresu wyczekiwania i konieczność przepracowania go od początku. Wobec tego, że w katalogu przerw dłuższych niż 30 dni wylicza się tylko przerwy w obowiązku opłacania składki, istotne są nie tyle przerwy w trwaniu tytułu, co przerwy w obowiązku opłacania składki. Może zatem dojść do konieczności przebycia ponownie okresu wyczekiwania, mimo nieprzerwanego trwania tytułu ubezpieczenia. 2. Wymiar świadczeń chorobowych 2.1. Kryteria ustalania wysokości świadczeń chorobowych wysokość zasiłku Ustawa z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa ustala trzy stopy procentowe wysokości zasiłku chorobowego, tj. 70%, 80% i 100% podstawy wymiaru zasiłku. Ta ustawowa wysokość zasiłku chorobowego, w przeciwieństwie do wysokości wynagrodzenia chorobowego należnego od pracodawcy, nie może ulec zmianie w drodze jakichkolwiek negocjacji9. kryteria wysokości zasiłku chorobowego Podstawowa stopa wysokości zasiłku chorobowego to 80% podstawy wymiaru. Stopa obniżona do 70% ma zastosowanie wtedy, kiedy ubezpieczony przebywa w szpitalu10, ale jednocześnie nie zachodzą okoliczności uzasadniające zastosowanie stuprocentowej stopy zasiłkowej. 7 Te wyjątki wylicza art. 4 ust. 3 ustawy. . . ¦ ,: . 8 Art. 4 ust. 2. 9 Co nie oznacza, że pracodawca nie może dopłacać pracownikowi do otrzymanego zasiłku chorobowego ze środków funduszu płac. 10 Stopa obniżona dotyczy tylko zasiłku chorobowego, a więc nie odnosi się do wynagrodzenia chorobowego. 2. Wymiar świadczeń chorobowych 181 Miesięczny zasiłek chorobowy wynosi 100% wynagrodzenia stanowiącego podstawę wymiaru zasiłku, jeżeli niezdolność do pracy: 1) przypada w czasie ciąży, 2) powstała wskutek wypadku w drodze do pracy lub z pracy, 3) powstała wskutek poddania się niezbędnym badaniom lekarskim przewidzianym dla kandydatów na dawców komórek, tkanek i narządów oraz zabiegowi pobrania komórek, tkanek i narządów. Kryteriami różnicowania stopy procentowej świadczenia rehabilitacyjnego są czas trwania niezdolności do pracy i okres ciąży. Świadczenie rehabilitacyjne wynosi 90% podstawy wymiaru zasiłku chorobowego przez okres pierwszych 3 miesięcy, a 75% tej podstawy za pozostały okres. Jeżeli w czasie pobierania świadczenia rehabilitacyjnego ubezpieczona będzie w ciąży, wzrasta ono do 100% podstawy wymiaru. Żadnego z wymienionych kryteriów nie stosuje się przy ustalaniu wysokości zasiłku wyrównawczego. Zasiłek ten jest wypłacany jako różnica między przeciętnym miesięcznym wynagrodzeniem pracownika a miesięcznym wynagrodzeniem osiągniętym za pracę w warunkach rehabilitacji zawodowej, bez względu na przyczynę zmniejszonej sprawności do pracy. kryteria wysokości świadczenia rehabilitacyjnego 2.2. Zasady ustalania podstawy wymiaru zasiłku chorobowego Zasiłek chorobowy wymierza się od tzw. podstawy wymiaru zasiłku chorobowego, którą stanowi kwota przychodów ubezpieczonego ustalona zgodnie z przyjętymi zasadami. Ustawa osobno ujmuje te zasady w zależności od tego, czy tytułem do ubezpieczenia jest stosunek pracy, czy inna działalność, jednak po ostatnich zmianach dotyczących okresu, z jakiego przyjmuje się wynagrodzenie do ustalenia podstawy wymiaru zasiłku, różnice te mają charakter raczej techniczny. W ujęciu ustawy zasiłkowej podstawę wymiaru zasiłku chorobowego przysługującego ubezpieczonemu będącemu pracownikiem stanowi przeciętne miesięczne wynagrodzenie wypłacone za okres 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających miesiąc, w którym powstała niezdolność do pracy. Jeżeli niezdolność do pracy powstała przed upływem 12 miesięcy, podstawę wymiaru zasiłku chorobowego stanowi przeciętne miesięcznie wynagrodzenie za pełne miesiące kalendarzowe ubezpieczenia. Podstawę wymiaru zasiłku chorobowego ustala się z uwzględnieniem wynagrodzenia uzyskanego u płatnika składek11 w okresie nieprzerwanego ubezpieczenia chorobowego, w którego trakcie powstała niezdolność do pracy. Odwołanie się w art. 36 ust. 4 ustawy zasiłkowej do płatnika składek usunęło wątpliwości12 w kwestii ustala- 1 Tj. z tytułu stosunku pracy. 1 Zob. I. Jędrasik-Jankowska, Ubezpieczenie społeczne, tom 3, Warszawa 2003, s. 73-74. 182 IV. Warunki nabycia prawa i wymiar świadczeń nia podstawy, wynikające na tle odwołania się w poprzedniej wersji ustawy13 do wynagrodzenia uzyskanego w okresie ubezpieczenia chorobowego z tytułu14, z którego przysługuje zasiłek. Nowa regulacja pozwala zatem uwzględniać zarobki ze stosunku pracy osiągane tylko u aktualnego płatnika składek. Wynagrodzeniem przyjmowanym do ustalenia podstawy wymiaru zasiłku chorobowego jest przychód pracownika, od którego była wymierzana składka na ubezpieczenie chorobowe, po odliczeniu składki na ubezpieczenie emerytalne, rentowe i chorobowe. Do ustalania podstawy wymiaru zasiłku przyjmuje się więc przychód pracownika nieuwzględniający kwoty składek, ale przed potrąceniem podatku od dochodów osób fizycznych. Wysokość zasiłku ustala się od całego wynagrodzenia pracownika, od którego płacona jest składka, a więc bez ograniczenia go do 250% przeciętnego wynagrodzenia15. Od tej zasady istnieje wyjątek w odniesieniu do podstawy wymiaru zasiłku chorobowego, przysługującego za okres po ustaniu tytułu ubezpieczenia chorobowego. Nie może ona być wyższa niż 100% przeciętnego wynagrodzenia. Ustalając przeciętne wynagrodzenie miesięczne, z wymaganego okresu wyłącza się wynagrodzenie za miesiące, w których było ono niepełne ze względu na nieprzepracowanie przez pracownika całego obowiązującego go czasu pracy w danym miesiącu. Dotyczy to sytuacji, gdy z przyczyn usprawiedliwionych pracownik przepracował mniej niż połowę obowiązującego go czasu pracy. Nie wyłącza się zarobków z miesięcy, w których pracownik przepracował co najmniej połowę obowiązującego go czasu pracy. W tej sytuacji następuje uzupełnienie zarobków do kwoty wynagrodzenia, jakie pracownik osiągnąłby, gdyby przepracował pełny miesiąc kalendarzowy. Premie, nagrody i inne składniki wynagrodzenia, przysługujące za okresy miesięczne, wlicza się do podstawy wymiaru zasiłku chorobowego w kwocie wypłaconej pracownikowi za miesiące kalendarzowe, z których wynagrodzenie przyjmuje się do ustalenia podstawy wymiaru zasiłku. Jeśli składniki te są wypłacane co miesiąc, liczy sieje w kwotach wypłaconych w uwzględnianych miesiącach. Jeśli natomiast są wypłacane w okresach dłuższych niż miesiąc (kwartalnie, rocznie), to wlicza się je w kwotach stanowiących 1/12 kwot wypłaconych za ostatnie cztery kwartały albo ostatnie dwanaście miesięcy, licząc wstecz od miesiąca, w którym powstała niezdolność do pracy. W razie zmiany umowy o pracę lub innego aktu, na podstawie którego powstał stosunek pracy, polegającej na zmianie wymiaru czasu pracy, podstawę wymiaru zasiłku chorobowego stanowi wynagrodzenie ustalone dla nowego wymiaru czasu pracy, jeżeli zmiana ta nastąpiła w miesiącu, w którym powstała niezdolność do pracy, lub w ostatnich sześciu (dwunastu) miesiącach, z których zarobki przyjmuje się do ustalenia podstawy wymiaru zasiłku. I 11 Był to art. 36 ust. 5 (obowiązujący do 8 lutego 2005 r.). 14 Tak nadal w odniesieniu do osób niebędących pracownikami. 15 Takie ograniczenie obowiązuje w odniesieniu do osób niebędących pracownikami. 2. Wymiar świadczeń chorobowych 183 ponowne obliczenie podstawy Powyższa regulacja jest konsekwencją przyjętego założenia, że zasiłek chorobowy zastępuje utracony zarobek. Jeśli więc w wyniku zmiany treści umowy o pracę w okresie trwania niezdolności do pracy pracownikowi przysługiwałoby wyższe wynagrodzenie niż przed powstaniem niezdolności do pracy, to jego zasiłek będzie wymierzany od nowych, wyższych zarobków. I odwrotnie — zmniejszenie wymiaru czasu pracy powoduje wymierzenie zasiłku nie od przeciętnego zarobku z ostatnich dwunastu miesięcy, ale od nowego, niższego wynagrodzenia. Podstawę zasiłku oblicza się na nowo, jeżeli przerwa między okresami jego pobierania trwała co najmniej 3 miesiące kalendarzowe. Jeżeli okres ubezpieczenia chorobowego był krótszy niż 12 miesięcy, podstawę wymiaru zasiłku chorobowego stanowi przeciętny miesięczny przychód z pełnych miesięcy kalendarzowych ubezpieczenia. Zasady ustalania podstawy wymiaru zasiłku dla osób niebędących pracownikami, obowiązujące w sytuacji, gdy przychód w miesiącach uwzględnianych w podstawie ulegał zmniejszeniu ze względu na pobieranie zasiłków z ubezpieczenia społecznego albo odbywania ćwiczeń wojskowych, są analogiczne, jak w odniesieniu do pracowników, z tą jednak różnicą, że nie uzupełnia się przychodów uzyskanych w miesiącach, w których ulegał on zmniejszeniu. Reguły ustalania podstawy wymiaru zasiłku chorobowego są zatem następujące: • uwzględnia się zarobki z 12 miesięcy. • uwzględnia się zarobki u aktualnego płatnika, • uwzględnia się zarobki po odliczeniu składek na ubezpieczenie społeczne, • nie stosuje się ograniczenia do 250% przeciętnego wynagrodzenia, • uwzględnia się wynagrodzenie odpowiadające wymiarowi czasu pracy (w razie zmiany umowy), • nie uwzględnia się zarobków z miesięcy, w których pracownik uzyskał wynagrodzenie za okres krótszy niż połowa obowiązującego go czasu pracy, • nieuwzględnianie tych zarobków powoduje wyłączenie miesięcy, w których zostały one uzyskane, z okresu dwunastu miesięcy i tym samym zmniejszenie liczby miesięcy, z których zarobki przyjmuje się do ustalenia podstawy wymiaru zasiłku, • uzupełnia się wynagrodzenie za miesiące, w których pracownik uzyskał je za przepracowanie co najmniej połowy czasu pracy, • uzupełnienie zarobków następuje też w sytuacji, gdy pracownik w każdym miesiącu dwunastomiesięcznego okresu przepracował mniej niż połowę obowiązującego go czasu pracy, • uzupełnienia lub wyłączenia zarobków w sytuacjach wyżej wskazanych dokonuje się tylko wówczas, gdy nieprzepracowanie pełnego obowiązującego czasu pracy było z przyczyn usprawiedliwionych, a więc nie wyłącza się ani nie uzupełnia zarobków z miesięcy, w których pracownik miał choćby dzień nieobecności nieusprawiedliwionej16, 16 Powoduje to uwzględnianie tych miesięcy w okresie przyjmowanym do obliczania przeciętnego zarobku, a tym samym jego obniżenie. 184 IV. Warunki nabycia prawa i wymiar świadczeń • wynagrodzenie za pracę w godzinach nadliczbowych podlega uwzględnieniu bez uzupełnienia, • premie i nagrody wlicza się w kwocie wypłaconej. Rozdział V OKRES POBIERANIA ZASIŁKU CHOROBOWEGO 1. Rola okresu zasiłkowego Czasowa niezdolność do pracy, jak sama nazwa wskazuje, jest ryzykiem którego trwanie jest ograniczone w czasie. Tę czasowość przeszkody w świadczeniu pracy można mierzyć albo za pomocą kryterium ilościowego, tj. czasu trwania niezdolności do pracy, albo ujmując czasowość w kategoriach jakościowych. W tych kategoriach czasowość dotyczy charakteru niezdolności jako przeszkody w świadczeniu pracy. „Czasowy" znaczy wówczas tyle co „przemijający". kryteria czasowości Jeżeli różnicowanie pojęć opiera się na kryterium ilościowym, to upływ czasu trwania niezdolności do pracy spowoduje (w razie dalszego trwania niezdolności) zmianę rodzaju ryzyka i przejście na rentę inwalidzką. Długość okresu trwania prawa do zasiłku chorobowego, tzw. okres zasiłkowy, jest tu zatem wyznacznikiem tej czasowości (kryterium rodzaju ryzyka). Natomiast systemy, które nie przewidują automatycznego przejścia z ubezpieczenia chorobowego do ubezpieczenia rentowego po upływie określonego czasu trwania niezdolności do pracy, granicę pojęciową między poszczególnymi rodzajami ryzyk konstruują w kategoriach jakościowych. Czas trwania niezdolności do pracy jest tu tylko kryterium pomocniczym ustalania charakteru niezdolności. Trwająca dłużej niż okres zasiłkowy niezdolność do pracy może bowiem wskazywać na przejście niezdolności z „czasowej" w „trwałą", ale o niej nie przesądza. W naszym systemie ustawy dotyczące ubezpieczenia powszechnego stosują z reguły kryterium jakościowej różnicy między czasową i trwałą niezdolnością do pracy1. Trwanie 1 Kryterium czasu posługuje się ustawa z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. nr 7, poz. 25 z późn. zm, która za długotrwale niezdolnego do pracy, tj. mającego prawo do renty, uznaje rolnika, który ze względu na stan zdrowia nie może pracować w gospodarstwie rolnym w okresie dłuższym niż 6 miesięcy. ISO V. Okres pobierania zasiłku chorobowego niezdolności do pracy dłużej niż okres zasiłkowy nie przesądza więc samo przez się o przejściu do stanu oznaczającego trwałą niezdolność do pracy (inwalidztwo) i chronionego rentą. Czasowość niezdolności do pracy wskutek choroby oznacza zatem założoną prze-mijalność wynikającej ze stanu zdrowia przeszkody w świadczeniu pracy. Kryterium jakościowe czasowego charakteru niezdolności do pracy sprawia, że okres zasiłkowy może zostać skrócony, jeżeli niezdolność do pracy wcześniej zmieni swój charakter. Można zatem wcześniej, tj. przed upływem okresu zasiłkowego, stwierdzić, że niezdolność do pracy nie ma już charakteru czasowego (przemijającego), ale jest niezdolnością o charakterze trwałym2. 2. Długość okresu zasiłkowego Ustawa z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa ustala długość okresu zasiłkowego na 182 dni trwania niezdolności do pracy bez względu na przyczynę tej niezdolności. Wyjątek stanowi gruźlica, która będąc powodem niezdolności do pracy, daje prawo do 270-dniowego okresu zasiłkowego. Zachorowanie na gruźlicę jest jedynym kryterium różnicowania długości okresu zasiłkowego przyjmowanym przez ustawę zasiłkową3. dwie długości okresu zasiłkowego Z faktu ustalenia dwóch długości okresu zasiłkowego wynikają jednak pewne konsekwencje, a w szczególności te, że są to dwa osobne rodzaje okresów zasiłkowych. Z tego wniosek, że okresów tych nie należy łączyć, tylko liczyć osobno4. W praktyce oznacza to, że jeżeli nakładają się na siebie okresy niezdolności do pracy z powodu gruźlicy i z powodu innej choroby, to bieg każdego okresu należy liczyć niezależnie od drugiego5. Ustalony przez ustawę okres zasiłkowy jest okresem łącznego trwania prawa do wynagrodzenia chorobowego i zasiłku chorobowego. Długość okresu zasiłkowego ustalona przez ustawę zasiłkową jest długością powszechnie obowiązującą, co oznacza, że żadna grupa zawodowa nie ma okresu zasiłkowego ustalonego inaczej. Dłużej ustalony bywa jednak okres trwania prawa do wynagrodzenia gwarancyjnego za czas niezdolności do pracy z powodu choroby wynikający z ustaw odrębnych6. 2 W praktyce jednak ubezpieczeni przed przejściem na rentę z reguły wykorzystują cały przysługujący okres zasiłkowy (182 dni) i okres świadczenia rehabilitacyjnego. 3 Stosowanymi w różnych systemach prawnych kryteriami różnicowania długości okresu zasiłkowego bywają: przewlekły charakter choroby, rodzaj choroby, wypadek przy pracy, choroba zawodowa, a także staż pracy albo liczba opłaconych tygodni składkowych. 4 To znaczy do każdego osobno stosować reguły wynikające z art. 9. 5 Zasiłek chorobowy za okresy pokrywające się wypłacany jest jednak tylko z jednego tytułu. 6 Z reguły wynosi 12 miesięcy. 3. Struktura okresu zasiłkowego 18/ okres niezdolności a okres zasiłkowy 3. Struktura okresu zasiłkowego Okres zasiłkowy to ustalony przez ustawę okres niezdolności do pracy z powodu choroby7, przez który ubezpieczony ma prawo do zasiłku chorobowego. Czas trwania niezdolności do pracy i okres zasiłkowy nie muszą się zatem pokrywać. Taka sytuacja będzie miała miejsce np. wówczas, gdy wobec niespełnienia się warunku okresu wyczekiwania, prawo do zasiłku powstanie później aniżeli niezdolność do pracy, tj. dopiero z upływem 30 dni trwania ubezpieczenia. Inny przykład tej rozbieżności, to wyczerpanie okresu zasiłkowego przed ustaniem niezdolności do pracy. Niezdolność do pracy może zatem zostać orzeczona mimo braku prawa do zasiłku chorobowego. Lekarz bowiem ocenia stan zdrowia i potrzebę powstrzymania się od pracy. Potrzeba udzielenia zwolnienia nie może być korygowana posiadaniem prawa do zasiłku chorobowego. Można przeto orzec niezdolność do pracy, gdy pracownik nie nabył jeszcze lub już wyczerpał prawo do zasiłku chorobowego. niewliczanie okresu braku prawa Do okresu zasiłkowego nie są wliczane okresy niezdolności do pracy, w których ubezpieczony nie ma prawa do zasiłku. Są to sytuacje, w których prawo nie może zostać nabyte z powodu niespełnienia się warunków nabycia prawa, a w szczególności braku okresu wyczekiwania, a także okresy wyłączenia prawa do zasiłku w okresach niezdolności do pracy w czasie urlopu bezpłatnego, urlopu wychowawczego oraz okresu odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania. W kwestii niewliczania wymienionych okresów niezdolności do pracy do okresu zasiłkowego ustawa wypowiada się expressis verbiss. Sąjednak sytuacje, kiedy w okresie niezdolności do pracy ubezpieczony albo zostaje pozbawiony prawa do zasiłku, albo go nie nabywa, ale ustawa nie wypowiada się w kwestii zaliczania tych okresów niezdolności do okresu zasiłkowego9. Przyjęcie generalnego założenia, że we wszystkich przypadkach, kiedy w okresie niezdolności do pracy prawo do zasiłku nie przysługuje, nie wlicza się przedmiotowych okresów niezdolności do okresu zasiłkowego, nie wydaje się możliwe z tego względu, że używane przez ustawodawcę określenie „prawo nie przysługuje" nie zawsze oznacza, że prawa się nie nabywa10. A tylko wtedy okres zasiłkowy nie biegnie. W ustawie nie znajdziemy też wskazówek, jak traktować okres niezdolności do pracy, w którym pracownik wykonywał pracę, chociaż uwolnił zwolnienie lekarskie''. 7 Lub innej przyczyny traktowanej na równi z chorobą. .¦<.:,v r. v 8 Art. 9 ust. 3 i art. 12 ust. 3. 9 Zob. art. 14-17 ustawy zasiłkowej. 10 Zob. rozdział VII. " Jeśli bowiem zwolnienie lekarskie nie zostało ujawnione, to ubezpieczony mający zwolnienie lekarskie nie był w sensie prawnym niezdolny do pracy i prawo do zasiłku nie powstało. 188 V. Okres pobierania zasiłku chorobowego Problem jest jednak o tyle skomplikowany, że jego rozwiązanie wymaga uwzględnienia skutków wydania orzeczenia o niezdolności do pracy w sferze stosunku pracy, a w szczególności ochrony przed wypowiedzeniem umowy o pracę w sytuacji, gdy pracownik świadczy pracę. Z punktu widzenia założeń ubezpieczeń społecznych bardziej logiczne byłoby rozwiązanie, według którego obecność w pracy zawsze przerywa bieg okresu niezdolności do pracy12. Skoro bowiem sens ryzyka niezdolności do pracy polega na objęciu ochroną określonej przeszkody świadczenia pracy, to wiąże się ono właśnie z nieobecnością w pracy. świadczenie pracy w okresie niezdolności Z drugiej strony uznanie, że obecność w pracy przerywa bieg okresu niezdolności do pracy, umożliwiłoby co bardziej „przedsiębiorczym" pracownikom skuteczne manipulowanie danym uprawnieniem zgodnie ze swoim interesem. Wystarczyłoby bowiem, że pracownik na krótko przed ustaniem okresu ochronnego przyszedłby do pracy, mimo trwającej w dalszym ciągu niezdolności do pracy, aby umknął w ten sposób niekorzystnych dla siebie konsekwencji przedłużającej się niezdolności do pracy. Mając zatem na względzie wszystkie aspekty zagadnienia, należałoby chyba przyjąć rozwiązanie czysto praktyczne i połączyć bieg okresu zasiłkowego (a tym samym okresu ochronnego przed wypowiedzeniem) z faktem ujawnienia zwolnienia lekarskiego, przyjmując generalnie, że przyjście do pracy w okresie ujawnionego zwolnienia lekarskiego nie przerywa biegu okresu zasiłkowego. Takie też stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z 23 września 1999 r.13, stwierdzając, że okres niezdolności do pracy wlicza się do okresu zasiłkowego, choćby pracownik w czasie zwolnienia faktycznie wykonywał pracę. O dacie powstania niezdolności decyduje bowiem dzień określony w zwolnieniu, a nie faktyczne zaprzestanie wykonywania pracy. 4. Zasady liczenia okresu zasiłkowego W konstrukcji ustawy okres zasiłkowy powiązany jest z jednej strony z trwaniem nieprzerwanej niezdolności do pracy (bez względu na rodzaj choroby ją powodującej), a z drugiej strony z konkretną chorobą. Okres zasiłkowy zaczyna więc bieg z początkiem każdej niezdolności do pracy, ale dolicza się do niego okres poprzedniej niezdolności z powodu tej samej choroby, jeżeli przerwy pomiędzy poszczególnymi okresami niezdolności nie były dłuższe niż 60 dni. Okres zasiłkowy zaczyna jednak bieg od początku, jeśli niezdolność do pracy z powodu tej samej choroby wystąpiła po przerwie dłuższej niż 60 dni. Przyjmuje się wówczas, że niezdolność po tak długiej przerwie jest niezdolnością z powodu „takiej samej", a nie „tej samej" choroby (tj. tego samego procesu chorobowego). W kwestii liczenia okresu zasiłkowego należy więc rozróżniać „tę samą", „taką samą" i „inną" chorobę. „ta sama" i „taka sama" choroba 12 Co oznacza brak ochrony przed wypowiedzeniem. 13II UKN 119/99, OSNAPiUS 2000, z. 24. r 4. Zasady liczenia okresu zasiłkowego 189 katalog zasad liczenia okresu zasiłkowego Wynikające z ustawy zasady liczenia okresu zasiłkowego są zatem następujące (zob. schemat 12): • bieg okresu zasiłkowego liczy się zawsze od początku, jeśli nowa niezdolność do pracy ma inną przyczynę niż poprzednia i wystąpiła po przerwie co najmniej jednodniowej; • gdy między okresami niezdolności do pracy z powodu tej samej choroby występuje przerwa, to jeśli nie przekroczyła ona 60 dni — okresy obu niezdolności się sumuje; jeśli jest dłuższa — następna niezdolność do pracy rozpoczyna bieg nowego okresu zasiłkowego; • w razie następujących po sobie bezpośrednio okresów niezdolności do pracy z powodu różnych chorób wlicza się wszystkie te okresy niezdolności do okresu zasiłkowego; jeśli jedną z tych chorób jest gruźlica, okresy niezdolności nakładają się na siebie, ale okresy pobierania zasiłku liczy się osobno14; • do okresu zasiłkowego wlicza się okresy niezdolności do pracy, za które prawo do zasiłku podlega utracie za określone (art. 15 i 16) naganne zachowania; • do okresu zasiłkowego nie wlicza się: — okresów niezdolności przed upływem okresu wyczekiwania, — okresów niezdolności przypadających w okresie urlopu bezpłatnego, urlopu wychowawczego oraz odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania15, — okresów niezdolności do pracy, jeżeli ubezpieczonemu można postawić zarzut nadużycia prawa do zwolnienia. • do okresu zasiłkowego wlicza się okres niezdolności do pracy, za który przysługiwało prawo do wynagrodzenia chorobowego; • okresy prawa do wynagrodzenia chorobowego wlicza się do okresu zasiłkowego na zasadach ogólnych16. zasady liczenia okresu 33 dni Okres prawa do wynagrodzenia chorobowego liczy się jednak niezależnie, sumując poszczególne okresy pobierania wynagrodzenia chorobowego w roku kalendarzowym, bez względu na długość przerw między tymi okresami i rodzaj choroby będącej przyczyną niezdolności do pracy (ta sama lub inna choroba). Jeżeli nieprzerwana niezdolność do pracy z powodu choroby przypada na przełomie roku, a w dniu 31 grudnia pracownik miał prawo do wynagrodzenia chorobowego, od 1 stycznia ma nadal prawo do wynagrodzenia chorobowego, ale już w czasie nowego trzydziestotrzydniowego okresu. Jeżeli nato- 14 W efekcie prawo do zwolnienia pracownika bez wypowiedzenia powstanie dopiero po wyczerpaniu 270 dni okresu zasiłkowego z tytułu gruźlicy plus 90 dni pobierania świadczenia rehabilitacyjnego, co oznacza, że nieprzerwana nieobecność w pracy może trwać dłużej niż trwałby okres ochronny z powodu tylko gruźlicy (jeżeli niezdolność do pracy z powodu gruźlicy zaczęła się później niż równoległa niezdolność z powodu innej choroby). 15 Chyba że praca była wykonywana na podstawie skierowania do pracy wynikającego z odrębnych przepisów i zainteresowany był ubezpieczony dobrowolnie z tytułu wykonywania tej pracy. 16 Oznacza to, że dzień przejścia na zasiłek chorobowy może być zarówno pierwszym dniem okresu zasiłkowego, jak i kolejnym albo trzydziestym czwartym. 'P' 190 V. Okres pobierania zasiłku chorobowego miast w dniu 31 grudnia pracownik pobierał zasiłek chorobowy, to od 1 stycznia przysługuje mu nadal zasiłek chorobowy, do końca tej rozpoczętej niezdolności do pracy. Nowa niezdolność do pracy (nowe zaświadczenie lekarskie) rozpoczyna bieg okresu trzydziestotrzydniowego prawa do wynagrodzenia chorobowego. Okres ten jest wliczany do okresu zasiłkowego na zasadach ogólnych: jest więc albo jego kontynuacją (przy tej samej chorobie), albo rozpoczyna bieg nowego okresu zasiłkowego (przy innej lub takiej samej chorobie). Schemat 12. Graficzne przedstawienie zasad liczenia okresu zasiłkowego 182, 182 + <60 182 A 182, 182 >60 ją A 33 182 A A 33 >6° 0 <60 34 182 A 33, >60 0 <60 182 A, B — choroba liczby nad liniami — liczby dni przerwa krótsza niż 60 dni — < 60 przerwa dłuższa niż 60 dni — > 60 Rozdział VI POZBAWIENIE PRAWA DO ZASIŁKU CHOROBOWEGO 1. Pozbawienie a wytączenie prawa do zasifku chorobowego Świadczenia z ubezpieczenia społecznego są przewidziane na wypadek zajścia określonych sytuacji, uniemożliwiających osiąganie środków utrzymania. Sytuacje te są określane przez ustawodawcę za pomocą obiektywnych kryteriów, co oznacza, że wina poszkodowanego nie jest elementem konstrukcyjnym1 pojęcia ryzyka (zdarzenia) ubezpieczeniowego. Nie jest to jednak równoznaczne ze stwierdzeniem, że prawo ubezpieczeń społecznych nie reaguje w ogóle na zawinione zachowania poszkodowanego. W zakresie ubezpieczenia chorobowego wszystkie w zasadzie systemy prawne przewidują możliwość pozbawienia ubezpieczonego prawa do zasiłku chorobowego, gdy jego zachowanie ma wpływ na powstanie i trwanie sytuacji chronionej. rola winy dwie grupy okoliczności zawinionych Mimo znacznych różnic pomiędzy katalogami tych zachowań, uwzględniane we wszystkich systemach zawinione okoliczności pozbawiające ubezpieczonego prawa do zasiłku chorobowego dzielą się wyraźnie na dwie grupy. Pierwsza grupa obejmuje okoliczności, które doprowadzają do powstania niezdolności do pracy. Do tej kategorii zaliczyć należy: umyślne uszkodzenie zdrowia w celu wyłudzenia zasiłku, pijaństwo, symulacja choroby, złe prowadzenie się. Druga grupa obejmuje okoliczności będące zawinionym zachowaniem się ubezpieczonego w czasie trwania niezdolności do pracy. Do tych okoliczności zaliczane są: nieprzestrzeganie wskazań lekarskich, niestawienie się na badania lekarskie, niezgłoszenie faktu niezdolności do pracy, odmowa leczenia szpitalnego lub sanatoryjnego, wyjazd do innej miejscowości, wykonywanie innej czynności zarobkowej. Okoliczności pozbawiające prawa do zasiłku chorobowego wymienione w ustawie zasiłkowej z 25 czerwca 1999 r. też można podzielić na takie dwie grupy. Do zachowań doprowadzających do zajścia zdarzenia ubezpieczeniowego należy zaliczyć: okoliczności pozbawiające prawa 1 Wina poszkodowanego jest natomiast elementem konstrukcyjnym pojęć prawnych ubezpieczeń gospodarczych. 192 VI. Pozbawienie prawa do zasiłku chorobowego • spowodowanie niezdolności do pracy w wyniku umyślnego przestępstwa lub wykroczenia (art. 15 ustawy) oraz • spowodowanie niezdolności do pracy nadużyciem alkoholu (art. 16). Nieakceptowane zachowania ubezpieczonego po zajściu zdarzenia powodujące pozbawienie prawa do zasiłku chorobowego to: • wykonywanie w czasie zwolnienia pracy zarobkowej (art. 17 ust. 1), • wykorzystywanie zwolnienia lekarskiego niezgodnie z celem tego zwolnienia (art. 17 ust. 1). Poza tymi sytuacjami ustawa zasiłkowa przewiduje pozbawienie ubezpieczonego prawa do zasiłku w przypadkach: • odmowy podjęcia pracy zaproponowanej nosicielowi (art. 14), • sfałszowania zwolnienia lekarskiego (art. 17 ust. 2). okoliczności wyłączające ochronę Od pozbawienia ubezpieczonego prawa do zasiłku chorobowego należy odróżnić wyłączenie prawa do zasiłku chorobowego (wyłączenie ochrony). Wyłączenie (brak) prawa ma miejsce wówczas, gdy brak jest ochrony prawnej skutków zdarzenia losowego. Ustawa zasiłkowa nie chroni (nie przewiduje prawa do zasiłku chorobowego) niezdolności do pracy zaszłej w czasie (art. 12 ust. 2): 1) urlopu bezpłatnego, 2) urlopu wychowawczego, 3) tymczasowego aresztowania lub odbywania kary pozbawienia wolności2, a także niezdolności do pracy trwającej przed osiągnięciem okresu wyczekiwania, albo po wyczerpaniu okresu zasiłkowego. Prawo do zasiłku może też zostać wyłączone w razie zbiegu z prawem do innego świadczenia. W takich sytuacjach prawo do zasiłku chorobowego „ustępuje miejsca" prawu do innego świadczenia. Na tej zasadzie prawo do zasiłku chorobowego nie powstaje w okolicznościach art. 12 ust. 1 ustawy zasiłkowej oraz w razie kontynuowania lub powstania niezdolności do pracy po ustaniu tytułu ubezpieczenia w warunkach art. 7 ustawy, jeżeli osoba niezdolna do pracy (art. 13 ustawy): 1) ma ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy, 2) kontynuuje działalność zarobkową lub podjęła działalność zarobkową stanowiącą tytuł do objęcia obowiązkowo lub dobrowolnie ubezpieczeniem chorobowym albo zapewniająca prawo do świadczeń za okres niezdolności do pracy z powodu choroby, 3) jest uprawniona do zasiłku dla bezrobotnych, zasiłku przedemerytalnego lub świadczenia przedemerytalnego, 4) podlega obowiązkowo ubezpieczeniu społecznemu rolników. 2 Nie dotyczy to przypadków, w których prawo do zasiłku wynika z ubezpieczenia chorobowego osób wykonujących odpłatnie pracą na podstawie skierowania do pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania. J 2. Charakter prawny pozbawienia prawa do zasiłku chorobowego 193 We wszystkich sytuacjach wyłączenia prawa do zasiłku chorobowego faktyczna niezdolność do pracy nie jest zdarzeniem ubezpieczeniowym, a więc prawo do zasiłku chorobowego nie powstaje (okres zasiłkowy nie biegnie). W sytuacji natomiast pozbawienia prawa mamy do czynienia z indywidualnym odebraniem prawa do świadczeń w sytuacjach chronionych (uznawanych za ryzyko ubezpieczeniowe). 2. Charakter prawny pozbawienia prawa do zasifku chorobowego Generalnie rzecz biorąc, konstrukcja pozbawienia prawa do zasiłku chorobowego w okolicznościach zawinionych przez ubezpieczonego może się zasadzać na nieuznawaniu zawinionej niezdolności do pracy za zdarzenie ubezpieczeniowe (chronione) albo przy uznawaniu zawinionej niezdolności do pracy za ryzyko ubezpieczeniowe, na stosowaniu tylko sankcji pozbawienia ubezpieczonego prawa do świadczenia. Różnica między zawinionym nienabyciem prawa do zasiłku a utratą tego prawa sprowadza się przeto do uznawania lub nieuznawania zawinionej przez ubezpieczonego niezdolności do pracy za zdarzenie ubezpieczeniowe. zawinione nienabycie a utrata prawa Jeżeli zatem dany system prawny nie uznaje skutków zawinionych zdarzeń losowych za ryzyko ubezpieczeniowe, to legislacyjnym wyrazem tej woli ustawodawcy powinno być sformułowanie „zasiłek nie przysługuje" albo „prawa nie nabywa". Natomiast pozbawienie samych świadczeń wyrażać się powinno w formie „traci prawo". Tę merytoryczną różnicę między okolicznościami wymienionymi w art. 15, 16 i 17 dostrzega, jak się wydaje, również sam ustawodawca, stosując różną terminologię na określenie sankcji za wymienione w powyższych przepisach zachowania. W artykułach 15 i 16 ustawa posługuje się bowiem określeniem „prawo nie przysługuje", w art. 17 zaś określeniem „traci prawo", jakkolwiek bardziej właściwe byłoby odwrotne użycie tych określeń. Stwierdzenie zatem zachowań świadczących o rozbieżności między stanem faktycznym (zdolność do pracy) a stanem prawnym (stwierdzona niezdolność do pracy) musi być oceniane jako przejaw nadużycia prawa do zasiłku chorobowego oraz do otrzymania zwolnienia od pracy. W tej sytuacji powinno dojść do uznania otrzymanego zasiłku chorobowego za świadczenie nienależne, a nieobecności w pracy objętej zwolnieniem lekarskim za nieobecność nieusprawiedliwioną3 (art. 17). 3 Za nieusprawiedliwioną uważała nieobecność w pracy ustawa z 6 lipca 1972 r. o podwyższeniu zasiłków przysługujących z ubezpieczenia społecznego w razie choroby pracownika, Dz.U. nr 27, poz. 191 Jeżeli utrata zasiłku nastąpiła z powodu wykorzystywania zwolnienia od pracy niezgodnie z przeznaczeniem. 194 VI. Pozbawienie prawa do zasiłku chorobowego Pozbawienie prawa do zasiłku chorobowego z mocy art. 17 jest zatem karą za naganne zachowanie się ubezpieczonego, godzące w interes instytucji ubezpieczeniowej. Jest instrumentem służącym ochronie tych interesów przed nadużywaniem świadczeń ze strony ubezpieczonych wykorzystujących możliwości prawne, mimo że sytuacja wymagająca ochrony w rzeczywistości nie zaszła4. W sytuacjach natomiast, w których pozbawienie prawa do zasiłku jest sankcją ubezpieczeniową za określone naganne zachowania się ubezpieczonego doprowadzające do rzeczywistego powstania niezdolności do pracy lub wydłużenia czasu jej trwania, zwolnienie lekarskie zachowuje swą moc, ryzyko ubezpieczeniowe zaszło, okres zasiłkowy biegnie, ale ubezpieczony traci prawo do zasiłku (art. 15 i 16)5. Pozbawienie ubezpieczonego prawa do zasiłku chorobowego następuje albo za cały okres niezdolności do pracy z tego powodu, albo za cały okres danego zwolnienia6, albo tylko za określony czas tej niezdolności. Za cały okres niezdolności pozbawienie zasiłku następuje w okolicznościach art. 15. Za okres tylko danego zwolnienia lekarskiego traci prawo do zasiłku chorobowego ubezpieczony, który w okresie zwolnienia wykonywał pracę zarobkową albo wykorzystywał zwolnienie w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia, bądź też sfałszował zwolnienie lekarskie. Natomiast tylko za pierwsze 5 dni niezdolności zasiłek nie przysługuje ubezpieczonemu, którego niezdolność do pracy spowodowana została nadużyciem alkoholu. 3. Okoliczności pozbawiające prawa do zasifku chorobowego Ustawa zasiłkowa z 25 czerwca 1999 r. pozbawienie prawa do zasiłku chorobowego wiąże z następującymi okolicznościami: 1) spowodowanie niezdolności do pracy w wyniku umyślnego przestępstwa lub wykroczenia, 2) spowodowanie niezdolności do pracy nadużyciem alkoholu, 3) wykonywanie w czasie zwolnienia pracy zarobkowej, 4) wykorzystywanie zwolnienia lekarskiego w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia, 5) sfałszowanie zaświadczenia lekarskiego, 6) niepodjęcie pracy zaproponowanej nosicielowi choroby zakaźnej. W tych okolicznościach prawo albo w sposób sankcyjny nie powstaje7, albo podlega utracie8. 4 Prawidłowo sformułowany art. 17 powinien się posługiwać zwrotem „prawo nie przysługuje". 5 Prawidłowo sformułowane artykuły 15 i 16 powinny posługiwać się zwrotem „traci prawo". 6 Okres niezdolności do pracy może być objęty jednym lub kilkoma zwolnieniami lekarskimi. 7 Są to okoliczności wymienione w pkt 3,5,6. 8 Są to okoliczności wymienione w pkt 1, 2, 4. 3. Okoliczności pozbawiające prawa do zasiłku chorobowego 195 3.1. Spowodowanie niezdolności do pracy w wyniku umyślnego przestępstwa lub wykroczenia Artykuł 15 ustawy zasiłkowej pozbawia ubezpieczonego prawa do zasiłku chorobowego w sytuacji, gdy niezdolność do pracy spowodowana została w wyniku umyślnego przestępstwa lub wykroczenia. Wobec tego, że szkodzenie własnemu zdrowiu nie stanowi przestępstwa ani wykroczenia, treścią tego przepisu jest pozbawienie ubezpieczonego prawa do zasiłku chorobowego w sytuacji, kiedy niezdolność do pracy jest ubocznym skutkiem zachowania nakierowanego na inny cel, aniżeli wywołanie zdarzenia ubezpieczeniowego (niezdolności do pracy)9. Pozbawienie prawa do zasiłku jest tu dodatkową sankcją za popełnienie przestępstwa lub wykroczenia. Jakkolwiek tego typu regulację można byłoby uzasadniać argumentem, że trudno żądać, aby społeczeństwo, przeciwko któremu zwrócił się sprawca, ponosiło koszty jego leczenia i utrzymania w okresie choroby, to jednak trzeba zauważyć, że nasze prawo należy do tych nielicznych systemów w Europie, które w takim wypadku przewidują utratę prawa do zasiłku chorobowego10. Poza zastrzeżeniami natury merytorycznej powstają też wątpliwości, co do sposobu realizacji tego przepisu. Biorąc bowiem pod uwagę, że pozbawienie zasiłku może nastąpić na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu i że postępowanie sądowe może się toczyć latami, można postawić pytanie, czy zasiłek należy wypłacić zgodnie z zasadą domniemania niewinności, a później domagać się jego zwrotu, czy też czekać na orzeczenie sądu. A jeśli wypłacić, to czy po latach żądać zwrotu w kwotach wypłaconych, czy z odsetkami. 3.2. Spowodowanie niezdolności do pracy nadużyciem alkoholu Zasiłek chorobowy nie przysługuje za pierwsze 5 dni niezdolności do pracy, która spowodowana została nadużyciem alkoholu (art. 16 ustawy zasiłkowej). Przepisy ustawy zasiłkowej posługują się zwrotem „nadużycie alkoholu", podczas gdy inne przepisy ubezpieczeniowe oraz przepisy prawa pracy używają określeń „stan nietrzeźwości", „spożywanie alkoholu" albo „stan wskazujący na użycie alkoholu". Zachodzi więc konieczność ustalenia treści pojęcia „nadużycie alkoholu" i jego relacji do pozostałych stosowanych pojęć. 9 Np. doznanie urazu w wyniku postrzelenia podczas ucieczki z miejsca przestępstwa albo potrącenie przez samochód podczas przechodzenia przez jezdnię w miejscu niedozwolonym. 10 Ustawa z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym też nie traktowała przestępstwa jako okoliczności powodującej utratę prawa do zasiłku chorobowego. Sankcję pozbawienia prawa do zasiłku chorobowego w tych wypadkach wprowadziła ustawa z 17 grudnia 1974 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. 196 VI. Pozbawienie prawa do zasiłku chorobowego „Stan nietrzeźwości" to określenie stężenia alkoholu we krwi, zaś „nadużycie alkoholu" jest zwrotem języka potocznego, wskazującym na używanie czegoś w nadmiernych ilościach, ponad miarę, nieumiarkowanie. Nadużycie alkoholu oznacza przeto postępowanie człowieka polegające na używaniu (spożywaniu) alkoholu w nadmiernej, mogącej zaszkodzić jego zdrowiu ilości. „Stan nietrzeźwości" wydaje się być w tej sytuacji określeniem efektów nadmiernego spożycia alkoholu. Alkohol wprowadzony do organizmu w nadmiernych ilościach jest trucizną. Objawy zatrucia alkoholem występują już wkrótce po jego spożyciu, przy czym nasilenie ich zależy od stężenia alkoholu we krwi. Objawy zatrucia alkoholem związane są przede wszystkim z uszkodzeniem komórek układu nerwowego. Nie tylko tkanka nerwowa ulega uszkodzeniu. Pod wpływem alkoholu ulegają uszkodzeniu także narządy wewnętrzne, głównie serce i naczynia krwionośne, wątroba, a także nerki. Uszkodzenia tych organów mogą być wówczas samoistną przyczyną niezdolności do pracy. Wreszcie absencja w pracy związana ze stanem nietrzeźwości może być spowodowana urazami powstałymi u pracownika będącego pod wpływem alkoholu. rodzaje absencji spowodowanej alkoholem za trucie alkoholem Nie ulega wątpliwości, że absencja w pracy we wszystkich tych trzech sytuacjach jest absencją chorobową w rozumieniu ubezpieczenia chorobowego. Na gruncie art. 16 ustawy wymaga jednak rozważenia, czy we wszystkich trzech rodzajach absencji chorobowej, powiązanych ze spożyciem (nadużyciem) alkoholu, możliwe jest pozbawienie prawa do zasiłku. Tych wątpliwości można bowiem nie mieć tylko w odniesieniu do sytuacji, gdy niezdolność do pracy spowodowana została zatruciem alkoholowym. Pozbawienie prawa do zasiłku następuje na podstawie wpisania w orzeczeniu lekarskim o niezdolności do pracy kodu „C". Lekarz, wpisując ten kod, stwierdza tym samym bezpośrednią i wyłączną zależność między nadużyciem alkoholu a stanem organizmu (chorobą), powodującą niezdolność do pracy11. Związek między nadużyciem alkoholu a niezdolnością do pracy występuje też w przypadkach drugiej grupy absencji, w których to nadużywanie alkoholu jest przyczyną różnego rodzaju dolegliwości i powikłań (np. nerek, przewodu pokarmowego, wątroby itp.). W tych wypadkach lekarz, jeżeli stwierdzi, że choroba (powikłania) powodująca niezdolność do pracy pozostaje w związku przyczynowym z nadużyciem alkoholu12, w za- powikłania zdrowotne 11 Wydaje się, że od stanu określonego jako zatrucie alkoholowe, uznanego za chorobę, odróżniać należy przypadki tzw. kaca alkoholowego, który czyni człowieka niezdolnym lub nie w pełni sprawnym do pracy. Kac jest jednak stanem fizjologicznym, a nie patologicznym, i z tego względu nie jest chorobą z biologicznego punktu widzenia. Stwierdzenie objawów kaca nie powinno stanowić podstawy wydania orzeczenia o czasowej niezdolności do pracy (nawet z kodem „C"). Zmniejszenie się refleksu, senność, ociężałość i podobne objawy kaca powinny natomiast spowodować odsunięcie pracownika od pracy, szczególnie wówczas, gdy wykonuje on pracę związaną z bezpieczeństwem swoim i innych. Powinno się to jednak dokonać w trybie porządkowym odsunięcia pracownika od wykonywania pracy jako niezdolnego do jej wykonywania, ale nie z powodu choroby, a więc bez zachowania prawa do wynagrodzenia za czas tego odsunięcia. 12 Jakkolwiek chyba nie zawsze daje się to ustalić. 3. Okoliczności pozbawiające prawa do zasiłku chorobowego 197 świadczeniu obok numeru statystycznego oznaczającego chorobę wywołującą niezdolność powinien wpisać kod „C", co umożliwi zastosowanie sankcji przewidzianej w tym przepisie. W przypadkach trzeciego rodzaju absencji, związek przyczynowy między stanem nietrzeźwości a niezdolnością do pracy już jednak nie zachodzi. Wymagany bowiem przez art. 16 związek ma być związkiem bezpośrednim i wyłącznym. Taka sytuacja ma zaś miejsce tylko wówczas, gdy nadużycie alkoholu jest jedyną przyczyną wystąpienia choroby powodującej utratę zdolności do świadczenia pracy, a nie przyczyną innej przyczyny13. Jeżeli zatem stan nietrzeźwości przyczynił się do zajścia przyczyny doznanego urazu, to wynikła stąd niezdolność do pracy nie jest „spowodowana nadużyciem alkoholu", jak tego wymaga art. 16, ale jest bezpośrednim skutkiem zadziałania przyczyny zewnętrznej, do której wystąpienia stan nietrzeźwości pracownika tylko się przyczynił14. Za słusznością takiego rozumowania przemawiają też względy praktyczne. Lekarz jest bowiem w stanie stwierdzić tylko bezpośredni wpływ nadużycia alkoholu na stan organizmu (zatrucie alkoholem lub wystąpienie zaburzenia somatycznego związanego z wprowadzeniem alkoholu do organizmu). Nie jest natomiast w stanie stwierdzić, w jakim stopniu nadużycie alkoholu przyczyniło się do doznania urazu15. Należy więc przyjąć, że pozbawienie prawa do zasiłku chorobowego na podstawie art. 16 ustawy zasiłkowej następuje tylko w sytuacji, gdy nadużycie alkoholu doprowadzi do zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu albo do innych powikłań wewnętrznych. Pozbawienie prawa ma tu zatem charakter utraty prawa do zasiłku, a nie nienabycia (braku) tego prawa. Mamy bowiem do czynienia z zajściem ryzyka ubezpieczeniowego, a więc z prawem do otrzymania zwolnienia lekarskiego. Utrata prawa oznacza bowiem pozbawienie świadczenia, ale z koniecznością zaliczenia16 okresu pierwszych pięciu dni niezdolności do pracy do okresu zasiłkowego. urazy zakres sankcji z art. 16 charakter sankcji 3.3. Wykonywanie pracy zarobkowej w czasie zwolnienia Z mocy art. 17 ustawy zasiłkowej ubezpieczony traci prawo do zasiłku chorobowego, jeżeli w okresie niezdolności do pracy wykonuje pracę zarobkową. 13 Np. wypadku komunikacyjnego, w czasie którego doszło do urazu. ¦ ¦'¦¦¦•: ¦;¦:< ^v. 14 Odmowa wypłaty zasiłku chorobowego w takich sytuacjach wymagałaby wyraźnego przepisu wskazującego, że ubezpieczony, który doznał urazu, będąc pod wpływem alkoholu, jest pozbawiany zasiłku chorobowego, jeżeli ten stan w znacznym stopniu przyczynił się do powstania niezdolności do pracy. 15 Trzeba byłoby w tym celu przeprowadzić postępowanie wyjaśniające (czy np. gdyby był trzeźwy, to nie potknąłby się o kamień albo nie wpadłby w nocy do nieogrodzonego dołu). 16 Jakkolwiek określenie „prawo nie przysługuje" nakazywałoby przyjmować tu brak ochrony. 198 VI. Pozbawienie prawa do zasiłku chorobowego 3. Okoliczności pozbawiające prawa do zasiłku chorobowego 199 za szerokie ujęcie przesłanki racjonalna treść przestanki Ujęcie tej przesłanki w ustawie z 25 czerwca 1999 r. jest niewątpliwie szersze niż na gruncie art. 18 ustawy z 17 grudnia 1974 r., który to przepis sankcję tę łączył z podjęciem w czasie zwolnienia innej pracy zarobkowej. Mimo to wydaje się, że interpretacja przesłanki „wykonywanie pracy zarobkowej" musi iść w kierunku rozumienia jej jako „podejmowanie innej pracy zarobkowej". Wykonywanie pracy dotychczasowej w czasie zwolnienia lekarskiego uregulowane jest w art. 12 ust. 1 ustawy zasiłkowej. Jest to bowiem okres niezdolności do pracy, za który przysługuje wynagrodzenie, a nie zasiłek chorobowy17. Ratio legis regulacji art. 17 może więc być tylko zamiar niedopuszczenia do pobierania świadczenia w sytuacjach, w których można postawić ubezpieczonemu zarzut nadużywania prawa do świadczeń poprzez wykorzystywanie zwolnienia od pracy dla innych celów. Takim innym celem jest min. podjęcie innej pracy zarobkowej. I tylko tak ujęta przesłanka pozbawienia świadczenia ma sens18, bowiem tylko podjęcie innej pracy zarobkowej w okresie zwolnienia lekarskiego uzasadnia przyjęcie domniemania, że ubezpieczony nie jest w rzeczywistości niezdolny do pracy, ale że zwolnienie lekarskie było mu potrzebne w celu podjęcia dodatkowego zatrudnienia19. Ratio legis przepisu oparta jest zatem na domniemaniu, że stan prawny wynikający z zaświadczenia lekarskiego nie odpowiada stanowi rzeczywistemu, które to domniemanie wywodzi się z faktu podjęcia innej pracy. Nie można natomiast tej rozbieżności wnioskować z faktu nie-powstrzymania się od wykonywania pracy dotychczasowej. Przesłanka wykonywania pracy zarobkowej w czasie zwolnienia dotyczyć więc może tylko pracy podejmowanej w ramach nowego stosunku prawnego, także wtedy, gdy nowa praca jest innego rodzaju niż ta, do której ubezpieczony był niezdolny. Nie może dotyczyć natomiast pracy innego rodzaju niż praca, od której się ubezpieczony powstrzymał, a wykonywanej w ramach już istniejącego stosunku prawnego20. Niezdolność do pracy j ako rodzaj ryzyka ubezpieczeniowego j est pojęciem prawnym, oznaczającym określony rodzaj wpływu choroby na zdolność do pracy. Możliwe są zatem sytuacje, że stan zdrowia pracownika wpłynie niekorzystnie na zdolność do wykonywania tylko jednej z umówionych prac, jeżeli są różnego rodzaju (np. domniemanie rozbieżności stanu faktycznego i prawnego 17 Art. 12 ust. 1 odgrywa tu rolę przepisu kolizyjnego. 18 Zob. na ten temat I. Jędrasik-Jankowska, Zasiłek chorobowy, problematyka prawna, Warszawa 1984. 19 Taka zresztą była ratio legis art. 18 poprzedniej ustawy. Miał on zapobiegać praktykom uzyskania zwolnienia lekarskiego potrzebnego w celu wykonywania w tym czasie innej, lepiej płatnej pracy zarobkowej, na rzecz pracodawców prywatnych. 20 Pozbawienie na podstawie art. 17 prawa do zasiłku nie powinno więc mieć zastosowania w sytuacj i, gdy np. pracownik zatrudniony jest u różnych pracodawców, ale otrzymane zwolnienie lekarskie przedkłada tylko w jednym zakładzie pracy, w drugim natomiast pracę świadczy. i ogólny zasięg zaświadczenia o niezdolności do pracy chrypka uniemożliwi dziennikarzowi prowadzenie audycji w telewizji, ale nie stanowi przeszkody do pracy w innej instytucji)21. Jakkolwiek zatem orzeczenie lekarskie o niezdolności do pracy zwalnia od wszystkich wykonywanych prac, to niewykorzystanie przez pracownika posiadanego zwolnienia lekarskiego „w całości" nie może powodować generalnie utraty prawa do zasiłku chorobowego z tytułu zatrudnienia w zakładzie pracy, w którym powstrzymuje się od świadczenia pracy. Nie ma bowiem podstaw do przypisywania ustawodawcy intencji zmuszania pracownika sankcją utraty prawa do zasiłku chorobowego do powstrzymywania się od wykonywania pracy, do której jest faktycznie zdolny22. Pozbawienie zasiłku na podstawie art. 17 będzie jednak możliwe, jeżeli niepowstrzy-mywanie się od wykonywania drugiej z prac dotychczasowych może powodować pogorszenie stanu chorobowego i wpływać na wydłużanie się czasu niezdolności do pracy. Wykonywanie pracy dotychczasowej (przy powstrzymaniu się od wykonywania równoległego zatrudnienia) może więc być rozpatrywane tylko w aspekcie przesłanki „wykorzystywanie zwolnienia od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia". Prawidłowo ujęta przesłanka „wykonywanie pracy w czasie zwolnienia lekarskiego" powinna zatem zawierać słowo „innej". W przeciwnym wypadku jest pozbawiona sensu, skoro przepis rozdziela przesłankę wykonywania pracy i przesłankę wykorzystywania zwolnienia lekarskiego niezgodnie z jego celem, w której „mieści się" wykonywanie czynności mogących pogorszyć stan zdrowia. postulowane ujęcie przesłanki Z domniemaniem rozbieżności stanu prawnego i stanu faktycznego powinno zatem łączyć się pozbawienie ubezpieczonego prawa do zasiłku przy pomocy konstrukcji „prawo nie przysługuje". Nie zaszła bowiem sytuacja chroniona, co powinno powodować anulowanie zwolnienia lekarskiego i nieusprawiedliwienie nieobecności w pracy. 3.4. Wykorzystanie zwolnienia lekarskiego w sposób niezgodny z celem Sankcję ubezpieczeniową pozbawienia ubezpieczonego prawa do świadczenia łączy się nie tylko z zachowaniami, które doprowadziły do wystąpienia zdarzenia ubezpieczeniowego, ale także z nagannym zachowaniem po wystąpieniu tych zdarzeń. Tego typu regulacja ma w swym założeniu przeciwdziałać przedłużaniu się trwania choroby, chroniąc w ten sposób środki funduszu ubezpieczenia chorobowego. Dlatego takie okoliczności, jak: nieprzestrzeganie wskazań lekarskich, niestawianie się na badania kontrolne, 21 Swego czasu Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego wniósł rewizję nadzwyczajną na rzecz znanego poety Tadeusza Kubiaka, którego pozbawiono zasiłku chorobowego, bowiem w okresie zwolnienia lekarskiego napisał wiersz i zaniósł go do redakcji. 22 Jednak orzecznictwo Sądu Najwyższego jest w tej kwestii dość zróżnicowane. 200 VI. Pozbawienie prawa do zasiłku chorobowego odmowa leczenia szpitalnego lub sanatoryjnego ewentualnie inne działania lub zaniechania chorego sprzeczne z celem tego zwolnienia i przedłużające okres niezdolności do pracy, są traktowane w wielu systemach prawnych jako przyczyny pozbawienia go prawa do zasiłku chorobowego. Również ustawa zasiłkowa w art. 17 za przesłankę utraty prawa do zasiłku chorobowego uważa zachowania ubezpieczonego, które określa jako „wykorzystywanie zwolnienia w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia". Należy zwrócić uwagę, że ustawa ujmuje tę przesłankę nie jako nakaz podejmowania zachowań zgodnych z celem zwolnienia, ale jako zakaz podejmowania zachowań niezgodnych z celem zwolnienia. treść przesłanki sytuacje nieobjęte przesłanką Nie można więc stosować sankcji utraty prawa do zasiłku z mocy art. 17 ustawy zasiłkowej w sytuacjach, kiedy ubezpieczony mający zwolnienie lekarskie nie przestrzega wskazówek lekarza i na przykład nie przyjmuje wszystkich leków lub odmawia poddania się zabiegowi operacyjnemu, nie przestaje palić papierosów, które doprowadziły do schorzenia będącego przyczyną niezdolności do pracy albo opuszcza szpital na własne żądanie itp. Ogólnie respektowaną zasadą jest bowiem, że nie można narzucać nikomu ani metod, ani samego leczenia nabytej choroby. Zachowania niezgodne z celem zwolnienia natomiast to takie, które się temu celowi sprzeciwiają. Do zachowań tych można by zaliczyć na przykład opuszczenie przez chorego domu, gdy według oceny lekarza stan jego zdrowia wymaga leżenia w łóżku i ta właśnie konieczność była przyczyną wydania zaświadczenia lekarskiego, albo takie zachowania pracownika, jak wyjazd w celach turystycznych lub wykonywanie różnych robót w zakresie własnym, jeśli nie było to życiowo uzasadnione23. Powyższe zachowania uzasadniają domniemanie rozbieżności między stanem prawnym, wynikającym z zaświadczenia lekarskiego o niezdolności do pracy, a stanem faktycznym, wskazującym na brak niezdolności. Pozbawienie prawa do zasiłku chorobowego może więc nastąpić w sytuacjach, w których także inne zachowania niż wykonywanie pracy zarobkowej wskazywać mogą na rozbieżność między stanem faktycznym (zdrowy, zdolny do pracy) a stanem prawnym (stwierdzona niezdolność do pracy). sytuacje objęte przesłanką charakter sankcji Rozbieżność ta uzasadnia zastosowanie konstrukcji braku prawa, tj. braku ochrony prawnej danej sytuacji, a nie utraty prawa. Przesłanka wykorzystywania zwolnienia w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia zawiera w sobie także przesłankę wykonywania w czasie zwolnienia pracy zarobkowej. Rozdzielenie obu przesłanek ma sens o tyle, że w przypadku przesłanki wykonywania pracy, ustawa przyjmuje domniemanie tej rozbieżności bez możliwości oba- ' W tej przesłance nie mieści się np. rąbanie drewna na opał lub noszenie węgla z piwnicy. 3. Okoliczności pozbawiające prawa do zasiłku chorobowego 201 lenia tego domniemania24, natomiast w odniesieniu do drugiej przesłanki należy tę rozbieżność udowodnić. 3.5. Sfałszowanie zaświadczenia lekarskiego Zaświadczenie lekarskie jest dokumentem, do którego wystawienia należy mieć specjalne upoważnienie. Jeśli zostanie wystawione przez osobę nieuprawnioną, a ubezpieczony będzie miał tego świadomość, to będzie to dokument sfałszowany w rozumieniu art. 17 ust. 2. Sfałszowany będzie też dokument podrobiony25 albo wystawiony przez upoważnionego lekarza, ale przerobiony26. Taki dokument, niezależnie od odpowiedzialności karnej sprawcy, nie może być podstawą przyznania świadczeń. Jeśli jednak zwolnienie zostało sfałszowane poprzez przerobienie daty, to należałoby ubezpieczonego pozbawić zasiłku tylko za ten przedłużony okres. Okoliczność sfałszowania zaświadczenia ustala się w trybie kontroli ubezpieczonych przez ZUS, co do prawidłowości wykorzystywania zwolnień od pracy zgodnie z ich celem. Zastosowanie art. 17 ust. 2 powoduje konieczność pozbawienia ubezpieczonego prawa do zasiłku za cały okres fałszywego zwolnienia ze wszystkimi tego konsekwencjami27. 3.6. Niepodjęcie pracy zaproponowanej nosicielowi choroby zakaźnej Powyższą okoliczność pozbawienia prawa do zasiłku chorobowego ustawa zasiłkowa przewiduje w art. 14. Należy jednak zauważyć, że brak pracy dla nosiciela odsuniętego od pracy nie jest już ryzykiem ubezpieczeniowym chronionym zasiłkiem chorobowym28, a zatem brak prawa do zasiłku dla nosiciela, którego należy odsunąć od wykonywanej pracy, czyni powyższą przesłankę bezprzedmiotową. 24 Każdy zatem przypadek podjęcia innej (nowej) pracy zarobkowej powoduje pozbawienie prawa do zasiłku. 25 Ubezpieczony podrobił podpis lekarza uprawnionego. ;' 26 Ubezpieczony dokonał zmian w treści dokumentu. 27 Tj. z uznaniem nieobecności w pracy za nieusprawiedliwioną. 28 Sytuacja ta była ryzykiem ubezpieczeniowym w ujęciu ustawy z 13 listopada 1963 r. o zwalczaniu chorób zakaźnych (Dz.U. nr 50, poz. 279 z późn. zm.), natomiast ustawa z 6 września 2001 r. o chorobach zakaźnych i zakażeniach (Dz.U. nr 126, poz. 1384 z późn. zm.) nie nakłada ani na inspektora sanitarnego, ani na pracodawcę obowiązku odsunięcia pracownika od pracy. Rozdziat VII PRAWO DO ZASIŁKU CHOROBOWEGO PO USTANIU UBEZPIECZENIA CHOROBOWEGO Omawiając problem prawa do zasiłku chorobowego po ustaniu ubezpieczenia chorobowego, należy mieć na względzie dwie sytuacje: • niezdolność do pracy po ustaniu stosunku pracy jest kontynuacją niezdolności zapoczątkowanej w czasie zatrudnienia, • niezdolność do pracy powstaje już po ustaniu zatrudnienia. 1. Prawo do zasiłku chorobowego w razie kontynuacji niezdolności do pracy po ustaniu ubezpieczenia Ogólną zasadą ubezpieczeniową jest, że jeżeli prawo do świadczeń powstało w okresie trwania ubezpieczenia, to trwa ono tak długo jak długo trwa sytuacja nim chroniona (niezdolność do pracy), nie dłużej jednak niż są udzielane świadczenia na wypadek zajścia takiej sytuacji (okres zasiłkowy). Expressis verbis tę ogólną zasadę wyrażała tylko ustawa z 28 marca 193 3 r. o ubezpieczeniu społecznym1. Wszystkie następne ustawy, łącznie z ustawą zasiłkową z 25 czerwca 1999 r., wyrażałyjąw sposób pośredni, dający się wywnioskować z treści innych przepisów. Z przepisów wynika zatem, że w sytuacji kiedy niezdolność do pracy zapoczątkowana została w czasie stosunku pracy i trwa po ustaniu zatrudnienia, prawo do zasiłku chorobowego przysługuje przez cały czas trwania tej niezdolności, aż do wyczerpania okresu zasiłkowego. 1 Dz.U. nr 51, poz. 396 (art. 117 ust. 6). I. konstrukcja prawa do zasiłku chorobowego w razie niezdolności do pracy... 203 kontynuacja ochrony Okres zasiłkowy zostanie jednak tylko wtedy wyczerpany, jeżeli niezdolność będzie trwała w sposób nieprzerwany. Przerwa w niezdolności do pracy oznaczać będzie bowiem konieczność oceny kolejnej niezdolności powstałej po przerwie w reżimie art. 7 ustawy. Nie będzie bowiem można zastosować art. 9 ust. 2 z tego względu, że wynikająca z niego konstrukcja okresu zasiłkowego zakłada doliczanie okresu poprzedniej niezdolności do rozpoczynającego się okresu niezdolności, a nie odwrotnie2. Ochrona w granicach kontynuacji okresu zasiłkowego obejmuje zatem tylko niezdolność powstałą w czasie ubezpieczenia, a nie chorobą powstałą w czasie ubezpieczenia. Prawo do zasiłku chorobowego w ramach „kontynuacji" ochrony ubezpieczeniowej z tytułu niezdolności powstałej w czasie zatrudnienia może więc ustać wcześniej, tj. jeszcze przed wyczerpaniem okresu zasiłkowego. Prawo to ustaje bowiem zawsze wraz z ustaniem zdarzenia ubezpieczeniowego (niezdolności do pracy), które zapoczątkowane zostało w czasie trwania zatrudnienia3. 2. Konstrukcja prawa do zasitku chorobowego w razie niezdolności do pracy powstałej po ustaniu ubezpieczenia Elementami konstrukcyjnymi powstania prawa do zasiłku chorobowego po ustaniu ubezpieczenia chorobowego są: _________ 1) określony czas trwania niezdolności do pracy, 2) określony czas powstania tej niezdolności. konstrukcja ryzyka Ad 1) Zdarzeniem ubezpieczeniowym (chronioną sytuacją) jest niezdolność do pracy trwająca co najmniej 30 dni. Niezdolność musi trwać nieprzerwanie przez ten okres. Nie musi być jednak cały czas niezdolnością z tej samej przyczyny. Ad 2) Ustawa ustala dwa różnej długości okresy ochronne, tj. 14 dni i 3 miesiące liczone od ustania tytułu ubezpieczenia (zatrudnienia). długość okresu ochronnego Dłuższy, bo trzymiesięczny, okres ochronny ustawa przyznaje chorobom zakaźnym o dłuższym niż 14 dni okresie wylęgania i chorobom, których objawy ujawniają się po okresie dłuższym niż 14 dni od początku choroby (art. 7 ust. 3). Przepis art. 7 ust. 3 jest jednak tak sformułowany, że nie jest jasne, czy jest w nim mowa o dwóch rodzajach chorób4, czy 2 Oznacza to, że musi najpierw zacząć bieg okresu nowej niezdolności, a bieg ten się rozpocznie, jeśli ta nowa niezdolność będzie spełniać warunki uznania jej za zdarzenie ubezpieczeniowe. Jeśli niezdolność do pracy nie jest chroniona, to nie zaczyna biec okres zasiłkowy i nie ma do czego doliczać okresu zasiłkowego wcześniej biegnącego. 3 Chyba że ustanie wcześniej z przyczyn określonych w art. 13 ustawy. 4 Tj. o chorobach zakaźnych, których okres wylęgania jest dłuższy niż 14 dni, i o innych chorobach, których objawy ujawniają się po okresie dłuższym niż 14 dni od początku choroby. 204 VII. Prawo do zasiłku chorobowego po ustaniu ubezpieczenia chorobowego raczej o trzech rodzajach tych chorób5. Inny problem to wykazy chorób, do których odwołuje się art. 7 ust. 3 ustawy6. W konstrukcji ustawy decydujący dla oceny, czy prawo do zasiłku oceniać należy w aspekcie art. 6 (w czasie trwania ubezpieczenia) czy art. 7 ustawy (po ustaniu ubezpieczenia), jest moment powstania niezdolności do pracy, a nie moment zachorowania7. Każda nowa niezdolność do pracy, niezależnie od tego, jaka choroba jest jej przyczyną (choroba „nowa" czy „ta sama"), jest nowym zdarzeniem ubezpieczeniowym. Dla oceny więc, że niezdolność do pracy po ustaniu stosunku pracy jest zdarzeniem ubezpieczeniowym, jest bez znaczenia, czy jest to pierwsza, czy kolejna niezdolność do pracy z powodu określonej choroby. wyłączność reżimu art. 7 Niezależnie zatem od tego, czy niezdolność do pracy po ustaniu ubezpieczenia jest wynikiem nowej choroby czy kolejną niezdolnością do pracy wskutek tej samej choroby, prawo do zasiłku chorobowego musi być oceniane wyłącznie w aspekcie art. 7 ustawy zasiłkowej. Prawo do zasiłku nabyte po ustaniu ubezpieczenia będzie przysługiwało przez cały czas trwania niezdolności do pracy, nie dłużej jednak niż przez okres zasiłkowy8. Gdyby jednak niezdolność do pracy ustała wcześniej, to nie ma możliwości „dokończenia" tego okresu w razie kolejnej niezdolności do pracy z tej samej przyczyny. Wynika to z tego, że każda niezdolność do pracy powstała po ustaniu ubezpieczenia musi spełniać warunki określone w art. 7. Każda następna niezdolność nie będzie więc ryzykiem ubezpieczeniowym, bowiem zawsze wystąpi już po okresie ochronnym. Podsumowując, można stwierdzić, że reguły nabycia i zachowania prawa do zasiłku chorobowego po ustaniu ubezpieczenia są następujące: • prawo do zasiłku chorobowego może przysługiwać albo na zasadzie „kontynuacji" prawa nabytego w czasie trwania ubezpieczenia (reżim art. 6), albo może zostać nabyte po ustaniu ubezpieczenia (reżim art. 7), • jeżeli niezdolność do pracy powstała w czasie ubezpieczenia, prawo do zasiłku chorobowego trwa po ustaniu ubezpieczenia do czasu ustania (nieprzerwanej) niezdolności do pracy rozpoczętej w czasie trwania ubezpieczenia (nie dłużej niż do wyczerpania okresu zasiłkowego), • jeżeli niezdolność do pracy powstała po ustaniu ubezpieczenia, to, aby mogła stać się ryzykiem ubezpieczeniowym, musi spełniać dodatkowe warunki określone w art. 7 ustawy, zasady ochrony w reżimie „po ustaniu ubezpieczenia" 5 O chorobach zakaźnych, o chorobach, których okres wylęgania jest dłuższy niż 14 dni i o innych chorobach, których objawy ujawniają się po okresie dłuższym niż 14 dni od początku choroby. 6 Jak na razie bowiem obowiązuje tylko wykaz chorób zakaźnych i zakażeń oraz wykaz biologicznych czynników chorobotwórczych — zob. załączniki do ustawy z 6 września 2001 r. o chorobach zakaźnych i zakażeniach. 7 Moment zachorowania miał znaczenie w ustawie z 1933 r., która ograniczała ochronę tylko do chorób o dłuższym okresie wylęgania do takich, które zapoczątkowane zostały w czasie trwania ubezpieczenia. 8 Do tego rozpoczynającego bieg okresu zasiłkowego wlicza się okres poprzedniej niezdolności na zasadach określonych w art. 9 ust. 2. 2. Konstrukcja prawa do zasiłku chorobowego w razie niezdolności do pracy... 205 • niezdolność, która spełnia warunki art. 7, rozpoczyna bieg nowego okresu zasiłkowego, do którego należy doliczyć, na zasadach art. 9 ust. 2, okresy trwania poprzedniej niezdolności do pracy, • prawo do zasiłku chorobowego nie powstanie w sytuacji, gdyby w czasie ubezpieczenia nie został spełniony warunek okresu wyczekiwania, chyba że ustawa zwalnia z tego warunku, • prawo do zasiłku nie powstanie, jeżeli okres zasiłkowy został wyczerpany w czasie trwania ubezpieczenia, a nowa niezdolność do pracy powstała w okresie ochronnym jest z tej samej przyczyny i powstała przed upływem 60 dni od ustania poprzedniej niezdolności, • ustalone prawo do renty lub emerytury albo posiadanie innego źródła przychodów uniemożliwia po ustaniu ubezpieczenia kontynuowanie lub nabycie prawa do zasiłku chorobowego, • pobieranie zasiłku dla bezrobotnych, zasiłku przedemerytalnego, albo świadczenia przedemerytalnego powoduje wyłączenie prawa do zasiłku chorobowego po ustaniu ubezpieczenia. Rozdział VIII REALIZACJA PRAWA DO ZASIŁKU CHOROBOWEGO dwie funkcje zaświadczenia lekarskiego 1. Ujawnienie a doręczenie zaświadczenia lekarskiego Realizacja prawa do świadczeń z ubezpieczenia chorobowego będzie możliwa, jeśli zajdzie ryzyko ubezpieczeniowe i spełnione zostaną warunki nabycia danego prawa. Zajście ryzyka to znalezienie się w chronionej przez prawo sytuacji życiowej. Stwierdzenia zajścia tej sytuacji dokonuje uprawniony podmiot w formie zaświadczenia o niezdolności do pracy. Zaświadczenie lekarskie jest formalnym wyrazem (potwierdzeniem) zajścia sytuacji chronionej. Zaświadczenie takie uprawnia do powstrzymania się od wykonywania pracy1 oraz jest podstawą wypłaty świadczenia. Aby jednak te skutki zaświadczenia nastąpiły, musi ono zostać pracodawcy (organowi ubezpieczeniowemu) ujawnione, przez co należy rozumieć przejaw woli ubezpieczonego do poddania się orzeczeniu2. Ujawnienie zwolnienia lekarskiego może się dokonać poprzez doręczenie go pracodawcy (organowi ubezpieczeniowemu). Formą ujawnienia zwolnienia może być też nieobecność w pracy poparta późniejszym doręczeniem zwolnienia. W odniesieniu więc do pracowników, doręczenie zwolnienia może nastąpić także ex post, nawet po dacie ważności zwolnienia lekarskiego, jeśli pracownik był w pracy nieobecny. Swą nieobecnością ujawnił bowiem zamiar skorzystania ze zwolnienia lekarskiego, a doręczając zwolnienie, potwierdzi tylko przyczynę nieobecności w pracy, co spowoduje usprawiedliwienie tej nieobecności. Doręczone zwolnienie będzie też formalną podstawą do wypłacenia należnego świadczenia. Z tego więc powodu pracownik będzie zainteresowany jak najszybszym doręczeniem pracodawcy zwolnienia lekarskiego. formy ujawnienia 1 Pracodawca ma obowiązek usprawiedliwienia takiej nieobecności w pracy. 2 Należy zauważyć, że ubezpieczony generalnie nie ma obowiązku wykorzystania otrzymanego zwol- P /. Ujawnienie a doręczenie zaświadczenia lekarskiego 207 doręczenie jako jedyna forma ujawnienia Inaczej jest w odniesieniu do ubezpieczonych, którzy „pracują u siebie". Osoby te przez samo powstrzymanie się od pracy nie ujawniają zwolnienia lekarskiego. Powinny więc doręczyć zaświadczenie, aby powiadomić instytucję ubezpieczeniową o zajściu sytuacji chronionej, tj. o powstrzymaniu się od pracy w czasie posiadanego zaświadczenia lekarskiego. Dopóki więc zainteresowany nie ujawni zwolnienia lekarskiego, dopóty należy uważać, że nie zamierza zrealizować należnego mu prawa. Za datę takiego ujawnienia należałoby uważać dzień przekazania zaświadczenia lekarskiego do wiadomości3 organowi ubezpieczeniowemu, chyba że nie ma wątpliwości, że zainteresowany skorzystał ze swojego prawa od pierwszego dnia zwolnienia lekarskiego4. W sytuacji gdy ujawnienie zwolnienia może nastąpić tylko przez jego doręczenie5, to wypływa z tego oczywisty wniosek, że w tym wypadku doręczyć (ujawnić) zwolnienie należy, zanim upłynie jego termin. Zwolnienie ujawnione po terminie jego ważności nie może uzasadniać wypłacenia zasiłku chorobowego. Każdy zatem ubezpieczony niebędący pracownikiem, jeśli chce otrzymać zasiłek chorobowy, powinien powiadomić organ rentowy o tym, że znalazł się w sytuacji chronionej przed, a nie po upływie terminu zwolnienia lekarskiego. Organ wypłacający świadczenie musi wiedzieć o zajściu sytuacji i mieć możliwość sprawdzenia, że spełnione zostały warunki nabycia prawa do zasiłku chorobowego w razie zajścia sytuacji chronionej. Niedoręczenie zaświadczenia lekarskiego z początkiem jego obowiązywania pozbawia ten organ takiej możliwości i uzasadnia domniemanie6, że zainteresowany, który nie doręczył zaświadczenia, nie mając ku temu usprawiedliwionych powodów, nie skorzystał z prawa do zwolnienia i tym samym nie utracił zarobków. Nie ma zatem prawa do zasiłku chorobowego za okres niezrealizowanego zwolnienia. ujawnienie po terminie ważności skutki nieujawnienia zaświadczenia Z powyższych rozważań wynika, że ubezpieczony, który nie ujawnił zwolnienia lekarskiego, nie powinien nabywać prawa do zasiłku chorobowego do dnia ujawnienia zwolnienia lekarskiego. W praktyce jednak wypłaca się zasiłki chorobowe na podstawie zwolnień lekarskich doręczanych nawet kilka miesięcy po upływie terminu jego ważności7, kiedy to organ ubezpieczeniowy nie jest już w stanie sprawdzić, czy zainteresowany rzeczywiście skorzystał ze swojego prawa i powstrzymał się od pracy. Zatem ZUS powinien odmawiać wypłaty zasiłku chorobowego za okres sprzed ujawnienia zwolnienia lekarskiego, jeśli nie było ku temu usprawiedliwionych po- 3 Data stempla pocztowego lub informacji telefonicznej. 4 Taka sytuacja może zachodzić np. wówczas, gdy ubezpieczony przebywa w szpitalu. 5 Praktyka ZUS jest jednak inna. 6 To domniemanie może zostać obalone przez wykazanie, że praca nie była świadczona (np. ubezpieczony złamał rękę). 7 Jest to termin 6 miesięcy od ostatniego dnia ważności zaświadczenia. 208 VIII. Realizacja prawa do zasiłku chorobowego wodo w. Opóźnienie ujawnienia zaświadczenia lekarskiego może być tylko usprawiedliwione. Nieusprawiedliwione opóźnienie jest zawsze wyrazem woli ubezpieczonego nieujawniania zwolnienia (niezrealizowania swojego prawa). Natomiast doręczenie ujawnionego zwolnienia lekarskiego może być spóźnione z przyczyn usprawiedliwionych lub nieusprawiedliwionych. 2. Termin do doręczenia zaświadczenia lekarskiego Zgodnie z ustawą zasiłkową (art. 62 ust. 1) zaświadczenie lekarskie ubezpieczony jest obowiązany dostarczyć nie później niż w ciągu 7 dni od daty jego otrzymania. Zaświadczenie doręcza się płatnikowi zasiłków8. Pracownik dostarcza jednak zwolnienie zawsze pracodawcy, także wtedy, gdy pracodawca nie wypłaca zasiłków. Konieczność taka wynika z wielorakiej roli zwolnienia lekarskiego i ma na celu poinformowanie pracodawcy o przyczynie nieobecności w pracy. Zawsze więc zwolnienie trzeba dostarczyć najpierw pracodawcy, on zaś przekazuje je do oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, który wypłaca zasiłek. Bezpośrednio do właściwego oddziału ZUS-u doręczają zaświadczenie lekarskie osoby ubezpieczone dobrowolnie. Termin do doręczenia zaświadczenia lekarskiego wynosi 7 dni. Inaczej mówiąc, zaświadczenie, doręczone w ciągu 7 dni od daty jego wydania, jest zawsze doręczone w terminie. Dopiero po upływie tych 7 dni można mówić o opóźnieniu. Jeśli opóźnienie będzie z przyczyn niezależnych od ubezpieczonego9, wysokość zasiłku nie zostanie pomniejszona. Nieusprawiedliwione niedopełnienie obowiązku doręczenia zaświadczenia w wyznaczonym terminie zagrożone jest sankcją w postaci zmniejszenia zasiłku o 25% jego wysokości od ósmego dnia orzeczonej niezdolności do pracy do dnia dostarczenia zwolnienia. Jak się jednak wydaje, stosowanie tej sankcji przyniesie tylko połowiczny efekt. Nadal bowiem może się bardziej kalkulować doręczenie (ujawnienie) zaświadczenia lekarskiego po upływie daty jego obowiązywania, co uniemożliwi dokonanie kontroli, ale umożliwi połączenie zarobku z zasiłkiem chorobowym. Całkowite wyeliminowanie powyższych praktyk nastąpiłoby tylko wówczas, gdyby termin siedmiu dni był terminem do ujawnienia zwolnienia lekarskiego w sytuacji, gdy ujawnienie może się dokonać jedynie przez doręczenie10. Wówczas doręczenie zaświadczenia po upływie siedmiu dni bez usprawiedliwionych przyczyn oznaczałoby, że ujawnienie zwolnienia nastąpiło dopiero w dniu doręczenia. Do dnia doręczenia (ujawnienia) zaświadczenia ubezpieczony nie miałby więc prawa do zasiłku chorobowego11. nieracjonalność regulacji 8 Którym jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych lub pracodawca wtedy, gdy zatrudnia więcej niż 20 osób. 9 Przyczyny „niezależne" to przyczyny „usprawiedliwione". 10 Dla osób niebędących pracownikami. 11 Spóźnione doręczenie zwolnienia oznaczałoby bieg okresu zasiłkowego od dnia zwolnienia. I 3. Postępowanie w sprawie wypłat zasiłków 209 I 3. Postępowanie w sprawie wyptat zasiłków Prawo do zasiłków chorobowych12 ustalają i zasiłki te wypłacają: • płatnicy składek na ubezpieczenie chorobowe, którzy zgłaszają do ubezpieczenia chorobowego powyżej 20 ubezpieczonych; • Zakład Ubezpieczeń Społecznych w pozostałych przypadkach. Płatnikiem składek w rozumieniu ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych są podmioty wymienione w art. 4 ust. 2 ustawy. Pracodawcy nie tylko wypłacają zasiłki, ale także ustalają prawo do tych zasiłków i obliczają należną wysokość. Błędy popełnione przez pracodawców obciążają ich samych. Z tego względu pracodawca, który ma jakieś trudności w ustaleniu prawa do zasiłku, może skierować swoje wątpliwości do oddziału ZUS. Jeśli jednak pracodawca dokona (w imieniu ZUS) nienależnej wypłaty, będzie musiał zwrócić ZUS-owi nadpłacony zasiłek i nie będzie miał roszczenia do pracownika o zwrot nadpłaty, chyba że nadpłata będzie miała charakter świadczenia nienależnego13. O wyjaśnienie wątpliwości związanych z prawem do zasiłku lub jego wypłatą albo o wydanie w tej sprawie decyzji przez oddział ZUS może również wystąpić pracownik. Jeśli jednak spór dotyczy prawidłowości wypłaty wynagrodzenia chorobowego, to pracownik musi się zwrócić do sądu pracy, występując przeciwko pracodawcy. Pracownik, który w ciągu roku kalendarzowego zmienia pracodawcę, w nowym zakładzie pracy powinien przedłożyć świadectwo pracy lub inny dokument wystawiony przez poprzedni zakład pracy, informujący, za jaki okres w danym roku kalendarzowym wypłacono pracownikowi wynagrodzenie chorobowe. Dowody niezbędne do wypłaty poszczególnych zasiłków z ubezpieczenia chorobowego wymienia rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 27 lipca 1999 r. w sprawie określenia dowodów stanowiących podstawę przyznawania i wypłaty zasiłków z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa14. Zasiłek chorobowy spełnia podobną funkcję, jak wynagrodzenie za pracę, które wchodzi do majątku wspólnego małżonków. Z tego względu może być wypłacany małżonkowi bez specjalnego w tym względzie upoważnienia. Wypłata do rąk innej osoby wymaga zgody uprawnionego. Zgoda ta oczywiście traci ważność po śmierci uprawnionego. Zasiłek wówczas może być wypłacony tylko małżonkowi (lub byłemu małżonkowi w zakresie obejmującym alimenty) albo wchodzi do masy spadkowej. 12 Oraz pozostałych zasiłków wymienionych w ustawie zasiłkowej. 13 Wtedy należność będzie mogła zostać ściągnięta przez ZUS. 14 Dz.U. nr 65, poz. 742 z późn. zm. 210 VIII. Realizacja prawa do zasiłku chorobowego 4. Wstrzymanie wypłaty zasiłku chorobowego Wypłatę zasiłku się wstrzymuje, jeżeli prawo do zasiłku ustało albo okaże się, że prawo takie w ogóle nie istniało. Prawo do zasiłku chorobowego ustaje w następujących sytuacjach: • wyczerpania okresu zasiłkowego, • skrócenia okresu niezdolności do pracy przez lekarza orzecznika, • niestawienia się na badanie lub niedostarczenia wyników badań w terminie, • pozbawienia prawa, co możliwe jest w następujących sytuacjach: — niezdolność do pracy jest wynikiem popełnienia umyślnego przestępstwa lub wykroczenia, i — zwolnienie jest wykorzystywane niezgodnie z przeznaczeniem, — niezdolność do pracy spowodowana jest nadużywaniem alkoholu, ,. — nastąpiło sfałszowanie zaświadczenia lekarskiego. . ,.. okoliczności ustania prawa niepowstanie prawa Natomiast sytuacje, w których prawo w ogóle nie powstało, to: • nieprzepracowanie okresu wyczekiwania, • zachowanie prawa do wynagrodzenia chorobowego lub gwarancyjnego. Wstrzymanie wypłaty zasiłku może nastąpić również w sytuacji niestawienia się na badania lub niedostarczenia posiadanych wyników badań w terminie albo ustalenia przez lekarza orzecznika ZUS wcześniejszej daty ustania niezdolności do pracy niż orzeczono w zaświadczeniu lekarskim. Wstrzymanie wypłaty następuje od dnia wskazanego w decyzji. Jeżeli bezpodstawna wypłata nastąpiła z winy ubezpieczonego albo w sytuacji pozbawienia prawa lub skrócenia okresu zwolnienia lekarskiego, wypłacone kwoty podlegają potrąceniu z należnych ubezpieczonemu zasiłków bieżących lub ściągnięciu w trybie egzekucji administracyjnej. 5. Nienależna wypłata zasiłku chorobowego tryb egzekucji administracyjnej Wypłata zasiłku chorobowego dokonana w sytuacji, gdy prawo do zasiłku ustało albo w ogóle nie istniało, albo gdy zachodzą okoliczności utraty prawa, jest wypłatą dokonaną nienależnie. W takich wypadkach dalszą wypłatę należy wstrzymać, a wypłacone już świadczenia podlegają zwrotowi. Jeżeli zwrot nie nastąpi dobrowolnie, to niezależnie wypłacone kwoty podlegają potrąceniu z przysługujących pracownikowi zasiłków bieżących lub ściągnięciu w trybie egzekucji administracyjnej. Należy dodać, że ZUS może odstąpić od żądania zwrotu kwot nienależnie pobranych zasiłków w całości lub części, jeżeli zachodzą szczególnie uzasadnione oko- A 6. Przedawnienie roszczenia o zasiłek 211 możliwość odstąpienia tryb zwrotu wynagrodzenia chorobowego liczności15. Obowiązkowi zwrotu (potrącenia) podlegają tylko zasiłki nienależnie pobrane. Zasiłki nienależnie wypłacone (z winy płatnika lub ZUS) nie podlegają zwrotowi. Nienależnie wypłacone może być również wynagrodzenie chorobowe lub gwarancyjne za czas niezdolności do pracy. Jakkolwiek wynagrodzenie jest nienależne w tych samych sytuacjach, w których jest nienależny zasiłek chorobowy, to jednak skutki są inne. Przede wszystkim pracodawca nie może bez zgody pracownika dokonywać żadnych potrąceń z jego wynagrodzenia, z wyjątkiem należności wymienionych w art. 87 § 1 kodeksu pracy. Z przepisu tego wynika, że pracodawca, który dokonał wypłaty wynagrodzenia chorobowego lub gwarancyjnego, nie może sam ustalić, że była to wypłata nienależna, i potrącić tę kwotę przy najbliższej wypłacie. Musi najpierw uzyskać wyrok i tytuł wykonawczy. 6. Przedawnienie roszczenia o zasiłek Wypłata zasiłku nie może nastąpić, j eżeli doszło do przedawnienia roszczenia. Zgodnie z ustawą zasiłkową, roszczenie o wypłatę zasiłku chorobowego16 przedawnia się po upływie 6 miesięcy od ostatniego dnia okresu, za który zasiłek przysługuje17. Istota przedawnienia polega na tym, że po upływie określonego w ustawie czasu roszczenie majątkowe albo wygasa (tzw. silniejszy skutek), albo nie można go dochodzić przed sądem (słabszy skutek). Instytucja przedawnienia służy umacnianiu bezpieczeństwa prawnego w szczególności poprzez usunięcie stanu niepewności, jaki wytworzony zostaje w wyniku bezczynności jednej ze stron stosunku prawnego. Przedawnienie dotyczy czynności zgłoszenia roszczenia, czyli wniosku o realizację nabytego prawa (wypłatę zasiłku). W odniesieniu do zasiłku chorobowego funkcję wniosku spełnia zaświadczenie lekarskie. Wniosek ten (zaświadczenie lekarskie) musi być złożony w terminie 6 miesięcy od ostatniego dnia niezdolności do pracy objętej tym zaświadczeniem. Do przedawnienia roszczenia może dojść tylko wtedy, gdy zaświadczenie lekarskie o niezdolności do pracy zostało ujawnione w inny sposób niż poprzez jego doręczenie (tj. przez nieobecność w pracy). Wówczas ubezpieczony może ewentualnie zwlekać z realizacją drugiej funkcji zaświadczenia nawet przez 6 miesięcy18. istota przedawnienia 15 Zob. art. 84 ust. 8 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych. 16 Tak samo przedawnia się prawo do zasiłku wyrównawczego, macierzyńskiego i opiekuńczego. 17 Jeżeli niezgłoszenie roszczenia o wypłatę zasiłku nastąpiło z przyczyn niezależnych od osoby uprawnionej, termin 6 miesięcy liczy się od dnia, w którym ustała przeszkoda uniemożliwiająca zgłoszenie roszczenia. 18 Np. pracownik był w szpitalu, o czym pracodawca wiedział, co usprawiedliwiało jego nieobecność w pracy. Po wyjściu ze szpitala pracownik ma 6 miesięcy na dostarczenie zwolnienia w celu otrzymania zasiłku. 212 VIII. Realizacja prawa do zasiłku chorobowego brak możliwości stosowania przedawnienia W sytuacjach natomiast, gdy ujawnienie zaświadczenia lekarskiego może nastąpić wyłącznie przez jego doręczenie19, nie jest możliwe przedawnienie roszczenia, bowiem ujawnienie20 zaświadczenia jest jednocześnie złożeniem wniosku o wypłatę świadczenia. Nieujawnienie zaświadczenia, tj. doręczenie go po upływie jego ważności (okresu, na który zostało wydane), nie może rodzić skutków prawnych. Wypłata zasiłku chorobowego nie powinna być zatem dokonana, mimo że doręczono zwolnienie przed upływem 6 miesięcy od ostatniego dnia okresu, na który było wydane21. Przedawnia się bowiem roszczenie o wypłatę świadczenia należnego w związku z zaistniałą niezdolnością do pracy (zrealizowania się ryzyka). Nieujawnienie zwolnienia oznacza, że ryzyko nie zaszło. Nie może więc powstać prawo do zasiłku chorobowego. A zatem jeżeli zwolnienia się nie ujawni, nie można mówić o przedawnieniu prawa do nienabytego świadczenia. Termin 6 miesięcy do zgłoszenia roszczenia o zasiłek dotyczy więc tylko sytuacji, gdy zwolnienie zostało ujawnione, ale nie zostało fizycznie doręczone. Okres przedawnienia wynosi jednakże aż 3 lata, jeżeli niewypłacenie zasiłku w całości lub części było następstwem błędu płatnika składek albo Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (art. 67 ust. 4). Prima facie powyższa regulacja wydłużająca okres przedawnienia wydaje się być na korzyść ubezpieczonego. Należy jej jednak postawić zarzut pomieszania przez ustawodawcę pojęć i konstrukcji prawnych. Mowa jest bowiem o niewypłaceniu świadczenia na skutek błędu płatnika albo Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (a więc wydania błędnej decyzji odmownej w odpowiedzi na zgłoszone w terminie roszczenie). Ubezpieczony musi zgłosić roszczenie w terminie 6 miesięcy, aby ZUS mógł wydać decyzję. Jeśli decyzja odmowna jest wynikiem błędu, to następstwem takiej decyzji jest prawo ubezpieczonego do odwołania się do sądu. Jeśli sąd decyzję ZUS-u uchyli, to zasiłek należy wypłacić za okres objęty zwolnieniem lekarskim i z odsetkami do dnia wypłaty niezależnie od tego, kiedy sąd rozpoznał sprawę. Mówienie o trzyletnim okresie przedawnienia roszczenia o wypłatę zasiłku (realizację prawa) w takiej sytuacji oznaczałoby, że w razie odmowy wypłacenia zasiłku na skutek błędu pracodawcy lub ZUS-u, ubezpieczony ma 3 lata na zgłoszenie ponownego roszczenia o wypłatę zasiłku. Byłoby to jednak bez sensu. I tu nasuwa się przypuszczenie co do genezy tego przepisu, która może mieć związek z podobną regulacją w prawie emerytalno-rentowym, w którym jest powiedziane, że jeżeli odmowa wypłacenia emerytury lub renty była wynikiem błędu organu rentowego, to w razie ponownego ustalenia prawa (i wydania decyzji pozytywnej), świadczenie wypłaca się za okres trzech lat od dnia zgłoszenia wniosku. Poza jednak błędem organu i okresem trzech lat, nie 19 Dotyczy to np. osób pracujących na własny rachunek. 20 Ujawnienie może nastąpić tylko w okresie ważności zaświadczenia. 21 Praktyka jest inna. 6. Przedawnienie roszczenia o zasiłek ma żadnej innej analogii między tymi sytuacjami, co uzasadnia twierdzenie, że omawiany przepis (art. 67 ust. 4) nie ma sensu. Nieco inaczej przedstawia się kwestia przedawnienia prawa do wynagrodzenia chorobowego. W tym wypadku należy stosować przepisy kodeksu pracy. Zgodnie zaś z art. 291 § 1 k.p. roszczenia ze stosunku pracy ulegają przedawnieniu z upływem 3 lat od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne. Teoretycznie22 ubezpieczony ma zatem aż trzy lata na dostarczenie (ujawnionego) zaświadczenia lekarskiego, stanowiącego dokument do dokonania wypłaty wynagrodzenia chorobowego lub gwarancyjnego. 22 Zwolnienie lekarskie usprawiedliwia nieobecność w pracy, pracownik doręcza je więc z reguły natychmiast. Część czwarta UBEZPIECZENIE WYPADKOWE Rozdział ZAŁOŻENIA KONSTRUKCYJNE UBEZPIECZENIA WYPADKOWEGO 1. Kształtowanie się regulacji prawnych ubezpieczenia od wypadków przy pracy w Polsce W zakresie ubezpieczenia od wypadków przy pracy pierwsza polska ustawa o ubezpieczeniu społecznym z 28 marca 1933 r. przewidywała następujące rodzaje świadczeń (art. 134): • rentę wypadkową, • dodatki do renty wypadkowej, • rentę wdowią wypadkową, • rentę sierocą wypadkową, • rentę dla dalszej rodziny, • zapomogę pośmiertną, • lecznictwo i świadczenia w naturze. Renta wypadkowa mogła być na prośbę uprawnionego skapitalizowana. Skapi-talizowanie dopuszczalne było tylko wówczas, gdy osoba zainteresowana była pełnoletnia i istniała pewność celowego użycia skapitalizowanej renty. odrębność inwalidztwa wypadkowego Inwalidą z tytułu wypadku przy pracy można było zostać już przy 10% niezdolności do zarobkowania, podczas gdy stwierdzenie inwalidztwa niewypadkowego wymagało niezdolności do zarobienia własną pracą jednej trzeciej tego, co zarabiała w danej miejscowości osoba w pełni sił fizycznych i umysłowych o podobnym wykształceniu i uzdolnieniu. Osoba uprawniona do świadczeń przewidzianych w ustawie mogła dochodzić od pracodawcy wynagrodzenia szkód wywołanych chorobą, niezdolnością do zarobkowania lub śmiercią tylko wówczas, gdy choroba, niezdolność do zarobkowania lub śmierć zostały spowodowane przez pracodawcę lub jego zastępcę rozmyślnie lub przez zaniedbanie swych obowiązków, wynikających z przepisów o ochronie życia i zdrowia pracownika. Zasadnicze zmiany zostały wprowadzone dekretem z 25 czerwca 1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. Dekretem tym zlikwidowane zostało odrębne ubezpieczenie wypadkowe i odtąd wyrównywanie strat spowodowanych 218 /. Założenia konstrukcyjne ubezpieczenia wypadkowego likwidacja odrębności ubezpieczenia wypadkowego doznaniem wypadku przy pracy następowało na zasadach przyjętych przez powszechny system emerytalny. Wprowadzono również jednakową definicję inwalidztwa niezależnie od tego, czy było ono z powodu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, czy z przyczyn ogólnych. Okoliczność, że całkowita utrata lub ograniczenie zdolności do zarobkowania powstało w wyniku wypadku (choroby zawodowej), znajdowała jednak odzwierciedlenie w wyższych kwotach rent inwalidzkich wypadkowych, w niestawianiu poszkodowanemu wymogu posiadania określonego stażu pracy jako warunku nabycia prawa do renty oraz w korzystniejszej sytuacji rencisty z punktu widzenia możliwości dalszego zarobkowania bez zawieszania prawa do renty wypadkowej. Osoby uprawnione do świadczeń w myśl dekretu (zaliczone do jednej z grup inwalidów) mogły również dochodzić od uspołecznionego zakładu pracy wynagrodzenia szkód wywołanych chorobą, niezdolnością do pracy lub śmiercią w przypadkach, kiedy choroba, niezdolność do pracy lub śmierć pracownika spowodowane zostały naruszeniem przez zakład pracy jego obowiązków wynikających z przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia pracowników'. Odpowiedzialność nieuspołecznionych zakładów pracy była szersza, bo oparta na zasadzie ryzyka (art. 435 kodeksu cywilnego). dwutorowość regulacji po 1968 r. Dalsze istotne zmiany nastąpiły po wejściu w życie ustawy z 23 stycznia 1968 r. o świadczeniach pieniężnych przysługujących w razie wypadków przy pracy2. Ustawą tą wprowadzono odpowiedzialność uspołecznionych zakładów pracy za szkody doznane przez pracownika z tytułu wypadków przy pracy z wyłączeniem prawa cywilnego. Poza unormowaniami tej ustawy pozostały szkody doznane przez pracownika uspołecznionego zakładu pracy w czasie odbywania drogi do pracy lub z pracy. Ochronę skutków tych wypadków regulowała ustawa z 23 stycznia 1968 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. wypadki przy pracy a wypadki w zatrudnieniu Reforma z 1968 r. nie przywracała jednak odrębnego ubezpieczenia wypadkowego (z osobną składką, własną definicją inwalidztwa itp.). Głównąjej cechą było zróżnicowanie sytuacji prawnej pracowników uspołecznionego i nieuspołecznionego zakładu pracy, co wyrażało się wprowadzeniem nowego pojęcia „wypadek przy pracy"3, w odróżnieniu od dotychczasowego pojęcia „wypadek w zatrudnieniu", pozostawionego dla wypadków, w których odszkodowanie z ustawy nie przysługiwało. Wypadkom w zatrudnieniu w nowym ładzie prawnym ulegali więc pracownicy nieuspołecznionych zakładów pracy w tych samych okolicznościach, w j a-kich pracownicy uspołecznionych zakładów pracy ulegali wypadkom przy pracy oraz pracownicy obu rodzajów zakładów pracy w czasie odbywania drogi do pracy lub z pracy. 1 Uspołecznione zakłady pracy odpowiadały na tzw. zasadzie winy kwalifikowanej. 2 Dz.U. nr 3, poz. 8 z późn. zm. 3 Tego określenia używa ustawa na oznaczenie wypadków w uspołecznionych zakładach pracy, z tytułu których przysługiwały świadczenia określone w ustawie. 1. Kształtowanie się regulacji prawnych ubezpieczenia od wypadków przy pracy w Polsce 219 zrównanie sytuacji wszystkich pracowników Pracownicy, którzy ulegali wypadkom w zatrudnieniu, otrzymywali świadczenia (renta inwalidzka) na podstawie przepisów ustawy z 23 stycznia 1968 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin4. Renta inwalidzka z tytułu wypadku w zatrudnieniu była o 10% wyższa od renty z ogólnego stanu zdrowia5 i stanowiła wynagrodzenie wszelkich szkód powstałych w związku z zatrudnieniem w uspołecznionym zakładzie pracy6. Uprawniony do renty inwalidzkiej mógł dochodzić z mocy art. 123 ust. 2 tej ustawy odszkodowania na podstawie prawa cywilnego tylko wówczas, gdy inwalidztwo powstało wskutek wypadku w drodze do pracy lub z pracy, jeżeli był przewożony środkiem lokomocji zakładu pracy lub będącym w dyspozycji zakładu pracy7. Odpowiedzialność nieuspołecznionych zakładów pracy nadal regulowana była przepisami prawa cywilnego. Ustawa z 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych zrównała sytuację pracowników uspołecznionych i nieuspołecznionych zakładów pracy w kwestii prawa do odszkodowania oraz rent inwalidzkich. Pod rządami tej ustawy wszyscy pracownicy nabywali na tych samych zasadach prawo do rent inwalidzkich wypadkowych oraz do jednorazowego odszkodowania, do świadczenia wyrównawczego i do odszkodowania za przedmioty utracone lub uszkodzone wskutek wypadku przy pracy. Odtąd bowiem już tylko to pojęcie było używane na oznaczenie wypadku w związku z wykonywaniem pracy, niezależnie od tego, czy był to zakład uspołeczniony, czy nieuspołeczniony8. Ustawą z 31 marca 1977 r. o dalszym zwiększaniu emerytur i rent oraz o zmianie niektórych przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym9 zlikwidowano podział rent inwalidzkich na renty z tytułu wypadku przy pracy i z tytułu wypadku w zatrudnieniu, przyznając wszystkim uprawnionym do rent z tytułu wypadku w zatrudnieniu renty inwalidzkie na podstawie ustawy wypadkowej z 1975 r., tj. z tytułu wypadku przy pracy. Odtąd renty inwalidzkie10 dzielą się już tylko na renty wypadkowe i renty z ogólnego stanu zdrowia. Istotna zmiana konstrukcyjna w zakresie ubezpieczenia wypadkowego dokonana została ustawą z 24 maja 1990 r. o zmianie niektórych przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym11, która uchyliła art. 40 ustawy z 12 czerwca 1975 r., w myśl którego świadczenia określone w ustawie stanowiły zaspokojenie wszelkich roszczeń z tytułu uszczerbku na likwidacja pojęcia „wypadek w zatrudnieniu" 4 Dz.U. nr 3, poz. 6 z późn. zm. . , . 5 Jeżeli rencista nie pozostawał w zatrudnieniu. 6 Wynikało to z art. 123 ust. 1 tej ustawy. 7 Zakłady pracy miały jednak obowiązek zawierania w tym względzie umów ubezpieczenia z Państwowym Zakładem Ubezpieczeń. 8 Odbywanie drogi do pracy lub z pracy było czynnością chronioną odrębnie, a wypadki podczas tej czynności nazwano wypadkami w drodze do pracy lub z pracy. 9 Dz.U. nr U, poz. 43 z późn. zm. 10 Obecnie są to renty z tytułu niezdolności do pracy. 11 Dz.U. nr 36, poz. 206 z późn. zm. 220 /. Założenia konstrukcyjne ubezpieczenia wypadkowego dopuszczalność drogi cywilnej powrót do odrębnego ubezpieczenia wypadkowego zdrowiu albo z tytułu śmierci wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej w stosunku do uspołecznionych zakładów pracy oraz w stosunku do innych instytucji i jednostek wypłacających odszkodowania12. Kolejną istotną zmianą konstrukcyjną ubezpieczenia wypadkowego był powrót do koncepcji odrębnego ubezpieczenia wypadkowego z odrębną składką na to ubezpieczenie13 oraz odrębnymi zasadami podlegania obowiązkowi ubezpieczenia, dokonany ustawą z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych14. Konkludując, w naszym systemie prawnym kompensata szkody na osobie pracownika przybierała różne formy współdziałania obu rodzajów świadczeń, tj. ubezpieczeniowych i odszkodowawczych, które dają się ująć w cztery zasadnicze formuły: • uprzywilejowane świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego15 uzupełniane ewentualnym16 odszkodowaniem na zasadach prawa cywilnego, • uprzywilejowane świadczenia inwalidzkie z ubezpieczenia powszechnego uzupełniane ewentualnym odszkodowaniem na zasadach prawa cywilnego17, • uprzywilejowane świadczenia inwalidzkie z powszechnego ubezpieczenia uzupełniane ustawowym odszkodowaniem niezależnie od winy pracodawcy, ale z wyłączeniem drogi cywilnej18, • uprzywilejowane świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego obejmujące renty i ustawowe odszkodowanie uzupełniane ewentualnie odszkodowaniem na zasadach prawa cywilnego19. 2. Zakres przedmiotowy ubezpieczenia Ustawa z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych obejmuje swym zasięgiem działania nie tylko pracowników, ale ogół osób narażonych na doznanie szkód na zdrowiu w związku z pracą. Ten szeroki podmiotowy zakres zastosowania ustawy wypadkowej z 30 października 2002 r. sprawił, że wprowadzone zostały do niej dwie kategorie wypadków przy 12 ZUS w stosunku do pracowników nieuspołecznionych zakładów pracy i kolejowe jednostki organizacyjne w stosunku do swoich pracowników. 13 Płaconą tylko przez pracodawcę. 14 Dz.U. nr 137, poz. 887 z późn. zm. 15 Tak ustawa z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym. ¦v 16 Tylko wówczas, gdy pracodawca był winien naruszenia obowiązków w dziedzinie ochrony życia i zdrowia pracowników. 17 Dekret z 25 czerwca 1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. 18 Przepisy obowiązujące od 1969 r. do 1990 r. Od 1 stycznia 1991 r. droga cywilna została przywrócona. 19 Ustawa z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. nr 199, poz. 1673 z późn. zm.). 2. Zakres przedmiotowy ubezpie 221 pracy20, które można określić jako wypadki przy pracy pracownicze i niepracowni-cze21 (tj. dotyczące innych ubezpieczonych niż pracownicy). Ubezpieczenie wypadkowe pod rządami ustawy z 30 października 2002 r. obejmuje zatem ryzyko zajścia wypadków przy pracy (wykonywania innej ubezpieczonej działalności), ryzyko choroby zawodowej oraz wypadku zrównanego22 z wypadkiem przy pracy23. Nie obejmuje już natomiast ochrony wypadków w drodze do pracy lub z pracy24. Ustawa wypadkowa nie jest już też podstawą do wypłacania świadczeń z tytułu wypadków w tzw. szczególnych okolicznościach25 (zob. schemat 12). zakres chronionych zdarzeń prawnych (wypadków) Schemat 12. Zakres przedmiotowy ubezpieczenia wypadkowego spowodowane przyczyną zewnętrzną w okolicznościach ze sfery spraw związanych z pracą (publicznych) zdarzenia losowe (choroba, kalectwo, śmierć) wykonywanie pracy lub innej działalności samoistne (przyczyna wewnętrzna) czynności zrównane z pracą wypadek przy pracy choroba zawodowa wypadek zrównany z wypadkiem przy pracy okoliczności szczególnie ważne w okolicznościach ze sfery spraw prywatnych odbywanie drogi do i z pracy wypadek w szczególnych okolicznościach świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego" wypadek w drodze świadczenia z budżetu2' świadczenia z ubezpieczenia chorobowego i rentowego3' 11 ustawa z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. nr 199, poz. 1673 z późn. zm.); 2> ustawa z 30 października 2002 r. o zaopatrzeniu z tytułu wypadków lub chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach (Dz.U. nr 199, poz. 1674); 3) ustawa z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz.U. z 2005 r. nr 31, poz. 267) i ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2004 r. nr 39, poz. 353 z późn. zm.). 20 Ujęte w art. 3 ust. 1 i art. 3 ust. 3. 21 Tak W. Sanetra, Wypadek przy pracy w nowej wersji, PUSiG 2002, nr 12. 22 Ustawa posługuje się sformułowaniem „na równi z wypadkiem przy pracy". 23 To ostatnie tylko w odniesieniu do pracowników. 24 Jest to ryzyko ubezpieczenia chorobowego i rentowego. 25 Reguluje te kwestie ustawa z 30 października 2002 r. o zaopatrzeniu z tytułu wypadków lub chorób zawodowych, powstałych w szczególnych okolicznościach (Dz.U. nr 199, poz. 1674 z późn. zm.). 771 I. Założenia konstrukcyjne ubezpieczenia wypadkowego rola definicji chronione skutki wypadku zupełność ochrony Zakres zdarzeń losowych, które mogą być chronione w ramach ubezpieczenia wypadkowego określają definicje wypadku przy pracy i chorób zawodowych. Definicje te określają cechy zdarzenia losowego (choroby, kalectwa lub śmierci), pozwalające zakwalifikować je jako „wypadek przy pracy" albo „choroba zawodowa". Doznany uraz lub śmierć mogą przeszkodzić ubezpieczonemu czasowo w osiągnięciu zarobku albo uniemożliwić mu trwałe zarabianie na życie, albo pozbawić jego rodzinę środków utrzymania. Pieniężne świadczenia ubezpieczeniowe przewidziane są więc przede wszystkim na zabezpieczenie tych właśnie skutków doznanego uszkodzenia zdrowia występujących w postaci czasowej niezdolności do pracy z powodu choroby, trwałej niezdolności do pracy (dawniej inwalidztwa) i utraty żywiciela26. Ubezpieczenie wypadkowe obejmuje ochroną wszystkie skutki choroby, urazu i śmierci, które w naszym systemie, jeśli są z ogólnego stanu zdrowia, są chronione ubezpieczeniem chorobowym27 i ubezpieczeniem rentowym28. Specyfika ubezpieczenia wypadkowego sprowadza się do tego, że jeśli uraz lub śmierć są wynikiem udziału w procesie pracy (wypadek przy pracy, choroba zawodowa lub wypadek zrównany), to wszystkie świadczenia chroniące skutki tych zdarzeń są udzielane z ubezpieczenia wypadkowego. Ubezpieczenie wypadkowe, oprócz ochrony skutków urazu lub śmierci w zakresie zdolności do zarobkowania, przewiduje też świadczenia odszkodowawcze za skutek w postaci trwałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu albo śmierć ubezpieczonego (zob. schemat 13). Przewidziane w ustawie świadczenia przysługują na zasadzie ryzyka zawodowego29, a więc zawsze w razie doznania szkody na osobie i jej skutków w zakresie zdolności do pracy, niezależnie od tego, czy można pracodawcę obciążyć jakąkolwiek winą za doznaną szkodę. Przyjęta przez ustawę wypadkową zasada ryzyka wzmożonego jest znacznie korzystniejsza od zasady ryzyka w ujęciu art. 435 k.c. (zob. schemat 14). Zgodnie bowiem z przyjętą zasadą odpowiedzialność ubezpieczyciela (ZUS-u) zachodzi także wówczas, gdy szkoda została wyrządzona siłą wyższą, działaniem osoby trzeciej, za którą pracodawca nie ponosi odpowiedzialności, a nawet wtedy, gdy została zawiniona przez poszkodowanego30, chyba że zachodzą okoliczności wymienione w art. 21 ustawy wypadkowej. zasada ryzyka wzmożonego 26 Każdy z tych skutków ma własną treść ustaloną przez ustawę. 27 Czasowa niezdolność do pracy i zmniejszona sprawność do pracy. 28 Trwała niezdolność do pracy, konieczność przekwalifikowania, utrata żywiciela. 29 Zwana też zasadą ryzyka wzmożonego albo absolutnego. 30 Wszystkie te okoliczności uwalniają od odpowiedzialności opartej na zasadzie ryzyka (art. 435 k.c.). 2. Zakres przedmiotowy ubezpieczenia 223 Schemat 13. Zakres świadczeń z ubezpieczenia wypadkowego uraz lub śmierć w okolicznościach określonych w art. 3 i 4 ustawy wypadkowej stały lub długotrwały uszczerbek na zdrowiu lub śmierć jednorazowe odszkodowanie skutki w zakresie zdolności do pracy należne świadczenia czasowa niezdolność do pracy zmniejszona sprawność do pracy trwała niezdolność do pracy celowość przekwalifiko- utrata żywiciela f ł 1 1 1 zasiłek chorobowy 100% zasiłek wyrównawczy renta stała lub okresowa z gwarancją wysokości renta szkoleniowa 100% renta rodzinna z gwarancją wysokości świadczenia rehabilitacyjne 90% (75%) Fundusz Ubezpieczenia Wypadkowego zobowiązany do wypłaty Schemat 14. Dostępność odszkodowania za wypadek przy pracy i choroba zawodowa w zależności od przyjętej zasady odpowiedzialności kwota odszkodowania ustalona przez sąd C D A-E — poszkodowani w wypadkach A—B — poszkodowani uprawnieni do odszkodowania według zasady winy (art. 415 k.c.) A-C — poszkodowani uprawnieni do odszkodowania według zasady ryzyka (art. 435 k.c.) A-D — poszkodowani uprawnieni do odszkodowania według zasady ryzyka wzmożonego C-E — poszkodowani pozbawieni świadczeń na podstawie okoliczności zwalniających z art. 435 k.c. D-E — poszkodowani, którym udowodniono okoliczności z art. 21 ust. 1 i 2 ustawy wypadkowej część zakreślona — możliwe odszkodowanie uzupełniające do odszkodowania z ustawy 224 /. Założenia konstrukcyjne ubezpieczenia wypadkowego utrata prawa do świadczeń Świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego nie przysługują poszkodowanemu tylko wówczas, gdy wyłączną przyczyną wypadku było udowodnione naruszenie przez ubezpieczonego przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia, spowodowane przez niego umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa, albo gdy ubezpieczony przyczynił się w znacznym stopniu do spowodowania wypadku, będąc w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środków odurzających lub substancji psychotropowych31. Uwzględniając okoliczność, że pozbawienie świadczeń dotyczy tylko poszkodowanego, a nie dotyczy rodziny ubezpieczonego, należy stwierdzić, że także wina poszkodowanego nie uwalnia ubezpieczyciela od odpowiedzialności za wypadki przy pracy. Wskazane zachowania poszkodowanego nie są przesłankami wyłączenia odpowiedzialności ubezpieczyciela. Są sankcją dla poszkodowanego za zachowania naruszające zasady bezpiecznego wykonywania pracy. odpowiedzialność bezwzględna odszkodowanie uzupełniające Świadczenia ustawowe (z ubezpieczenia wypadkowego) mogą zostać uzupełnione odszkodowaniem uzupełniającym na podstawie przepisów prawa cywilnego. Generalnie rzecz biorąc, będzie to dotyczyć tych poszkodowanych, którzy otrzymaliby odszkodowanie, gdyby odpowiedzialność za wypadki przy pracy oparta była na zasadzie winy (art. 415 k.c.) albo na zasadzie ryzyka (art. 435 k.c). Nie mogą natomiast dochodzić tego uzupełnienia poszkodowani, którzy odszkodowanie otrzymali dlatego, że ustawa wypadkowa obejmuje ochroną także szkody doznane w okolicznościach uwalniających od odpowiedzialności cywilnej (zob. schemat 14, poszkodowani C - E). Ustawa wypadkowa posługuje się także pojęciem wypadku przy pracy: śmiertelnego32, ciężkiego33 i zbiorowego34. Powyższa klasyfikacja wypadków przy pracy znana była także poprzednio obowiązującej ustawie, ale poza celami statystycznymi nie miała ona żadnego znaczenia ubezpieczeniowego35. Obecnie obowiązująca ustawa podział ten wykorzystuje do celów ustalania wysokości składki na ubezpieczenie wypadkowe. klasyfikacja wypadku przy pracy 31 Art. 21 ust. 1 i 2 ustawy wypadkowej. 32 Za śmiertelny wypadek przy pracy uważa się wypadek, w którego wyniku nastąpiła śmierć w okresie nieprzekraczającym 6 miesięcy od dnia wypadku. 33 Za ciężki wypadek przy pracy uważa się wypadek, w którego wyniku nastąpiło ciężkie uszkodzenie ciała, takie jak: utrata wzroku, słuchu, mowy, zdolności rozrodczych lub inne uszkodzenie ciała albo rozstrój zdrowia, naruszające podstawowe funkcje organizmu, a także choroba nieuleczalna lub zagrażająca życiu, trwała choroba psychiczna, całkowita lub częściowa niezdolność do pracy w zawodzie albo trwałe istotne zeszpecenie lub zniekształcenie ciała. 34 Za zbiorowy wypadek przy pracy uważa się taki, któremu w wyniku tego samego zdarzenia uległy co najmniej dwie osoby. 35 Za błędną należy więc uznać poradę prawną udzieloną przez jedną z gazet czytelniczce, że jeśli śmierć męża nastąpiła w rok po wypadku, to nie będzie ona miała świadczeń z tytułu wypadku przy pracy. 3. Składka na ubezpieczenie wypadkowe 225 3. Składka na ubezpieczenie wypadkowe 3.1. Zasady różnicowania stopy procentowej składki Ustawa z 13 października 1997 r. o systemie ubezpieczeń społecznych określa wielkość stopy procentowej składki na ubezpieczenie wypadkowe w granicach 0,4-8,12% podstawy wymiaru składki. Podstawę wymiaru składki wy- _ padkowej stanowi podstawa wymiaru składki na ubezpieczenie emerytalne i rentowe, z tym że nie stosuje się ograniczenia podstawy do trzydziesto-krotności prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w go- brak limitu składki spodarce narodowej na dany rok kalendarzowy. Zasady ustalania stopy procentowej dla poszczególnych płatników składek (zakładów pracy) określa ustawa z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Wprowadzony przez ustawę sposób ustalania stopy procentowej składki posługuje się pojęciami: • stopa składki dla grupy działalności, • stopa składki dla płatnika, • kategoria ryzyka dla grupy działalności, • kategoria ryzyka dla płatnika, • wskaźnik korygujący ustawowy (ustalany na 3 lata), • wskaźnik korygujący dla płatnika (ustalany na 1 rok), • wskaźnik częstości, • rok składkowy. Stopę procentową składki ustalać się będzie na rok składkowy obejmujący okres od 1 kwietnia danego roku do 31 marca roku następnego osobno dla grupy działalności i osobno dla płatnika. Grupy działalności zostały określone na podstawie rodzaju działalności (rodzaj przeważającej działalności płatnika) według Polskiej Klasyfikacji Działalności, ujętym w rejestrze REGON w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 29 listopada 2002 r. w sprawie różnicowania stopy procentowej składki na ubezpieczenie społeczne z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych w zależności od zagrożeń zawodowych i ich skutków36. Stopę procentową składki na ubezpieczenie wypadkowe różnicuje się według liczby ubezpieczonych. Sposób ustalania liczby ubezpieczonych wskazuje art. 28 ust. 3 ustawy wypadkowej. Jeżeli liczba ubezpieczonych nie jest większa niż 9 osób, to stopa procentowa składki dla płatnika wynosi 50% najwyższej stopy procentowej ustalonej na dany rok składkowy dla grupy działalności. Stopę procentową składki dla płatnika zgłaszającego do ubezpieczenia co najmniej 10 osób ustala się, mnożąc stopę procentową rok składkowy zależność stopy składki od liczby ubezpieczonych 6 Dz.U. z 2002 r. nr 200, poz. 1692 z późn. zm. 226 /. Założenia konstrukcyjne ubezpieczenia wypadkowego składki dla grupy działalności, do której należy płatnik, przez wskaźnik korygujący ustalony dla danego płatnika. stopa procentowa składki dla grupy działalności Stopę procentową składki dla grupy działalności ustala się w zależności od kategorii ryzyka ustalonej dla tej grupy. Natomiast kategorię ryzyka dla grupy działalności ustala się w zależności od ryzyka określonego wskaźnikami częstości: • poszkodowanych w wypadkach przy pracy ogółem, • poszkodowanych w wypadkach przy pracy śmiertelnych i ciężkich, • stwierdzanych chorób zawodowych, • zatrudnionych w warunkach zagrożenia, które występują w razie przekroczenia najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Wartości stopy procentowej składki na ubezpieczenie wypadkowe w zależności od kategorii ryzyka zawiera załącznik nr 2 do omawianego rozporządzenia. Kategorii ryzyka jest 3037. Wskaźnik korygujący dla płatnika ustalany będzie na rok składkowy w zależności od kategorii ryzyka ustalonej dla płatnika, przy czym musi on się mieścić w granicach wskaźnika korygującego ustalonego w ustawie38. wskaźnik korygujący ustalanie kategorii ryzyka dla płatnika Wskaźnik korygujący będzie określany poprzez porównanie kategorii ryzyka ustalonej dla grupy działalności, do której należy płatnik z kategorią ryzyka ustaloną temu płatnikowi. ZUS będzie ustalał płatnikowi składek kategorię ryzyka na podstawie danych o liczbie: • poszkodowanych w wypadkach przy pracy ogółem, • poszkodowanych w wypadkach przy pracy śmiertelnych i ciężkich, • zatrudnionych w warunkach zagrożenia. Jeżeli Zakład nie ustali kategorii ryzyka ze względu na brak obowiązku przekazania informacji potrzebnych do jej ustalenia, stopa procentowa składki na ubezpieczenie wypadkowe dla płatnika składek zgłaszającego więcej niż 10 osób do ubezpieczenia wynosić będzie tyle, co stopa procentowa określona dla grupy działalności, do której należy. 3.2. Płatnik składki Składkę na ubezpieczenie wypadkowe opłaca ze swoich środków płatnik składek na ubezpieczenie społeczne. 37 Najwyższa stopa procentowa składki ustalona została dla grupy działalności „górnictwo i kopalnictwo surowców energetycznych". 38 Wysokość wskaźnika korygującego w okresie od 1 kwietnia 2006 r. do 31 marca 2009 r. będzie wynosiła od 0,8 do 1,2, a począwszy od 1 kwietnia 2009 r. — od 0,5 do 1,5. 3. Składka na ubezpieczenie wypadkowe 227 Płatnikiem składek39 jest osoba lub jednostka zatrudniająca ubezpieczonego i wypłacająca mu wynagrodzenie albo podmiot wypłacający stypendium lub zasiłek z funduszy innych niż ubezpieczeniowe, a także osoba prowadząca pozarolniczą działalność — w stosunku do osób współpracujących przy prowadzeniu tej działalności. W roli płatnika składki własnej występuje też ubezpieczony będący osobą prowadzącą pozarolniczą działalność. Płatnikami są też duchowni, którzy finansują swoją składkę pospołu z Funduszem Kościelnym (duchowni w wysokości 20% składki, a Fundusz Kościelny w wysokości 80% składki). Fundusz Kościelny finansuje jednak całą składkę za członków zakonów kontemplacyjnych klauzurowych i misjonarzy w okresach pracy na terenach misyjnych. ' Podmioty będące płatnikami składek wylicza art. 4 pkt 2 ustawy systemowej. Rozdział II WYPADEK PRZY PRACY JAKO POJĘCIE PRAWNE 1. Istota pojęcia „wypadek przy pracy" Idea uprzywilejowanej ochrony szkód na osobie pracownika doznanych w związku z uczestniczeniem w procesie pracy wywołała potrzebę znalezienia kryteriów wyodrębniania tych szkód i ich nazwania. Ze względu na okoliczność nieoczekiwanego zadziałania przyczyny zewnętrznej i doznania urazu lub zgonu robotnika, zdarzenia te nazwano „wypadkami". Natomiast fakt, że miało to zdarzenie miejsce w zakładzie pracy, uzasadniał nazwę „przy pracy". kształtowanie się terminologii Analogicznie nazwa „wypadek w drodze do pracy lub z pracy" wskazuje na okoliczność doznania urazu lub śmierć w wyniku zadziałania przyczyny zewnętrznej w czasie odbywania drogi do pracy lub z pracy, a określenie „wypadek zrównany z wypadkiem przy pracy" — że było to w czasie wykonywania innych czynności, ale traktowanych na równi z wykonywaniem pracy. Stosowane swego czasu określenie „wypadek w zatrudnieniu" było nazwą „zbiorczą" właściwą dla sytuacji, gdy w katalogu czynności chronionych poza czynnościami oznaczającymi wykonywanie pracy znajdowały się także czynności odbywania drogi do pracy lub z pracy (zob. schemat 15). Schemat 15. Kształtowanie się terminologii ubezpieczenia szkód na osobie związanych z pracą zadziałanie przyczyny zewnętrznej na pracownika w sferze spraw zawodowych podczas wykonywania pracy podczas odbywania drogi do pracy lub z pracy wypadek w zatrudnieniu wypadek przy pracy wypadek w drodze do pracy lub z pracy podczas wykonywania czynności zrównanych z wykonywaniem pracy T" wypadek zrównany z wypadkiem w zatrudnieniu wypadek zrównany z wypadkiem przy pracy 2. Miejsce pojęcia „wypadek przy pracy" w katalogu zdarzeń losowych 229 kryteria pojęcia „wypadek przy pracy" Pojęcie „wypadek przy pracy" łączy się z faktem doznania urazu lub śmierci wskutek zadziałania przyczyny zewnętrznej na organizm człowieka, do której doszło w wyniku zakłócenia procesu pracy. „Wypadek przy pracy" to zatem pojęcie prawne (nazwa) na oznaczenie tych szkód na osobie pracownika, które mają związek z pracą1. Wypadki przy pracy jako zdarzenia utożsamiane z nieoczekiwanym doznaniem szkody na osobie, będące skutkiem zakłóceń w procesie pracy, nie wyczerpują szkód, jakich pracownik może doznać w związku z pracą. Pojęcie to nie obejmuje bowiem tych szkód, które nie są rezultatem zakłócenia procesu pracy, ale wynikiem normalnego jej przebiegu. Określeniem przyjętym na oznaczenie tych szkód na zdrowiu jest „choroba zawodowa". Choroba zawodowa to zatem taki rodzaj uszkodzenia zdrowia lub śmierć, którego przyczyną jest rodzaj i charakter wykonywanej pracy2. kryteria pojęcia „choroba zawodowa" 2. Miejsce pojęcia „wypadek przy pracy" w katalogu zdarzeń losowych Przyjęte w poprzednich rozważaniach założenie ograniczające krąg zdarzeń, których skutki są objęte ochroną ubezpieczeniową, do zdarzeń losowych biotycznych, skłania do postawienia pytania o miejsce wszystkich wyżej wymienionych wypadków w aparacie pojęciowym ubezpieczeń społecznych. Prima facie, wydawać by się bowiem mogło, że wypadki te stanowią poszerzenie katalogu zdarzeń losowych o zdarzenia losowe innego typu niż biotyczne, tj. o zjawiska natury społecznej, technicznej lub ekonomicznej. Należy jednak zauważyć, że poszerzenie katalogu zdarzeń losowych o zjawiska innej natury (wypadki, katastrofy itp.) oznaczałoby, że choroba, kalectwo lub śmierć raz byłyby przyczyną chronionego skutku3, a raz skutkiem innego zdarzenia (wypadku), przy czym ochronie podlegałyby dopiero skutki tego skutku4. Na uniknięcie tej „piętrowej" konstrukcji pozwala koncepcj a, że poj ęcia: wypadek przy pracy, choroba zawodowa, wypadek zrównany z wypadkiem przy pracy, wypadek w drodze do pracy lub z pracy, nie oznaczają zdarzeń losowych innego typu niż biotyczne, ale są pojęciami prawnymi otrzymanymi w wyniku dokonania klasyfikacji zdarzeń losowych biotycznych z punktu widzenia przyjętych kryteriów. prawna klasyfikacja szkód na osobie 1 Związek ten może być ujmowany jako związek przyczynowy lub miejscowo-czasowy (zob. dalej). 2 Np. śmierć fizyka wskutek napromieniowania, bruceloza u weterynarza albo głuchota u kolejarza. 3 Chronionymi skutkami zdarzeń losowych są: czasowa niezdolność do pracy, trwała niezdolność do pracy, utrata żywiciela. 4 Zdefiniowanie jako wypadek przy pracy np. wybuchu gazu powodowałoby, że kalectwo byłoby skutkiem wypadku, a ten skutek dopiero powodowałby chroniony skutek w postaci niezdolności do pracy. 230 //. Wypadek przy pracy jako pojęcie prawne kryteria klasyfikacji Kryteriami dokonywanej klasyfikacji są rodzaj przyczyny zdarzeń (wewnętrzna lub zewnętrzna) oraz okoliczności jej zadziałania (sfera spraw prywatnych lub shiżbowych). Ubezpieczenia społeczne nie różnicują jednak ochrony z punktu widzenia charakteru przyczyny doznanej szkody na zdrowiu lub śmierci. Niezależnie zatem, czy uraz lub śmierć są spowodowane przyczyną zewnętrzną, czy wewnętrzną zakres udzielanej ochrony jest taki sam. O zróżnicowaniu sytuacji prawnej zadecydują dopiero okoliczności doznania tych szkód (sfera zadziałania przyczyny zewnętrznej). Okoliczności te dzieli się generalnie na te ze sfery spraw prywatnych i te ze sfery spraw służbowych (publicznych), do których zaliczono wykonywanie pracy lub innych czynności traktowanych na równi, odbywanie drogi do pracy lub z pracy oraz niektóre czynności szczególnie ważne ze społecznego punktu widzenia. Jeśli zatem do uszkodzenia zdrowia lub śmierci dojdzie w wyniku zadziałania przyczyny zewnętrznej w okolicznościach zaliczonych do sfery spraw shiżbowych (publicznych), to te uszczerbki na zdrowiu określa się jako wypadki (wypadek przy pracy, wypadek w drodze do pracy eta). Jeśli natomiast przyczyna zewnętrzna zadziała w okolicznościach ze sfery spraw prywatnych, to doznana szkoda zakwalifikowana zostanie tak samo jak szkoda spowodowana przyczyną wewnętrzną, tj. jako „z ogólnego stanu zdrowia"5. Zatem pracownik, który ulegnie np. wypadkowi komunikacyjnemu, ale bez związku z pracą, będzie, pod względem prawa do świadczeń, traktowany tak samo, jak np. pracownik chory na serce. Obaj w razie czasowej niezdolności do pracy będą mieli prawo do zasiłku chorobowego w wysokości 80% podstawy, a w razie trwałej niezdolności — prawo do renty na zasadach ogólnych. Określenie „ulec wypadkowi" oznacza więc, że uszczerbek na zdrowiu spowodowany został przyczyną leżącą nie wewnątrz organizmu pracownika, lecz na zewnątrz. Natomiast „ulec wypadkowi przy pracy" etc. oznacza doznanie szkody na osobie w związku z procesem pracy, co uzasadnia uruchomienie uprzywilejowanego systemu świadczeń (zob. schemat 16). Przedstawiony wykres pozwala na „odczytanie" wypadku przy pracy jako takiego zdarzenia losowego, typu choroba, kalectwo, uraz lub śmierć, które jest biologicznie nagłe6, zostało spowodowane przyczyną zewnętrzną, która zadziałała na poszkodowanego w okolicznościach określonych przez prawo jako wykonywanie pracy (w związku z pracą). Podobnie można „odczytywać" pozostałe rodzaje wypadków oraz chorobę zawodową. Są to szkody na osobie ubezpieczonego, jakich doznał on w związku z wykonywaniem istotne znaczenie okoliczności 5 Np. głuchota spowodowana wybuchem w miejscu pracy zakwalifikowana zostanie jako wypadek przy pracy, a spowodowana pracą w ustawicznym hałasie —jako choroba zawodowa. 6 Taką będzie np. śmierć młodego człowieka. 2. Miejsce pojęcia „wypadek przy pracy " w katalogu zdarzeń losowych 231 Schemat 16. Kryteria prawnej klasyfikacji zdarzeń losowych zdarzenia losowe (choroba, kalectwo, śmierć) / \ kryterium rodzaju przyczyny spowodowane przyczyną wewnętrzną spowodowane przyczyną zewnętrzną kryterium charakteru okoliczności (sfery) przyczyna zewnętrzna zadziałała w sferze spraw prywatnych przyczyna zewnętrzna zadziałała w sferze spraw zawodowych kryterium rodzaju okoliczności podczas wykonywania pracy podczas wykonywania czynności zrównanych z pracą podczas odbywania drogi do pracy lub z pracy kwalifikowane jako „z ogólnego stanu zdrowia" kwalifikowane jako „wypadki" pracy lub innych czynności i zachowań szczególnie wysoko ocenianych ze społecznego punktu widzenia. O zakwalifikowaniu danego uszczerbku na zdrowiu do szkód „uprzywilejowanych" (szczególnie chronionych), decydują przede wszystkim okoliczności, w jakich do wystąpienia danego uszkodzenia doszło. „Wypadek przy pracy", „choroba zawodowa", „wypadek w drodze do pracy lub z pracy" to zatem pojęcia prawne7, nazwy dla zdarzeń losowych, a nie rodzaje zdarzeń losowych. Wydzielenie zatem spośród zdarzeń losowych wskazanych rodzajów wypadków i choroby zawodowej dokonane zostało ze względu na potrzebę zróżnicowania zakresu i rozmiaru udzielanej ochrony ubezpieczeniowej. Z zakwalifikowaniem zdarzenia losowego do jednego z wymienionych rodzajów wypadków lub z uznaniem go za chorobę zawodową łączą się łagodniejsze warunki dostępu do świadczeń oraz często korzystniejsze zasady ustalania ich wysokości, a także możliwość łączenia z innymi świadczeniami. 7 Jeżeli autobus wpadnie na drzewo (wypadek w znaczeniu potocznym), to każda z osób ulegnie innemu wypadkowi w znaczeniu prawnym. Kierowca ulegnie wypadkowi przy pracy, jadący do pracy robotnik — wypadkowi w drodze do pracy, inspektor udający się na kontrolę — wypadkowi zrównanemu, ławnik udający się na rozprawę — wypadkowi w szczególnych okolicznościach, a pracownica jadąca po zakupy — wypadkowi „zwykłemu" (z ogólnego stanu zdrowia). Pojęcie „wypadek przy pracy" etc. odnosi się zatem do doznanego urazu (śmierci), a nie do zdarzenia (wypadku komunikacyjnego). 232 //. Wypadek przy pracy jako pojęcie prawne 3. Przedmiot definicji wypadku przy pracy Potrzebę posługiwania się pojęciem „wypadek przy pracy" (choroba zawodowa etc.) wywołało dopiero wprowadzenie ubezpieczenia od wypadków przy pracy. Pojęcie to miało bowiem w swej genezie służyć wyselekcjonowaniu (dla celów ochrony na szczególnych zasadach) tych szkód na osobie pracownika (zachorowań, urazów, śmierci), których doznał on uczestnicząc w procesie pracy. sposoby wyselekcjonowania pogląd o niepełnej definicji Wyselekcjonowanie, o którym mowa, możliwe jest na dwa sposoby — albo poprzez zdefiniowanie cech zjawiska (zdarzenia) zewnętrznego w stosunku do pracownika, powodującego szkodę na jego osobie, albo poprzez zdefiniowanie cech szkody na osobie pracownika. Formuła wyselekcjonowania stosowana w obowiązujących w Polsce do 1 stycznia 2003 r. ustawach budziła istotne wątpliwości interpretacyjne co do tego, która z tych metod została zastosowana i co jest przedmiotem definicji wypadku przy pracy. Poprzednia definicja wypadku poprzez odwołanie się do „zdarzenia"8 potocznie utożsamianego z faktem zadziałania przyczyny zewnętrznej sugerowała bowiem, że jest to definicja zjawiska fizycznego stanowiącego przyczynę doznanego uszczerbku na zdrowiu lub śmierci. W związku z tym niektórzy autorzy doszli do wniosku, jeszcze na gruncie definicji zawartej wart. 36 ust. 1 dekretu z 25 czerwca 1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, że przepis ten nie daje pełnej definicji wypadku w zatrudnieniu, lecz jedynie stanowi określenie „wyjściowe". Dopiero w połączeniu z innymi przepisami (zwłaszcza z art. 34, art. 35, art. 38 pkt 4 oraz art. 39 i art. 44 dekretu), które, uwzględniając konsekwencje zdarzenia wymienionego w art. 36 ust. 1, precyzowały zarazem jego skutki prawne w sferze ubezpieczeń społecznych, możliwe było zbudowanie pełnej definicji wypadku przy pracy9. Powyższy pogląd wyrażony na tle sformułowania art. 36 ust. 1 dekretu miał swoje korzenie w definicji, jaką do celów praktyki sformułowano na Pierwszej Konferencji Przewodniczących Sądów Rozjemczych dla spraw byłego Zakładu Ubezpieczeń od Wypadków z 3 września 1931 r. W związku z tym, że austriacka ustawa o ubezpieczeniu od wypadków z 1887 r. nie dawała ścisłej definicji tego pojęcia, ustalono tam następującą jej interpretację: „Jako nieszczęśliwy wypadek należy uważać każde nagłe zdarzenie, wywołane przyczyną zewnętrzną, które zaszło z powodu pracy i wywołało pośrednio śmierć, względnie obrażenie ciała lub chorobę pracownika"10. 8 Zdarzenie — to co się zdarzyło, co miało miejsce, np. wybuch kotła, zawalenie się budowli, upadek z wysokości itd. Ale może też oznaczać fakt doznania urazu lub śmierć. 9 A. Ohanowicz — recenzja pracy S. Garlickiego, Odpowiedzialność cywilna za nieszczęśliwe wypadki, RPEiS 1960, nr 3, s. 213; Z. Szymański, Wypadki w zatrudnieniu i wypadki do nich przyrównane w systemach zabezpieczenia społecznego, PiZS 1962, nr 7, s. 21; Z. Salwa, Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych (wszystkie wydania). 10 M. Taroch, Cechy nieszczęśliwych wypadków w zatrudnieniu na podstawie polskiej ustawy o ubezpieczeniu społecznym, BHP 1949, nr 12, s. 12. 3. Przedmiot definicji wypadku przy pracy 233 skutki tożsamości zdarzenia i przyczyny zewnętrznej Powyższa formuła spowodowała utrwalenie się poglądu, że szkoda na osobie pracownika w postaci obrażeń ciała powodujących chorobę, kalectwo lub śmierć jest skutkiem wypadku przy pracy i czwartym elementem pojęcia. Oddzielenie skutków zadziałania przyczyny zewnętrznej od definiowanego „zdarzenia" oznaczałoby, że przedmiotem definicji („zdarzeniem") jest fakt zadziałania przyczyny zewnętrznej11. Na takie rozumienie tego pojęcia nie pozwalała jednak sama definicja ustawowa, która, uznając przyczynę zewnętrzną za cechę (element) pojęcia, sprawiała, że przyczyna ta nie mogła być jednocześnie przedmiotem definiowanego pojęcia „wypadek przy pracy". Byłaby to bowiem definicja typu idem per idem. Jako wypadek przy pracy definiowane musiało być zatem jakieś inne nagłe zdarzenie, które wywołane zostało przyczyną zewnętrzną, a nie ta przyczyna zewnętrzna. Nadto dla ubezpieczeń społecznych istotna jest nie tyle przyczyna szkody na zdrowiu, co doznanie tej szkody będącej przeszkodą w wykonywaniu pracy i jej powiązanie z pracą. Logicznie więc biorąc, zachodzi potrzeba zdefiniowania cech (okoliczności) doznanego uszkodzenia zdrowia, a nie wywołującej go przyczyny12. To uszkodzenie zdrowia (choroba, kalectwo, śmierć) ma mieć określone przez ustawę cechy, czyli być przedmiotem definicji, a nie inne zdarzenie (np. wybuch kotła, zawalenie się budowli, pożar, katastrofa samolotu), które może mieć jedynie znaczenie jako przyczyna zewnętrzna uszkodzenia zdrowia lub śmierci. przedmiot definicji w doktrynie i orzecznictwie Tak ten problem przedstawiano w doktrynie13 i tak też widział go Sąd Najwyższy, stwierdzając, że „uszkodzenie ciała jest wypadkiem przy pracy"14, „zawał serca15 (śmierć16) jest wypadkiem przy pracy", „poronienie jest wypadkiem przy pracy"17 itp. Obok takiego ujęcia były i takie stwierdzenia, że „zdarzenie powodujące uszczerbek na zdrowiu jest wypadkiem przy pracy"18, albo „wypadek przy pracy to zdarzenie, w którego wyniku pracownik poniósł śmierć"19 lub „wypadkiem przy pracy nie jest zdarzenie polegające na szarpaniu się dwóch pracowników"20. 11 W konsekwencji takiego pojęciowego oddzielenia uszczerbku na zdrowiu od zdarzenia definiowanego jako wypadek przy pracy należałoby przyjąć, że objęcie ochroną wypadków przy pracy jest rozszerzeniem katalogu zdarzeń losowych, przed których skutkami chroni ubezpieczenie społeczne, na zdarzenia losowe innego typu niż biotyczne, a zaliczane do zjawisk natury technicznej. 12 Jugosłowiańska ustawa z 22 kwietnia 1982 r. o podstawowych uprawnieniach przysługujących z ubezpieczenia emerytalnego i inwalidzkiego (art. 34) definiowała expressis verbis doznane obrażenia ciała jako wypadek przy pracy. Zobacz Ustawy o ubezpieczeniach społecznych w byłej Czechosłowacji, na Węgrzech i w byłej Jugosławii, IPiS, Warszawa 1978, z. 4 (17). 13 Po raz pierwszy problem ten podniesiono w literaturze w opracowaniu: J. Jędrasik-Jankowska, Wypadek w drodze do pracy lub z pracy, Warszawa 1972. 14 Wyrok z 20 maja 1980 r., III PRN 11/80, OSNCP 1980, nr 12, poz. 242. 15 Wyrok z 19 grudnia 1979 r., III PRN 53/79, SP 1980, nr 10, s. 33. 16 Wyrok z 4 marca 1998 r., II UKN 530/97, OSNAPiUS 1999, nr 5, poz. 173. 17 Uchwała z 10 stycznia 1979 r., III PZP 19/78, OSNCP 1979, nr 5, poz. 99. 18 Wyrok z 22 sierpnia 1979 r., III PR 58/79, niepublikowany. 19 Wyrok z 13 lutego 1980 r., III PZP 1/80, OSPiKA 1980, nr 9, poz. 165. 20 Wyrok z 20 października 1998 r., I PKN 260/98, OSN 1999, nr 22, poz. 720. 234 //. Wypadek przy pracy jako pojęcie prawne Definicja wypadku przy pracy zawarta w art. 3 ustawy z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych wyraźnie oddzieliła „zdarzenie" i uraz lub śmierć, uznając je za skutki definiowanego zdarzenia, a nie za definiowane zdarzenie (zob. schemat 17). Schemat 17. Różnice między poprzednią a obecną definicją wypadku przy pracy Według poprzedniej definicji: wypadek przy pracy = zdarzenie (choroba, uraz, śmierć) nagłe spowodowane przyczyną zewnętrzną w związku z pracą cechy definiowanego t zdarzenia Według obecnej definicji: nagłe wypadek przy pracy = zdarzenie (fizyczne) spowodowane przyczyną zewnętrzną w związku z pracą powodujące uraz lub śmierć cechy definiowanego zdarzenia znaczenie przedmiotu definicji Problem, co ustawa definiuje jako wypadek przy pracy, ma istotne znaczenie praktyczne. Najwyraźniej jest to widoczne na przykładzie konkretnego wypadku śmiertelnego pracownika chorego na epilepsję, który doznał ataku w pracy i spadł z wysokości, ponosząc śmierć. Jeżeli przez definiowane jako wypadek przy pracy „zdarzenie" rozumieć upadek z wysokości, to zdarzeniu temu brakować będzie cech wypadku przy pracy, skoro upadek został spowodowany przyczyną wewnętrzną (atak epilepsji), a nie zewnętrzną. Natomiast przyjmując, że definiowanym „zdarzeniem" jest fakt śmierci, to oceniać z punk- 3. Przedmiot definicji wypadku przy pracy 235 tu widzenia istnienia cechy nagłości i przyczyny zewnętrznej należy śmierć tego pracownika. W tym wypadku przyczyną (zewnętrzną) śmierci pracownika był upadek z wysokości, a nie atak epilepsji, który z reguły nie prowadzi do śmiertelnego zejścia, jeśli nie dołączy się jakaś przyczyna zewnętrzna. Poprzednia definicja wypadku przy pracy pozwalała utożsamiać „zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną" ze zdarzeniem losowym typu choroba, kalectwo lub śmierć. A zatem pod jej rządami możliwe było uznanie śmierci (zdarzenie) w wyniku upadku z wysokości (przyczyna zewnętrzna) za wypadek przy pracy. Na gruncie jednak aktualnej definicji, żądającej, aby uraz lub śmierć były skutkiem zdarzenia spowodowanego przyczyną zewnętrzną, uznanie wypadku przy pracy nie będzie możliwe. Rozdział III ELEMENTY POJĘCIA WYPADKU PRZY PRACY elementy poprzedniej do liniej i elementy aktualnej definicji Wychodząc z założenia, że celem definicji wypadku przy pracy jest wyselekcjonowanie tych szkód na osobie, które mają związek z pracą poprzez fakt zadziałania przyczyny zewnętrznej w miejscu i czasie wykonywania pracy, należy przyjąć, że niezbędnymi elementami definiowanego pojęcia będą1: • nagłość doznanego urazu lub śmierci, • zewnętrzność przyczyny urazu lub śmierci, • związek z pracą urazu lub śmierci. Jeśli jednak pojęcie wypadku przy pracy łączyć ze zdarzeniem zewnętrznym w stosunku do pracownika, to elementami tego pojęcia będą2: • nagłość zdarzenia, • zewnętrzność przyczyny tego zdarzenia, • związek tego zdarzenia z pracą, • skutek w postaci urazu lub śmierci. Elementy te są ze sobą powiązane w sposób, który obrazują schematy 18 i 19. Schemat 18. Powiązania miedzy elementami poprzedniej definicji wypadku przy pracy związek przyczynowy związek miejscowy i czasowy lub funkcjonalny zdarzenie (choroba, kalectwo, śmierć) związek normatywny praca (wykonywanie czynności wymienionych w przepisie) 1 Tak poprzednia definicja wypadku przy pracy. '- Tak aktualna definicja. 1. Nagłość urazu lub śmierci a nagłość zdarzenia 237 Schemat 19. Powiązania między elementami aktualnej definicji wypadku przy pracy ; przyczyna zewnętrzna związek przyczynowy zdarzenie fizyczne związek przyczynowy związek miejscowy i czasowy praca (wykonywanie czynności wymienionych w przepisie) uraz lub śmierć związek normatywny nagłość jako kategoria czasu 1. Nagłość urazu lub śmierci a nagfość zdarzenia Samo pojęcie „wypadek" definiowane w słownikach jako nieszczęśliwe wydarzenie, nieszczęście, katastrofa3 wskazuje na zjawisko gwałtowne i niespodziewane. Dlatego pojęcie „wypadek przy pracy" kojarzono ze zdarzeniem w świecie zewnętrznym o niespodziewanym, gwałtownym (nagłym) działaniu. Reminiscencją takiego potocznego rozumienia wypadku przy pracy było pojmowanie cechy nagłości w kategoriach czasowych i w odniesieniu do przyczyny zewnętrznej. Ścisłe trzymanie się treści znaczeniowej wyrazu „nagłe"4 powodowało jednak odmowę uznania za wypadek przy pracy tych uszkodzeń zdrowia, które do swego powstania wymagają nieco dłuższego czasu, niemieszczącego się już w potocznym rozumieniu tego słowa, tj. błyskawicznego zadziałania przyczyny zewnętrznej. Z tego względu dość wcześnie w orzecznictwie sformułowana została wskazówka interpretacyjna, że nie odbiera zdarzeniu znamienia nagłości działanie przyczyny zewnętrznej, trwające przez okres nieprzekraczający dniówki roboczej5. Jednakże mimo rozszerzenia treści wyrazu „nagły", nie wszystkie doznane uszkodzenia zdrowia wywołane działaniem tak szeroko rozumianej „nagłej" przyczyny zewnętrznej mieściły się w definicji wypadku przy pracy. Trybunał Ubezpieczeń Społecznych nie uznał np. za wypadek w zatrudnieniu sytuacji, gdy schorzenie spowodowane było oddziaływaniem przez czas dłuższy niż dniówka robocza zanieczyszczonego gazu świetlnego, który przesączał się przez zepsute przewody. Schorzenie tego typu nie było również objęte wykazem cho- nieracjonalność czasowego ujęcia nagłości przyczyny 3 Mały słownik języka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego, Warszawa 1968. 4 Słownik języka polskiego definiuje „nagłość" jako „w sposób nieoczekiwany, zaskakujący, niezwykły, nieoczekiwanie szybki, naraz, wnet, zbyt szybko, raptownie". 5 Wyrok TUS z 19 września 1958 r., TR III 149/1958, OSPiKA z 1960, poz. 64. 238 ///. Elementy pojęcia wypadku przy pracy nagłość skutku, a nie przyczyny rób zawodowych, pracownik był więc pozbawiony szczególnej ochrony z tytułu szkód, jakie w jego organizmie niewątpliwie wywołały warunki pracy. Społeczna nieracjonalność tego rozstrzygnięcia ujawnia się w pełni, jeśli weźmie się pod uwagę, że jedyną przyczyną odmowy była długotrwałość działania szkodliwych czynników, przekraczająca miarę czasu przyjętą jako maksymalna. Gdyby jednodniowe działanie przyczyny zewnętrznej wystarczyło do ujawnienia się schorzenia, uznano by je za wypadek w zatrudnieniu i sprawa świadczeń nie budziłaby wątpliwości6. Niezależnie jednak od trudności praktycznych taka interpretacja cechy nagłości była sprzeczna z literalnym brzmieniem poprzedniej definicji wypadku przy pracy. W definicji tej była bowiem mowa o „nagłym zdarzeniu wywołanym przyczyną zewnętrzną", a nie o „zdarzeniu wywołanym nagłą przyczyną zewnętrzną". Zgodnie więc z literalnym brzmieniem definicji, cechę nagłości należało odnosić nie do przyczyny zewnętrznej, ale do zdarzenia tą przyczyną wywołanego, czyli do choroby, urazu, kalectwa lub śmierci ubezpieczonego7. Te zdarzenia, jeśli są nagłe, to tylko w znaczeniu nieoczekiwane, niespodziewane, biologiczne8. W ujęciu obecnej definicji wypadku przy pracy nagłość również odnosi się do zdarzenia, tyle że nie może9 ono już być interpretowane jako choroba, uraz lub śmierć10, ale jako zjawisko typu technicznego (wypadek komunikacyjny, pożar, powódź, zawalenie się budynku itp.), będące przyczyną skutku (urazu lub śmierci). Tego typu zdarzenia mogą być oceniane w kategoriach czasowych. Możliwe zatem, że wrócimy do kryteriów czasowych cechy nagłości i do problemów z tym związanych. 2. Zewnętrzność przyczyny urazu lub śmierci a zewnętrzność przyczyny zdarzenia Dotychczasowa definicja wypadku przy pracy wymagała, aby przyczyna zewnętrzna spowodowała „zdarzenie". Jej sformułowanie umożliwiało utożsamianie 6 Na fakt ten zwracał uwagę W. Szubert, Ubezpieczenie od wypadków przy pracy w perspektywie rozwojowej, PiP 1950, nr 10, a także W. Dżułyński, Orzecznictwo lekarskie wypadkowe w chorobach wewnętrznych, Warszawa 1953. 7 Zob. I. Jędrasik-Jankowska, Wypadek w drodze do pracy lub z pracy, Warszawa 1972, s. 18-26. Również T. Zieliński, Prawo pracy. Zarys systemu, Warszawa-Kraków 1986, s. 26, uważa, że przez zdarzenie nagłe w ujęciu definicji wypadku przy pracy należy rozumieć niespodziewane doznanie przez człowieka urazu cielesnego, a nie zaskakujące działanie samej przyczyny urazu, chociaż najczęściej nagły uraz jest spowodowany nagłą przyczyną. 8 Śmierć „ze starości" będzie śmiercią biologicznie oczekiwaną, ale śmierć młodego człowieka zawsze będzie nieoczekiwana, czyli „nagła". 9 Poprzednia definicja pozwalała na bezpośrednie interpretowanie określenia „nagłe zdarzenie" jako „nagły (nieoczekiwany) uraz lub śmierć" (zob. wyrok SN z 12 grudnia 1979 r., III PRN 53/79, SP 1980, nr 10, poz. 33, uznający zawał serca za wypadek przy pracy). 10 Te zdarzenia występują w definicji wypadku przy pracy jako skutek zdarzenia typu technicznego. 2. Zewnętrzność przyczyny urazu lub śmierci a zewnętrzność przyczyny zdarzenia 239 „zdarzenia" z doznanym przez pracownika uszkodzeniem zdrowia lub śmiercią. Nie było wypadku przy pracy, jeśli się nie dało ustalić przyczyny zewnętrznej zachorowania, kalectwa lub śmierci pracownika. Definicja wypadku przy pracy zawarta w art. 3 ustawy z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych wymaga, aby nagłe zdarzenie powodujące uraz lub śmierć ubezpieczonego było wywołane przyczyną zewnętrzną. W ujęciu nowej definicji wypadku przy pracy przyczyna zewnętrzna jest przyczyną zdarzenia, a dopiero to zdarzenie jest przyczyną szkody na osobie. Ustawa wymaga zatem powiązania: przyczyna zewnętrzna —> zdarzenie —> uraz lub śmierć. techniczne ujęcie wypadku To wskazuje, że definicja wypadku przy pracy została napisana raczej przez specjalistów od bhp. Trudności w jej interpretacji spadną jednak przede wszystkim na zespoły powypadkowe, ZUS i sądy. Wydaje się jednak, że praktyka, jeśli będzie chciała być w zgodzie z logiką, to będzie musiała zrezygnować z literalnej wykładni definicji wypadku przy pracy i pozostać przy ustalaniu tylko relacji: zdarzenie (rozumiane jako przyczyna zewnętrzna) — uraz lub śmierć. Należy zatem pominąć powiązanie: przyczyna zewnętrzna — zdarzenie, pozostawiając ten związek specjalistom od spraw bhp, którzy zajmują się ustalaniem przyczyny np. zawalenia się rusztowania, pożaru lub innych tego typu zdarzeń w zakładzie pracy. Inaczej mówiąc, ustawowa definicja wypadku przy pracy będzie mogła być stosowana w praktyce, jeśli wypadek przy pracy będzie się ujmować jako „pozostające w związku z pracą doznanie urazu lub śmierć ubezpieczonego (zdarzenie) w wyniku zadziałania przyczyny zewnętrznej" albo jako „pozostający w związku z pracą fakt zadziałania przyczyny zewnętrznej na ubezpieczonego (zdarzenie), powodujący uraz lub śmierć". W obu ujęciach mamy wówczas do czynienia z trzema elementami, tj. pracą, przyczyną zewnętrzną i urazem lub śmiercią", które są odpowiednio powiązane. Powyższe rozumienie ustawowej definicji sprawi, że dotychczasowe orzecznictwo Sądu Najwyższego będzie nadal w pełni12 przydatne, interpretowało ono bowiem dotychczasową (też nieidealną) definicję zgodnie z zasadami logiki i istotą definiowanego pojęcia. Zewnętrzny charakter przyczyny szkody na osobie (choroby, kalectwa, śmierci) oznacza, że przyczyna powyższych zdarzeń losowych nie może tkwić w organizmie poszkodowanego ani wynikać z właści- pojmowanie przyczyny zewnętrznej Cecha nagłości jest całkiem zbędna. Nie służy ona też do odróżnienia wypadku od choroby zawodowej, bowiem kryterium podziału jest charakter związku z pracą. 12 Jeśli teza o nieudolności sformułowania okaże się nieprawdziwa, to wiele orzeczeń SN przy nowej treści definicji nie będzie aktualnych. 240 ///. Elementy pojęcia wypadku przy pracy wości tego organizmu. Przyczyną zewnętrzną może być natomiast każde zjawisko świata zewnętrznego, niezależnie od jego natury i postaci, w jakiej występuje. W szczególności, zgodnie z linią reprezentowaną w orzecznictwie, przyczyną zewnętrzną może być zjawisko natury mechanicznej (uderzenie, zgniecenie, przecięcie), jak i chemicznej czy termicznej. Przyczyną zewnętrzną może być też atak innego człowieka lub zwierzęcia13. W uchwale składu siedmiu sędziów z 11 lutego 1963 r.14 Sąd Najwyższy przyjął, że przyczyną sprawczą (zewnętrzną) wypadku przy pracy może być każdy czynnik zewnętrzny (niewynikający z wewnętrznych właściwości pracownika), zdolny wywołać w istniejących warunkach szkodliwe skutki na osobie ubezpieczonego. W tym znaczeniu przyczyną zewnętrzną może być także czynność samego poszkodowanego (np. jego potknięcie się i upadek nawet na gładkiej nawierzchni itp.)15. brak nadzoru Przyczyną zewnętrzną wypadku przy pracy może być także brak dostatecznego nadzoru ze strony kierownika, m.in. w postaci dopuszczenia do pracy pracownika dotkniętego schorzeniem samoistnym, które w danym dniu czyniło go niezdolnym do pracy16, albo bez aktualnego orzeczenia lekarskiego17. Uznawaną przez orzecznictwo przyczyną zewnętrzną jest fakt nie-zielenia pomocy lekarskiej pracownikowi18. Jeżeli brak pomocy do- nieudzielenie pomocy 3Z orzecznictwo przyczyną zewnętrzną jesi iaja r udzielenia pomocy lekarskiej pracownikowi18. Jeżeli brak pomocy uu-prowadzi do śmierci pracownika, to śmierć będzie wypadkiem przy pracy. Za przyczynę zewnętrzną uznano też nadmierny wysiłek pracownika, wynikający ze złej organizacji pracy doprowadzającej do nadmiernego przeciążenia pracą i przemęczenia pracownika, a także zdeterminowany szczególnymi warunkami wykonywania pracy i jej rodzajem, jeżeli stał się istotną i współdziałającą przyczyną wypadku19. Nadmierny wysiłek pracownika musi jednak wynikać z zakłócenia przebiegu procesu pracy, a nie z cech osobniczych pracownika. nadmierny wysiłek 13 W wyroku z 16 lutego 2000 r., IIUKN 425/99, OSNAPiUS 2001, nr 16, poz. 521, za wypadek przy pracy uznano zachorowanie na boreliozę w wyniku ukąszenia przez kleszcza. 14 III PO 15/62, OSNCP 1963, z. 10, poz. 215. 15 Wyrok z 16 czerwca 1980 r., III PR 33/80, „Służba Pracownicza" 1980, nr 12, poz. 29. 16 Wyrok z 9 grudnia 1977 r., III PRN 49/77, OSPiKA 1979, nr 3, poz. 48. 17 Wyrok SN z 16 kwietnia 1997 r. , II UKN 66/97, OSNAPiUS 1998, nr 2, poz. 53 oraz wyrok SN z 17 listopada 2000 r., II UKN 49/00, OSNAPiUS 2002, nr 11, poz. 275. 18 Wyrok z 21 lipca 1977 r., III PRN 22/77, OSNCP 1978, z. 3, poz. 54 oraz z 22 stycznia 1999 r., II UKN 443/98, OSNAPiUS 2000, nr 6, poz. 237. 19 Postanowienie SN z 13 stycznia 1977 r., III PZP 15/76, niepublikowane; uchwała SN z 19 maja 1980 r., III PZP 5/80, OSNCP 1980, nr 12, poz. 228 i SP 1980, nr 12, poz. 29; wyrok SN z 1 grudnia 2000 r., II UKN 107/00, OSNAPiUS 2002, nr 14, poz. 342; wyrok SN z 19 czerwca 2001 r., II UKN 417/00, OSNP 2003, nr 5 poz. 134. 2. Zewnętrzność przyczyny urazu lub śmierci a zewnętrzność przyczyny zdarzenia 241 zakłócenie procesu pracy Orzecznictwo Sądu Najwyższego skłania do stwierdzenia, że przyczyna zewnętrzna wypadku przy pracy musi mieć charakter obiektywnego zagrożenia zdrowia i życia pracownika i być jednocześnie zakłóceniem procesu pracy. Sama praca (normalne warunki jej wykonywania)20 nie może stanowić przyczyny zewnętrznej w rozumieniu definicji wypadku przy pracy. Jest nią dopiero określona nadzwyczajna sytuacja związana z tą pracą, doprowadzająca do nadmiernego wysiłku. Nadmierny wysiłek musi więc wynikać z niezwykłości oddziaływania czynnika zewnętrznego (pracy) i musi być skutkiem zakłócenia procesu pracy. pogorszenie stanu zdrowia Wymóg zewnętrzności przyczyny wypadku przy pracy nie oznacza jednak, że ma ona być wyłączną przyczyną doprowadzającą bezpośrednio do choroby, kalectwa lub śmierci pracownika. Zgodnie z przyjętą linią orzecznictwa do uznania wypadku przy pracy wystarczyło, że jej działanie miało choćby tylko pośredni wpływ na skutek, że wzmogło nasilenie dolegliwości natury wewnętrznej. Inaczej mówiąc, przyczyna zewnętrzna w wykładni Sądu Najwyższego występowała, jeżeli zostało w sposób przekonujący stwierdzone, że w konkretnych okolicznościach pogorszenie istniejącej choroby nastąpiło w wyniku działania przyczyny zewnętrznej i że to pogorszenie jest istotne21. obiektywnie pojmowanie przyczyny zewnętrznej Charakteru zewnętrzności nie odbierze przyczynie zdarzenia okoliczność, że wystąpiła ona w wyniku zawinionego działania poszkodowanego, że została przez niego „sprowokowana", „zawiniona". Pracownik może np. rzucić niedopałek papierosa i spowodować pożar, w którego wyniku dozna poparzenia, niezręczny ruch może spowodować skaleczenie ręki przez maszynę lub złamanie nogi na skutek upadku. Zawsze jednak uszkodzenie ciała będzie wynikiem bezpośredniego działania przyczyny zewnętrznej (ogień, maszyna, upadek). Przyczyna zewnętrzna szkody na osobie ma bowiem byt (charakter) obiektywny. Oznacza to, że przy ocenie zewnętrzności przyczyny urazu lub śmierci czynnik woli i świadomości poszkodowanego pracownika nie odgrywa żadnej roli22 i zachowanie się poszkodowanego nie odbierze przyczynie charakteru zewnętrzności i nie wpłynie na kwalifikację prawną zdarzenia jako wypadku przy pracy. Nie oznacza to jednak, że zachowanie się poszkodowanego pozostaje całkowicie bez znaczenia i nie odgrywa żadnej roli w ubezpieczeniach społecznych. Wina poszkodowanego, mimo że nie wywiera wpływu na prawny byt pojęcia wypadku przy pracy (nie decyduje o kwalifikacji prawnej), wpływa jednak na prawo do świadczeń z tytułu wypadku przy pracy23. 20 Przy założeniu, że „normalne" znaczy „prawidłowe". 21 WyrokTUSz 16 stycznia 1961 r., IV NT 2/1960, PiP 1961, nr 11. 22 Wyrok z 24 października 1978 r., III URN 26/78, NP 1981, nr 3. 23 Zob. rozdział VI tej części opracowania. 242 ///. Elementy pojęcia wypadku przy pracy differentia specifica pojęcia 3. Związek z pracą 3.1. Charakter związku z pracą Związek z pracą to differentia specifica pojęcia „wypadek przy pracy". Cecha ta odróżnia zdarzenia określane jako „wypadek przy pracy" od zdarzeń kwalifikowanych także jako „wypadek", ale zaszłych przy wykonywaniu czynności innego rodzaju (np. podróży służbowej lub drogi do pracy itp.). O ile więc cecha zewnętrzności przyczyny uzasadnia pierwszy człon terminu „wypadek przy pracy", o tyle warunek związku z pracą, wskazując na powiązanie z pracą danego zdarzenia, uzasadnia drugi człon tej nazwy. Biorąc pod uwagę możliwy rodzaj powiązań między doznaną szkodą na osobie a wykonywaną pracą, omawiane szkody możemy podzielić na trzy grupy: możliwe związki szkody na osobie z pracą 1) będące niejako normalnym (koniecznym) następstwem wykonywanej pracy, których przyczyny są elementem składowym danego rodzaju pracy, 2) pozostające z czynnościami pracownika w związku przyczynowym przypadkowym (możliwe, ale niekonieczne), 3) te, których przyczyna nie pozostaje w przyczynowym powiązaniu z pracą określonego rodzaju, a jedynie w związku miejscowym lub czasowym. Szkody na zdrowiu z pierwszej grupy zostały przez nasze prawo nazwane chorobami zawodowymi. Jako wypadki przy pracy mogłyby więc być nazwane tylko uszkodzenia zdrowia zaliczane do grupy drugiej i trzeciej. O tym, czy w pojęciu tym będą się mieściły jedynie zdarzenia losowe grupy drugiej, czy także trzeciej, decyduje ustawowa definicja wypadku przy pracy. Definicja wypadku w zatrudnieniu sformułowana w art. 36 dekretu z 25 czerwca 1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin wyraźnie obejmowała swym zakresem szkody na osobie zarówno z grupy drugiej, jak i trzeciej. Zgodnie z tą definicją, za wypadek w zatrudnieniu uważało się nagłe zdarzenie spowodowane przyczyną zewnętrzną, które zaszło w związku z zatrudnieniem. Przy czym w ust. 2 art. 36 ustawodawca wyjaśniał, że związek z zatrudnieniem miał charakter miejscowy i czasowy. Następne definicje wypadku w zatrudnieniu i wypadku przy pracy sformułowane przez ustawy z 3 stycznia 1968 r. o świadczeniach pieniężnych przysługujących w razie wypadków przy pracy i z 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych nie zawierały już tego wyjaśnienia, ale nie dawały też podstaw do uznania, że nastąpiła zmiana koncepcji. Wypadek w zatrudnieniu, a później wypadek przy pracy definiowane bowiem były jako nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, które nastąpiło w związku z zatrudnieniem (z pracą) podczas wykonywania przez pracownika enumeratywnie wymienionych w ustawie czynności. 3. Związek z pracą 243 Definicja wypadku przy pracy zawarta w ustawie z 30 października 2002 r. zawiera podobne sformułowanie wymagające, aby zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną nastąpiło w związku z pracą, tj. podczas wykonywania enumeratywnie wymienionych czynności. W kwestii ujęcia związku z pracą nie zaszły więc żadne zmiany, co pozwoli na zachowanie całego dorobku w tym względzie orzecznictwa Sądu Najwyższego i literatury, ukształtowanego przez ostatnie trzydzieści lat, uznającego, że sprowadza się on do miejscowego i czasowego powiązania przyczyny zewnętrznej z pracą. Wcześniejszy pogląd o przyczynowym charakterze tego związku został zakwestionowany początkowo w literaturze24, a później również orzecznictwo zaczęło skłaniać się ku poglądowi, że „związek wypadku z pracą (...) nie musi polegać na istnieniu adekwatnego związku przyjętego w art. 361 § 1 k.c, tzn. aby wypadek stanowił normalne następstwo wykonywania zwykłych czynności (...)"25. Nadto w wyroku SN z 27 lutego 1979 r. stwierdzono, iż „nic nie upoważnia do wniosku, że związek zdarzenia z pracą musi mieć charakter związku przyczynowego w tym sensie, że wykonywanie pracy stanowi przyczynę wypadku. Wystarczy, jeżeli jest to związek czasowy lub miejscowy ,"26 charakter związku z pracą „Związek z pracą" oznacza miejscowe i czasowe lub funkcjonalne powiązanie przyczyny zewnętrznej z wykonywaniem ubezpieczonej czynności (pracy). Przyczyna zewnętrzna musi zatem zadziałać w miejscu i czasie („podczas") wykonywania ubezpieczonej czynności (nawet poza zakładem pracy) albo w innych okolicznościach, ale wskazujących na jej związek z czynnościami (funkcją) pracownika. Oznacza to, że zadziałanie przyczyny zewnętrznej w okolicznościach wyliczonych w pkt 1-3 art. 3 ust. 1 ustawy wypadkowej jest warunkiem koniecznym i wystarczającym do uznania związku zdarzenia27 z pracą, a tym samym do nazwania go wypadkiem przy pracy. Zatem przyczyna zewnętrzna może, ale nie musi pozostawać w związku przyczynowym28 z pracą. Może być bowiem całkiem obca rodzajowi i charakterowi pracy29. Cały problem związku z pracą sprowadza się więc do ustalenia, że w momencie zadziałania przyczyny zewnętrznej pracownik wykonywał pracę30. To wystarczy do nadania doznanemu uszczerbkowi na zdrowiu decydujące znaczenie okoliczności ^Zob. I. Jędrasik-Jankowska, Wypadek w drodze do pracy lub z pracy, Warszawa 1972. ¦¦¦ , ;f ,; 25 Wyrok SN z marca 1976 r, III PRN 9/76, SP 1979, nr 6, s. 13. ,.,.,,-, . ,, 26 III PR 16/78, SP1979, nr 7-8. 27 Rozumianego albo jako doznanie urazu lub śmierci, albo jako fakt wystąpienia przyczyny zewnętrznej urazu lub śmierci. 28 W związku przyczynowym z pracą byłoby np. porażenie elektryka prądem lub kopnięcie stajennego przez konia. 29 Wypadkiem przy pracy będzie więc śmierć spowodowana zastrzeleniem kasjera przez złodzieja lub pracownika w miejscu pracy przez np. porzuconą przyjaciółkę lub byłego męża (zob. wyrok SN z 4 czerwca 1997 r., II UKN 164/97, OSNAPiUS 1998, nr 8, poz. 250). 30 Za wykonywanie pracy ustawodawca uważa wykonywanie czynności enumeratywnie wymienionych w pkt 1-3 definicji wypadku przy pracy. I 244 ///. Elementy pojęcia wypadku przy pracy kwalifikacji prawnej wypadku przy pracy. Jeśli jednak przyczyna zewnętrzna zadziałała poza miej scem i czasem wykonywania wymienionych czynności, wówczas niezbędne będzie stwierdzenie funkcjonalnego powiązania tej przyczyny z pracą31. Kryterium zajścia przyczyny zewnętrznej podczas wykonywania przez pracownika zwykłych czynności pozwala na przyjęcie związku z pracą także wówczas, gdy przyczyna zewnętrzna nie pozostaje w związku (przyczynowym) z wykonywaniem wymienionych czynności, pod warunkiem jednak, że zadziałała podczas ich wykonywania32. Oznacza to znaczne rozszerzenie ochrony, czyli zakresu uszczerbków na zdrowiu mogących uzyskać taką kwalifikację. Przyjęcie przyczynowego charakteru związku wypadku (uszkodzenia zdrowia) z pracą zawęziłoby znacznie zakres doznanych szkód na osobie pracownika mogących otrzymać kwalifikację wypadku przy pracy. Przy ustaleniu pojęcia wypadku przy pracy związek przyczynowy odgrywa rolę jedynie przy ocenie, czy zdarzenie losowe jest skutkiem przyczyny zewnętrznej zaszłej w okolicznościach wymienionych w katalogu zawartym w art. 3 ust. 1 ustawy wypadkowej, czy jakiejś innej przyczyny (zewnętrznej lub wewnętrznej). Powiązanie przyczynowe musi więc istnieć jedynie między przyczyną zewnętrzną a uszkodzeniem zdrowia (śmiercią) pracownika. Natomiast związek przyczyny zewnętrznej z pracą jest w ujęciu art. 3 ust. 1 ustawy wypadkowej związkiem z woli ustawodawcy, związkiem, który wykreowały przepisy, a nie prawidłowości zachodzące w świecie zewnętrznym. Zachodzi bowiem w sytuacjach wskazanych w ustawie. związek normatywny W literaturze związek ten, dla odróżnienia od związku przyczynowego, który jest kategorią przyrodniczą obrazującą wzajemne powiązania między zdarzeniami w świecie zewnętrznym w relacjach „przy-czyna-skutek", został nazwany związkiem normatywnym33. Nazwa ta ma odzwierciedlać fakt, że ustawodawca zakreślił krąg szkód na osobie chronionych na zasadzie ich związku z pracą, kierując się innymi względami, a nie powiązaniami typu przyczynowo-skutkowego. Te względy to pozostawanie przez pracownika w chwili zadziałania przyczyny zewnętrznej w kręgu spraw związanych z pracą, do której pracownik się zobowiązał w umowie o pracę. Zatem „krąg spraw związanych z pracą", „interes pracodawcy", to kryteria, które decydują o uznaniu związku czasowo-miejscowego bądź funkcjonalnego przyczyny zewnętrznej z pracą (wykonywaniem chronionej czynności), a tym samym o uznaniu związku doznanego uszkodzenia zdrowia z pracą. 31 Np. pobicie leśniczego przez kłusownika na ulicy albo urzędnika, który wydał niekorzystną decyzję. 32 Wyrok TUS z 22 marca 1963 r., II TR 1929/61, niepublikowany, a także wyrok SN z 11 sierpnia 1978 r., II PRN 25/78, OSNCP 1979, nr 3, poz. 57 (dot. pobicia pracownika). 33 Zob. I. Jędrasik-Jankowska, Wypadek w drodze... Pojęciem tym posługuje się też Sąd Najwyższy np. wyrok z 4 czerwca 1997 r., II UKN 164/97, OSNAPiUS 1998, nr 8, poz. 250 i wyrok z 15 listopada 2001 r., II UKN 622/00, OSN 2003, nr 17, poz. 418. 3. Związek z pracą 245 Należy jednak zaznaczyć, że granica między sferą spraw związanych z pracą a sferą spraw prywatnych wcale nie jest wyraźna. Nieraz bardzo trudno ustalić, do której sfery należy daną czynność zaliczyć. Stąd duża rola orzecznictwa, które niejednokrotnie musi rozstrzygać, czy okoliczności, w jakich pracownik doznał uszczerbku na zdrowiu, mieszczą się w katalogu czynności ustalonych w ustawie wypadkowej34. 3.2. Okoliczności uznawane za wykonywanie pracy Przy konstruowaniu pojęcia wypadku przy pracy punktem wyjścia jest podział wszystkich okoliczności życia na te, ze sfery spraw związanych z pracą, i te, ze sfery spraw prywatnych. Wyboru okoliczności zaliczanych do tych, ze sfery spraw związanych z pracą, dokonuje ustawodawca35, dlatego katalog tych okoliczności ulegał zmianom36. Ostateczną wersję tych okoliczności ustaliła ustawa z 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Zgodnie z powyższym ustawa z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych związek z pracą uznaje za zachodzący wówczas, gdy zdarzenie37 nastąpiło: 1) podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonych, 2) podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia, 3) w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy. zakres związku z pracą wykonywanie zwykłych obowiązków Ad 1) Zakres zwykłych czynności pracownika wynika z jego umowy o pracę. Orzecznictwo sądowe znacznie jednak rozszerzyło zakres pojęcia „zwykłe czynności", obejmując nim w zasadzie wszystkie czynności pracownika wykonywane w miejscu pracy38 i w czasie godzin pracy39, które służą wykonywaniu pracy. 34 Duży wybór orzecznictwa w tej kwestii zawiera zbiór B. Gudowskiej, Prawo ubezpieczeń społecznych —przepisy, orzecznictwo, piśmiennictwo, Kraków 1998. 35 Stąd nazwa „związek normatywny", bo ustala go ustawa. 36 Zob. I. Jędrasik-Jankowska, Ubezpieczenie społeczne 2003 r, tom 3, część druga, s. 179 i n. 37 Będące przyczyną urazu lub śmierci. 38 „Miejsce wykonywania pracy" jest pojęciem szerszym niż „teren zakładu pracy". 39 Czasem pracy jest także praca po godzinach regulaminowych, wykonywana przy braku sprzeciwu przełożonego, por. wyrok SN z 14 maja 1998 r., I PKN 122/ 98, OSNAPiUS 1999, nr 10, poz. 343. 246 ///. Elementy pojęcia wypadku przy pracy Zgodnie z powyższym, pracownik wykonuje swoje zwykłe czynności w rozumieniu definicji wypadku przy pracy także wtedy, jeżeli przerwał pracę, np. w celu zjedzenia śniadania lub umycia rąk, krótkiego odpoczynku. Doznanie urazu podczas takiej przerwy będzie wypadkiem przy pracy40. Przerwa w wykonywaniu zwykłych czynności powinna być jednak usprawiedliwiona albo przepisami, albo zgodą przełożonego, jakkolwiek Sąd Najwyższy dopuszcza tu wyjątki41. Zakres czynności podejmowanych w ramach wydawanych poleceń obejmuje polecenia mieszczące się przede wszystkim w umowie o pracę. Pracownikowi można też wydać polecenie wykonywania innej pracy w granicach zakreślonych w art. 42 § 4 kodeksu pracy. Za wypadek przy pracy może być uznany także wypadek, jakiemu uległ pracownik, wykonując dalej idące polecenia przełożonego. W wyroku z 11 lutego 1999 r.42 Sąd Najwyższy uznał bowiem, że ochronie z tytułu wypadku przy pracy podlega pracownik przy wykonywaniu wszystkich poleceń bezpośredniego przełożonego, które są wydawane w interesie pracodawcy, nawet jeśli wykraczają poza granice zakreślone umową o pracę i art. 42 § 4 kodeksu pracy43. Powyższe orzeczenia są zgodne z zasadą, że pracownik powinien odmówić wykonania tylko polecenia sprzecznego z prawem karnym. Pozostałe polecenia wykraczające poza umowę o pracę lub kodeks pracy może44 wykonać bez konieczności ustalania ich związku ze swoimi obowiązkami. Przyczyna zewnętrzna może też pozostawać w związku funkcjonalnym z wykonywaniem obowiązków lub poleceń. Związek funkcjonalny zakłada powiązanie przyczyny z funkcją (rolą) poszkodowanego pracownika. Najprostszym przykładem będzie tu atak na urzędnika, który wydał niekorzystną decyzję, dokonany na ulicy lub w jego domu. Innym przykładem może być pobicie pracownika uczestniczącego w negocjacjach ze strajkującymi robotnikami, podczas których doszło do wzajemnego użycia siły45. , 40 Np. wyrok SN z 13 lipca 1964 r., III PU 7/64, OSNCP 1965, nr 7-8, poz. 117; orzeczenie SN z 22 sierpnia 1979 r., III PR 58/79, SP 1980, nr 1, PiZS 1980, nr 10; wyrok SN z 23 września 1999 r., II UKN 130/99, OSNAPiUS 2001, nr 3, poz. 76; wyrok SN z 30 listopada 1999 r., II UKN 218/99, OSNAPiUS 2001, nr 6, poz. 203. 41 Za wypadek przy pracy uznano uraz doznany podczas samowolnego udania się do sklepu w celu zakupu napoju przez pracownika, który, pracując na nasłonecznionej powierzchni, poczuł pragnienie (wyrok z 30 listopada 1999 r., II UKN 218/99, OSNAPiUS 2001, nr 6, poz. 203). 42II UKN 465/98, OSNAPiUS 2000, nr 7, poz. 288. 43 W sprawie zakończonej wyrokiem z 29 października 1998 r., II UKN 275/98, OSNAPiUS 1999, nr 23, poz. 754, Sąd Najwyższy uznał za wypadek przy pracy skaleczenie szlifierką doznane podczas wykonywania przez pracownika polecenia wykonania ogrodzenia na terenie prywatnej posesji dyrektora zakładu pracy. 44 Jak się wydaje, odmowa wykonania takiego polecenia nie może stanowić podstawy do rozwiązania umowy o pracę w trybie dyscyplinarnym (art. 52 k.p.). 45 Sąd Najwyższy pobicie to uznał za wypadek przy pracy w wyroku z 5 kwietnia 2000 r., II UKN 468/99, OSNAPiUS 2001, nr 19 poz. 590. 3. Związek z pracą 247 działanie w interesie pracodawcy Ad 2) Wykonywanie czynności na rzecz (w interesie) pracodawcy nawet bez polecenia, jako przesłanka uznawania związku wypadku z pracą, obejmuje czynności podejmowane przez pracownika w miejscu i w czasie pracy, jak również poza miejscem i czasem pracy. Ochronie na podstawie przesłanki „wykonywania czynności na rzecz pracodawcy" podlegają tylko czynności, które pracownik podjął z własnej inicjatywy, a więc bez wiedzy pracodawcy46. Podjęcie działania ma nastąpić w celu wykonania czynności leżącej w bezpośrednim i konkretnym interesie zakładu pracy47. Kontynuacją tej linii orzecznictwa jest wyrok z 29 maja 2001 r.48, w którym Sąd Najwyższy stwierdził, że działania wykraczające poza zwykłe obowiązki pracownika mogą być uznane za podejmowane w interesie pracodawcy tylko wówczas, gdy mieszczą się w sferze uprawnień i obowiązków pracodawcy. Zdaniem Sądu Najwyższego czynności podejmowane przez pracownika w interesie (na rzecz) pracodawcy muszą się ograniczać do wykonywania ich „za pracodawcę", a więc polegać na zachowaniach, które pracodawca podjąłby sam, realizując swój interes49. W kwestii, z czyjego punktu widzenia powinien tak rozumiany interes być oceniany, nie było początkowo zgodnych poglądów ani w orzecznictwie, ani w literaturze. Zdaniem niektórych autorów50 interes pracodawcy powinien być oceniany z punktu widzenia obiektywnych przesłanek. Według innych51 interes pracodawcy powinien być pojmowany w płaszczyźnie subiektywnej oceny pracownika. Ewolucja orzecznictwa poszła w kierunku zgodnym z drugim poglądem i można przyjąć, że zakończyła się stwierdzeniem przez Sąd Najwyższy52 expressis verbis, że dla uznania, że czynność była podjęta w interesie pracodawcy, wystarczy subiektywne przekonanie pracownika, że działa na rzecz lub w interesie pracodawcy. Ad 3) Jako wykonywanie pracy traktowana jest też czynność przemieszczania się między siedzibą zakładu pracy a miejscem wykonywania pracy. A zatem szkody na osobie doznane w wyniku np. wypadków komunikacyjnych przez listonoszy, lekarzy odbywających wizyty domowe, pracowników administracji domów mieszkalnych i inne osoby, które pracują „w terenie", muszą być kwalifikowane jako wypadki przy pracy. Powyższa regulacja ma uzasadnienie w fakcie pozostawania pracownika podczas przemieszczania się w dyspozycji pracodawcy. Pracownik, wykonując czynność przemieszczania się, pozostaje niewątpliwie wyłącznie w sferze interesów praco- czynność przemieszczania się 46 Wyrok SN z 21 października 1998 r., II UKN 264/98, OSNAPiUS 1999, nr 22, poz. 728. 47 Wyrok TUS z 17 maja 1963 r., III TR 1506/62, niepublikowany. 48II UKN 374/00, OSNP 2003, nr 4, poz. 104. 49 Wyrok z 29 maja 2001 r., II UKN 374/00, OSNP 2003, nr 4, poz. 104. 50 K. Osmólski w glosie do tego orzeczenia, OSPiKA 1968, poz. 107. 51 I. Jędrasik-Jankowska, Wypadek w drodze..., s. 37. 52 Wyrok z 18 sierpnia 1999 r., II UKN 86/90, OSNAPiUS 2001, nr 1, poz. 20. 248 ///. Elementy pojęcia wypadku przy pracy dawcy, podczas gdy odbywanie drogi do pracy lub z pracy to czynność, która polega na przejściu ze sfery spraw służbowych do sfery spraw prywatnych. Jak się jednak wydaje, przesłanka ta została sformułowana zbyt wąsko. Z jej literalnego brzmienia wynika bowiem, że ochronie z tytułu wypadków przy pracy podlega tylko przemieszczanie się między siedzibą zakładu pracy a miejscem wykonywania pracy, ale już nie między jednym miejscem wykonywania pracy a innym miejscem wykonywania pracy53. Aby zatem uniknąć konsekwencji czysto literalnej wykładni54, przepis powinien ujmować tę czynność jako czynność przemieszczania się pracownika pozostającego do dyspozycji pracodawcy między jednym a drugim miejscem wykonywania obowiązków pracowniczych. 3.3. Wyłączenie (zerwanie) związku z pracą 3.3.1. Przerwy w świadczeniu pracy Związek wypadku z pracą sprowadza się do miejscowego i czasowego bądź funkcjonalnego powiązania przyczyny zewnętrznej doznanego uszkodzenia zdrowia lub śmierci z faktem wykonywania chronionych czynności. Jeśli przeto przyczyna zewnętrzna zadziałała na pracownika niewykonującego chronionej czynności, wymienionej w definicji wypadku przy pracy, to doznany uraz lub śmierć nie będą mogły być zakwalifikowane jako wypadek przy pracy. Powiemy wówczas, że związek z pracą nie zachodzi, ponieważ pracownik nie znajdował się w sferze spraw służbowych. „Przeniesienie się" przez pracownika do sfery spraw prywatnych może nastąpić także w miejscu i w czasie pracy. Mówimy wówczas o wyłączeniu (zerwaniu) przez pracownika związku z pracą. Miejscowy i czasowy związek z pracą zostaje zerwany wówczas, gdy pracownik bez usprawiedliwienia prawnego nie wykonuje pracy w czasie i w miejscu, w którym powinien ją wykonywać55. Związek zdarzenia56 z pracą będzie więc zerwany, chociażby samo zdarzenie nastąpiło na terenie zakładu pracy i w godzinach pracy, jeżeli pracownik w przeznaczonym na pracę czasie zachowuje się w taki sposób lub podejmie takie czynności, które nie wynikają z zatrudnienia lub nawet celom zatrudnienia są przeciwne. To z kolei uniemożliwia uznanie, że wypadek nastąpił podczas lub w związku z pracą (np. pracownik wdał się w bójkę z innymi pracownikami57 albo wykonywał tzw. fuchę)58. przeniesienie się do sfery spraw prywatnych 53 W takiej sytuacji jest np. lekarz odbywający wizyty domowe, nauczyciel mający wykłady w różnych miejscach, hydraulik zatrudniony w administracji kilku domów mieszkalnych. 54 Dość często jednak stosowanej. 55 Wyrok SN z 27 marca 1979 r., III PR 16/79 (Lex Polonica, Warszawa 1999-2006). Tę samą myśl SN powtórzył w wyroku z 23 września 1999 r., IIUKN 130/99, OSNAPiUS 2001, nr 3, poz. 314. 56 Wszystko jedno, czy przez zdarzenie rozumieć fakt zadziałania przyczyny zewnętrznej, czyjej skutek. 57 Np. wyrok TUS z 26 sierpnia 1972 r., IV TR 430/72, niepublikowany. 58 Z uzasadnienia wyroku SN z 11 sierpnia 1978 r„ III PRN 25/78, OSNCP 1979, nr 3, poz. 57, GP 1979, nr 1. 3. Związek z pracą 249 Wyłączenie (zerwanie) związku z pracą wiąże się więc, zgodnie z poglądem Sądu Najwyższego, zawsze z przerwą w świadczeniu pracy w celach prywatnych59 niezależnie czy jest samowolna, czy za zgodą przełożonego. Bardziej złagodzone stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z 30 listopada 1999 r.60, przyjmując, że samowolna przerwa w pracy połączona z oddaleniem się z miejsca pracy nie zawsze powoduje zerwanie związku z pracą. O istnieniu bądź zerwaniu tego związku decyduje bowiem przyczyna i cel, dla których pracownik opuścił stanowisko pracy, a mówiąc najogólniej, okoliczności, w jakich do tego doszło. Jeżeli pozostają one w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności, to trzeba uznać, że związek ten nie został zerwany61. W wyroku z 30 stycznia 1986 r.62 Sąd Najwyższy przyjął, że krótkotrwały, pozasłużbowy kontakt pracownika z innym pracownikiem lub inną osobą podczas lub w czasie wykonywania obowiązków pracowniczych bez uszczerbku dla biegu i dyscypliny wykonywanej pracy nie stanowi w zasadzie, przy uwzględnieniu całokształtu konkretnych okoliczności, o zerwaniu więzi pracowniczej, uzasadniającej odmowę uznania zaistniałego w tym czasie zdarzenia za wypadek przy pracy. Kontynuacją tej myśli jest wyrok Sądu Najwyższego z 25 lipca 1990 r., w którym stwierdza się, że nie można z góry zakładać, że udział pracownika w strajku na terenie zakładu pracy oznacza automatyczne zerwanie związku z pracą63. Powyższy przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego pozwala na dokonanie podziału przerw w pracy na nieistotne, nie powodujące przeniesienia się w sferę spraw prywatnych i na przerwy powodujące to przeniesienie, a tym samym wyłączające związek z pracą. Za kryteria podziału Sąd Najwyższy uznaje czas trwania sprawy, a także cel tej przerwy i okoliczność uzyskania zgody przełożonego na przerwę. 3.3.2. Stan nietrzeźwości a zerwanie związku z pracą O zerwaniu związku z pracą przesądza zachowanie się pracownika polegające na przeniesieniu się w sferę spraw prywatnych, choćby pracownik fizycznie znajdował się w miejscu i czasie wykonywania pracy. To przeniesienie się często jest związane ze znajdowaniem się pracownika w stanie nietrzeźwym, jakkolwiek sam ten stan nie oznacza jeszcze zerwania związku z pracą. O zerwaniu tego związku zadecydują, oprócz stanu nietrzeźwości, przede wszystkim inne okoliczności faktyczne, jak np. samowolna prze- brak prawa a utrata prawa 59 Wyrok SN z 23 kwietnia 1999 r., II UKN 605/98, OSNAPiUS 2000, nr 16, poz. 621. 60II UKN 218/99, OSNAPiUS 2001, nr 6, poz. 203. 61 Z uzasadnieniem cytowanego wyroku, który dotyczył sytuacji samowolnego opuszczenia stanowiska pracy w celu zakupienia w pobliskim sklepie napojów chłodzących. 62II PRN 20/85, PiZS 1986, nr 9, z krytyczną glosą L. Brzozowskiego. 63 III PRN 5/90, niepublikowany. Wyrok SN z 20 października 1998 r., I PKN 260/98 OSNAPiUS 1999, nr 22, poz. 720. 250 ///. Elementy pojęcia wypadku przy pracy rwa w pracy, bądź też sytuacja, kiedy kierownik nie dopuścił pracownika do pracy albo odsunął go od jej świadczenia, a pracownik wbrew temu świadczył pracę i uległ wypadkowi64. Ta konstrukcja prawna ma takie znaczenie, że udowodnienie zerwania związku z pracą oznacza brak prawa do świadczeń wypadkowych nie tylko dla pracownika, ale i dla członków jego rodziny. Natomiast doznanie wypadku jedynie w sytuacji stanu nietrzeźwości powoduje pozbawienie świadczeń samego poszkodowanego, ale nie wpływa na uprawnienia rodziny. stan nietrzeźwości a pojęcie wypadku przy pracy Konkludując, stan nietrzeźwości nie zrywa, generalnie rzecz biorąc, związku z pracą i nie ma wpływu na pojęcie wypadku przy pracy. Wynika to w sposób bezpośredni z definicji wypadku przy pracy. Niezależnie od stanu, w jakim się pracownik znajduje, ulega on wypadkowi przy pracy, jeśli zachodziły okoliczności wymienione w definicji wypadku przy pracy. Zerwanie związku z pracą oznaczałoby bowiem, że pracownik, który w chwili wypadku był pod wpływem alkoholu, nie wykonywał czynności wymienionych w definicji, mimo odmiennych faktów. Od stanu nietrzeźwości należy odróżnić zatrucie alkoholowe. Zatrucie się alkoholem65 jest reakcją wewnętrzną organizmu na bodźce świata zewnętrznego, zależną od cech indywidualnych66 i generalnie nie ma tu możliwości uznania zdarzenia za wypadek przy pracy z powodu braku elementu przyczyny zewnętrznej. Przyczyna zewnętrzna będzie jednak miała miejsce, jeśli spożycie alkoholu było w jakiś sposób przez zakład pracy zawinione67. 4. Skutek w postaci urazu lub śmierci cecha zdarzenia czy przedmiot definicji Czwartym elementem pojęcia wypadku przy pracy, o który uzupełniona została definicja tego pojęcia jest uraz lub śmierć. Na potrzebę takiego uzupełnienia na gruncie poprzedniej definicji wskazywali autorzy interpretujący „zdarzenie" jako zjawisko zewnętrzne w stosunku do ubezpieczonego. Poprzednia definicja pozwalała na interpretację ustawowego zwrotu „zdarzenie spowodowane przyczyną zewnętrzną" jako zdarzenia z katalogu zdarzeń losowych biotycznych68, które, aby je nazwać wypadkiem przy pracy, musiało być spowodowane przyczyną zewnętrzną. Tak ujmowana definicja była definicją pełną. 64 Por. J. Brol, Odpowiedzialność odszkodowawcza za wypadki przy pracy i choroby zawodowe, Warszawa 1981, s. 54 oraz wyrok SN z 13 listopada 1998 r., IUKN 298/98, OSNAPiUS 1999, nr 24, poz. 798. 65 Jeśli jest to alkohol spożywczy. 66 Kroniki policyjne notują swego rodzaju „rekordzistów" prowadzących samochód przy stężeniu alkoholu, które dla innej osoby jest śmiertelne. 67 Por. wyrok z 27 listopada 1991 r., III APr 52/91, OSAiSN 1992, nr 6, poz. 40. 68 Są to m.in. choroba, kalectwo, śmierć. 4. Skutek w postaci urazu lub śmierci 251 zmniejszenie zakresu ochrony „Uzupełnienie" definicji wypadku przy pracy o „czwarty element", czyli skutek w postaci urazu lub śmierć, z jednej strony, zmieniło przedmiot definicji, czyniąc nim zdarzenie (fizyczne) o określonych cechach69,------------ a z drugiej strony ograniczyło zakres szkód na osobie tylko do urazu lub śmierci. Uraz jest bowiem definiowany przez ustawę jako uszkodzenie tkanki ciała lub narządów70. Kwalifikacji wypadku przy pracy nie będzie mógł zatem otrzymać uraz psychiczny, a także zawał serca spowodowany nie zmianami miażdżycowymi (przyczyna wewnętrzna), ale czynnikami występującymi w środowisku pracy (zimno, strach, szykany, nadmierny wysiłek itp.). Kwalifikacji wypadku przy pracy nie będzie już można nadać żółtaczce, na którą zachorowała szwaczka, reperując zakażony kożuch lekarza71, czy boreliozie72, a także białaczce w wyniku eksplozji reaktora73. Jak się wydaje, zmiana definicji wypadku przy pracy wynikała z nieznajomości orzecznictwa Sądu Najwyższego i literatury, które interpretowały ustawowe określenie „zdarzenie" zgodnie z założeniami ochrony ubezpieczeniowej, a nie w znaczeniu potocznym jako fakt zadziałania przyczyny zewnętrznej. 69 Spowodowane przyczyną zewnętrzną i powodujące uraz lub śmierć. 70 Urazem będzie zatem siniak, zadrapanie, przecięcie, zmiażdżenie itp. działania uszkadzające strukturę materii. 71 W wyniku ukłucia (zdarzenie) nastąpiło przecięcie tkanki (uraz). Zachorowanie na żółtaczkę nie mieści się jednak w określeniu urazu. 72 Jest ona skutkiem ukąszenia (zdarzenie) przez kleszcza (przyczyna zewnętrzna), ale w definicji mieści się tylko sama rana po kleszczu (uraz). 73 Warunkom definicji sprosta tylko śmierć pracownika. Uznanie białaczki za chorobę zawodową możliwe będzie tylko w odniesieniu do osób zatrudnionych przy obsłudze reaktora. Gwałtowne napromieniowanie mieściło się w poprzedniej definicji wypadku przy pracy. Rozdział IV INNE KWALIFIKACJE PRAWNE SZKÓD NA OSOBIE UBEZPIECZONEGO, DOZNANYCH W ZWIĄZKU Z PRACĄ 1. CHOROBA ZAWODOWA 1.1. Choroba zawodowa a wypadek przy pracy Ubezpieczenie wypadkowe udziela świadczeń z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Świadczenia z obu tych tytułów są identyczne. Odróżnianie przez prawo dwóch rodzajów szkód na osobie, jakie grożą pracownikowi w związku z uczestniczeniem w procesie pracy, tj. wypadków przy pracy i chorób zawodowych, mimo iż nie jest to niezbędne do celów świadczeniowych, uzasadnione j est j ednak innym charakterem prawnym ich związku z pracą. W przypadku chorób zawodowych jest to związek przyczynowy — każda choroba zawodowa musi być adekwatnym skutkiem wykonywania określonej pracy. Medycyna bowiem „z góry" potrafi określić, jakie zaburzenia, jakie zmiany w organizmie człowieka wywołują określone czynniki zewnętrzne, co pozwala ustalić wykaz tych uszkodzeń zdrowia. Jeśli czynniki te (warunki) występują jako nieodłączny element procesu pracy, to praca może być naturalną niejako przyczyną choroby1 lub kalectwa2. Dlatego definicja choroby zawodowej wymaga, aby rodzaj uszkodzenia zdrowia był wymieniony w wykazie i aby j ednocześnie w środowisku pracy występowały czynniki szkodliwe dla zdrowia. Natomiast szkody na osobie nazwane „wypadkami przy pracy" są wynikiem zakłócenia procesu pracy, zadziałania nieoczekiwanej przyczyny zewnętrznej w miejscu i czasie wykonywania pracy. Przyczyna zewnętrzna uszczerbku na zdrowiu określanego jako „wypadek przy pracy" może być całkiem obca procesowi pracy, wystarczy, że pozostaje z nim w związku miejscowym i czasowym. O ile więc w definicji wypadku przy pracy przyczyna zewnętrzna i praca to niezależne od siebie elementy tego pojęcia, to przy chorobie zawodowej przyczyna zewnętrzna i praca są tożsame (zob. schemat 20). ratio legis wydzielenia chorób zawodowych 1 Np. astma, białaczka, bruceloza, żółtaczka. 2 Np. utrata wzroku lub słuchu. 1. Choroba zawodowa 253 Schemat 20. Porównanie powiązań elementów konstrukcyjnych pojęcia „wypadek przy pracy" i „choroba zawodowa" związek przyczynowy przyczyny zewnętrzne będące zakłóceniem procesu pracy związek miejscowy i czasowy szkoda na osobie (uraz lub śmierć) = wypadek przy pracy związek normatywny wykonywanie czynności wymienionych w art. 3 ust. 1 pkt 1-3 ustawy wypadkowej szkoda na osobie wymienona w wykazie = choroba zawodowa związek przyczynowy przyczyna zewnętrzna = rodzaj i charakter pracy Podział na choroby zawodowe i wypadki przy pracy uzasadniony jest więc przede wszystkim odmiennym charakterem związku przyczyny zewnętrznej doznanej szkody na osobie z wykonywaną pracą. Przy chorobie zawodowej związek ten musi być przyczynowy, bo to praca (jej warunki i rodzaj) jest przyczyną zmian w organizmie, podczas gdy w odniesieniu do wypadku przy pracy przyczyna zewnętrzna może, ale wcale nie musi, pozostawać w związku przyczynowym z pracą. Musi jednak pozostawać z nią w związku miejscowym i czasowym, czyli zadziałać na pracownika w miejscu i czasie wykonywania pracy. A zatem żółtaczka u pielęgniarki zatrudnionej na oddziale chorób zakaźnych będzie zakwalifikowana jako choroba zawodowa, ale u pielęgniarki zatrudnionej na innym oddziale taka kwalifikacja prawna tej choroby nie będzie możliwa, nawet gdyby zaraziła się od pacjenta. Podobna byłaby sytuacja pielęgniarki lub salowej, która zachorowała na żółtaczkę, kalecząc się rozbitą probówką z zakażoną krwią. Dotychczasowa definicja umożliwiała ustalenie zajścia wypadku przy pracy, ale obecna tak zakwalifikować pozwoli tylko uraz (skaleczenie). 1.2. Wykaz chorób zawodowych Powiązanie pojęcia „choroba zawodowa" z niekorzystnym wpływem środowiska pracy na organizm ludzki pozwala na ułożenie katalogu (wykazu) uszkodzeń zdrowia będących konsekwencją warunków pracy stwarzających zagrożenie. O tym, jakie schorzenia wywołane pracą w warunkach zagrażających zdrowiu pracowników uznaje się za choroby zawodowe, decyduje ustawodawca, który — biorąc pod uwagę obecny stan wiedzy lekarskiej — uznaje określone uszkodzenia zdrowia za prawdopodobny skutek wykonywania określonej pracy. 254 IV. Inne kwalifikacje prawne szkód na osobie ubezpieczonego... kryteria pojęcia P! Zadaniem definicji choroby zawodowej jest wydzielenie (opracowanie wykazu) tych uszkodzeń zdrowia (np. utrata wzroku, słuchu, alergie, choroby skóry), które są normalnym następstwem wpływu określonych czynników (warunków pracy)3 na organizm człowieka. Wykaz stanowiący załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z 30 lipca 2002 r.4 w sprawie wykazu chorób zawodowych, szczególnych zasad postępowania w sprawach zgłaszania podejrzenia, rozpoznawania i stwierdzania chorób zawodowych oraz podmiotów właściwych w tych sprawach obejmuje 26 grup schorzeń. Wykaz ten, tak jak poprzednio obowiązujący5, zalicza do chorób zawodowych schorzenia, które według wiedzy medycznej nabywane są w środowisku pracy, z zastrzeżeniem, że przy stwierdzaniu chorób zawodowych uwzględnia się choroby ujęte w wykazie tylko wówczas, gdy w wyniku oceny warunków pracy można stwierdzić bezspornie lub z wysokim prawdopodobieństwem, iż choroba ta została spowodowana działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia, występujących w danym środowisku pracy albo w związku ze sposobem wykonywania pracy6. Ustalenie listy chorób zawodowych ma doniosłe skutki prawne, polegające na domniemaniu zawodowego pochodzenia choroby wymienionej w wykazie oraz na wykluczeniu możliwości uznania za chorobę zawodową schorzenia niewymienionego w wykazie, bez względu na jego powiązanie z wykonywaną pracą. Umieszczenie danego rodzaju uszkodzenia zdrowia w wykazie chorób zawodowych ma więc to znaczenie, że w przypadku pozytywnego ustalenia, że stwierdzona u pracownika choroba jest wymieniona w wykazie chorób zawodowych i że praca była wykonywana w warunkach narażających na jej powstanie, przyjmuje się domniemanie związku przyczynowego między zachorowaniem a warunkami pracy narażającymi na to zachorowanie. Domniemanie obejmuje powstanie, rozwój i nawrót choroby7. Założenie konstrukcyjne domniemania związku z pracą nadal pozostaje aktualne, jakkolwiek prima facie można byłoby twierdzić, że nowa definicja (art. 4 ustawy wypadkowej), uważając za chorobę zawodową chorobę wymienioną w wykazie chorób zawodowych, jeżeli spowodowana została działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy lub sposobem wykonywania pracy, zastępuje zasadę domniemania związku z pracą wynikającą z poprzedniej definicji8 koniecznością ustalenia związku między zachorowaniem a warunkami pracy. domniemanie zawodowego pochodzenia znaczenie wykazu 3 Tak należy rozumieć, jeżeli spowodowana została działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy. 4Dz.U. nrl32,poz. 1115. 5 Załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z 18 listopada 1983 r. w sprawie chorób zawodowych (Dz.U. nr 65, poz. 294 z późn. zm.). 6 Paragraf 2 rozporządzenia z 30 lipca 2002 r. 7 Wyrok SN z 19 lipca 1984 r., II PRN 9/84, OSNCP 1985, nr 4, poz. 53. 8 Za chorobą zawodową uważano chorobę umieszczoną w wykazie chorób zawodowych. 1. Choroba zawodowa 255 domniemana cecha konstrukcyjna możliwość obalenia domniemania Powyższe twierdzenie byłoby jednak nie do przyjęcia przede wszystkim dlatego, że warunek spowodowania uszkodzenia zdrowia czynnikami szkodliwymi będącymi elementem (a nie zakłóceniem) procesu pracy, jest differentia specifica tego pojęcia prawnego, ratio legis jego wyodrębnienia. Domniemanie wpływu warunków pracy na zdrowie pracownika jest cechą konstrukcyjną pojęcia „choroba zawodowa". Rezygnacja z domniemania równałaby się usunięciu tego pojęcia z katalogu pojęć prawnych. Ten zakładany związek uszkodzenia zdrowia z pracą może być obalony przez wykazanie, że choroba, objęta listą chorób zawodowych, została wywołana czynnikami pozazawodowymi lub wynika z naturalnego rozwoju stanu chorobowego9. Niewskazanie innej przyczyny10 jest równoznaczne z przyjęciem zawodowego podłoża stwierdzonej choroby i kwalifikacją prawną „choroba zawodowa". A zatem przy istnieniu zagrożenia nie trzeba udowadniać, że to warunki pracy są przyczyną uszkodzenia zdrowia11, ale odwrót- ; nie — należy wówczas udowodnić inną przyczynę, aby to domniemanie obalić. Przyczyna ta musi być wyłączna. Tak np. palenie tytoniu nie wykluczy uznania raka płuc za chorobę zawodową, jeżeli w środowisku pracy pracownika palącego papierosy występowały czynniki rakotwórcze12. Nowościąjest natomiast uzupełnienie wykazu o określenie przy każdej z grup chorób okresu, w którym wystąpienie udokumentowanych objawów chorobowych upoważnia do rozpoznania choroby zawodowej, pomimo wcześniejszego zakończenia narażenia zawodowego, przy czym dla niektórych z nich terminów takich się nie określa. W związku z tym w literaturze wyrażony został pogląd13, że nieaktualne są już te orzeczenia Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego, z których wynikało, że nie można wykluczyć związku przyczynowego między warunkami pracy a chorobą zawodową, jeżeli między ustaniem zatrudnienia w warunkach narażających zdrowie pracownika a ujawnieniem się tej choroby upłynął znaczny okres14. Poglądowi temu można jednak przeciwstawić koncepcję, że wskazane w wykazie terminy mają znaczenie tylko dla domniemania związku przyczynowego z pracą. Późniejsze natomiast wystąpienie objawów choroby wymienionej w wykazie wymagałoby, zgodnie z przytoczonym orzecznictwem, przeprowadzenia dowodu na istnienie tego związku. terminy dla domniemań 9 Por. wyrok Sądu Najwyższego z 14 października 1988 r., III PRN 6/88, niepublikowany; wyrok SN z 10 lutego 2000 r., II UKN 395/99, OSNAPiUS 2001, nr 15, poz. 496, oraz wyroki Naczelnego Sądu Administracyjnego z 7 kwietnia 1982 r., II SA 372/82, ONSA 1982, nr 1, poz. 33 i z 15 lipca 1982 r., II SA 918/82, ONSA 1982, nr 2, poz. 71. 10 Np., że utrata słuchu u kolejarza jest spowodowana zapaleniem ucha środkowego. " Udowadnia to wykaz chorób zawodowych. 12 Wyrok SN z 19 marca 2003 r., II UK 267/02, OSN 2004, nr 9, poz. 160. 13 B. Gudowska, Choroby zawodowe, PiZS 2003, nr 4, s. 15-24. 14 Por. wyroki SN z 7 czerwca 1995 r., II PRN 4/95, OSNAPiUS 1996, nr 3, poz. 44 oraz Naczelnego Sądu Administracyjnego z 29 lutego 1996 r., I SA 1540/95, „Prawo Pracy" 1997, nr 3, poz. 37. 256 IV. Inne kwalifikacje prawne szkód na osobie ubezpieczonego... tryb rozpoznawania 1.3. Rozpoznanie choroby zawodowej Do uznania choroby zawodowej niezbędne jest stwierdzenie, że: • doszło do zachorowania, • praca była wykonywana w warunkach narażających na to zachorowanie. Oznacza to, że rozpoznanie jednej z chorób wymienionych w załączniku, a więc wystąpienie takich objawów charakterystycznych dla danej jednostki chorobowej, ze względu na występujące jej symptomy, zmiany w organizmie i ich skutki możliwa jest medyczna identyfikacja i nazwanie choroby15, nie jest wystarczające do stwierdzenia zachorowania na chorobę zawodową. Konieczne jest ponadto stwierdzenie narażenia zawodowego, czyli istnienia w środowisku pracy czynników wywołujących taką chorobę. Tryb rozpoznawania chorób zawodowych ustala rozporządzenie Rady Ministrów z 30 lipca 2002 r. w sprawie wykazu chorób zawodowych, szczegółowych zasad postępowania w sprawach zgłaszania podejrzenia, rozpoznania i stwierdzania chorób zawodowych oraz podmiotów właściwych w tych sprawach. Na podstawie wyników przeprowadzonych badań lekarskich i pomocniczych, dokumentacji medycznej pracownika, dokumentacji przebiegu zatrudnienia oraz oceny narażenia zawodowego lekarz spełniający odpowiednie wymagania kwalifikacyjne16, wydaje orzeczenie lekarskie o rozpoznaniu choroby zawodowej lub o braku podstaw do rozpoznania choroby zawodowej17. Rozpoznanie choroby zawodowej nie wymaga stwierdzenia odpowiedniego nasilenia schorzenia. Wątpliwości w tym zakresie wyniknęły na tle wytycznych metodologicznych w sprawie rozpoznawania chorób zawodowych wydanych przez Departament Inspekcji Sanitarnej Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej z 1987 r., które ustalały poziom utraty słuchu, pozwalający zakwalifikować głuchotę za chorobę zawodową. W judykaturze przyjęto, że skoro ustawowa definicja choroby zawodowej nie dopuszcza kwalifikowania jej przez pryzmat tych zastrzeżeń, to wprowadzanie dodatkowego wymagania jest bezzasadne i sprzeczne z brzmieniem przepisów regulujących prawa osób, które doznały uszkodzenia zdrowia w związku z wykony- lekarz rozpoznaje chorobę biologiczną waną pracą 15 Por. wyrok Sądu Najwyższego z 7 maja 1998 r., 1 PKN 72/98, OSNAPiUS 1999, nr 9, poz. 303. 16 Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 15 września 1997 r. w sprawie specjalizacji lekarskich niezbędnych do wykonywania orzecznictwa w zakresie chorób zawodowych (Dz.U. nr 124, poz. 795 z późn. zm.). 17 Lekarz może (potrafi) jedynie stwierdzić schorzenie i przyczynę danego schorzenia (wewnętrzna, zewnętrzna). Orzeczenie o rozpoznaniu choroby zawodowej nie jest stwierdzeniem choroby zawodowej. Jest stwierdzeniem istnienia u ubezpieczonego jednostki chorobowej w wykazie chorób zawodowych. 18 Poziom uszkodzenia słuchu może być co najwyżej kryterium ustalenia istnienia (lub nie) głuchoty jako skutku działania przyczyny zewnętrznej, a nie naturalnych procesów. /. Choroba zawodowa 257 Ubezpieczony, który nie zgadza się z treścią orzeczenia lekarskiego o rozpoznaniu choroby zawodowej lub o braku podstaw do rozpoznania choroby zawodowej, może wystąpić z wnioskiem o przeprowadzenie ponownego badania przez jednostkę orzeczniczą drugiego stopnia. Wniosek ten składa się w terminie 14 dni od dnia otrzymania orzeczenia lekarskiego za pośrednictwem jednostki orzeczniczej pierwszego stopnia zatrudniającej lekarza, który wydał orzeczenie. Wniosek o ponowne badanie może być wyrażony również przez złożenie oświadczenia kwestionującego orzeczenie lekarskie 0 braku podstaw do rozpoznania choroby zawodowej. Jednostka organizacyjna służby zdrowia jest zobowiązana do uwzględniania wniosku pracownika o ponowne badanie 1 nie może się od tego uchylić, uznając badanie takie za niecelowe. objawy choroby + zagrożenie = choroba zawodowa 1.4. Stwierdzanie choroby zawodowej Na podstawie danych zawartych w orzeczeniu lekarskim o rozpoznaniu choroby zamieszczonej w wykazie oraz po dokonaniu oceny narażenia zawodowego zapada decyzja państwowego inspektora sanitarnego o stwierdzeniu choroby zawodowej albo decyzja o braku podstaw do stwierdzenia choroby zawodowej. Przy jej podejmowaniu państwowy inspektor sanitarny nie dokonuje już oceny dokumentacji lekarskiej, prowadzącej do rozpoznania schorzenia, lecz tylko ocenia wystąpienie przesłanek do stwierdzenia rozpoznanej choroby jako choroby zawodowej, mającej źródło w środowisku pracy. To oznacza, że jeśli lekarz stwierdził objawy choroby występującej w wykazie oraz to, że jej przyczyną był czynnik zewnętrzny, a inspektor sanitarny ustali występowanie tego czynnika w środowisku pracy, to wydaje decyzję o stwierdzeniu choroby zawodowej. Odwołanie od decyzji państwowego inspektora sanitarnego przysługuje do właściwego wojewódzkiego państwowego inspektora sanitarnego, a od decyzji wojewódzkiego państwowego inspektora sanitarnego — skarga do wojewódzkiego sądu administracyjnego. Tryb stwierdzania choroby zawodowej jest więc odmienny od trybu ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy. Przekazanie stwierdzania choroby zawodowej do szczególnego trybu administracyjnego ma tę konsekwencję, że ani zakład pracy, ani organ ubezpieczeń społecznych nie są uprawnione do samodzielnej oceny, czy dane schorzenie jest chorobą zawodową19. Decyzja państwowego inspektora sanitarnego w kwestii choroby zawodowej wiąże lekarza orzecznika ZUS, ale nie wiąże sądu powszechnego rozpoznającego sprawę o świadczenia z tytułu choroby zawodowej20. Działania inspekcji pracy są bowiem odpowiednikiem działania nadanie kwalifikacji decyzją administracyjną rola decyzji inspektora sanitarnego 19 Wyrok Sądu Najwyższego z 27 lutego 1979 r„ III URN 6/79, niepublikowany. 2(1 Rozpoznając odwołanie od decyzji odmawiającej prawa do renty z tytułu choroby zawodowej, sąd bada prawidłowość stwierdzenia choroby zawodowej. 258 IV. Inne kwalifikacje prawne szkód na osobie ubezpieczonego... dwutorowość postępowania zespołu powypadkowego ustalającego okoliczności i przyczyny wypadku przy pracy. Decyzja o stwierdzeniu choroby zawodowej jest zatem nadaniem zachorowaniu odpowiedniej kwalifikacji prawnej. Prawidłowość tej kwalifikacji musi podlegać merytorycznej kontroli sądowej21. Powoduje to, że możemy mówić o dwutorowości postępowania w tym względzie. Ta dwutorowość postępowania polega na tym, że mimo negatywnej decyzji państwowego inspektora sanitarnego poszkodowany może wystąpić do organu rentowego o przyznanie świadczenia. Mając negatywną decyzję inspektora, organ rentowy wyda odmowną decyzję w kwestii świadczeń, ale ta decyzja będzie mogła być zaskarżona do okręgowego sądu pracy i ubezpieczeń społecznych. Sąd ten, badając sprawę, będzie mógł dokonać zmiany kwalifikacji prawnej uszkodzenia zdrowia dokonanej przez inspektora sanitarnego22. W konsekwencji należy stwierdzić, że postępowanie administracyjne, poprzedzające postępowanie o świadczenia przed organem rentowym i sądem powszechnym, ma moc dowodu w postaci zgromadzonej dokumentacji i wypowiedzi specjalistów z zakresu medycyny, weryfikowanie] wszelkimi innymi dowodami23. Ten charakter postępowania administracyjnego sprawia, że jest też wykluczone powództwo o ustalenie zachorowania na chorobę zawodową. Jeżeli więc pracownik wystąpi do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych o ustalenie choroby zawodowej bez uzyskania decyzji właściwego inspektora sanitarnego, wykazując przy tym interes prawny, względy ekonomii procesowej przemawiają za stanowiskiem, aby sąd odroczył posiedzenie i wystąpił do inspektora sanitarnego o wydanie decyzji bądź zobowiązał pracownika do wystąpienia ze stosownym wnioskiem24. 2. WYPADEK ZRÓWNANY Z WYPADKIEM PRZY PRACY Szczególnej ochronie prawnej podlega pracownik także wówczas, gdy doznał uszkodzenia zdrowia lub zmarł w wyniku zadziałania przyczyny zewnętrznej w okolicznościach traktowanych na równi z wykonywaniem pracy, czyli gdy uległ tzw. wypadkowi zrównanemu z wypadkiem przy pracy25. W ujęciu ustawy z 30 paździer- 21 Właściwym do rozpatrywania odwołań od decyzji organu rentowego jest sąd okręgowy — sąd pracy i ubezpieczeń społecznych, jeśli decyzja dotyczy prawa do renty. W pozostałych sprawach (o odszkodowanie) właściwy jest sąd rejonowy — sąd pracy. 22 Tryb ten jest jednak nieznany ogółowi poszkodowanych. 23 B. Gudowska, Choroby zawodowe, PiZS 2003, nr 4, s. 15-24. 24 Por. wyrok Sądu Najwyższego z 27 lutego 1979 r., III PRN 6/79, niepublikowany, postanowienie Sądu Najwyższego z 7 kwietnia 1978 r., III PZ 9/78, OSNCP 1978, nr 10, poz. 192 oraz wyrażający odosobniony pogląd wyrok Sądu Najwyższego z 14 marca 2001 r., II UKN 271/00, OSNAPiUS 2002, nr 21, poz. 530, że rozpoznanie przez sąd sprawy o jednorazowe odszkodowanie z tytułu choroby zawodowej bez uprzedniego postępowania administracyjnego jest dotknięte nieważnością. 25 Ten rodzaj wypadku dotyczy tylko pracowników. 2. Wypadek zrównany z wypadkiem przy pracy 259 katalog czynności zrównanych z pracą nika 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych na równi z wypadkiem przy pracy, w zakresie uprawnienia do świadczeń w niej określonych, traktuje się wypadek, któremu pracownik uległ26: 1) w czasie podróży służbowej w okolicznościach innych niż wymienione w definicji wypadku przy pracy, chyba że wypadek został spowodowany postępowaniem pracownika, które nie pozostaje w związku z wykonywaniem powierzonych mu zadań, 2) podczas szkolenia w zakresie powszechnej samoobrony, 3) przy wykonywaniu zadań zleconych przez działające u pracodawcy organizacje związkowe. Zakwalifikowanie zdarzenia jako „wypadek zrównany z wypadkiem przy pracy" oznacza, że do zadziałania przyczyny zewnętrznej na organizm pracownika, która spowodowała uraz lub śmierć, a tym samym wywołała sytuację uzasadniającą prawo do świadczeń, doszło w wymienionych w przepisie okolicznościach. Istotne znaczenie dla szczególnej ochrony ubezpieczeniowej ma więc ustalenie, że okoliczności, w jakich doszło do urazu lub śmierci, „mieściły się" w katalogu sytuacji wymienionych w definicji wypadku zrównanego z wypadkiem przy pracy. Jak się wydaje, ustalenie, że pracownik wykonywał czynności wymienione w pkt 2 i 3 katalogu ustawy z 30 października 2002 r., nie będzie nastręczało większych trudności. Z reguły będzie to kwestia stwierdzenia, że czynność pracownika, podczas której wykonywania zadziałała na niego przyczyna zewnętrzna, była czynnością zleconą przez organizację związkową, albo że wchodziła w zakres szkolenia powszechnej samoobrony. A zatem świadczenie wypadkowe otrzyma pracownik, który np. uległ poparzeniu w wyniku pożaru, jaki wybuchł w pomieszczeniu, gdzie odbywały się wykłady z metod powszechnej samoobrony, albo w pomieszczeniu, gdzie odbywały się negocjacje związkowców z pracodawcami. Nie będzie natomiast podstaw do wypłacenia świadczeń wypadkowych pracownikowi, który doznał urazu w wyniku pobicia go poza czasem i miejscem wykonywania zadań zleconych przez organizacje związkowe, mimo że pobicie miało związek z jego działalnością związkową27. O ile jednak w odniesieniu do treści okoliczności wymienionych w pkt 2 i 3 katalogu można mieć wątpliwości co do zbyt wąskiego ujęcia, o tyle przesłance określonej w pkt 1 tego katalogu można postawić zarzut zbyt szerokiego jej ujęcia. Z treści przepisu określającego tę przesłankę wynika, że jeśli w czasie podróży służbowej pracownik będzie wykonywał czynność będącą realizacją jego pracowniczych obowiązków, to ochronę w razie wypadku zapewnia mu art. 3 ust. 1 ustawy. Inaczej mówiąc, pracow- rozszerzenie ochrony na sferę prywatną 26 Art. 3 ust. 2 pkt 1-3. 27 Jakkolwiek taką sytuację uznał za wypadek zrównany Sąd Apelacyjny w Katowicach na gruncie analogicznie brzmiącego art. 6 ust. 2 pkt 3 ustawy wypadkowej z 1975 r (wyrok z 22 marca 2001 r., III AUA 10/01, „Wokanda" 2002, nr 10). Ta rozszerzająca interpretacja została zastosowana do sytuacji pobicia członka „Solidarności" w czasie internowania go w stanie wojennym. 260 IV. Inne kwalifikacje prawne szkód na osobie ubezpieczonego... nik ulega wówczas wypadkowi przy pracy, nie jest bowiem ważne, gdzie ta czynność jest realizowana. Zestawienie art. 3 ust. 1 i art. 3 ust. 2 pkt 1 ustawy pozwala stwierdzić, że w definicji wypadku zrównanego chodzi o czynności leżące poza sferą spraw zawodowych zakreślonych art. 3 ust. 1. Z tego wniosek, że art. 3 ust. 2 pkt 1 zapewnia ochronę w okolicznościach leżących poza sferą spraw związanych z pracą, a więc że rozciąga ochronę na czynności ze sfery spraw prywatnych, zaliczając tym samym te okoliczności na użytek art. 3 ust. 2 do sfery spraw służbowych. Pogląd, że ta przesłanka stanowi rozszerzenie ochrony na sferę spraw leżących zazwyczaj w sferze spraw prywatnych, wynika też z tezy wyroku Sądu Najwyższego z 6 grudnia 1990 r.28. Szerszy zakres tej ochrony, polegający na objęciu ochroną także czynności ze sfery spraw prywatnych, wynika z treści przepisu art. 3 ust. 1 pkt 1 ustawy z 30 października 2002 r. Na podstawie tego przepisu można byłoby uznać za wypadek przy pracy np. uraz doznany w czasie podróży koleją do wskazanej miej scowości lub śmierć podczas pożaru hotelu, ale już nie wypadek, jakiemu uległ pracownik, np. na spacerze albo w czasie przygotowywania sobie posiłku. Związek z pracą w pierwszym wypadku polega na tym, że pracownik znalazł się w hotelu w związku z wykonywaniem pracy „na wyjeździe", ale fakt, że poszedł na spacer lub chciał coś zjeść, już tego związku (konieczności) nie wykazuje. Natomiast przepis art. 3 ust. 2 pkt 1 ustawy z 30 października 2002 r. zrównuje z wypadkiem przy pracy (zapewniając taką samą ochronę) także przypadki doznania szkody na osobie w wyniku zadziałania przyczyny zewnętrznej podczas wykonywania w czasie podróży służbowej wszystkich czynności ze sfery spraw prywatnych. Na podstawie art. 3 ust. 2 pkt 1 ustawy podlegają więc szczególnej ochronie takie czynności pracownika będącego w podróży służbowej, jak robienie codziennych zakupów, przyrządzanie i spożywanie posiłków, pobyt w hotelu, spacer itp. Tak szeroka interpretacja możliwa jest dzięki konstrukcji przez przepis swego rodzaju domniemania, że wszystkie czynności w czasie podróży służbowej pozostają w związku z wykonywaniem przez pracownika powierzonych mu czynności i tylko pracownik swoim (nagannym) zachowaniem może ten związek wyłączyć29. 28II PRN 10/90, PiZS 1991, nr 4. 29 Szerzej zob. I. Jędrasik-Jankowska, Ubezpieczenie społeczne 2003 r., tom 3 s. 205 i n. Rozdział V ŚWIADCZENIA Z UBEZPIECZENIA WYPADKOWEGO dwa rodzaje świadczeń Ubezpieczenie wypadkowe w odróżnieniu od ubezpieczenia chorobowego i ubezpieczenia rentowego, które chronią poszczególne skutki zajścia zdarzenia losowego, przewiduje świadczenia chroniące wszystkie skutki w zakresie zdolności do pracy, jakie wywołać mogą zdarzenia losowe typu: choroba, kalectwo, śmierć ubezpieczonego. Ubezpieczenie wypadkowe udziela też świadczeń typu odszkodowawczego za doznany przez ubezpieczonego uszczerbek na zdrowiu o charakterze stałym lub długotrwałym oraz rodzinie za śmierć żywiciela. Skutkami, w zakresie zdolności do pracy, wypadku przy pracy (przy wykonywaniu innej działalności), wypadku zrównanego z wypadkiem przy pracy albo choroby zawodowej mogą być: czasowa niezdolność do pracy chroniona zasiłkiem chorobowym i świadczeniem rehabilitacyjnym, zmniejszenie sprawności do pracy (chronione zasiłkiem wyrównawczym), trwała całkowita niezdolność do pracy uniemożliwiająca też przekwalifikowanie się (renta z tytułu niezdolności do pracy), okresowa niezdolność do pracy uzasadniająca celowość przekwalifikowania (renta szkoleniowa) i utrata żywiciela (renta rodzinna). 1. Świadczenia z tytułu skutków wypadku przy pracy w zakresie zdolności do zarobkowania 1.1. Zasiłek chorobowy Zasiłek chorobowy w razie niezdolności do pracy spowodowanej wypadkiem przy pracy, wypadkiem zrównanym wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową przysługuje bez względu na spełnianie przez ubezpieczonego warunku okresu wyczekiwania. 262 V. Świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego Zasiłek chorobowy z ubezpieczenia wypadkowego wypłacany jest od pierwszego dnia niezdolności do pracy1. Zasiłek chorobowy nie przysługuje jednak w przypadku, gdy ubezpieczony w czasie niezdolności do pracy zachowuje na podstawie odrębnych przepisów prawo do wynagrodzenia gwarancyjnego2, uposażenia, stypendium lub innego świadczenia przysługującego za czas niezdolności do pracy. Stopa procentowa zasiłku chorobowego wynosi 100% podstawy wymiaru. Podstawę wymiaru zasiłku stanowi kwota będąca podstawą wymiaru składek na ubezpieczenie wypadkowe3. Ustawa wypadkowa, nadając zasiłkowi chorobowemu odrębny kształt prawny4, w poszczególnych kwestiach odsyła wyraźnie do ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (zwana zasiłkową). Ponadto ustawa zawiera także odesłanie ogólne5 do odpowiedniego stosowania przepisów ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia chorobowego w sprawach nieuregulowanych w ustawie wypadkowej. Ustawa nie ustala dłuższego okresu zasiłkowego wtedy, gdy niezdolność do pracy spowodowana jest wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową. Zasiłek chorobowy można więc pobierać, tak jak w przypadku każdej innej niezdolności do pracy, tj. przez okres 182 dni. Również wszystkie pozostałe regulacje prawa do zasiłku chorobowego nie uwzględniają przyczyny niezdolności do pracy. Niezdolność do pracy z powodu wypadku przy pracy albo choroby zawodowej ma natomiast wpływ na długość ochrony stosunku pracy przed wypowiedzeniem. Jeśli bowiem niezdolność do pracy jest spowodowana wymienionymi przyczynami, pracownika można zwolnić (w trybie art. 53 k.p.) dopiero po upływie okresu pobierania zasiłku chorobowego, także wówczas, gdy zatrudniony jest u danego pracodawcy krócej niż 6 miesięcy. Ogólne odesłanie dotyczy też przedawnienia roszczenia o wypłatę zasiłku chorobowego i wstrzymania wypłaty zasiłku, jeżeli prawo do zasiłku ustało, albo gdy się okaże, że prawo to w ogóle nie istniało. Na zasadach ogólnych możliwa jest też jednak utrata prawa do zasiłku chorobowego z ubezpieczenia wypadkowego w okolicznościach określonych w art. 17 ustawy zasiłkowej, jeżeli ubezpieczony w okresie orzeczonej niezdolności i zwolnienia od pracy podejmuje działania niezgodne z celem tego zwolnienia6. Nie znajduje na- odestanie do ustawy zasiłkowej 1 Pracodawca nie jest zobowiązany do wypłacania wynagrodzenia chorobowego. 2 Wynagrodzenie gwarancyjne należy odróżniać od wynagrodzenia chorobowego (zob. część trzecia). 3 Art. 9 ust. 2 ustawy wypadkowej. 4 W literaturze wyrażono pogląd, że różnice między prawem do zasiłku chorobowego należnego z ubezpieczenia wypadkowego i do zasiłku chorobowego przysługującego z ubezpieczenia chorobowego powinny się wiązać z rozwinięciem nazwy tego pierwszego i posługiwaniem się określeniem „zasiłek chorobowy z ubezpieczenia wypadkowego". Tak T. Bińczycka-Majewska, Charakterystyka i zakres świadczeń w systemie ubezpieczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, PiZS 2003, nr 5. 5 Art. 58 ustawy wypadkowej. 6 Zob. T. Bińczycka-Majewska, op. cit. 1. Świadczenia z tytułu skutków wypadku przy pracy w zakresie zdolności do zarobkowania 263 tomiast zastosowania art. 15 i 16 ustawy zasiłkowej. Prawa do świadczeń wypadkowych nie traci się bowiem w sytuacjach określonych w art. 21 ustawy wypadkowej. 1.2. Świadczenie rehabilitacyjne Świadczenie rehabilitacyjne z ustawy wypadkowej przysługuje ubezpieczonemu, który po wyczerpaniu zasiłku chorobowego jest nadal niezdolny do pracy, a dalsze leczenie lub rehabilitacja lecznicza rokują odzyskanie zdolności do pracy. Świadczenie to, podobnie jak zasiłek chorobowy, nie przysługuje za okresy rehabilitacji, za które ubezpieczony zachowuje prawo do wynagrodzenia, uposażenia, stypendium lub innego świadczenia przysługującego za okres niezdolności do pracy7. Świadczenie rehabilitacyjne wypłacane jest na zasadach i przez okres ustalony w ustawie zasiłkowej, tj. przez 12 miesięcy. 1.3. Zasiłek wyrównawczy Zasiłek wyrównawczy z ubezpieczenia wypadkowego przysługuje ubezpieczonemu pracownikowi, którego wynagrodzenie uległo obniżeniu wskutek stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu8. Zgodnie z definicją ustawową „za stały uszczerbek na zdrowiu uważa się takie naruszenie sprawności organizmu, które powoduje upośledzenie czynności organizmu nierokujące poprawy"9. Mając na uwadze stosowaną w technice legislacyjnej regułę nadawania jednolitego znaczenia słowom, oznaczeniom i sformułowaniom użytym w tym samym akcie prawnym, należy przyjąć, że w razie stwierdzenia stałego uszczerbku na zdrowiu skierowanie na rehabilitację jest od początku niecelowe10. Uzależnienie zatem prawa do zasiłku wyrównawczego z ubezpieczenia wypadkowego od poddania się przez pracownika rehabilitacji zawodowej oznacza pozbawienie prawa do tego świadczenia poszkodowanych, u których uszczerbek na zdrowiu powoduje obniżenie wynagrodzenia, ale równocześnie ze względu na jego stały charakter wyłącza celowość poddania się przez nich rehabilitacji zawodowej11. Bez większych problemów natomiast będzie możliwe odpowiednie stosowanie przepisów dotyczących zasiłku wyrównawczego z ubezpieczenia chorobowego przy ustalaniu podstawy wymiaru i wysokości zasiłku wyrównawczego, a także przy jego wypłacie. W szczególności należy uwzględnić art. 24 ustawy zasiłkowej, który określa wysokość zasiłku wyrównawczego, a także art. 23 ust. 4 tej ustawy, przewidujący, że okres wypłaty tego świadczenia nie może być dłuższy aniżeli 24 miesiące, oraz art. 25, 7 Art. 8 ust. 4 ustawy wypadkowej. 8 Art. 6 ust. Ipkt3. 9 Art. 11 ust. 2 ustawy wypadkowej. 10 Zwraca na to uwagę T. Bińczycka-Majewska, op. cit. 11 Ibidem. 264 V. Świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego który wyłącza prawo do zasiłku wyrównawczego w razie pobierania przez pracownika emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy. 1.4. Renta z tytułu niezdolności do pracy Świadczeniem z ubezpieczenia społecznego, które ma zapewnić środki utrzymania w razie gdy skutkiem doznanego uszczerbku na zdrowiu jest trwała niezdolność do pracy (dawniej inwalidztwo), jest renta z tytułu niezdolności do pracy. Geneza renty wypadkowej jako świadczenia ubezpieczeniowego wiąże się z zagadnieniem odpowiedzialności cywilnej za wypadki przy pracy. Z tego też względu pierwsza polska ustawa o ubezpieczeniu społecznym12 rentę tę ukształtowała jako ubezpieczeniowe świadczenie odszkodowawcze. Koncepcja ta znalazła odbicie przede wszystkim w definicji inwalidztwa13 wypadkowego, różniącej się zasadniczo od definicji inwalidztwa przyjętej na potrzeby renty inwalidzkiej z przyczyn ogólnych14, jak również w zasadach dotyczących wymiaru tych rent. W okresie powojennym początkowo duża różnica między inwalidztwem z tytułu wypadku przy pracy i z przyczyn ogólnych zaczęła się zacierać15. Zasadniczego przełomu dokonał w tej kwestii dekret z 25 czerwca 1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, znosząc odrębne ujmowanie inwalidztwa wypadkowego i inwalidztwa z przyczyn ogólnych. Od tej pory sytuację uzasadniającą nabycie prawa do renty zarówno wypadkowej, jak i z przyczyn ogólnych określa ta sama definicja16. Prawo do świadczeń wynika jednak z odrębnych ustaw. Jakkolwiek prawo do renty wypadkowej przysługuje niezależnie od rozmiaru posiadanego stażu pracy17, to długość stażu pracy ma jednak wpływ na wysokość renty. Wymiar renty uzależniony jest bowiem od długości, a także struktury stażu ubezpieczeniowego, tj. od tego, jaki udział w stażu mają okresy składkowe i nieskładkowe18. Przy ustalaniu podstawy wymiaru renty wypadkowej nie stosuje się ograniczenia wskaźnika wysokości podstawy, który określa art. 15 ust. 5 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Rentę wypadkową wymierza się zatem od faktycznego przeciętnego wynagrodzenia poszkodowanego. reguły ustalania wysokości rent wypadkowych 12 Ustawa z 28 marca 1933 r. 13 Wcześniejsza nazwa ryzyka stałej lub długotrwałej niezdolności do pracy. 14 Por. art. 136 i art. 154 ustawy z 1933 r. 15 Na tendencję tę zwraca uwagę J. Piotrowski, Zabezpieczenie społeczne. Problematyka i metody, Warszawa 1966, s. 151-155. 16 Obecnie zawierają art. 12 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. 17 Dla renty z ogólnego stanu zdrowia wymagany staż wynosi od 1 do 5 lat, w zależności od wieku ubezpieczonego. 18 Katalog okresów składkowych i nieskładkowych zawiera ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.Okresy te uzupełnia się tzw. okresami hipotecznymi. 1. Świadczenia z tytułu skutków wypadku przy pracy w zakresie zdolności do zarobkowania 265 A Rentę wymierza się w systemie zdefiniowanego świadczenia według ogólnej formuły (E=C + In) Renta dla osoby częściowo niezdolnej do pracy wynosi 75% renty dla osoby całkowicie niezdolnej do pracy. Renta wypadkowa nie może być niższa niż: • 80% podstawy jej wymiaru — dla osoby całkowicie niezdolnej do pracy, • 60% podstawy wymiaru — dla osoby częściowo niezdolnej do pracy. Wskaźniki te mają jednak zastosowanie tylko wówczas, gdy podstawa wymiaru nie przekracza 250% przeciętnego wynagrodzenia (art. 18 ust. 2 ustawy wypadkowej). Dyspozycja art. 18 ust. 2 prowadzi do sytuacji, w której renta wyliczona przy wskaźniku wysokości podstawy wymiaru (Wwpw) mniejszym niż 250% zostanie podniesiona do poziomu 60% lub 80% wysokości podstawy, natomiast wyliczona przy wskaźniku dużo wyższym nie zostanie, chociaż w tym drugim przypadku będzie ona stanowiła niższy procent podstawy niż w pierwszym19. Artykuł 18 ust. 2 ustawy wypadkowej wprowadza nierówność prawną i powinien być uchylony. Ukształtowała się jednak praktyka ZUS20, która ten przepis czyni martwym. Praktyka ta polega na obliczaniu świadczenia w przypadkach posiadania wyższego wskaźnika niż 250% także od podstawy równej 250% przeciętnego wynagrodzenia (co uzasadnia podwyższenie) i wypłacaniu kwoty wyższej. Powstaje jednak problem, czy tę praktykę można uznać za dopuszczalną21. Nie można bowiem uznać za słuszny poglądu, że w świetle obecnej regulacji istnieje możliwość wyboru korzystniejszego dla zainteresowanego wariantu ustalenia wysokości renty22. Renta wypadkowa nie może być niższa niż 120% kwoty najniższej odpowiedniej renty ustalanej i podwyższanej zgodnie z ustawą o emeryturach i rentach z FUS. Kwota renty nie obejmuje dodatków pielęgnacyjnego23 i kombatanckiego24. Renta może być przyznana jako renta stała albo jako renta okresowa. nierówność prawna minimalna kwota renty 19 Przykładowo przy kwocie bazowej 1800 zł, Wwpw 300% i dwudziestoletnim stażu pracy renta wyniesie 1830 zł, co stanowić będzie 34% podstawy, i nie zostanie podwyższona, natomiast przy Wwpw 200% renta wyniesie 1366 zł (38% podstawy) i zostanie podwyższona do 80% podstawy, tj. do kwoty 2880 zł. 20 Zob. pismo z 23 grudnia 2002 r., sygn. SEn 744-30/02. 21W ubezpieczeniach społecznych przepisy muszą być stosowane ściśle, bez możliwości korygowania ich zasadami współżycia społecznego. Jednak ubezpieczony zawsze może zgłosić zarobek niższy niż faktyczny (jakkolwiek jest w tym jakieś fałszerstwo, przynajmniej moralne). 22 Tak T. Bińczycka-Majewska, op. cit. 23 Dodatek pielęgnacyjny przysługuj e tylko osobie całkowicie niezdolnej do pracy, j eżeli została uznana także za niezdolną do samodzielnej egzystencji. Oceny tej dokonuje lekarz orzecznik ZUS. 24 W razie zbiegu prawa do kilku świadczeń emerytalno-rentowych przysługuje tylko jeden dodatek kombatancki. 266 V. Świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego 1.5. Renta szkoleniowa Jeżeli ze względu na niezdolność do pracy w dotychczasowym zawodzie orzeczono celowość przekwalifikowania zawodowego, pracownikowi przysługuje renta szkoleniowa. Renta szkoleniowa jest przyznawana na 6 miesięcy. Okres ten może jednak zostać wydłużony na czas niezbędny do przekwalifikowania zawodowego, ale nie dłuższy niż 30 miesięcy. minimalna kwota renty Jeżeli niezdolność do pracy jest skutkiem wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, to renta szkoleniowa wynosi 100% podstawy jej wymiaru. Dotyczy to jednak tylko sytuacji, gdy renta szkoleniowa wyliczona jest od podstawy nieprzekraczającej 250% przeciętnego wynagrodzenia. Przepisu ustalającego tę wysokość renty szkoleniowej (art. 18 ust. 1) nie stosuje się bowiem w przypadku ustalenia podstawy wymiaru renty z uwzględnieniem art. 17 ust. 3, tj. wyliczając rentę od podstawy przekraczającej ten wskaźnik. Renta szkoleniowa nie może być niższa niż 120% kwoty najniższej renty szkoleniowej ustalonej i podwyższonej zgodnie z ustawą o emeryturach i rentach z FUS. 1.6. Renta rodzinna Ryzyko utraty żywiciela to sytuacja, w której po śmierci ubezpieczonego pozostały osoby, które miały prawo do pozostawania na utrzymaniu zmarłego. Uprawnionym członkom rodziny pracownika, który zmarł wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, przysługuje renta rodzinna. Renta ta przysługuje również w razie śmierci wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej rencisty pobierającego rentę na podstawie ustawy wypadkowej. Ustawa wypadkowa z 30 października 2002 r. nie ustala, tak jak czyniła to poprzednia ustawa25, własnego kręgu członków rodziny. W tej kwestii ma zastosowanie art. 67 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Oznacza to, że ryzyko utraty żywiciela w ubezpieczeniu wypadkowym ma taką samą treść26, jak i w ubezpieczeniu rentowym. minimalna wysokość renty Wysokość renty rodzinnej wypadkowej ustala się zgodnie z zasadami przewidzianymi dla rent rodzinnych w przepisach ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Ustawa wypadkowa zastrzega jednak, że renta rodzinna wypadkowa nie może być niższa niż 120% kwoty najniższej renty rodzinnej ustalonej i podwyższonej zgodnie z przepisami o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. ¦ 25 Ustawa z 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadku przy pracy lub chorób zawodowych. 26 Ryzyko utraty życia jest określone identycznie. /. Świadczenia z tytułu skutków wypadku przy pracy w zakresie zdolności do zarobkowania 267 przejście do ubezpieczenia rentowego konsekwencje przejścia Prawo do renty rodzinnej ma charakter wtórny w stosunku do prawa do emerytury lub renty. Oznacza to, że prawo to pozostaje niejako „w zastępstwie" prawa do emerytury lub renty zmarłego. Wtórny charakter prawa do renty rodzinnej nie oznacza jednak, że na uprawnionego członka rodziny przechodzi również ten sam status, jaki miał zmarły rencista. Inaczej mówiąc, rodzaj renty rodzinnej (wypadkowa czy z ogólnego stanu zdrowia) nie zależy od rodzaju renty inwalidzkiej pobieranej przez zmarłego żywiciela, ale od przyczyny jego śmierci. Jeżeli zatem zmarły pobierał rentę wypadkową, ale zmarł z innych przyczyn niż wypadek przy pracy lub choroba zawodowa, to członkom rodziny przysługiwać będzie prawo do renty rodzinnej z ubezpieczenia rentowego. Oznaczać to będzie wyliczenie renty od podstawy nie wyższej niż 250% przeciętnego wynagrodzenia i bez gwarancji minimalnej wysokości renty, od której następnie wylicza się rentę rodzinną. Jedynym wyjątkiem od reguł ogólnych będzie nabywanie prawa do renty rodzinnej z ogólnego stanu zdrowia bez względu na posiadany przez zmarłego staż ubezpieczeniowy. I odwrotnie, jeżeli zmarły wskutek okoliczności wymienionych w art. 21 ustawy wypadkowej pobierał rentę inwalidzką z ogólnego stanu zdrowia, a śmierć jego pozostaje w związku z doznanym wypadkiem, to członkom rodziny przysługiwać będzie renta rodzinna wypadkowa. Rodzina otrzyma także odszkodowanie z tytułu śmierci w związku z wypadkiem przy pracy. 1.7. Dodatki do rent wypadkowych W katalogu świadczeń wypłacanych z funduszu wypadkowego znajdują się dwa dodatki: dodatek dla sieroty zupełnej i dodatek pielęgnacyjny. Poza wyliczeniem należnych dodatków ustawa wypadkowa nie zawiera żadnych innych ustaleń w tej kwestii. Oznacza to, że dodatki przysługują na zasadach i w wysokości wynikających z ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS. Dodatek pielęgnacyjny27 wypłaca się z funduszu wypadkowego osobie mającej prawo do tego dodatku pobierającej: • wypadkową rentę z tytułu niezdolności do pracy albo rentę wypadkową rodzinną, • rentę wypadkową w zbiegu z emeryturą z ustawy o emeryturach i rentach z FUS lub uposażeniem w stanie spoczynku przyznanym ze względu na wiek sędziemu lub prokuratorowi niezależnie od tego, które z tych świadczeń jest pobierane w pełnej wysokości. Jeśli pobierający rentę rodzinną jest sierotą zupełną, to ma prawo do tzw. dodatku dla sierot zupełnych. 27 Dodatek pielęgnacyjny przysługuje tylko osobie całkowicie niezdolnej do pracy, jeżeli została uznana także za niezdolną do samodzielnej egzystencji. Oceny tej dokonuje lekarz orzecznik ZUS. 268 V. Świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego Oba te dodatki zostały obecnie ustalone kwotowo (poprzednio były ustalone procentowo w stosunku do przeciętnego wynagrodzenia). Kwota ta podlega waloryzacji. Jeżeli uprawniony do renty jest kombatantem, to będzie mu też wypłacany dodatek kombatancki28. Rencista może również pobierać zasiłek rodzinny wraz z dodatkami, jeżeli spełnia warunki dochodowe określone w ustawie z 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych29. 2. Świadczenia odszkodowawcze z tytułu doznanego uszczerbku na zdrowiu lub śmierci 2.1. Charakter prawny jednorazowego odszkodowania Jednorazowe odszkodowanie spełnia w systemie świadczeń wypadkowych specjalne funkcje30, stanowiąc formę zryczałtowanego pieniężnego ekwiwalentu za doznanie uszczerbku na zdrowiu, wypłacanego niezależnie od tego, czy równocześnie nastąpiło obniżenie wynagrodzenia albo czy stopień utraty zdrowia uzasadnia nabycie prawa do świadczeń rentowych, bądź też czy nastąpił zgon ubezpieczonego. W ujęciu ustawy z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych jednorazowe odszkodowanie ma pokrywać szkody rzeczywiście doznane, zaszłe w organizmie ubezpieczonego i utrzymujące się nadal po zakończeniu leczenia i rehabilitacji. Ocena bowiem stopnia uszczerbku na zdrowiu została odsunięta w czasie aż do zakończenia postępowania terapeutycznego oraz upływu zaleconej rehabilitacji31. Ustawa wypadkowa zobowiązuje do wypłaty jednorazowego odszkodowania wyłącznie Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Jednorazowe odszkodowanie jest już zatem świadczeniem tylko z ubezpieczenia społecznego a nie —jak poprzednio — także ze stosunku pracy. Oznacza to, że w odniesieniu do wszystkich ubezpieczonych jednorazowe odszkodowanie będzie wypłacane na podstawie decyzji wydanej przez organ rentowy (ZUS), a decyzja odmowna będzie mogła być zaskarżona do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych32. 28 Dodatek ten wypłaca się ze środków budżetu państwa. 29 Dz. U. nr 228, poz. 2255 z późn. zm. 30 Zob. U. Jackowiak, Wyrównanie szkód niemajątkowych spowodowanych wypadkami przy pracy, Warszawa 1975, s. 14 i n. 31 Art. 11 ust. 4 ustawy wypadkowej. 32 W pierwszej instancji orzeka rejonowy sąd pracy i ubezpieczeń społecznych, a jako druga instancja — okręgowy sąd pracy i ubezpieczeń społecznych (art. 4778 § 1 i 2 k.p.c). 2. Świadczenia odszkodowawcze z tytułu doznanego uszczerbku na zdrowiu lub śmierci 269 2.2. Stały lub długotrwały uszczerbek na zdrowiu jako warunek nabycia prawa do jednorazowego odszkodowania Doznany wskutek zadziałania przyczyny zewnętrznej na organizm człowieka uraz33 lub choroba zawodowa mogą mieć trwałe (lub długotrwałe) skutki w zakresie funkcjonowania tego organizmu, przejawiające się w postaci stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu. Ten stały lub długotrwały uszczerbek na zdrowiu uzasadnia prawo do jednorazowego odszkodowania (art. 11 ust. 1). Za stały uszczerbek na zdrowiu uważa się takie naruszenie sprawności organizmu, które powoduje upośledzenie czynności organizmu nierokujące poprawy (art. 11 ust. 2 ustawy). Za długotrwały uszczerbek na zdrowiu uważa się takie naruszenie sprawności organizmu, które powoduje upośledzenie jego czynności na okres przekraczający 6 miesięcy, mogące jednak ulec poprawie (art. 11 ust. 3 ustawy). Należy zauważyć, że w ujęciu ustawy wypadkowej prawo do odszkodowania uzasadnia taki tylko stały lub długotrwały uszczerbek na zdrowiu, który powoduje upośledzenie czynności organizmu34. Powiązanie prawa do odszkodowania z charakterem doznanej szkody na osobie (stałe lub długotrwałe naruszenie sprawności organizmu) sprawia, że tego typu uszkodzenia organizmu, jak ubytki skóry (blizny), utrata włosów, potłuczenia (siniaki), a nawet pękniecie kości, która zrosła się „bez śladu" przed upływem 6 miesięcy — nie mogą w świetle przepisów ustawy być uwzględnione przy wymiarze odszkodowania. Co prawda, w znacznej większości przypadków wymienionych w tabeli doznany uszczerbek jest równoznaczny z naruszeniem czynności organizmu, niektóre jednakże tej cechy nie wykazują35. Inaczej mówiąc — można doznać stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu i nie mieć z tego tytułu prawa do odszkodowania ustawowego36. W praktyce nie przestrzega się jednak zbyt rygorystycznie tej ustawowej przesłanki nabycia prawa do odszkodowania37. Tryb i zasady ustalania rozmiaru uszczerbku na zdrowiu wynikają z rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 18 grudnia 2002 r. w sprawie szczegółowych zasad orzekania o stałym lub długotrwałym wymóg upośledzenia czynności organizmu przepisy wykonawcze 33 Czyli fizyczne uszkodzenie tkanek ciała lub narządów. 34 Art. 11 ust. 2 i 3. 35 Niektóre z nich zostały nawet dość wysoko oszacowane, np. oskalpowanie to 25% stałego uszczerbku na zdrowiu. 36 Jak się jednak wydaje, praktyka jest inna i odszkodowanie wypłaca się w każdym wypadku doznania uszczerbku mającego cechę stałości lub długotrwałości. 37 Często przedłuża się okres niezdolności do pracy na ponad 6 miesięcy, aby ten warunek (długotrwałości) spełnić. 270 V. Świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego tryb ustalania uszczerbku uszczerbku na zdrowiu, trybu postępowania przy ustalaniu tego uszczerbku oraz postępowania o wypłatę jednorazowego odszkodowania38. Oceny charakteru uszczerbku na zdrowiu (stały lub długotrwały) dokonuje lekarz orzecznik po przeprowadzeniu bezpośredniego badania poszkodowanego i analizie posiadanej dokumentacji medycznej oraz dokumentacji dotyczącej tego wypadku przy pracy albo tej choroby zawodowej. Natomiast oceny rozmiaru (w procentach) stałego lub długotrwałego uszczerbku dokonuje się na podstawie tabeli oceny procentowej stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu, stanowiącej załącznik do rozporządzenia z 18 grudnia 2002 r.39. W przypadku choroby zawodowej, przy ocenie rozmiaru uszczerbku na zdrowiu uwzględniać należy również schorzenia powiązane z przebytą chorobą. Może bowiem stać się tak, że choroba zawodowa jako określone schorzenie całkowicie ustąpi, ale uszkodzi inny organ40. 2.3. Odszkodowanie należne poszkodowanemu zmiana zasad Ustawa z 30 października 2002 r. w istotny sposób zmieniła zasady ustalania jednorazowego odszkodowania. Będzie się je bowiem ustalać w odniesieniu do kwoty przeciętnego wynagrodzenia, przyjmując 20% tego wynagrodzenia za każdy procent stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu41. ustalenie kwoty odszkodowania Konkretną kwotę odszkodowania ustala się więc przez pomnożenie „ceny" jednego procenta utraty zdrowia przez liczbę obrazującą procentowy rozmiar uszczerbku na zdrowiu42. W razie pogorszenia się stanu zdrowia i zwiększenia się rozmiaru stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu o co najmniej 10 punktów procentowych (np. z 30% do 40%), jednorazowe odszkodowanie zwiększa się o określony procent43 przeciętnego wynagrodzenia za każdy procent tego zwiększonego uszczerbku. Jednorazowe odszkodowanie ulega zwiększeniu o kwotę stanowiącą trzyipółkrot-ność przeciętnego wynagrodzenia44 w poprzednim roku kalendarzowym, jeżeli ubezpieczony zostanie uznany za całkowicie niezdolnego do pracy i jednocześnie za nie- 38 Dz.U. nr 234, poz. 1974. 39 Podane tam zestawienie (199 pozycji) nie jest wyczerpujące i w razie braku dla danego przypadku odpowiedniej pozycji w tabeli, przypadek taki należy oceniać przez analogię do pozycji najbardziej zbliżonej. 40 Powyższe zasady znalazły potwierdzenie także w treści orzeczenia Sądu Najwyższego z 16 listopada 1978 r., III URN 33/78, OSNCP 1979, nr 5, poz. 108. 41 Jednakże w okresie od 1 kwietnia 2003 r. do 31 marca 2004 r. było to 16% przeciętnego wynagrodzenia za każdy procent stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu. Stawka tego odszkodowania będzie wzrastać o 1 punkt procentowy w każdym następnym okresie rozliczeniowym aż do 20% od 1 kwietnia 2007 r. 42 Do celów dydaktycznych iloczyn: uszczerbek x cena oznaczymy jako „kwota A". 43 W 2006 r. będzie to 18% , a maksymalnie 20% osiągnie w 2007 r. 44 „Kwota B". 2. Świadczenia odszkodowawcze z tytułu doznanego uszczerbku na zdrowiu lub śmierci 271 zdolnego do samodzielnej egzystencji. Niezdolność do samodzielnej egzystencji również musi być skutkiem wypadku przy pracy lub choroby zawodowej. Odszkodowanie należne poszkodowanemu możemy więc zapisać w postaci: Kwota A (wielkość uszczerbku w procentach x cena 1 procentu) + kwota B 2.4. Odszkodowanie należne rodzinie poszkodowanego Członkami rodziny ubezpieczonego uprawnionymi do odszkodowania są: • małżonek, • dzieci własne, dzieci drugiego małżonka, dzieci przysposobione oraz przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności, wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, w tym również w ramach rodziny zastępczej, spełniające w dniu śmierci ubezpieczonego lub rencisty warunki uzyskania renty rodzinnej, • rodzice, osoby przysposabiające, macocha oraz ojczym, jeżeli w dniu śmierci ubezpieczonego lub rencisty prowadzili z nim wspólne gospodarstwo domowe, lub jeżeli ubezpieczony przyczyniał się w znacznym stopniu do ich utrzymania, albo jeżeli ustalone zostało wyrokiem lub ugodą sądową prawo do alimentów z jego strony. Wysokość kwot odszkodowania należnego uprawnionym członkom ¦--------------- rodziny jest ustalana nieco inaczej. Kwoty te są wyższe dla małżonka oraz dzieci45 (grupa pierwsza) i niższe dla pozostałych uprawnionych46 (grupa druga) i dotyczą sytuacji, gdy uprawnionym jest tylko jeden członek rodziny z danej grupy. Tak więc w sytuacji, gdy jest tylko jedna osoba uprawniona z grupy pierwszej (małżonek lub dziecko), kwota odszkodowania wynosić będzie przyjętą wielokrotność przeciętnego wynagrodzenia47. Jeśli uprawniona będzie tylko jedna osoba z grupy drugiej (pozostali uprawnieni), to odszkodowanie dla tej osoby wyniesie połowę tej kwoty48. Gdy uprawnionych jest więcej niż jedna osoba, wówczas odszkodowanie zwiększa się o trzyipółkrotność przeciętnego wynagrodzenia na każdą następną osobę uprawnioną49. Jeżeli obok osób uprawnionych z grupy I uprawnieni są jednocześnie członkowie rodziny z grupy drugiej, to każdemu z nich przysługuje odszkodowanie w wysokości trzyipółkrotnego przeciętnego wynagrodzenia, niezależnie od odszkodowania przysługującego małżonkowi lub dzieciom. dwie grupy uprawnionych podstawowe kwoty odszkodowania kwoty zwiększenia 45 Grupa pierwsza uprawionych. 46 Grupa druga uprawnionych. 47 „Kwota C". 48 „Kwota D". 49 „Kwota B". 272 V. Świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego Otrzymaną w ten sposób kwotę odszkodowania dzieli się w częściach równych pomiędzy uprawnionych, ale tylko wówczas, gdy wszyscy należą do tej samej grupy. Jeśli jednak obok małżonka i dzieci uprawnieni do odszkodowania są także inni członkowie rodziny, kwoty zwiększenia przypadające dla każdego uprawnionego nie wlicza się do ogólnej kwoty odszkodowania „do podziału", tylko wypłaca oddzielnie. Wysokość należnego pracownikowi lub uprawnionym członkom rodziny jednorazowego odszkodowania ustala się według kwoty przeciętnego wynagrodzenia obowiązującego w dacie wydania decyzji50. Jest nią data decyzji przyznającej świadczenie, wydanej po uprawomocnieniu się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie. W przeciwnym wypadku, przy długo trwającym procesie, stawki z daty wydania pierwszej decyzji (odmownej) bardzo zaniżyłyby odszkodowanie51. W razie gdy śmierć poszkodowanego nastąpiła już po wypłaceniu mu odszkodowania z tytułu stałego lub długotrwałego uszczerbku, odszkodowanie należne rodzinie w razie śmierci poszkodowanego zmniejsza się o tę wypłaconą kwotę52. W tej kwestii Sąd Najwyższy w uchwale z 28 lutego 1991 r. wyjaśnił, że jednorazowe odszkodowanie należne rodzinie podlega zmniejszeniu o nominalną kwotę wypłaconego pracownikowi odszkodowania bez uwzględnienia wzrostu wielkości stawek odszkodowania53. zestawienie zasad Ustawowe reguły ustalania wysokości jednorazowego odszkodowania dla rodziny możemy zapisać następująco: 1) dla grupy pierwszej uprawnionych odszkodowanie wyniesie: kwota C + n x kwota B nTT 2) dla grupy drugiej uprawnionych: kwota D + n x kwota B n+1 3) gdy jednocześnie są osoby z grupy pierwszej i drugiej: kwota C + n x kwota B n+1 + ( n x B) 4) gdy poszkodowany otrzymał wcześniej odszkodowanie: n — oznacza liczbą osób uprawnionych, x — znak mnożenia, B' i B2 — oznaczają kwoty odszkodowania równe trzyipółkrotność przeciętnego wynagrodzenia w różnym czasie. 50 Art. 12 ust. 5 ustawy wypadkowej. 51 Art. 12 ust. 5 ustawy wypadkowej odsyła do art. 15, w którym jest mowa o decyzji przyznającej i odmawiającej prawa do odszkodowania. 52 Art. 14 ust. 7 ustawy wypadkowej. 53 III PZP 24/90, OSNCP 1991, nr 7, poz. 80. 2. Świadczenia odszkodowawcze z tytułu doznanego uszczerbku na zdrowiu lub śn 273 2.5. Tryb przyznawania i wypłacania jednorazowego odszkodowania Przyznanie lub odmowa przyznania odszkodowania następuje poprzez wydanie decyzji przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Z artykułu 22 ustawy wypadkowej wynika, że decyzję odmowną wydaje się w przypadku: • nieprzedstawienia protokołu powypadkowego lub karty wypadku, • nieuznania w protokole powypadkowym lub karcie wypadku zdarzenia za wypadek przy pracy w rozumieniu ustawy, • gdy protokół powypadkowy lub karta wypadku zawierają stwier- — dzenia bezpodstawne. Dwie pierwsze sytuacje nie wymagają wyjaśnień. Trzecia natomiast sytuacja może mieć miejsce wówczas, gdy w protokole powypadkowym, co prawda, stwierdzono zajście wypadku przy pracy, ale zdaniem ZUS, było to stwierdzenie bezpodstawne. Wydanie decyzji odmownej jest wtedy swego rodzaju kontrolą ZUS nad zespołami powypadkowymi, które, orzekając o zajściu wypadku przy pracy, czynią to na cudzą rzecz i na cudzy (tj. ZUS) rachunek. Artykuł 22 nie daje natomiast podstawy do wydania decyzji odmownej w kwestii świadczeń w sytuacji, gdy wyłączną przyczyną zajścia wypadku przy pracy było naruszenie przez ubezpieczonego przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia, spowodowane przez niego umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa, albo gdy poszkodowany, będąc w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środków odurzających albo substancji psychotropowych, przyczynił się w znacznym stopniu do spowodowania wypadku. Nieuznanie w takich sytuacjach zdarzenia za wypadek przy pracy byłoby błędem, bowiem o kwalifikacji prawnej zdarzenia jako wypadku przy pracy decyduje fakt zadziałania przyczyny zewnętrznej na organizm ubezpieczonego w okolicznościach wykonywania przez niego pracy. Udział poszkodowanego w „sprowokowaniu" przyczyny zewnętrznej albo w spotęgowaniu jej efektów (np. poszkodowany nie założył kasku i dlatego doznał cięższego urazu głowy) nie ma wpływu na kwalifikację prawną zdarzenia. Pozbawienie poszkodowanego świadczeń wypadkowych jest wynikiem zastosowania sankcji ubezpieczeniowej wyłącznie w stosunku do poszkodowanego54, a nie konsekwencją braku możliwości zakwalifikowania zdarzenia jako wypadek przy pracy. Nie wolno zatem stwierdzić, że zdarzenie nie ma charakteru wypadku przy pracy, bo zamknęłoby to drogę do odszkodowania rodzinie poszkodowanego. Biorąc pod uwagę powyższe rozważania, należy dojść do wniosku, że katalog sytuacji pozwalających na wydanie decyzji odmownej w sprawie świadczeń jest niepełny. przyczyny decyzji odmownej brak podstawy do decyzji odmownej w sytuacji art. 21 rola winy poszkodowanego 'Art. 21 ust. 1 i 2. 274 V. Świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego rola wniosku o odszkodowanie Wypłata jednorazowego odszkodowania jest dokonywana w trybie przewidzianym dla wypłaty świadczeń określonych w przepisach o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Jednorazowe odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej wypłaca się na wniosek pracownika. Wniosek pracownika jest podstawą wszczęcia postępowania w celu ustalenia stałego lub długotrwałego charakteru uszczerbku na zdrowiu i jego stopnia (procentowego rozmiaru)55. Roszczenie o jednorazowe odszkodowanie z tytułu stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej staje się wymagalne z dniem uprawomocnienia się orzeczenia lekarskiego ustalającego stopień stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu56. W razie sporu co do istnienia takiego uszczerbku, datą stwierdzenia trwałego charakteru uszczerbku na zdrowiu jest data prawomocności orzeczenia sądu57. Jednorazowe odszkodowanie z tytułu stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu ZUS wypłaca w ciągu 14 dni od otrzymania prawomocnego orzeczenia określającego rozmiar i charakter doznanego uszczerbku na zdrowiu. Jednorazowe odszkodowanie z tytułu śmierci pracownika lub rencisty wypłaca się osobie uprawnionej do jednorazowego odszkodowania wciągu 14 dni od ustalenia, że śmierć pozostaje w związku z pracą. Jeśli nie zostało do tego czasu ustalone, kto z członków rodziny jest uprawniony do otrzymania odszkodowania, termin czternastodniowy biegnie od daty ustalenia tej okoliczności. Po upływie tego terminu uprawnionej osobie przysługują już ustawowe odsetki58 za opóźnienie w zapłacie. Odsetki wypłaca się za okres od dnia następnego po upływie terminu wypłaty świadczenia do dnia jego wypłaty. Odsetki wypłaca się z urzędu łącznie z wypłatą opóźnionego świadczenia. termin do wypłaty Odmowa wypłaty odszkodowania należnego od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych następuje w formie decyzji oddziału ZUS. Odwołanie wnosi się do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych59. Ubezpieczonym, którzy są płatnikami składek (tj. osobom prowadzącym pozarolni-cządziałalność i osobom z nimi współpracującym oraz duchownym), mającym zadłużenie z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne60 na kwotę przekraczającą 6,00 zł, nie przysługują świadczenia — do czasu spłaty całości zadłużenia. Jednakże jeżeli zadłuże- 55 Ocena uszczerbku na zdrowiu należy do lekarza orzecznika ZUS. 56 Wyrok SN z 4 października 1990 r., I PR 36/90, SP 1991, nr 4. 57 Uchwała z 22 kwietnia 1982 r., III UZP 4/82, OSNCP 1982, nr 11-12, poz. 163. 58 Określone przepisami prawa cywilnego. 59 W sprawach o jednorazowe odszkodowanie pierwszą instancją jest sąd rejonowy. 60 A więc nie tylko zadłużenie z tytułu składek na ubezpieczenie wypadkowe. 3. Świadczenia zdrowotne 275 wątpliwości co do możliwości przedawnienia prawa nie nie zostanie uregulowane w ciągu 6 miesięcy od dnia wypadku lub od dnia złożenia wniosku o przyznanie tych świadczeń z tytułu choroby zawodowej, prawo do jednorazowego odszkodowania się przedawnia61. To rozwiązanie może jednak budzić zastrzeżenia62. Wątpliwości wywołuje też kwestia możliwości przedawnienia się prawa do jednorazowego odszkodowania należnego pozostałym ubezpieczonym. Na gruncie poprzednich przepisów Sąd Najwyższy wyjaśnił63, że świadczenia odszkodowawcze od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych przedawniają się w terminie określonym w art. 291 § 1 k.p., tj. trzyletnim. Należy jednak uwzględnić, że uchwała SN podjęta była na gruncie przepisów statuujących jednorazowe odszkodowanie jako świadczenie ze stosunku pracy należne od pracodawcy64. Obecnie jednorazowe odszkodowanie jest świadczeniem z ubezpieczenia społecznego, do którego prawo generalnie nie przedawnia się, chyba że norma szczególna takie przedawnienie wprowadzi. Normy takiej w ustawie z 30 października 2002 r. nie ma. Z tego wniosek, że roszczenie o jednorazowe odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej nie może się przedawnić, zresztą byłoby to technicznie niemożliwe, bowiem roszczenie o jednorazowe odszkodowanie staje się możliwe dopiero po ustaleniu stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu. Uszczerbek ten lekarz orzecznik ustala na wniosek zgłoszony przez poszkodowanego. Wniosek może zostać zgłoszony po stwierdzeniu, że doznany uszczerbek zaszedł w okolicznościach wypadku przy pracy. Wniosek o ustalenie okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy poszkodowany powinien zgłosić niezwłocznie, ale może to uczynić w każdym czasie, nawet po latach65. Złożenie przez pracownika wniosku o ustalenie zajścia wypadku przy pracy albo choroby zawodowej powoduje, że sprawie zostaje nadany bieg i po uprawomocnieniu się orzeczenia ustalającego uszczerbek na zdrowiu66 powstaje obowiązek wypłacenia tego świadczenia w terminie 14 dni. Po tym terminie są naliczane odsetki. Zastosowanie przedawnienia wydaje się zatem niewykonalne. 3. Świadczenia zdrowotne Na podstawie art. 23 ustawy z 30 października 2002 r. ze środków funduszu wypadkowego są pokrywane koszty skutków wypadków przy pracy lub chorób zawodowych, związane ze świadczeniami zdrowot- zakres świadczeń 61 Art. 6 ust. 2 i 3 ustawy wypadkowej. 62 Sankcja wydaje się zbyt surowa w stosunku do przewinienia. Wydaje się więc, że bardziej sensowny byłby przepis umożliwiający potrącenie należności ZUS z jednorazowego odszkodowania. 63 Uchwała z 10 czerwca 1981 r., III UZP 2/81, OSNCP 1981, nr 11, poz. 213. 64 Za pracodawcę nieuspołecznionego obowiązek wypłaty odszkodowania realizował ZUS. 65 W praktyce sądowej znane są przypadki występowania z wnioskiem o ustalenie zajścia wypadku przy pracy lub choroby zawodowej nawet po kilku latach od zdarzenia. 66 Żądanie od poszkodowanego wniosku o ustalenie rozmiaru uszczerbku na zdrowiu jest zbędną biurokracją. 276 2. Świadczenia odszkodowawcze z tytułu doznanego uszczerbku na zdrowiu lub śmierci nymi z zakresu stomatologii i szczepień ochronnych, na które ubezpieczony został skierowany przez lekarza orzecznika na wniosek lekarza prowadzącego, nierefundo-wanych na podstawie odrębnych przepisów. Te odrębne przepisy to przede wszystkim ustawa z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych67 . Ubezpieczony ma prawo do bezpłatnych (refundowanych) podstawowych świadczeń zdrowotnych lekarza stomatologa oraz podstawowych materiałów stomatologicznych stosowanych przy udzielaniu tych świadczeń. Świadczenia te ustala rozporządzenie Ministra Zdrowia z 18 czerwca 2003 r. w sprawie wykazu bezpłatnych podstawowych świadczeń zdrowotnych lekarza stomatologa oraz podstawowych materiałów stomatologicznych stosowanych przy udzielaniu tych świadczeń68. Pewne wątpliwości wywołuje jednak kwestia refundacji ze środków funduszu wypadkowego kosztów skutków wypadku przy pracy związanych ze szczepieniami ochronnymi. Narodowy Fundusz Zdrowia finansuje koszty obowiązkowych szczepień ochronnych, o których mowa w ustawie o chorobach zakaźnych i zakażeniach69. Wiele tych chorób to jednocześnie choroby, które mogą powstać na skutek oddziaływania środowiska pracy (choroby zawodowe). Jednakże w odniesieniu do chorób zawodowych koszty przeprowadzania szczepień ochronnych mających na celu zapobieżenie szerzeniu się chorób zakaźnych u pracowników narażonych na działanie czynników biologicznych oraz preparatów do tych szczepień ponosi pracodawca. Fundusz wypadkowy mógłby więc refundować koszty szczepień ochronnych dopiero po zachorowaniu. Wówczas jednak szczepienia ochronne już raczej nie są potrzebne. Z drugiej strony należy się zgodzić z poglądem70, że udział funduszu wypadkowego w refundowaniu kosztów leczenia skutków wypadków przy pracy i chorób zawodowych powinien być jednak daleko bardziej rozbudowany, zważywszy na rozmiar możliwych szkód na osobie oraz konieczność przeprowadzenia skomplikowanych i drogich zabiegów leczniczych, włącznie z operacjami plastycznymi, przeszczepami i innymi działaniami. Finansowanie tych zabiegów prawie w całości z Narodowego Funduszu Zdrowia, który jest tworzony w przeważającej mierze ze składek wszystkich ubezpieczonych, musi być oceniane jako przerzucenie tej części odpowiedzialności na samych poszkodowanych71. 67 Dz.U. nr 210, poz. 2135 z późn. zm. 68Dz.U. nr 115, poz. 1088. 69 Ustawa z 6 września 2001 r. o chorobach zakaźnych i zakażeniach, Dz.U. nr 126, poz. 1384 z późn. zm. 70 T. Bińczycka-Majewska, Charakterystyka i zakres świadczeń w systemie ubezpieczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, PiZS 2003, nr 5. 71 Ibidem. Rozdział VI USTALANIE PRAWA I ZASADY WYPŁACANIA ŚWIADCZEŃ WYPADKOWYCH ¦ Ot:.* 1. Ustalanie prawa do świadczeń wypadkowych Prawo do świadczeń z ubezpieczenia wypadkowego przysługuje z tytułu zajścia wypadku przy pracy bez konieczności spełnienia warunku posiadania określonego stażu pracy'. Ustalenie prawa do świadczeń sprowadza się więc do ustalenia zajścia wypadku przy pracy. 1.1. Ustalanie okoliczności i przyczyn zajścia wypadku przy pracy Stwierdzenie zajścia wypadku przy pracy to proces sprowadzający się do ustalenia, że: • ubezpieczony doznał urazu lub zmarł, • uraz lub śmierć spowodowane zostały zdarzeniem wywołanym przyczyną zewnętrzną, • zdarzenie to nastąpiło w związku pracą, czyli w okolicznościach wykonywania pracy (art. 3 ust. 1 pkt 1-3 ustawy). Doznanie urazu lub śmierć stwierdza lekarz. Lekarz ustala też, czy przyczyną śmierci2 były zmiany samoistne (wewnętrzne), czy czynnik zewnętrzny. Natomiast tryb ustalania okoliczności, w jakich doszło do zadziałania przyczyny zewnętrznej na ubezpieczonego będącego pracownikiem, jest uregulowany w rozporządzeniu Rady Ministrów z 28 lipca 1998 r. w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy oraz sposobu ich dokumentowania, a także zakresu informacji zamieszczanych w rejestrze wypadków przy pracy3 wydanym na podstawie art. 237 § 1 pkt 1 k.p. .....1 tryb ustalania 1 Warunek czasu zajścia zdarzenia jest spełniony ex definitione. 2 Uraz jest ex definitione spowodowany przyczyną zewnętrzną. 3 Dz.U. nr 115, poz. 744 z późn. zm. 278 VI. Ustalanie prawa i zasady wypłacania świadczeń wypadkowych Postępowanie powypadkowe prowadzi zespół powypadkowy, którego skład jest zależny od rodzaju wypadku przy pracy4 oraz od liczby zatrudnionych pracowników. Zespół powypadkowy niezwłocznie po otrzymaniu wiadomości o doznanym przez pracownika urazie lub śmierci jest obowiązany przystąpić do ustalania okoliczności i przyczyn wypadku, a w szczególności: • dokonać oględzin miejsca wypadku, stanu technicznego urządzeń oraz zbadać warunki wykonywania pracy i inne okoliczności, które mogły mieć wpływ na powstanie wypadku, • jeżeli jest to konieczne, sporządzić szkic lub fotografie miejsca wypadku, czynności zespołu powypadkowego przesłuchać poszkodowanego, jeżeli stan jego zdrowia na to pozwala, przesłuchać świadków wypadku, zasięgnąć opinii lekarza, a w miarę potrzeby — innych specjalistów5, zebrać inne dowody dotyczące wypadku, dokonać prawnej kwalifikacji wypadku, określić wnioski i środki profilaktyczne. protokół Po dokonaniu niezbędnych ustaleń zespół powypadkowy sporządza — nie później niż w ciągu 14 dni od dnia uzyskania zawiadomienia o wypadku — protokół ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy (tzw. protokół powypadkowy). W protokole powypadkowym zespół powypadkowy stwierdza, że pracownik uległ wypadkowi przy pracy albo odmawia zdarzeniu takiej kwalifikacji, bądź też uznając zdarzenie za wypadek przy pracy, stwierdza zajście okoliczności wyłączających prawo do świadczeń6. Stwierdzenie w protokole powypadkowym, że zdarzenie nie jest wypadkiem przy pracy albo że zachodzą okoliczności wymienione w art. 21 ust. 1 i 2 ustawy, wymaga szczegółowego uzasadnienia i wskazania odpowiednich dowodów stanowiących podstawę takich twierdzeń. zgłaszanie uwag Zespół powypadkowy jest obowiązany zapoznać poszkodowanego pracownika z treścią protokołu powypadkowego przed jego zatwierdzeniem. Poszkodowany pracownik, a w razie wypadku śmiertelnego pozostała po nim rodzina mają prawo zgłoszenia uwag i zastrzeżeń do ustaleń zawartych w protokole, o czym zespół powypadkowy obowiązany jest ubezpieczonego pouczyć. 4 Ustawa rozróżnia wypadki śmiertelne, ciężkie i zbiorowe oraz pozostałe. 5 Problemy, jakie pojawiają się na tym tle, omawia Arkadiusz B. Jamka, Działanie zespołu powypadkowego, PUSiG 1999, nr 11. 6 Okoliczności te wylicza art. 21 ustawy wypadkowej. 1. Ustalanie prawa do świadczeń wypadkowych 279 zatwierdzanie protokołu Protokół powypadkowy zatwierdza pracodawca7. Zatwierdzony protokół powypadkowy pracodawca niezwłocznie doręcza poszkodowanemu pracownikowi, a w razie śmierci pracownika — członkom------------- jego rodziny. Treść protokołu powypadkowego ma skutki nie w płaszczyźnie stosunków pracow-nik-pracodawca, ale w sferze stosunków pracownik-Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Jednakże omawiane rozporządzenie nie zawiera przepisu pozwalającego Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych wnieść zastrzeżenia do treści protokołu powypadkowego, jeśli według jego oceny ustalenia tego protokołu są oczywiście bezpodstawne. Protokół powypadkowy stwierdzający zajście wypadku przy pracy jest punktem wyjścia do dalszej procedury ustalania prawa do świadczeń wypadkowych wypłacanych przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych. 1.2. Ustalanie zajścia wypadku przy wykonywaniu innej ubezpieczonej czynności tryb ustalania W odniesieniu do ubezpieczonych podlegających obowiązkowi ubezpieczenia wypadkowego, ale niebędących pracownikami, ustalenia okoliczności zajścia wypadku przy pracy8 dokonuje się na podstawie przepisów rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 19 grudnia 2002 r. w sprawie trybu uznawania zdarzenia powstałego w okresie ubezpieczenia wypadkowego za wypadek przy pracy, kwalifikacji prawnej zdarzenia, wzoru karty wypadku i terminu jej sporządzania9. Osoby poszkodowane zgłaszają wypadek odpowiednim podmiotom wymienionym w art. 5 ust. 1 ustawy wypadkowej. Natomiast poszkodowani prowadzący pozarolniczą działalność i osoby z nimi współpracujące10 zgłaszają wypadek w terenowej jednostce organizacyjnej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, właściwej ze względu na siedzibę prowadzenia działalności, która przeprowadzi postępowanie powypadkowe. W pozostałych wypadkach podmioty zobowiązane do przeprowadzania postępowania w sprawie ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku powiadamiająpisemnie właściwą terenową jednostkę organizacyjną ZUS o wszczęciu postępowania powypadkowego. Przedstawiciel ZUS może bowiem uczestniczyć w tym postępowaniu. 7 Pracodawca ma obowiązek odmówić zatwierdzenia protokołu powypadkowego, jeżeli do treści protokołu zostały zgłoszone zastrzeżenia przez poszkodowanego pracownika lub członków rodziny pracownika zmarłego wskutek wypadku przy pracy albo protokół nie odpowiada warunkom określonym w rozporządzeniu. 8 Mowa o wypadkach osób ubezpieczonych z tytułów wymienionych w art. 3 ust. 3 ustawy. 9 Dz.U. nr 236, poz. 1992. 10 Osoby te określa art. 8 ust. 6 pkt 1 i 3 oraz art. 11 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych. 280 VI. Ustalanie prawa i zasady wypłacania świadczeń wypadkowych Stwierdzenie, że zdarzenie nie ma cech wypadku przy pracy, wymaga uzasadnienia i wskazania dowodów dających podstawę do takiego stwierdzenia. karta wypadku Po dokonaniu powyższych ustaleń właściwy podmiot sporządza kartę wypadku. Sporządzenie karty wypadku powinno nastąpić nie później niż w terminie 14 dni od uzyskania zawiadomienia o wypadku. Ubezpieczony lub uprawniony do jednorazowego odszkodowania członek jego rodziny może zgłosić uwagi i zastrzeżenia do ustaleń zawartych w karcie wypadku, o czym poucza ich podmiot sporządzający kartę wypadku11. 2. Zasada odpowiedzialności za wypadek przy pracy ryzyko absolutne ubezpieczyciela Odpowiedzialność ubezpieczyciela (Zakładu Ubezpieczeń Społecznych) za doznany przez ubezpieczonego uszczerbek na zdrowiu oraz za skutki doznanego uszkodzenia zdrowia w zakresie zdolności do pracy zakreślona jest bardzo szeroko. Obejmuje bowiem wszystkie przypadki zawinionego działania pracodawcy, jak i te zaszłe zupełnie bez jego winy, a w szczególności skutki działania siły wyższej, osób trzecich, za które pracodawca nie ponosi odpowiedzialności, a także zawinione przez poszkodowanego. Zgodnie bowiem z art. 21 ustawy wypadkowej przewidziane w niej świadczenia nie przysługują pracownikowi tylko wówczas, gdy wyłączną przyczyną szkody na osobie jest udowodnione przez zakład pracy naruszenie przez pracownika przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia, spowodowane przez pracownika umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa, lub gdy pracownik będący w stanie nietrzeźwości przyczynił się w znacznym stopniu do zajścia wypadku przy pracy. Należy podkreślić, że reguła wynikająca z art. 21 ustawy wypadkowej dotyczy odszkodowania i pozostałych świadczeń należnych ubezpieczonemu, ale nie dotyczy roszczeń rodziny pozostałej po ubezpieczonym. Wobec rodziny nie działa żadna przesłanka uwalniająca od odpowiedzialności za wypadek. Z tego względu zasadę tę nazywa się zasadą ryzyka absolutnego albo ryzyka wzmożonego (w stosunku do ryzyka z art. 435 k.c). Zasada ryzyka wzmożonego różni się od zasady ryzyka według kodeksu cywilnego nie tym, że przewiduje mniej okoliczności uwalniających zobowiązanego przez ustawę do wypłacenia odszkodowania od tego obowiązku, ale tym, że te okoliczności nie są przesłankami wyłączającymi odpowiedzialność ubezpieczyciela, lecz przesłankami utraty prawa do odszkodowania przez poszkodowanego. Inaczej mówiąc, okoliczności te działają nie ryzyko wzmożone a ryzyko z art. 435 k.c. 11 Brak jednak terminu, w jakim poszkodowanemu powinna zostać przedstawiona karta wypadku, a nawet obowiązku jej doręczenia. 3. Okoliczności wyłączające wypłatę świadc. 281 wpływ winy tyle „na korzyść" zobowiązanego do wypłaty świadczeń (tak według art. 435 k.c), co „na niekorzyść" poszkodowanego. Nie można zatem powiedzieć, że Zakład uwalnia się od odpowiedzialności. Ta odpowiedzialność istnieje12, jedynie poszkodowany traci roszczenie o odszkodowanie. Ustawowe odszkodowanie nie podlega również miarkowaniu jego wysokości w zależności od tego, w jakim stopniu poszkodowany przyczynił się do powstania szkody. Odszkodowanie ustawowe albo przysługuje, albo nie przysługuje. Z mocy ustawy wypadkowej odszkodowanie w takiej samej wysokości13 otrzyma więc pracownik, który w żadnej mierze nie przyczynił się do wypadku przy pracy, jak również ten, który swoim zachowaniem zawinił zajście wypadku przy pracy, o ile to jego zachowanie nie wyczerpywało przesłanek opisanych w art. 21 ustawy. 3. Okoliczności wytaczające wypfatę świadczeń 3.1. Wina umyślna lub rażące niedbalstwo poszkodowanego Zgodnie z treścią art. 21 ust. 1 ustawy wypadkowej świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego nie przysługują ubezpieczonemu, jeśli wyłączną przyczyną wypadku przy pracy było udowodnione naruszenie przez ubezpieczonego przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia, spowodowane przez niego umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa. Przepis ten nie wyłącza prawa do świadczeń, jeżeli do spowodowania wypadku dołączyły się przyczyny inne niż naruszenie przepisów przez pracownika. W przypadku zaistnienia dodatkowych, nieleżących po stronie ubezpieczonego przyczyn zajścia wypadku, nie ma potrzeby badania stopnia zawinienia ubezpieczonego, który w tym przypadku, nawet przy udowodnieniu winy umyślnej, zachowuje prawo do świadczeń14. Przepis art. 21 ust. 1 ustawy wypadkowej rozkłada więc ciężar dowodu w ten sposób, że na zespole powypadkowym spoczywa obowiązek udowodnienia naruszenia przez pracownika przepisów z winy wyłączność winy poszkodowanego ciężar dowodu 12 Gdyby te okoliczności działały „po stronie" Zakładu — członkowie rodziny nie mogliby otrzymać odszkodowania w razie śmierci poszkodowanego. 13 Przy założeniu tego samego rozmiaru uszczerbku na zdrowiu. 14 Por. wyroki z 13 stycznia 1998 r., II UKN 446/97, OSNAPiUS 1998, nr 23, poz. 693; z 23 kwietnia 1998 r., II UKN 11/98, OSNAPiUS 1999, nr 7, poz. 253; z 5 maja 1998 r., II UKN 29/98, OSNAPiUS 1999, nr 8, poz. 288. 282 VI. Ustalanie prawa i zasady wypłacania świadczeń wypadkowych umyślnej lub rażącego niedbalstwa. Natomiast ciężar udowodnienia faktu, że dołączyła się inna niezależna od pracownika przyczyna, wyłączaj ąca zastosowanie art. 21 ust. 1 ustawy, spoczywa na poszkodowanym15. Użyte w przepisie określenie „przepisy dotyczące ochrony życia i zdrowia" jest pojęciowo szersze od określenia „przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy". Obejmuje ono bowiem wszelkie normy prawne, których pracownik ma obowiązek przestrzegać przy wykonywaniu pracy, a które określają maksimum i minimum tego, czego można wymagać od pracownika, w tym także przestrzegania przepisów o ruchu drogowym. Umyślność i rażące niedbalstwo dotyczą działania pracownika, które ma polegać na naruszeniu przepisów o ochronie zdrowia i życia, a nie skutku tego naruszenia16. Nie można więc powiedzieć, że pracownik „chce" lub „godzi się" na doznanie urazu lub śmierci. Można tylko badać, czy pracownik „chciał" naruszyć przepisy lub „godził się" na ich naruszenie. rażące niedbalstwo w ujęciu SN Do pojęcia rażącego niedbalstwa Sąd Najwyższy odniósł się m.in.w wyroku z dnia 6 sierpnia 1976 r.17, w którym stwierdził, że działanie z rażącym niedbalstwem oznacza taką sytuację, w której pracownik zdaje sobie sprawę z grożącego niebezpieczeństwa, gdyż zwykle występuje ono w danych okolicznościach faktycznych, tak że człowiek 0 przeciętnej przezorności ocenia je jako ewidentne, a mimo to z naruszeniem przepisów bez potrzeby naraża się na to niebezpieczeństwo, ignorując następstwa własnego zachowania. Przymiot rażącego niedbalstwa nadaje też Sąd Najwyższy zachowaniu wynikającemu z nieznajomości przepisów ruchu drogowego, jeśli stało się ono wyłączną przyczyną wypadku drogowego18. Z dotychczasowego orzecznictwa Sądu Najwyższego19 wynika wniosek, że zarzut rażącego niedbalstwa w odniesieniu do naruszenia przepisów dotyczących życia 1 zdrowia będzie można postawić pracownikowi, który nie wykazał minimum należytej staranności wymaganej w danej sytuacji, aby się do tych przepisów zastosować. Na przykład za rażące niedbalstwo uznano niezałożenie przez pracownika okularów ochronnych (których z reguły nie musiał używać) w sytuacji, gdy przystąpił do rozbijania kilofem dużej bryły węgla20. Za noszące cechy rażącego niedbalstwa uznał Sąd Najwyższy21 wkroczenie na jezdnię sprzed stojącego na przystanku autobusu w miejscu nieprzeznaczonym na przejście dla pieszych, bez upewnienia się, czy przejście będzie bezpieczne i bez obserwowania ruchu pojazdów. W podobny 15 Wyrok SN z 23 czerwca 1999 r., II UKN 12/99, OSNAPiUS 2000, nr 17, poz. 669. 16 Wyrok SN z 23 października 1980 r., III URN 40/80, OSNCP 1981, nr 5, poz. 88. 17 III PRN 19/76, OSNCP 1977, z. 3, poz. 55. 18 Wyrok z 10 czerwca 1999 r., II UKN 687/98, OSNAPiUS 2000, nr 17, poz. 658. 19 Np. wyrok z 23 października 1980 r., II URN 40/80, OSNCP 1981, nr 15, poz. 88; wyrok z 8 października 1987 r., II URN 220/87, niepublikowany. 20 Wyrok SN z 23 sierpnia 1972 r., III PRN 35/72, niepublikowany. 21 Orzeczenie z 22 czerwca 1979 r., III PRN 24/79, GP 1980, nr 8. 3. Okoliczności wyłączające wypłatę świadczeń 283 sposób Sąd Najwyższy odniósł się do nieznajomości przepisów ruchu drogowego przez pracownika kierującego pojazdem22. Jednakże naruszenie przepisów ruchu drogowego, jeżeli jest spowodowane niespodziewaną sytuacją na drodze, wymagającą szybkiego podjęcia decyzji, pozwala zakwalifikować je jako zwykłe niedbalstwo23. Umyślne naruszenie przepisów o ochronie życia i zdrowia lub rażąca niedbałość powinny być wyłączną przyczyną wypadku przy pracy. Oznacza to, że naruszenie przepisów ma być sprawczą przyczyną powodującą wystąpienie przyczyny zewnętrznej szkody na osobie pracownika. Inaczej mówiąc, zawinione naruszenie przepisów (bhp, ruchu drogowego itp.) ma doprowadzić do zadziałania przyczyny zewnętrznej, „sprowokować" tę przyczynę, która inaczej by nie zadziałała. Istotny jest więc związek przyczynowy między naruszeniem przepisów a wystąpieniem przyczyny zewnętrznej. Tę myśl Sąd Najwyższy wyraził już dość dawno24, przyjmując, że do odrzucenia wyłącznej winy poszkodowanego w wypadku samochodowym wystarczy stwierdzenie, że jedną z przyczyn wypadku było jakiekolwiek inne zdarzenie, którego nie można przypisać poszkodowanemu. Jeśli zatem dana przyczyna zewnętrzna spowodowałaby szkodę na osobie pra- naruszenie przepisów jako przyczyna sprawcza cowmka niezależnie od faktu naruszenia przez pracownika przepisów, to nie można odwoływać się do art. 21 ust. 1 ustawy wypadkowej. Wynika z tego wniosek, że nie można odmówić świadczeń pracownikowi, który nie założył kasku ochronnego, jeżeli ciężar, który spadł mu na głowę, doprowadziłby do uszkodzenia ciała także wówczas, gdyby pracownik kask miał25, albo pracownikowi, który naruszył przepisy ruchu drogowego, ale zderzył się z samochodem, który nagle wjechał na przeciwległy pas. O zajściu przesłanki utraty prawa do odszkodowania nie można też mówić w sytuacji, gdy pracodawca (kierownik robót) wiedział o nieprzestrzeganiu przez pracownika przepisów i nie podjął żadnych działań zapobiegawczych. Uznanie nagannych zachowań pracownika za wyłączną przyczynę zajścia wypadku przy pracy możliwe jest więc tylko wtedy, gdy pracodawca w żaden sposób nie przyczynił się do takiego zachowania się pracownika, „ułatwiając" mu, np. przez brak nadzoru, naruszenie tych przepisów albo uniemożliwiając ich przestrzeganie w wyniku niezapewnienia odpowiednich ku temu warunków, albo nie szkoląc go w zakresie zasad bhp. Stwierdzenie jakiegokolwiek zaniedbania pracodawcy w tym względzie uniemożliwi zastosowanie art. 21 ust. 1 ustawy wypadkowej z powodu braku elementu wyłączności przyczyny, nawet gdyby poszkodowanemu można było przypisać umyślność lub rażące niedbalstwo26. brak nadzoru 22 Wyrok SN z 10 czerwca 1999 r., II UKN 687/98, OSNAPiUS 2000, nr 17, poz. 658. 23 Z uzasadnienia wyroku SN z 30 listopada 1999 r., II UKN 221/99, OSNAPiUS 2002, nr 6, poz. 205. 24 Wyrok z 7 marca 1969 r., IIPR 576/68, OSNCP 1970, z. 4, poz. 60. 25 Por. wyrok SN z 15 czerwca 1999 r., II UKN 2/99, OSNAPiUS 2000, nr 17, poz. 663. 26 Wyrokiem z 15 czerwca 1999 r., II UKN 2/99, OSNAPiUS 2000, nr 17, poz. 663, Sąd Najwyższy przyznał odszkodowanie pracownicy, która przystąpiła do mycia okien, nie mając odpowiedniego sprzętu, i wypadła z okna z powodu nieprawidłowo zamontowanej futryny. 284 VI. Ustalanie prawa i zasady wypłacania świadczeń wypadkowych 3.2. Stan nietrzeźwości lub odurzenia poszkodowanego Określone w ustawie wypadkowej świadczenia nie będą przysługiwały ubezpieczonemu, który był w stanie nietrzeźwym lub pod wpływem środków odurzających lub substancji psychotropowych, i ten jego stan przyczynił się w znacznym stopniu do spowodowania wypadku. O ile jednak w odniesieniu do naruszenia przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia należy wykazać, że było ono wyłączną przyczyną doznanego uszczerbku na zdrowiu, to przy przesłance wystarczy stwierdzić, że stan nietrzeźwości w znacznym stopniu przyczynił się do wypadku przy pracy (art. 21 ust. 2 ustawy). stan nietrzeźwości a zajście przyczyny Rola stanu nietrzeźwości lub odurzenia poszkodowanego polega na zdolności do sprowokowania przyczyny zewnętrznej wypadku. W odróżnieniu jednak od umyślności i rażącego niedbalstwa przy naruszeniu przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia, „udział" w tej „prowokacji" mogą mieć też inne czynniki i osoby. Dopiero proporcja tych „udziałów" zadecyduje o roli stanu, w jakim znajdował się poszkodowany w zajściu wypadku. Faktycznie rola ta może być wyłączna, znaczna, niewielka albo żadna. Prawne znaczenie wpływu stanu nietrzeźwości lub odurzenia zaczyna się jednak od roli „znacznej". Przyczynienie się więc w stopniu „niewielkim" nie pozbawia poszkodowanego prawa do odszkodowania i pozostałych świadczeń. Jeżeli więc okaże się, że stan ubezpieczonego nie miał wpływu na zajście wypadku albo że wpływ ten był niewielki, czyli że do wypadku doszłoby także wówczas, gdyby ubezpieczony nie był we wskazanym stanie, to nie można zastosować art. 21 ust. 2 i pozbawić poszkodowanego prawa do świadczeń. znaczenie przyczynienia się Trudności w ocenie zaczynają się jednak wtedy, gdy nie można wykluczyć roli stanu nietrzeźwości lub odurzenia. Brak bowiem jakichkolwiek kryteriów czy mierników, które pozwalałyby na wartościowanie tej roli i znalezienie granicy, od której można przyjąć, że jest ona „znaczna". Należy więc przyjąć, że ustawodawca odwołuje się do znaczenia słowa „znaczny" w języku polskim. Treść znaczeniowa tego wyrazu to „dość duży, pokaźny, widoczny, zaznaczający się" — a więc większy od pozostałych. Z tego wniosek, że o „znacznej" roli stanu nietrzeźwości lub stanu odurzenia w spowodowaniu wypadku przy pracy będzie można mówić dopiero wtedy, gdy okaże się, że wśród wszystkich przyczyn ta była dominująca. Niezbędne jest zatem w każdej sprawie wartościowanie przyczyn na tle całokształtu okoliczności i dokonanie oceny, która z nich była dominująca27. Nie bez znaczenia w tym względzie będzie stopień upojenia alkoholowego oraz rodzaj wykonywanej pracy i naruszonych przepisów o bezpieczeństwie pracy, ale nie można przyjąć żadnej reguły. Na przykład, jeśli kierowca prowadzący samochód w stanie nietrzeźwości, odurzenia lub pod wpływem środków Ul 27 J. Brol, Odpowiedzialność odszkodowawcza za wypadki przy pracy i choroby zawodowe, Warszawa 1981, s. 40. 4. Zbieg prawa do rent wypadkowych z innymi świadczę psychotropowych wpadnie na drzewo przy dobrej widoczności i suchej nawierzchni, „bez żadnych powodów", to niewątpliwie dlatego, że ilość alkoholu lub tych środków spowodowała zakłócenie sprawności organizmu. Stan sprawcy-poszkodowane-go w tej sytuacji w sposób „znaczny" przyczynił się do powstania uszczerbku na zdrowiu. Gdyby jednak w jakimś miejscu szosy był rozlany smar lub byłaby ona oblodzona i samochód wpadłby w poślizg albo gdyby kierowca zaczął gwałtownie hamować z powodu niespodziewanej przeszkody na drodze, wówczas należałoby przyjąć, że stan nietrzeźwości tylko w pewnym stopniu przyczynił się do wypadku. Można byłoby bowiem założyć, że gdyby kierowca był trzeźwy, to np. zareagowałby o ułamek sekundy wcześniej i zdołał zahamować albo sprawniej wyszedłby z poślizgu. Byłyby to jednak tylko przypuszczenia, efekt bowiem (uniknięcie wypadku) zależałby także od umiejętności kierowcy, a nie tylko od jego stanu. Tu nie można byłoby więc przyjąć „znacznego" przyczynienia się stanu nietrzeźwości do zajścia wypadku, ale tylko przyczynienie się w „jakimś stopniu". Konstrukcja ustawowa tej przesłanki wskazuje, że pozbawienie świadczeń wypadkowych nie jest sankcją za naruszenie obowiązku trzeźwości zawodowej (za stan trzeźwości). Jest to raczej sankcja za zachowania, które doprowadziły albo przyczyniły się bezpośrednio do wystąpienia przyczyny zewnętrznej wypadku przy pracy. Dlatego w każdym konkretnym wypadku należy badać rolę, jaką odegrał stan pracownika związany ze spożyciem alkoholu lub środków odurzających. Jeśli się zaś okaże, że rola ta była żadna, to nawet jeśli stopień nietrzeźwości był znaczny, nie może być mowy o skutkach przewidzianych w przepisie art. 21 ust. 2 ustawy wypadkowej. konstrukcja przesłanki 4. Zbieg prawa do rent wypadkowych z innymi świadczeniami zasada jednego świadczenia Do zbiegu prawa dochodzi wówczas, gdy ubezpieczony jest uprawniony w tym samym czasie do różnych świadczeń z różnych tytułów, ale o tym samym charakterze lub celu, np. do własnej emerytury i do ------------ renty po mężu, do zasiłku chorobowego (lub wynagrodzenia chorobowego) z tytułu niezdolności do pracy z ogólnego stanu zdrowia i do zasiłku chorobowego z tytułu niezdolności do pracy wskutek wypadku przy pracy, a także wtedy, gdy ta sama sytuacja chroniona jest różnymi świadczeniami, np. wynagrodzeniem i zasiłkiem chorobowym. W takich sytuacjach ustawodawca wskazuje, które ze świadczeń ma pierwszeństwo lub na jakich zasadach można je łączyć. Problematykę zbiegu świadczeń wypadkowych z innymi świadczeniami regulują art. 24-26 omawianej ustawy. Ustawa wprowadza pierwszeństwo dla świadczeń wypadkowych w sytuacji, gdy pracownik ma jednocześnie prawo do świadczeń z ubezpieczenia chorobowego, np. gdy pracownik w czasie pobierania wynagrodzenia pierwszeństwo świadczeń wypadkowych II 286 VI. Ustalanie prawa i zasady wypłacania świadczeń wypadkowych chorobowego przyszedł do pracy po odbiór wynagrodzenia i uległ wypadkowi przy pracy. Pracownik pobierać wówczas będzie tylko zasiłek chorobowy z ubezpieczenia wypadkowego. Z zasady pierwszeństwa świadczeń wypadkowych28 wynika też, że pracodawca nie jest zobowiązany do wypłacania wynagrodzenia chorobowego za pierwsze 33 dni niezdolności do pracy z tytułu wypadku przy pracy. W razie zbiegu prawa do renty wypadkowej z tytułu niezdolności do pracy z rentą wypadkową rodzinną, wypłaca się rentę wyższą lub taką, którą wybierze zainteresowany. Renta korzystniejsza lub wybrana przez ubezpieczonego przysługuje także w razie zbiegu prawa do renty wypadkowej z prawem do rent wynikających z odrębnych przepisów albo do uposażenia w stanie spoczynku przyznanego z powodu choroby lub utraty sił, albo do uposażenia rodzinnego dla rodzin sędziów i prokuratorów. Te renty „wynikające z odrębnych przepisów", o których mowa w art. 25 ust. 3 ustawy, to renty z tytułu niezdolności do pracy z ogólnego stanu zdrowia przyznane na podstawie ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS oraz renta inwalidy wojennego lub wojskowego pobierana na podstawie ustawy z 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin, a także renty otrzymywane z systemu zaopatrzenia społecznego służb mundurowych oraz uposażenia sędziów i prokuratorów. zbieg z emeryturą Możliwość łączenia świadczeń dotyczy tylko prawa do renty wypadkowej z tytułu niezdolności do pracy oraz prawa do emerytury (uposażenia w stanie spoczynku sędziów i prokuratorów). W takiej sytuacji wypłaca się zależnie od wyboru osoby uprawnionej: • przysługującą rentę powiększoną o połowę emerytury albo • emeryturę powiększoną o połowę renty. Powyższa możliwość łączenia świadczeń nie ma zastosowania, jeżeli osoba uprawniona osiąga przychód powodujący zawieszenie prawa do świadczeń lub zmniejszenie ich wysokości określone w ustawie o emeryturach i rentach z FUS niezależnie od wysokości tego przychodu. Oznacza to, że osoba mająca prawo do renty wypadkowej i emerytury, osiągająca jakikolwiek przychód, może pobierać tylko jedno ze zbiegających się świadczeń. 5. Zawieszenie prawa do rent wypadkowych Prawo do renty wypadkowej z tytułu niezdolności do pracy, jak i do renty rodzinnej ulega zawieszeniu, jeżeli przychód uprawnionego z tytułów podlegających obowiązkowi ubezpieczenia społecznego przekroczy kwotę 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy, ostatnio ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego. W razie osiągania przychodu w kwocie nieprzekraczającej 130% tego wynagrodzenia, ale wyższej niż 70%, renta wypadkowa ulega zmniejszeniu o kwotę przekroczenia, nie większą jednak niż kwota maksymalnego zmniejszenia obowiązująca w dniu 31 grudnia 1998 r. w wysokości: • 24% kwoty bazowej obowiązującej przy ostatniej waloryzacji w 1998 r.30 — dla emerytury lub renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy, • 18% kwoty bazowej jak wyżej — dla renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy, • 20,4% kwoty bazowej jak wyżej — dla renty rodzinnej, do której uprawniona jest jedna osoba. Gdyby jednak renta wypadkowa była pobierana w zbiegu z prawem do emerytury, to osiąganie jakiegokolwiek przychodu spowoduje konieczność rezygnacji z jednego z tych świadczeń zbiegowych31. Powyższe ograniczenie, wydaje się naruszać co najmniej zasady logiki. Jeśli się bowiem pozwala na łączenie prawa do świadczeń, to ten przywilej nie może skutkować pozbawieniem prawa ogólnego (łączenia świadczenia z zarobkiem). odstępstwo od ogólnych reguł 30 Oznacza to ustalenie stałej kwoty zmniejszenia, ale podlegającej waloryzacji w kolejnych terminach. 31 Jak się wydaje, rencista, który ukończy 60 lat — kobieta i 65 lat — mężczyzna, rezygnując z renty wypadkowej, będzie mógł emeryturę w pełni łączyć z osiąganym zarobkiem. 5. Zawieszenie prawa do rent wypadkowych Ustawa z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych odstępuje od stosowanej dotąd zasady nieza-wieszania prawa do rent wypadkowych29. W kwestii zasad zawieszania ustawa wypadkowa odsyła do ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. 28 Zasada pierwszeństwa nie dotyczy zbiegu z prawem do wynagrodzenia gwarancyjnego. Nauczyciel akademicki otrzyma zatem wynagrodzenie gwarancyjne, a nie zasiłek chorobowy. 29 Dotyczy to wszystkich rent wypadkowych, także wcześniej przyznanych, co nie budzi sprzeciwu.