Hanna Konopka Adrian Konopka LEKSYKON HISTORII POLSKI PO II WOJNIE �WIATOWEJ 1944-1997 Gryf - wyd. I, Warszawa 1999 OD AUTOR�W Leksykon historii Polski po II wojnie �wiatowej (1944-1997) stanowi rozszerzone uj�cie tre�ci zawartych w programach nauczania powojennej historii Polski oraz w podr�cznikach szkolnych do nauki tego przedmiotu. S�u�y� wi�c mo�e porz�dkowaniu wiedzy wynoszonej ze szko�y oraz rozszerzaniu jej zakresu na dalszych etapach nauki. Adresujemy wi�c t� ksi��k� zar�wno do m�odzie�y szk� �rednich, jak i wy�szych, a tak�e do tych os�b, kt�re interesuj� si� naszymi dziejami najnowszymi. Leksykon zawiera podstawowe informacje o g��wnych wydarzeniach politycznych i spo�ecznych, o partiach i organizacjach oraz g��wnych postaciach naszych powojennych dziej�w. Jako umown� cezur� pocz�tkow� przy-j�li�my lipiec 1944 roku - czas rozpocz�cia wyzwalania naszego pa�stwa -w powojennych granicach - spod okupacji hitlerowskiej oraz zwi�zany z tym fakt utworzenia Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. I cho� do ko�ca wojennych zmaga� na ziemiach polskich i w Europie pozostawa�o jeszcze w�wczas prawie dziesi�� miesi�cy, w zasadzie nie podejmowali�my zagadnie� zwi�zanych z dzia�aniami wojennymi, gdy� uznali�my, i� nale�� one do dziej�w ko�cz�cej si� wojny, a nie zaczynaj�cego si� polskiego, powojennego pokoju. R�wnie umowna okaza�a si� cezura ko�cowa - rok 1997 - zwi�zana z uchwaleniem Konstytucji Rzeczypospolitej Polski, gdy� wart-ko�� bie��cych wydarze� nakaza�a wspomnie� o niekt�rych sprawach zupe�nie wsp�czesnych. Ksi��ka zawiera 241 hase� rzeczowych i 90 biograficznych. Dokonuj�c subiektywnego z natury rzeczy doboru hase�, starali�my si� opr�cz spraw zasadniczych ukazywa� zagadnienia mniej znane, s�abiej eksponowane w dotychczasowych opracowaniach. Niekt�re has�a, zw�aszcza dotycz�ce literatury, teatru, filmu, sztuk plastycznych, radia i telewizji, muzealnictwa i ochrony zabytk�w, turystyki i sportu itp. z konieczno�ci pomin�li�my. Co prawda stanowi� one integraln� cz�� naszych dziej�w, le�� jednak poza obszarem tradycyjnie pojmowanego przedmiotu historii. OD AUTOR�W Zagadnienia te same w sobie stanowi� przedmiot wielu specjalistycznych opracowa�. Z tych samych powod�w marginesowo potraktowali�my tak�e wiele szczeg�owych zagadnie� gospodarczych: budownictwo, r�ne ga��zie przemys�u, g�rnictwo, energetyk�, transport, ��czno��, komunikacj�, rolnictwo itp. Ca�a problematyka zawarta w Leksykonie dotyczy historii ci�gle jeszcze �ywej - zdecydowana wi�kszo�� Polak�w urodzi�a si� wszak�e po lipcu � 944. Przedstawiaj�c materi� tak �wie�� zdajemy sobie spraw�, i� ocena minionych nie tak dawno dziej�w Polski Ludowej budzi wiele kontrowersji. Pami�tamy jednak o zasadzie, kt�r� warto w tym miejscu przypomnie�, �e to w�a�nie byt spo�eczny weryfikuje teori� spo�eczn�. Ocena ta okaza�a si� w sumie niezadowalaj�ca, prowadz�ca do g��bokich przemian ustrojowych, politycznych i spo�ecznych, zapocz�tkowanych -no w�a�nie... obradami "okr�g�ego sto�u", a mo�e wydarzeniami Sierpnia '80, a mo�e jeszcze wcze�niej... Pojawiaj� si� tu tak�e pytania o si�y i osoby sprawcze tych zmian. Wszyscy jeste�my uczestnikami lub �wiadkami opisywanych tu spraw. Rodzi to wiele obaw - zw�aszcza o mog�ce powstawa� w zwi�zku z tym nami�tno�ci. W lutym 1999 roku Hanna Konopka i Adrian Konopka WYKAZ NAJCZʌCIEJ U�YWANYCH SKR�T�W -Armia Krajowa - Armia Ludowa - Akcja Wyborcza Solidarno�� - Brygada Artylerii Ci�kiej - Brygada Artylerii Haubic - Brygada Artylerii Przeciwpancernej - Bezpartyjny Blok Wspierania Reform - Brygada Mo�dzierzy - Biuro Polityczne - Brygada Pancerna - Brygada Saper�w - Blok Stronnictw Demokratycznych - Brygada Zmotoryzowana - Central European Free Trade Agreement - (�rodkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu) - Centralny Komitet Wykonawczy - Centralna Rada Zwi�zk�w Zawodowych - Centralny Urz�d Planowania - Dywizja Artylerii - Dywizja Artylerii Przeciwlotniczej - Dywizja Lotnictwa Bombowego - Dywizja Lotnictwa My�liwskiego - Dywizja Lotnictwa Szturmowego - Dywizja Piechoty - Delegatura Si� Zbrojnych na Kraj - Dywizja Zmechanizowana - Europejska Wsp�lnota Gospodarcza - Front Jedno�ci Narodu - Federacja Socjalistycznych Zwi�zk�w M�odzie�y Polskiej WYKAZ NAJCZʌCIEJ U�YWANYCH SKR�T�W GL - Gwardia Ludowa KBW - Korpus Bezpiecze�stwa Wewn�trznego KBWE - Konferencja Bezpiecze�stwa i Wsp�pracy w Europie KC - Komitet Centralny KdR - Koalicja dla Rzeczypospolitej KERM - Komitet Ekonomiczny Rady Ministr�w KED - Kongres Eiberalno-Demokratyczny KEotn. - Korpus Lotniczy KMW -Ko�a M�odzie�y Wojskowej KPanc. - Korpus Pancerny KPP - Komunistyczna Partia Polski KPZR - Komunistyczna Partia Zwi�zku Radzieckiego KRN - Krajowa Rada Narodowa KRRiTV - Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji KUL - Katolicki Uniwersytet Lubelski MBP - Ministerstwo Bezpiecze�stwa Publicznego MDL - Mieszana Dywizja Lotnictwa min. - minister MON - Ministerstwo Obrony Narodowej MSW - Ministerstwo Spraw Wewn�trznych MSWiA - Ministerstwo Spraw Wewn�trznych i Administracji MSZ - Ministerstwo Spraw Zagranicznych NATO - North Atlantic Treaty Organization, Organizacja Paktu P�nocnoatlantyckiego NBP - Narodowy Bank Polski NIE - "Niepodleg�o��" NKGB - skr�t: Narodnyj Komissariat Gossilf/arstwiennoj Bie- zopasnosti (Ludowy Komisariat Bezpiecze�stwa Pa� stwowego) NKWD - skr�t: Narodnyj Komissariat Wmitriennich Diel (Lu dowy Komisariat Spraw Wewn�trznych) NSA - Naczelny S�d Administracyjny OBWE - Organizacja Bezpiecze�stwa i Wsp�pracy w Europie OKP - Obywatelski Klub Parlamentarny ONZ - Organizacja Narod�w Zjednoczonych OPZZ - Og�lnopolskie Porozumienie Zwi�zk�w Zawodowych PAN - Polska Akademia Nauk PGR - Pa�stwowe Gospodarstwo Rolne WYKAZ NAJCZʌCIEJ U�YWANYCH SKR�T�W -(ang.: Poland-Hungary Assistance in Restructuring their Economies), Polska i W�gry - Pomoc w Przebudowie Gospodarki - Polski Komitet Narodowy - Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego - Polska Partia Robotnicza - Polska Partia Socjalistyczna - Polska Partia Socjalistyczna (Wolno��-R�wno��--Niepodleg�o��) - Polska Rzeczpospolita Ludowa - Polskie Stronnictwo Ludowe - Polskie Stronnictwo Ludowe - Porozumienie Ludowe - Polskie Si�y Zbrojne - Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze - Polski Zwi�zek Katolicko-Spo�eczny - Polska Zjednoczona Partia Robotnicza - Ruch dla Rzeczypospolitej - Rada Jedno�ci Narodowej - Rada Ministr�w - Ruch Obywatelski -Akcja Demokratyczna Rzeczpospolita Polska - Rzecznik Praw Obywatelskich - Ruch Trzeciej Rzeczypospolitej Radio "Wolna Europa" - Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej - Stowarzyszenie Ateist�w i Wolnomy�licieli - Stronnictwo Demokratyczne - Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej - Stowarzyszenie Konserwatywne- Ludowe - Sojusz Lewicy Demokratycznej Stronnictwo Pracy - Socjalistyczny Zwi�zek M�odzie�y Wojskowej - S�u�ba Zwyci�stwu Polski - Socjalistyczny Zwi�zek Student�w Polskich - Tymczasowy Rz�d Jedno�ci Narodowej -Towarzystwo Szko�y �wieckiej -Unia Europejska - United Nations Relief and Rehabilifation Administra- WYKAZ NAJCZʌCIEJ U�YWANYCH SKR�T�W UP UPA UPR UW UZE WiN WKP(b) WMG WNP WOP WP WRON WSW ZBoWiD ZChN ZHP ZMP ZMS ZMW ZNP ZPP ZSP ZSRR ZWM ZWZ tion (Admistracja Narod�w Zjednoczonych do Spraw Pomocy i Odbudowy) - Unia Pracy - Ukrai�ska Powsta�cza Armia - Unia Polityki Realnej - Unia Wolno�ci - Unia Zachodnioeuropejska - "Wolno�� i Niezawis�o��" - Wszechzwi�zkowa Komunistyczna Partia (bolszewik�w) - Wolne Miasto Gda�sk - Wsp�lnota Niepodleg�ych Pa�stw -Wojska Ochrony Pogranicza -Wojsko Polskie - Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego - Wojskowa S�u�ba Wewn�trzna - Zwi�zek Bojownik�w o Wolno�� i Demokracj� - Zjednoczenie Chrze�cija�sko-Narodowe - Zwi�zek Harcerstwa Polskiego - Zwi�zek M�odzie�y Polskiej - Zwi�zek M�odzie�y Socjalistycznej - Zwi�zek M�odzie�y Wiejskiej - Zwi�zek Nauczycielstwa Polskiego - Zwi�zek Patriot�w Polskich - Zrzeszenie Student�w Polskich - Zwi�zek Socjalistycznych Republik Radzieckich - Zwi�zek Walki M�odych - Zwi�zkek Walki Zbrojnej A ADMINISTRACJA APOSTOLSKA, tymczasowa organizacja ko�cielna. Po zako�czeniu II wojny �wiatowej organizowana na ziemiach polskich z powodu znacznych zmian terytorialnych pa�stwa i ustroju metropolitalnego Ko�cio�a. Po 1945 poza granicami wschodnimi pozosta�a znaczna cz�� metropolii wile�skiej i lwowskiej. Z metropolii wile�skiej w nowych granicach Polski znalaz�a si� ca�a diecezja �om�y�ska, cz�� archidiecezji wile�skiej (56 parafii i ok. 234 ty�. wiernych; utworzono dla nich administracj� apostolsk� w Bia�ymstoku) i skrawek diecezji pi�skiej (35 parafii i ok. 90 ty�. wiernych; utworzono dla nich administracj� apostolsk� w Drohiczynie). Z metropolii lwowskiej w Polsce znalaz�a si� wi�ksza cz�� diecezji przemyskiej oraz ma�y skrawek archidiecezji lwowskiej (27 parafii; utworzono dla nich administracj� apostolsk� w Lubaczowie). Znacznie wi�ksze zmiany zaistnia�y na -�Ziemiach Odzyskanych. Po polskiej stronie granicy pozosta�a prawie ca�a diecezja gda�ska, pra�atura pilska i prawie ca�a archidiecezja wroc�awska, diecezja warmi�ska, znaczna cz�� diecezji berli�skiej, cz�� archidiecezji praskiej (Kotlina K�odzka), cz�� archidiecezji o�omunieckiej (okr�g G�ubczyc) i skrawek diecezji mi�nie�skiej (rejon Bogatyni). Tereny te, na mocy dekretu z 15 VIII 1945 kard. -Augusta Hionda, zorganizowane zosta�y jako administracje apostolskie w Gda�sku (ks. Andrzej Wronka), Olsztynie (ks. T. Bensch), Gorzowie (ks. E. Nowic-ki), Wroc�awiu (ks. K. Milik) i Opolu (ks. B. Kominek). 27 I 1951 rz�d og�osi� komunikat o zniesieniu stanu tymczasowo�ci w administracji ko�cielnej na Ziemiach Zachodnich; dotychczasowi administratorzy apostolscy zmuszeni zostali do opuszczenia swych biskupstw. Wybrani zostali nowi wikariusze kapitulni, kt�rym prymas -S. Wyszy�ski zdecydowa� si� udzieli� jurysdykcji kanonicznej, aby uchroni� Ko�ci� w Polsce przed rozbiciem. 11 ADMINISTRACYJNY PODZIA� POLSKI ADMINISTRACYJNY PODZIA� POLSKI. W VIII 1944 PKWN uchyli� niemiecki okupacyjny podzia� administracyjny ziem polskich i przywr�ci� wojew�dztwa istniej�ce przed wojn� (z wyj�tkiem ziem zaanektowanych przez ZSRR). Utrzymano tr�jstopniowy podzia� administracji terytorialnej: wojew�dztwa, powiaty, gminy (kt�re sk�ada�y si� z gromad). Nowo�ci� by�o wprowadzenie rad narodowych jako przed�u�enia w terenie -KRN, pocz�tkowo o kompetencjach organ�w kontrolnych. By�a to pr�ba cz�ciowego na�ladownictwa systemu radzieckiego ("sowiet�w"). Na -Ziemiach Odzyskanych powo�ano przej�ciowo cztery okr�gi administracyjne. Ju� w II� 1945 utworzono woj. gda�skie, a w V 1946 nowe wojew�dztwa: olszty�skie, szczeci�skie i wroc�awskie. Polska liczy�a 14 wojew�dztw, 2 miasta wydzielone na prawach wojew�dztwa (Warszawa i ��d�), 299 powiat�w (w tym 29 grodzkich), 3006 gmin wiejskich i 703 miasta. W 1951 utworzono nowe wojew�dztwa z siedzibami w Opolu, Zielonej G�rze i Koszalinie. 20 III 1950 Sejm przyj�� ustaw� o terenowych organach jednolitej w�adzy pa�stwowej. Wprowadza�a, na wz�r radziecki, rady narodowe jako terenowe organy jednolitej w�adzy pa�stwowej maj�ce kompetencje zar�wno ustawodawcze, jak i wykonawcze. R�wnocze�nie znosi�a elementy samorz�du terytorialnego, urz�dy wojew�dzkie, starostwa powiatowe, stanowiska wojewod�w, starost�w, prezydent�w i burmistrz�w miast oraz w�jt�w. W ich miejsce wprowadzono prezydia rad narodowych (wojew�dzkie, powiatowe, miejskie i gminne) z przewodnicz�cymi. Rady narodowe by�y organami w�adzy pa�stwowej wy�anianymi w wyborach. Organem wykonawczym rady by�o prezydium oraz komisje jako organy pomocnicze. Nadz�r zwierzchni nad radami narodowymi sprawowa�a -Rada Pa�stwa, kt�ra zarz�dza�a wybory oraz udziela�a wytycznych do dzia�ania i sprawowania kontroli spo�ecznej. Prowadzi�o to do centralizacji aparatu pa�stwowego i jego zbiurokratyzowania, co sta�o w sprzeczno�ci z jego teoretycznie przedstawicielskim charakterem. Znaczenie prezydi�w ros�o, prowadz�c do ich uniezale�nienia si� od rad, woli radnych i wyborc�w. Faktyczn� w�adz� sprawowa�y ju� w tym czasie odpowiednie komitety PZPR. 25 IX 1954 Sejm PRL wprowadzi� w �ycie kolejn� reform� administracyjn� kraju. W miejsce ok. 3 ty�. gmin (sk�adaj �cych si� z ok. 40 ty�. gromad) utworzono ok. 8 800 gromad (ich liczba z biegiem lat mala�a). Uk�ad ten przetrwa� do 1972, kiedy w miejsce ok. 4 300 gromad powo�ano ponad 2 300 gmin. 28 V 1975 Sejm wprowadzi� dwustopniowy podzia� administracyjny kraju: utworzono 49 wojew�dztw, zniesiono 390 powiat�w i utrzymano zreformowane w 1972 gminy. 12 AKCJA "WIS�A" Reforma administracyjna kraju, dojrzewaj�ca w ko�cu lat dziewi��dziesi�tych, dzieli�a ugrupowania polityczne r�wnie� pod wzgl�dem preferowanej liczby wojew�dztw (od pozostawienia 49 - PSL, do 8-10 - SKL i Ruch Stu). 2 VII 1998 Prezydent skutecznie zawetowa� ustaw� dziel�c� Polsk� na 15 wojew�dztw. 18 VII 1998 Sejm uchwali� ustaw� o podziale kraju na 16 wojew�dztw, kt�r� Prezydent podpisa� 27 VII. Nowy podzia� administracyjny kraju wprowadzono l I 1999, kiedy to powsta�o 16 nowych wojew�dztw, 303 powiaty, 65 miast na prawach powiatu, 2436 gmin (w tym 253 miasta na prawach gminy). Wojew�dztwo Powiaty Miasta na prawach powiat�w Gminy Miasta na prawach gmin Dolno�l�skie 23 4 146 32 K-ujawsko-pomorskie 18 4 128 13 Lubelskie 20 4 193 16 Lubuskie 11 2 74 7 ��dzkie 20 3 159 15 Ma�opolskie 19 3 166 13 Mazowieckie 38 4 280 42* Opolskie 11 1 68 2 Podkarpackie 20 4 144 12 Podlaskie 14 3 106 10 Pomorskie 14 4 92 21 �l�skie 17 19 118 29 �wi�tokrzyskie 13 1 97 4 Warmi�sko-mazurskie 17 2 100 14 Wielkopolskie 31 4 209 15 Zachodniopomorskie 17 3 103 8 Razem: 303 65 2183 253 */ - w tym gminy warszawskie. AKCJA "WIS�A", kryptonim zmasowanej, antyukrai�skiej operacji wojskowej , przeprowadzonej 24 IV - 31 VII 1947 na podstawie uchwa�y Pa�stwowej Komisji Bezpiecze�stwa z 17 IV 1947. Bezpo�rednim powodem intensyfikacji dzia�a� przeciwko --Ukrai�skiej Powsta�czej Armii (UPA) by�a �mier� wiceministra obrony narodowej gen. -�K. �wierczewskiego 28 III 1947 w przypadkowej zasadzce pod Baligrodem, kt�rej okoliczno�ci nie zosta�y do ko�ca wyja�nione. Na obszarze operacji dzia�a�y 4 kurenie (batalio- AKCJA WYBORCZA SOLIDARNO�� ny) UPA, ��cznie ok. 2,5 ty�. ludzi w oddzia�ach zbrojnych, ponad 200 cz�onk�w ukrai�skiej S�u�by Bezpiecze�stwa i kilka tysi�cy cz�onk�w Organizacji Ukrai�skich Nacjonalist�w (wg danych UPA jedynie 1390 �o�nierzy tej formacji). Dzia�ania prowadzi�a Grupa Operacyjna "Wis�a" (dow�dca gen. S. Mossor, zast�pcy - wiceminister bezpiecze�stwa publicznego p�k -"G. Korczy�ski i dow�dca KBW p�k J. Hubner). W akcji uczestniczy�o ponad 17 ty�. �o�nierzy WP, WOP i KBW oraz funkcjonariuszy MO i UB. W jej wyniku z teren�w woj. rzeszowskiego i lubelskiego przesiedlono ok. 150 ty�. os�b pochodzenia ukrai�skiego, pocz�tkowo na teren woj. szczeci�skiego (ok. 48,5 ty�.) i olszty�skiego (55 ty�.), a nast�pnie r�wnie� do wroc�awskiego (ok. 21 ty�.), gda�skiego (8 ty�.), pozna�skiego (ok. 8 ty�.), bia�ostockiego (l ty�.), zielonog�rskiego i opolskiego. W czasie jej trwania rozbito wi�kszo�� istniej�cych jeszcze sotni UPA; zabito lub uj�to 1,5 ty�. cz�onk�w UPA. Dzia�ania oczyszczaj�ce kontynuowano jeszcze przez kilka miesi�cy. Opuszczane przez Ukrai�c�w wsie palono. Cz�onkowie i zwolennicy podziemia oraz podejrzani o to kierowani byli do obozu koncentracyjnego w Jaworznie (ok. 4 ty�. os�b, w tym ok. 700 kobiet i dzieci) --Przesiedlenia ludno�ci ukrai�skiej. AKCJAWYBORCZA SOLIDARNO�� (AWS), najwi�ksze polskie ugrupowanie prawicowe, skupiaj�ce ok. 40 partii, stowarzysze� i organizacji m�odzie�owych. Pomys�AWS zrodzi� si� po przegranych przez prawic� --wyborach parlamentarnych 1993 i --wyborach prezydenckich 1995. 8 VI 1996 w Warszawie, z inicjatywy -NSZZ "Solidarno��", na spotkaniu lider�w ponad dwudziestu ugrupowa� politycznych, podpisano deklaracj� powo�ania AWS. Inauguracyjne posiedzenieAWS odby�o si� 11 VII 1996; liderem ugrupowania zosta� -M. Krza-klewski. W jego sk�ad, obok NSZZ "Solidarno��", wesz�y: -PC, -ZChN, -BBWR - Solidarni w Wyborach, Koalicja Konserwatywna, Partia Chrze�cija�skich Demokrat�w, Porozumienie Ludowe, PSL "Miko�ajczykowskie", Chrze�cija�sko-Demokratyczne Stronnictwo Pracy, Stronnictwo Polityki Realnej, -RdR (R. Szeremietiewa i S. W�g�owskiego), -KPN (L. Moczulskiego i A. S�omki), Prawica Narodowa, Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne, Niezale�ne Zrzeszenie Student�w, Instytut Lecha Wa��sy i Zjednoczenie Polskie. Podczas sonda�u spo�ecznego AWS uzyska�a w tym czasie 15% poparcie. Rada Krajowa AWS powsta�a w X 1996; 50% miejsc w radzie otrzyma� NSZZ "Solidarno��". W III 1997 Rada Krajowa AWS wybra�a zast�pc�w lidera ugrupowania: J. Tomaszewskiego ("Solidarno��"), A. S�omk� (KPN-OP), M. Pi�k� (ZChN) i K. Kaper� (Federacja Stowarzysze� Rodzin Katolickich). W I 1999 przewodnicz�cym Ruchu Spo�ecznegAWS wybrany zosta� -�J. Buzek. 14 ANDERS ANALFABETYZM, brak umiej�tno�ci czytania i pisania u doros�ych i m�odzie�y; a. pierwotny, b�d�cy wynikiem braku nauki czytania i pisania; a. wt�rny, zatracenie umiej�tno�ci spowodowane brakiem kontaktu z czytaniem i pisaniem. W Polsce w okresie mi�dzywojennym analfabetyzm w�r�d ludno�ci w wieku powy�ej l O roku �ycia zmala� z ok. 36% w 1919 do ok. 20% w 1938, g��wnie w wyniku wprowadzenia obowi�zku szkolnego dla dzieci, zwalczania analfabetyzmu doros�ych (alfabetyzacji), zw�aszcza w czasie s�u�by wojskowej. Po zako�czeniu II wojny �wiatowej w Polsce by�o ok. 3,5-4 min analfabet�w, z czego po�owa przypada�a na ludno�� w wieku 18-50 lat. 9 IV 1949 Sejm Ustawodawczy uchwali� ustaw� o likwidacji analfabetyzmu. Akcja zwalczania analfabetyzmu mia�a, opr�cz cel�w o�wiatowo-kul-turowych, t�o polityczne. Premier ->J. Cyrankiewicz stwierdzi� m.in., �e analfabeci "s� i nie przestan� by� podstawow� baz� reakcji, w szczeg�lno�ci kleru, podczas gdy my z analfabet�w uczyni� musimy jeden z wa�nych czynnik�w realizacji planu 6-letniego". Do VII 1951 zorganizowano 58 400 zespo��w i kurs�w czytania i pisania, kt�re obj�y ponad l min os�b. Zgodnie z zarz�dzeniem Pa�stwowego Komitetu Planowania Gospodarczego (5 XII 1950) do l V 1951 nale�a�o zlikwidowa� analfabetyzm we wszystkich zak�adach pracy. Og�lnokrajowa akcja rejestracji analfabet�w odby�a si� 7-14 X 1951. W latach 1949-1952, dzi�ki upowszechnieniu szko�y podstawowej i przeprowadzonej akcji bezp�atnej nauki doros�ych analfabet�w i p�analfabet�w, analfabetyzm zmala� do zjawiska marginalnego (ok. 1,2-2,2%). 21 XII 195 � minister S. Matuszewski poinformowa�, �e a. w Polsce zosta� zlikwidowany. W 1195 8, na 250 kursach rozpocz�to walk� z wt�rnym analfabetyzmem. W 1960 si�ga� 2,7% ludno�ci, a w 1978 - 0,9%). Obecnie, wg r�nych bada�, a., g��wnie wt�rny, nie przekracza kilku % populacji. ANDERS W�ADYS�AW (1892-1970), genera�, polityk. W czasie I wojny �wiatowej w armii rosyjskiej i I Korpusie Polskim; od 1918 w Wojsku Polskim; w 1939 by� dow�dc� Nowogr�dzkiej Brygady Kawalerii; internowany w ZSRR; w 1941 mianowany dow�dc� Armii Polskiej w ZSRR, kt�r� w 1942 wyprowadzi� na Bliski Wsch�d; dow�dca II Korpusu Polskiego w czasie kampanii w�oskiej; mianowany Naczelnym Wodzem PSZ na Zachodzie (II 1945). By� przeciwnikiem uk�ad�w poczdamskich. Pozbawiony obywatelstwa polskiego 28 IX 1946 (Rada Ministr�w pozbawi�a ponadto obywatelstwa polskiego przebywaj�cych na emigracji genera��w: A. Chru�ciela, S. M�czka, S. Kopa�skiego, T. Malinowskiego, 14 pu�kownik�w, 28 podpu�kowik�w i 30 major�w). W czasie "kryzysu berli�skiego" 1948 15 ANTYSYJONIZM proponowa� utworzenie Legionu Polskiego, maj�cego wzi�� udzia� w wojnie przeciwko ZSRR. By� przyw�dc� powojennej polskiej emigracji politycznej, m.in. przyw�dc� Obozu Zjednoczenia Narodowego (1954-1970). Wyst�powa� zdecydowanie przeciwko uk�adom poczdamskim i dominacji radzieckiej w Europie �rodkowowschodniej. Pochowany na cmentarzu wojskowym na Monte Cassino. ANTYSYJONIZM - pogl�dy i postawy przeciwne syjonizmowi. Poj�cie stosowane niekiedy zamiennie wobec poj�cia antysemityzm, okre�laj�cego wrogo�� wobec �yd�w i pogl�dy uzasadniaj�ce tak� postaw�. Korzenie antysemityzmu si�gaj� odleg�ych wiek�w, czerpa�y uzasadnienie z r�nic religijnych, spo�ecznych, obyczajowych i ekonomicznych. W XX w. przyj�� najbardziej wynaturzon� posta� w Niemczech hitlerowskich w postaci masowej zag�ady �yd�w (holocaust). W Polsce zachowania antysemickie ujawnia�y si� w pierwszych powojennych latach (->pogrom kielecki, �ydowska ludno��). W latach sze��dziesi�tych fal� zar�wno antysyjonizmu, jak i antysemityzmu wywo�a�a wojna izraelsko-arabska, rozpocz�ta 5 VI 1967. Jej reperkusje widoczne by�y na arenie mi�dzynarodowej i w Polsce. Wi�kszo�� kraj�w socjalistycznych zerwa�a stosunki dyplomatyczne z Izraelem (Polska 10 VI). W�adze partyjno-pa�stwowe oceni�y, �e sukcesy armii izraelskiej zosta�y przyj�te w �rodowisku �yd�w - obywateli polskich na og� entuzjastycznie. W takim duchu wypowiedzia� si� -�W Go-mu�ka 19 VI 1967: "Ale nie mo�emy pozosta� oboj�tni wobec ludzi, kt�rzy w obliczu zagro�enia pokoju �wiatowego, a wi�c r�wnie� bezpiecze�stwa Polski i pokojowej pracy naszego narodu, opowiadaj� si� za agresorem, za burzycielami pokoju i za imperializmem. Niech ci, kt�rzy czuj�, �e te s�owa skierowane s� pod ich adresem - niezale�nie od ich narodowo�ci - wyci�gn� z nich w�a�ciwe dla siebie wnioski". Apel Sztokhoimski, uchwalony na III Sesji �wiatowej Rady Pokoju w Sztokholmie (15-21 III 1950) nawo�ywa� do przeprowadzenia og�lno�wiatowego plebiscytu w sprawie zakazu broni j�drowych, poprzez sk�adanie indywidualnych podpis�w pod jego tekstem. Komunistyczna i lewicowa inspiracja Ruchu Obro�c�w Pokoju, zaostrzaj�ca si� sytuacja mi�dzynarodowa (m.in. wybuch wojny w Korei) spowodowa�y sprzeciw rz�du USA i wielu kraj�w antykomunistycznych wobec podpisywaniaApe-lu. Przeciwko sk�adaniu podpis�w pod Apelem Sztokhoimskim wypowiedzia� si� te� papie� Pius XII (26 VII 1950). Polski Komitet Obro�c�w Poko- 16 ATEIZACJA ju 16 IV 1950 wezwa� do podpisywania Apelu Sztokhoimskiego. BP KC PZPR zatwierdzi�o szczeg�owy plan wszechstronnych dzia�a� organizacyjnych, maj�cych zapewni� sprawne i skuteczne zebranie maksymalnej ilo�ci podpis�w. W IV 1950 w�adze partyjne i pa�stwowe rozpocz�y szeroko zakrojon� akcj� propagandow�. Propagandzie prasowej towarzyszy�a bezpo�rednia akcja w zak�adach pracy, szko�ach itp. Powo�ano "tr�jki" maj�ce zbiera� podpisy obywateli podczas zebra� i mas�wek organizowanych w zak�adach pracy, instytucjach, szko�ach i uczelniach oraz w mieszkaniach prywatnych. W kr�tkim czasie utworzono ogromny aparat, sie� Komitet�w Obro�c�w Pokoju - Og�lnopolski, wojew�dzkie, powiatowe, gromadzkie i zak�adowe. Przygotowawcza kampania propagandowa mia�a trwa� 3-4 miesi�ce. Akcj� sk�adania podpis�w zainaugurowa� 10 V 1950 roku prezydent Bierut. Akcja da�a pretekst do usuni�cia ze szk� kilkuset katechet�w. Episkopat Polski w sp�nionym o�wiadczeniu (22 VI 1950) pozytywnie ustosunkowa� si� do Apelu Sztokhoimskiego. ARMIA CZERWONA, w�.: Robotniczo-Ch�opska Armia Czerwona, a tak�e Robotniczo-Ch�opska Marynarka Wojenna (utworzone w I i II 1918), cz�ci sk�adowe si� zbrojnych Rosji Radzieckiej, a nast�pnie ZSRR. Po reorganizacji centralnych w�adz wojskowych ZSRR (II-III 1946) i utworzeniu Ministerstwa Obrony, w VII 1946 przemianowano Armi� Czerwon� na Armi� Radzieck�. W j�zyku potocznym cz�sto stosowano nadal okre�lenie Armia Czerwona lub Armia Sowiecka. Po rozpadzie Zwi�zku Radzieckiego (XII 1991) przyj�a nazw� Armia Federacji Rosyjskiej. ATEIZACJA, proces maj�cy na celu upowszechnienie postaw ateistycznych, odrzucaj�cych wiar� w Boga, przecz�cych istnieniu wszelkich si� nadprzyrodzonych. Statutow� dzia�alno�� w tym zakresie prowadzi�o Stowarzyszenie Ateist�w i Wolnomy�licieli (SAiW), kt�re powsta�o w II 1957 (zjazd za�o�ycielski odby� si� 9-10 XI 1957), organizacja, kt�rej celem by�a m.in. "walka ideologiczna o odrzucenie pogl�d�w irracjonalnych - w szczeg�lno�ci religijnych". Dzia�alno�� o podobnym charakterze prowadzi�o Towarzystwo Szko�y �wieckiej (TS�) utworzone 23 I 1957 (l Krajowy Zjazd TS� 23-25 V 195 8), deklaruj�ce konieczno�� przestrzegania zasad tolerancj i r�w-nie�w stosunku do dzieci os�b niewierz�cych. Konsekwencj�powstaniaTSS i SAiW okaza�o si� powo�anie w IV 1957, decyzj� Sekretariatu KC PZPR, komisji ds. propagandy ateistycznej pra^Vydziale Propagandy i Agitacji KC. y.<^CTr>v B BABIUCH EDWARD (ur. 1927), dzia�acz komunistyczny, polityk. Cz�onek PPR i PZPR od 1948. Pracowa� w aparacie Zwi�zku M�odzie�y Polskiej (1949-1955), etatowy pracownik PZPR; po 1970 jeden z najbli�szych wsp�pracownik�w -�E. Gierka, m.in. cz�onek BP i sekretarz K.C PZPR, cz�onek i zast�pca przewodnicz�cego Rady Pa�stwa (1976-1980); pose� na Sejm PRL (1969-1980). Prezes Rady Ministr�w (18 11-24 VIII 1980). Odwo�any z BP i KC PZPR w 1980. IX Zjazd PZPR uzna� go wsp�odpowiedzialnym za doprowadzenie kraju do kryzysu i usun�� z partii. Po 13 XII 1981 internowany wraz z grup� dawnych prominent�w. BALCEROWICZ LESZEK (ur. 1947), absolwent Szko�y G��wnej Planowania i Statystyki w Warszawie, pracownik naukowy tej�e uczelni, a od 1978 Instytutu Podstawowych Problem�w Marksizmu-Leninizmu przy KLCPZPR. Cz�onek PZPR (1970-1981). W 1981 doradca "Sieci" NSZZ "Solidarno��". We IX 1989 obj�� tek� ministra finans�w i stanowisko wicepremiera ds. gospodarczych w rz�dzie -�T. Mazowieckiego. Autor programu reformy gospodarczej Polski, znanego jako -*"plan Balce-ro-wicza" z 1989. W gabinecie premiera -"J.K. Bieleckiego by� wicepremierem i min. finans�w. Od II 1995 cz�onek ->Unii Wolno�ci, od IV 1995 jej przewodnicz�cy. W rz�dzie -�Jerzego Bu�ka ponownie wicepremier i minister finans�w. BARCIKOWSKI KAZIMIERZ (ur. 1927), dzia�acz komunistyczny i m�odzie�owy, polityk. W PZPR od 1953; sekretarz Zarz�du G��wnego -^Zwi�zku M�odzie�y Polskiej (IX 1956-1195 7), wiceprzewodnicz�cy (1957-1960) 18 BERLING i przewodnicz�cy (1963-1965) ZG ->Zwi�zku M�odzie�y Wiejskiej; zast�pca cz�onka (l 964-1968), a nast�pnie cz�onek (do 1990) KC PZPR, sekretarz KW PZPR w Poznaniu (1968-1970) i w Krakowie (1977-1980), sekretarz KC PZPR (1970-1974 i 1980-1985), zast�pca cz�onka (1971-1980), a nast�pnie cz�onek (1980-1989) BP KC PZPR; minister rolnictwa (1974-1977); wicepremier w rz�dzie ->E. Babiucha (II-X 1980); pose� na Sejm PRL (1965-1989); zast�pca przewodnicz�cego -�Rady Pa�stwa. W VIII 1980 przewodniczy� komisji rz�dowej prowadz�cej negocjacje z Mi�dzyzak�adowym Komitetem Strajkowym w Szczecinie, wsp�sygnatariusz Porozumie� Szczeci�skich (30 VIII 1980). Przedstawiciel grupy liberalnej w kierownictwie partyjnym. BARTOSZEWSKI W�ADYS�AW (ur. 1922), historyk i polityk. W czasie II wojny �wiatowej �o�nierz AK, wi�zie� KL Auschwitz, dzia�acz Rady Pomocy �ydom "�egota". Po wojnie publicysta i wyk�adowca m.in. Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Ambasador RP w Wiedniu; min. spraw zagranicznych w rz�dzie -J. Oleksego (III-XII 1995). BERLING ZYGMUNT HENRYK (1896-1980), gen. Od 1915 w Legionach Polskich, od 1918 w WP. Po IX 1939 internowany w ZSRR. VIII 1941-VII 1942 w Armii Polskiej w ZSRR, szef sztabu 5 DP, nast�pnie komendant bazy ewakuacyjnej w Krasnowodsku. Nie podporz�dkowa� si� rozkazowi o ewakuacji Armii Polskiej, pozosta� w ZSRR, uznany za dezertera zosta� skazany zaocznie na kar� �mierci. Wsp�organizator i dow�dca l Dywizji Piechoty im. Tadeusza Ko�ciuszki, dowodzi� dywizj� w bitwie pod Lenino (12-13 X 1943); mianowany przez w�adze radzieckie genera�em-majorem (odpowiednik gen. bryg.) obj�� dow�dztwo I Korpusu PSZ w ZSRR, nast�pnie Armii Polskiej w ZSRR, VII-XI 1944 zast�pca naczelnego dow�dcy WP i dow�dca l AWP, odwo�any ze stanowiska 30 IX 1944, formalnie pod zarzutem samowolnego i z�ego przeprowadzenia desantu 3 Dywizji Piechoty przez Wis��, faktycznie ze wzgl�du na nieufno�� komunist�w wobec niego. Wyeliminowany nast�pnie r�wnie� z PKWN i Naczelnego Dow�dztwa WP. Skierowany na studia wojskowe w ZSRR, powr�ci� do kraju w 1947. By� m.in. komendantem Akademii Sztabu Generalnego WP (do IV 1953), nast�pnie przeniesiony do rezerwy by� m.in. wiceministrem Pa�stwowych Gospodarstw Rolnych (do XI 1956), a potem, do emerytury (1970) g��wnym inspektorem �owiectwa w Ministerstwie Le�nictwa i Przemys�u Drzewnego. 19 BERMAN BERMAN JAKUB (1901-1984), dzia�acz komunistyczny i pa�stwowy W Komunistycznej Partii Polski od 1925; od X 1939 w ZSRR. Dzia�acz -"Zwi�zku Patriot�w Polskich, wsp�tw�rca -"Centralnego Biura Komunist�w Polski w ZSRR. Cz�onek -Krajowej Rady Narodowej (1944-1947), pose� na Sejm (do 1956). Cz�onek BP KC PPR (VIII 1944-XII 1948), a nast�pnie BP KC PZPR (do V 1956). 1949-1954 cz�onek Komisji BP KC PZPR do Spraw Bezpiecze�stwa Publicznego; podsekretarz stanu w Prezydium Rady Ministr�w (1945-1952), a nast�pnie cz�onek Prezydium Rady Ministr�w (1950-1952). W szczytowym okresie stalinizmu, wraz z -B. Bierutem i I-I. Mincem nale�a� do naj�ci�lejszego kierownictwa partyjno-pa�stwowego; wsp�odpowiedzialny za bezprawie i terror w tym okresie. Wsp�autor tezy o "prawicowo-nacjonalistycznym odchyleniu". III 1954-X 1956 wicepremier. W latach 1956-1957 usuni�ty z w�adz partyjnych i wydalony z partii. BEZPARTYJNY BLOK WSPIERANIA REFORM (BBWR), prezydenckie ugrupowanie wyborcze powsta�e w VI 1993. Z przewidywanych czterech grup (tzw. "n�g"), maj�cych poprze� BBWR - pracodawc�w, pracownik�w, ch�op�w-nie poparli tej idei dzia�acze samorz�dowi. Szefem komitetu wyborczego BBWR zosta� -Andrzej Olechowski. BBWR wprowadzi� do Sejmu 16 pos��w. W II 1995 cz�� pos��w odesz�a z Klubu BBWR, tworz�c Ko�o Poselskie "Republikanie" nowo powsta�ej partii (m.in. Z. Re-liga, J. Eysymontt i in.). W III 1996 prezesem BBWR zosta� S. Kowolik. BIELECKI JAN KRZYSZTOF (ur. 1951), ekonomista, polityk. W "Solidarno�ci" od 1980. Wsp�za�o�yciel Kongresu Liberalno-Demokratycz-nego. Pose� na Sejm (1989-1991). Jeden z organizator�w kampanii prezydenckiej -L. Wa��sy. Prezes Rady Ministr�w (4 1-5 XII 1991). W rz�dzie -H. Suchockiej by� ministrem - cz�onkiem RM ds. kontakt�w z -EWG; od XII 1993 przedstawiciel Polski w Europejskim Banku Rozbudowy i Rozwoju. BIERUT BOLES�AW, ps. Tomasz (1892-1956), dzia�acz komunistyczny i pa�stwowy. Od 1912 w PPS-Lewicy, od 1918 w Komunistycznej Partii Robotniczej Polskiej, nast�pnie Komunistycznej Partii Polski; funkcjonariusz Mi�dzynarod�wki Komunistycznej i Mi�dzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom. X 1939 -VIII 1943 w ZSRR; nast�pnie wr�ci� do kraju, cz�onek KC PPR, od XII 1943 cz�onek Sekretariatu PPR; 20 BITWA O HANDEL wsp�tw�rca i przewodnicz�cy KRN (od 31 XII 1944 - prezydent), jednocze�nie, niejawnie cz�onek BP KC PPR, reprezentowa� lini� dogmatyczn� w kierownictwie partii. Przewodnicz�cy delegacji polskiej na konferencj� poczdamsk� 1945. Wsp�autor tezy o "prawicowo-nacjonalistycznym odchyleniu" w kierownictwie PPR, odpowiedzialny za odsuni�cie od w�adzy w partii -W. Gomu�ki i jego zwolennik�w (IX 1948), po kt�rym przej�� funkcj� sekretarza generalnego partii (IX-XII 1948). By� przyw�dc� grupy dzia�aczy reprezentuj�cych stalinowskie koncepcje budowy socjalizmu w Polsce. Na Kongresie Zjednoczeniowym PPR i PPS (15 XII 1948) wybrany przewodnicz�cym KC (w 1954 - I sekretarzem) PZPR (do 12 III 1956). Prezydent RP (5 II 1947-22 VII 1952), przewod-nicz�cy Rady Pa�stwa (VII-XI 1952); prezes Rady Ministr�w (201 1952-18 III 1954). Przewodzi� nieformalnej, pozastatutowej "tr�jce kierowniczej" (B. Bierut, -J. Berman i -�H. Min�). By� g��wnym odpowiedzialnym za rozw�j w Polsce systemu stalinowskiego, opartego przede wszystkim na politycznym podporz�dkowaniu ZSRR oraz za terror wobec spo�ecze�stwa i sfingowane procesy przeciwko rzeczywistym i urojonym przeciwnikom politycznym. Obiekt polskiej wersji -'"kultu jednostki". Zmar� w Moskwie 12 III 1956, gdzie przebywa� na czele delegacji polskiej na XX Zje�dzie KPZR, podczas kt�rego N. Chruszczow w tajnym referacie zdemaskowa� zbrodnie Stalina. BITWA O HANDEL, dzia�ania zainicjowane wiosn� 1947 przez PPR, maj�ce doprowadzi� do likwidacji prywatnego handlu poprzez jego --nacjonalizacj�. Po zako�czeniu II wojny �wiatowej handel pozostawa� g��wnie w r�kach prywatnych. Sie� sta�ych sklep�w uzupe�nia�y targi i bazary. W 1946 w r�kach prywatnych by�o 80% handlu hurtowego i 89% detalicznego. Handel pa�stwowy ogranicza� si� w zasadzie do artyku��w monopolowych (wyroby alkoholowe i tytoniowe) i przemys�owych. Zniszczenia wojenne, --migracje powojenne, niska produkcja artyku��w konsumpcyjnych i przemys�owych itp. powodowa�y niedobory w zaopatrzeniu oraz gwa�towny wzrost cen i spekulacj�, tj. wykup towar�w deficytowych i ich gromadzenie w celu p�niejszej sprzeda�y z wysokim zyskiem. Na Plenum KC PPR (13-14 IV 1947) za�o�enia "bitwy o handel" przedstawi� -H. Minc, m�wi�c m.in.: "Walka o opanowanie rynku nie oznacza likwidacji element�w kapitalistyczno-rynkowych. Nie oznacza przekre�lenia mo�liwo�ci rozwoju element�w rynkowo-kapitalistycz-nych. Oznacza jednak walk� o kontrol� nad tymi elementami przez pa�- 21 BITWA O HANDEL stwo demokratyczno-ludowe. Ta walka musi zosta� wygrana, a w�wczas elementy rynkowo-kapitalistyczne w naszej gospodarce, zachowuj�c mo�liwo�� rozwoju, a pozostaj�c elementami kapitalistycznymi, stan� si� przez poddanie kontroli pa�stwowej i kontroli ekonomicznej sektora pa�stwowego elementami pa�stwowo-kapitalistycznymi w warunkach pa�stwa demokratyczno-ludowego". W V 1947 Prezydium CKW PPS krytycznie odnios�a si� do PPR-owskiej koncepcji bitwy o handel, wysuwaj�c w�asne propozycje doprowadzenia do r�wnowagi rynkowej. W V i VI 1947 Rz�d i Sejm wprowadzi�y kilka akt�w prawnych zwi�zanych z "bitw� o handel": uchwa�� Komitetu Ekonomicznego Rady Ministr�w (KERM) powo�ano komisarza rz�dowego ds. organizacji gospodarki mi�snej, Rada Ministr�w podj�a uchwa�� w sprawie stabilizacji cen oraz wyda�a rozporz�dzenie w sprawie organizacji i zakresu dzia�ania Komisji Cennikowej, za� Sejm uchwali� (2 VI 1947) ustaw� o zwalczaniu dro�yzny i nadmiernych zysk�w w obrocie handlowym. Ustawa przewidywa�a kary wi�zienia do 5 lat i grzywny do 5 min z� dla ka�dego, kto dla osi�gni�cia nadmiernego zysku skupuje, gromadzi lub ukrywa towary. -�Komisja Specjalna do Walki z Nadu�yciami i Szkodnictwem Gospodarczym (przewodnicz�cy -R. Zambrowski) mog�a bez decyzji s�du nak�ada� kary grzywny, kierowa� do -oboz�w pracy przymusowej na okres do 2 lat, konfiskowa� towary i urz�dzenia przedsi�biorstw handlowych, pozbawia� koncesji handlowych i produkcyjnych oraz praw do zajmowania lokalu handlowego. G��wnymi instrumentami kontroli handlu by�o wprowadzenie cen maksymalnych ustalanych przez komisje cennikowe, kt�rych przestrzeganie kontrolowa�y "czynniki spo�eczne". W V 1948 handel sp�dzielczy uspo�eczniono, tj. poddano takim samym zasadom w zakresie planowania, dystrybucji i finansowania, jakie obowi�zywa�y w przedsi�biorstwach pa�stwowych, z zachowaniem jednak w nazwach okre�lenia "sp�dzielnia". Centrala Rolnicza Sp�dzielni "Samopomoc Ch�opska" i Centrala Sp�dzielni Spo�ywc�w "Spo�em" przej�y dotychczasowe sp�dzielnie zaopatrzenia i zbytu na wsi oraz lokalne sp�dzielnie spo�ywc�w. Powsta�o ponadto kilka central pa�stwowych "sp�dzielni" handlowych (tekstyliami, wyrobami mi�snymi, rybami itp.) i rzemie�lniczych. Prywatny handel hurtowy uleg� pe�nej likwidacji do 1950. Prywatny handel detaliczny ograniczony zosta� do sklepik�w i stragan�w bazarowych. Zatrudnienie w prywatnych zak�adach handlowych, wynosz�ce w 1947 ok. 55% og�u zatrudnionych w handlu, zmala�o w 1950 do 8,9%. 22 BLOK STRONNICTW DEMOKRATYCZNYCH BIURO INFORMACYJNE PARTII KOMUNISTYCZNYCH I ROBOTNICZYCH (Kominform), utworzone w Szklarskiej Por�bie 22-27 IX 1947 na naradzie przedstawicieli 9 partii komunistycznych z Bu�garii, Czechos�owacji, Francji, Jugos�awii, Polski, Rumunii, W�gier, W�och i ZSRR. W referacie A. �danowa O sytuacji mi�dzynarodowej przedstawiono tez� o uformowaniu si� i rozpocz�ciu konfrontacji dw�ch przeciwstawnych oboz�w: imperialistycznego i antydemokratycznego (kapitalistycznego) oraz antyimperialistycznego i demokratycznego (socjalistycznego). -"W Gomu�ka wyg�osi� referat o wymianie do�wiadcze� i koordynacji dzia�alno�ci partii komunistycznych. Biuro Informacyjne utwierdza�o dominacj� ZSRR w tzw. krajach demokracji ludowej, przyspiesza�o proces ich -stabilizacji, ogranicza�o suwerenno��. W Polsce doprowadzi�o do odsuni�cia od w�adzy W. Gomu�ki i jego zwolennik�w (VIII-IX 1948) przez grup� kierowan� przez -B. Bieruta, a opowiadaj�c� si� za przyspieszeniem stabilizacji w Polsce. Organem roboczym Ko-minformu by�o Biuro Informacyjne, w sk�ad kt�rego wchodzili przedstawiciele ww. partii. Celem Biura by�a wzajemna wymiana informacji i do�wiadcze�, dyskutowanie i wypracowywanie wsp�lnego stanowiska w wa�nych zagadnieniach mi�dzynarodowych i w miar� potrzeby koordynacja dzia�alno�ci na zasadzie wzajemnego porozumienia. BI odby�o cztery narady: w Polsce (w 1947, za�o�ycielsk�), w Rumunii (VI 1948), na W�grzech (XI 1949) oraz w Rumunii (XI 1950). Na posiedzeniu BI w Bukareszcie (28 VI 1948) delegacje 8 partii podj�y uchwa�� o sytuacji w Komunistycznej Partii Jugos�awii (KPJ), pot�piaj�c� ten kraj i jego przyw�dc� -J.B. Tit�, w zwi�zku z czym KPJ wyst�pi�a z Biura. Po XX Zje�dzie KPZR partie cz�onkowskie BI podj�y decyzj� o jego rozwi�zaniu (17 IV 1956). BLOK STRONNICTW DEMOKRATYCZNYCH, koalicja PPR, PPS, SL i SD utworzona przed -referendum ludowym 1946, zdominowana przez komunist�w. Jego geneza si�ga VII 1944, okresu tworzenia z inicjatywy PPR sojuszu politycznego 4 partii wchodz�cych w sk�ad KRN i PKWN; w XI 1944 powo�ano centraln�, wojew�dzkie, powiatowe i miejskie Komisje Porozumiewawcze Stronnictw Demokratycznych. W IX 1945 PPR, za po�rednictwem PPS, przedstawi�a koncepcj� bloku wyborczego partii wsp�tworz�cych -Tymczasowy Rz�d Jedno�ci Narodowej (PPR. PPS, PSL, SL, SD i SP). W II 1946 PPR i PPS zaproponowa�y po 20% mandat�w w przysz�ym -Sejmie Ustawodawczym pierwszym czterem partiom. PSL, maj�ce wielkie poparcie na wsi 23 BUD�ET i w miastach, domaga�o si� 75% mandat�w dla partii ch�opskich. W II 1946, po zerwaniu rozm�w PSL i SD pozosta�y poza BSD. Po od�o�eniu terminu wybor�w, od III 1946 PPR forsowa�a koncepcj� -"referendum ludowego". BSD w wyborach do -Sejmu Ustawodawczego 19 I 1947 wsp�lnie ze Zwi�zkami Zawodowymi (na Ziemiach Odzyskanych r�wnie� z SP) zdoby� wi�kszo�� g�os�w i mandat�w. Wyniki te zosta�y zakwestionowane przez PSL. BUD�ET, plan przysz�ych dochod�w i wydatk�w pa�stwa lub wsp�lnoty samorz�dowej, najcz�ciej roczny. Bud�et pa�stwa uchwalany jest w formie ustawy. Jest instrumentem polityki finansowej pa�stwa oraz narz�dziem parlamentarnej kontroli nad rz�dem, wyrazem dominacji parlamentu w procesie decydowania o gromadzeniu i dysponowaniu zasobami finansowymi pa�stwa oraz o rozmiarach tzw. deficytu bud�etowego. Wykonanie bud�etu kontroluje Sejm, wykorzystuj�c -Najwy�sz� Izb� Kontroli. Dochody pa�stwa pochodz� g��wnie z podatk�w, op�at, konfiskat mienia, obligacji, po�yczek i darowizn na rzecz Skarbu Pa�stwa. Wydatki to przede wszystkim wynagrodzenia i inne osobowe �wiadczenia pieni�ne (pracownik�w tzw. sfery bud�etowej), sp�ata d�ugu wewn�trznego i mi�dzynarodowego, inwestycje, finansowanie zada� zleconych samorz�dowi, dotacje i subwencje. Dochody gmin to daniny publiczne (podatki i op�aty lokalne), dochody z u�ytkowania mienia komunalnego, subwencje i dotacje z bud�etu pa�stwa, po�yczki i kredyty, dochody z samoopodatkowania si� mieszka�c�w, darowizny, nadwy�ki bud�etowe z lat ubieg�ych oraz 15% podatku dochodowego od os�b fizycznych i prawnych zebranych na terenie gminy. Z uzyskanych dochod�w gmina finansuje zadania w�asne (gospodarka komunalna, o�wiata, zapewnienie porz�dku i bezpiecze�stwa publicznego, transport lokalny, ochrona zdrowia i pomoc spo�eczna, ochrona �rodowiska oraz utrzymanie obiekt�w u�yteczno�ci publicznej). BUD�ET WOJSKOWY, wydatki pa�stwa zwi�zane z obronno�ci�. Wi�kszo�� bud�etu MON (w 1995 wynosi� on 63 629,9 mld starych z�) poch�ania�y koszty utrzymania stan�w osobowych (45,8%), ubezpieczenia spo�eczne (19,7%), eksploatacja wyposa�enia technicznego, remonty i cz�ci zamienne (10,4%), eksploatacja budynk�w i budowli (8,5%), zakup wyposa�enia technicznego (6,5%). Zestawienie wydatk�w bud�etowych MON w latach 1986-1994 przedstawia tabela: 24 BUD�ET WOJSKOWY Lata Ceny bie��ce kwota Ceny sta�e z 1994 kwota zmniejszenie w % (mitl starych z�) do roku poprzedniego do 1986 1986 411 109747 1987 506 106565 2,9% 2,9%i 1988 768 99318 6,8% 9,5% 1989 2 147 89 386 10,0% 18.6% 1990 14637 80448 10,0% 26,7%) 1991 18212 52291 35,0% 52,4%) 1992 25 644 50 199 4,0% 54,3%, 1993 38 390 48 603 3,2% 55,7%, 1994 47055 47 855 1,5% 56,4% Od po�owy lat osiemdziesi�tych wydatki na obron� systematycznie mala�y. W 1989 stanowi�y one 1,9% produktu krajowego brutto i 6,4% bud�etu pa�stwa. Wysoko�� wydatk�w wojskowych jest czynnikiem decyduj�cym o jako�ci si� zbrojnych (ich wyposa�enia w sprz�t techniczny, mo�liwo�ci rozwoju i wdra�ania nowych technologii, system�w i struktur organizacyjnych) i ich stanie liczebnym. Por�wnanie wydatk�w Polski i niekt�rych innych pa�stw europejskich na obron� w 1992 przedstawia tabela: Pa�stwo Bud�et wojskowy Wydatki w USD min USD na l mieszka�ca na l �o�nierza Francja 28 280 497 54 176 Hiszpania 5 108 121 22403 Niemcy 25563 321 53 703 W. Brytania 33 572 589 11 458 W�ochy 15225 265 32325 Czechos�owacja 2 174 141 18 117 W�gry 1 154 109 10587 Polska 1882 48 6745 W 1998 wydatki na obron�, przypadaj�ce na l statystycznego obywatela, wynios�: w Polsce - 88 USD, w Rosji - 322, w Niemczech - 414, w Czechach - 125, na Ukrainie - 15, a w Izraelu - 1223. 25 BUZEK BUZEK JERZY KAROL (ur. 1940), profesor nauk technicznych, dzia�acz spo�eczny, polityk. Od 1980 we w�adzach regionalnych i krajowych "Solidarno�ci"; przewodniczy� I Zjazdowi Krajowemu "Solidarno�ci" w gda�skiej hali "Oliwi�" (1981) oraz IV, V i VI zjazdom. Od 1982 wsp�pracowa� z ->M. Krzaklewskim. Uczestnik zespo�u ekspert�w -*Akcji Wyborczej "Solidarno��", za�o�onej w p�. 1996. Po wyborach 21 IX 1997 desygnowany przez Krzaklewskiego na urz�d prezesa Rady Ministr�w, co opinia publiczna przyj�a z pewnym zaskoczeniem. Po negocjacjach koalicyjnych z -"Uni� Wolno�ci, 30 X 1997 przedstawi� sk�ad Rz�du z -L. Balcerowiczemjako wicepremierem. c CEFTA (Central European Free Tracie Agreement - �rodkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu), zawarte 21 XII 1992 w Krakowie przez Polsk�, W�gry, Czechy i S�owacj�. Dotyczy utworzenia strefy wolnego handlu mi�dzy jego cz�onkami (Czechy i S�owacja pozostaj� po podziale Czechos�owacji w unii celnej i walutowej); wesz�o w �ycie l I 1994; dotyczy towar�w przemys�owych oraz niekt�rych maszyn i urz�dze�; docelowo ma te� doprowadzi� do liberalizacji barier celnych. Celem CEFTYjest tak�e ochrona w�asnego rolnictwa - handel towarami rolno-spo�ywczymi ma by� liberalizowany selektywnie (kontyngenty celne). Zgodnie z deklaracj� podpisan� w Pradze 4 II 1994 termin docelowy stopniowego znoszenia ce� skr�cony zosta� do ko�ca 1997. CENTRALNA RADA ZWI�ZK�W ZAWODOWYCH (CRZZ), powo�ana na podstawie ustawy z � VII 1949 (poprzedniczk� CRZZ by�a Komisja Centralna Zwi�k�w Zawodowych - KCZZ). Teoretycznie CRZZ by�a organem wykonawczym Zrzeszenia Zwi�zk�w Zawodowych, w praktyce jednak by�a organem decyduj�cym. Reprezentowa�a oficjalny ruch zwi�zkowy w �wiatowej Federacji Zwi�zk�w Zawodowych. Rozwi�zana 5 XII 1980. Przewodnicz�cy KCZZ - K. Witaszewski (1945-1948) i ^E. Ochab (1948-1949), przewodnicz�cy CRZZ - -A. Zawadzki (1949-195 0), K. Witaszewski (1950-1956), -I. Loga-Sowi�ski (1956-1971), W. Kruczek (1971-1980), R. Jankowski (1980). CENTRALNE BIURO KOMUNIST�W POLSKI W ZSRR - powo�any przez KC WKP(b) w I 1944, w Moskwie, partyjny o�rodek komunist�w polskich. Pocz�tkowo planowa�o utworzenie w�asnej, niezale�nej od PPR konspiracji komunistycznej w kraju; utrzymywa�o ��czno�� z KC 27 CENTRALNY URZ�D PLANOWANIA PPR, pretenduj�c do roli jego zwierzchnika i po�rednika w kontaktach z KC WKP(b); sprawowa�o zwierzchnictwo polityczne nad Zwi�zkiem Patriot�w Polskich i Armi� Polsk� w ZSRR; powo�a�o (21 IV 1944) Polski Sztab Partyzancki na czele z -�A. Zawadzkim; kierowa�o pracami nad utworzeniem --PKWN. Po jego utworzeniu przekszta�cone w Przedstawicielstwo KC PPR w Moskwie. Przewodnicz�cy A. Zawadzki, sekretarz -�S. Radkiewicz, cz�onkiem: -"K. �wierczewski, ->J. Berman, -�W Wasi-lewska oraz -H. Minc i -�M. Spychalski (w VII 1944), pe�nomocnicy: H. Minc i S. Wierb�owski. CENTRALNY URZ�D PLANOWANIA (CUP), istnia� w latach 1945-1949 przy Komitecie Ekonomicznym Rady Ministr�w (KERM); opracowa� -�Plan trzyletni i za�o�enia wst�pne do -� Planu sze�cioletniego. W 1948 dzia�alno�� CUP krytyce poddali ekonomi�ci PPR (m.in. -�H. Minc), a jego kierownictwo zmieniono. Na miejsce CUP powo�ano Pa�stwow� Komisj� Planowania Gospodarczego (PKPG). Prezes CUP - C. Bobrowski (do II 1948). CENZURA, system kontroli wszelkiego typu publikacji (prasowych, ksi��kowych, radiowych, telewizyjnych, filmowych, widowisk itp.) pod wzgl�dem warto�ci uznawanych za szczeg�lnie wa�ne pod wzgl�dem politycznym, moralnym itp. przez powo�ane do tego instytucje, najcz�ciej pa�stwowe. Przybiera formy cenzury prewencyjnej (kontroli przed publikacj�) lub represyjnej (po przygotowaniu do rozpowszechnienia lub po rozpowszechnieniu). W Polsce po II wojnie �wiatowej wprowadzono cenzur� prewencyjn�. Ponadto zdecydowan� wi�kszo�� �rodk�w masowej komunikacji, teatry, produkcj� filmow� itp. w Polsce upa�stwowiono lub oddano do dyspozycji propagandy partyjnej (PPR) PZPR i jej sojusznik�w. Organem cenzury by�o pocz�tkowo Centralne Biuro Kontroli Prasy Ministerstwa Bezpiecze�stwa Publicznego, przekszta�cone na podstawie dekretu 5 VII 1946 w G��wny Urz�d Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk (GUKPPiW; dyrektor - L. Wojtyga), podleg�y pocz�tkowo Radzie Ministr�w. W terenie funkcje cenzorskie spe�nia�y wojew�dzkie urz�dy KPPiW oraz urz�dy terenowe I instancji: w miastach wydzielonych - grodzkie urz�dy KPPiW, a w powiatach - starostowie za po�rednictwem referent�w spo�eczno-politycznych. Kontrolowa�y one wszystkie publikacje krajowe, a tak�e udziela�y zezwole� (lub zakazywa�y) sprowadzania z zagranicy, prenumerowania lub rozpowszechniania okre�lonych wydawnictw, film�w itp. Zagraniczne audycje radiowe, kt�re uznano za szkodliwe, zag�u- 28 CHRZE�CIJA�SKIE STOWARZYSZENIE SPO�ECZNE szano. Ingerencje cenzury polega�y na usuwaniu lub zmienianiu fragment�w tekstu (utworu) lub ca�ego dzie�a. Zakaz publikacji (tzw. zapis cenzorski) dotyczy� m�g� okre�lonych autor�w lub te� tre�ci, temat�w. Do lat osiemdziesi�tych ingerencje cenzury nie by�y oznaczane. Pewne os�abienie dzia�ania cenzury nast�powa�o w okresach przesile� politycznych, np. w 1956 poddawano krytyce praktyk� cenzury na forum ZG Zwi�zku Dziennikarzy Polskich (18-20 IX 1956). W XI 1956 zlikwidowano radiostacje zag�uszaj�ce. Niebawem jednak obostrzenia przywr�cono, np. w X 1957 Sekretariat KC PZPR zaaprobowa� wniosek GUKPPiW o zawieszenie wydawania popularnego tygodnika "Po prostu"; doprowadzi�o to do zaj�� ulicznych w Warszawie (3-6 X 1957). Wprowadzenie rzeczywistych gwarancji wolno�ci s�owa i cz�ciowe ograniczenie zakresu kontroli czynnik�w pa�stwowych i partyjnych nad �rodkami spo�ecznej komunikacji by�o jednym z wa�niejszych osi�gni�� --okr�g�ego sto�u 1989. Cenzura zosta�a zniesiona w Polsce ustaw� z 11 VI 1990. CHRZANOWSKI WIES�AW (ur. 1923), prawnik, profesor KUL, dzia�acz spo�eczny i polityczny. W czasie II wojny �wiatowej �o�nierz Narodowej Organizacji Wojskowej i AK, wi�ziony za nielegaln� dzia�alno�� (1948-1954). Po uwolnieniu kontynuowa� prac� naukow�, jako radca prawny i adwokat (od 1981). Dzia�a� w �rodowiskach katolickich; cz�onek Spo�ecznej Rady Prymasowskiej (1982-1984). Wsp�za�o�yciel i pierwszy przewodnicz�cy Zjednoczenia Chrze�cija�sko-Narodowego (1989). Od 1990 w Komitecie Obywatelskim przy przewodnicz�cym NSZZ "Solidarno��". Minister sprawiedliwo�ci i prokurator generalny w rz�dzie ->J.K. Bieleckiego. Pose� na Sejm RP I kadencji i jego marsza�ek (1991-1993). CHRZE�CIJA�SKIE STOWARZYSZENIE SPO�ECZNE (ChSS), utworzone w X 1957 przez secesjonist�w z -�"Pax"(m.in. J. Frankowski); od 1989 dzialajako organizacja og�lnochrze�cija�ska: Unia Chrze�cija�sko-Spo-�eczna (UChS). Prowadzi dzia�alno�� gospodarcz� (Ars Christiana), wydawnicz� (Novum), wydaje m.in. tygodnik "Za i przeciw", od 1982 "Tygodnik Polski", a od 1983 kwartalnik "Studia i Dokumenty Ekumeniczne". Wchodzi�o w sk�ad -FJN, mia�o pos��w w -^Sejmach PRL. W III 1996 UChS zg�osi�a akces do Sojuszu Lewicy Demokratycznej (SLD). W 1970 ChSS liczy�o ok. 700 cz�onk�w, a w 1983 ich liczba wzros�a do ok. l O ty�. Prezesi Zarz�du G��wnego: J. Frankowski (do 1968), Z. Filipowicz (do 1974), K. Morawski (od 1974). 29 CIMOSZEWICZ CIMOSZEWICZ W�ODZIMIERZ (ur. 1950), prawnik, dzia�acz socjaldemokratyczny, polityk. Cz�onek PZPR (1971-1990). Pose� na Sejm od 1989; od 1990 przewodnicz�cy Parlamentarnego Klubu Lewicy Demokratycznej. W wyborach prezydenckich uzyska� 9,21% g�os�w. Wsp�tw�rca i pierwszy przewodnicz�cy (od 1991) -Sojuszu Lewicy Demokratycznej (SLD). W rz�dzie -W. Pawlaka (od X 1993) i -J. Oleksego (1995-1996) by� wicepremierem, min. sprawiedliwo�ci i przewodnicz�cym Komitetu Spo�ecznego Rady Ministr�w; po ust�pieniu Oleksego, 7 II 1996 obj�� stanowisko premiera. Poda� si� do dymisji po wyborach parlamentarnych we IX 1997, pe�ni� obowi�zki do sformowania rz�du przez -J. Bu�ka, tj. do ko�ca X 1997. CIO�KOSZADAM (1901-1978), dzia�acz PPS. Cz�onek Rady Naczelnej PPS (1931-1939) i Centralnego Komitetu Wykonawczego (1937); jeden z przyw�dc�w Centrolewu. Po IX 1939 przedosta� si� na Zach�d. Od II 1940 sekretarz generalny Komitetu Zagranicznego PPS, od III 1940 cz�onek Rady Narodowej RP. By� negatywnie nastawiony do uk�adu pol-sko-radzieckiego 1941 z uwagi na brak wyra�nego potwierdzenia integralno�ci terytorialnej Polski po wojnie. Po wojnie pozosta� na emigracji. Uczestniczy� w pracach Mi�dzynarod�wki Socjalistycznej. Do 1959 by� przewodnicz�cym Rady Centralnej PPS, a w 1960, n