Witaminy w walce z rakiem Dr Kedar N. Prasad • K. Che prasad Witaminy w walce z rakiem Zapobieganie i leczenie Z angielskiego przełożyła Dorota Kozińska Ktt Ul IU CIBII Tytuł oryginału Fight cancer with vitamins and supplements Wydanie oryginalne Contemporary Books, USA Redaktor prowadzący Sylwia Bartkowska - , ....'¦¦,¦ Projekt okładki Agnieszka Skriabin Zdjęcie na okładce Bohdan M. Ruciński , ,. Redakcja Piotr Warowny Korekta . Boienna Burzyńska ' r k\ M 'j. '¦¦ "¦ ' Copyright © by Kedar N. Prasad Copyright © for the Polish translation by Bauer-Weltbild Media, Sp. z o.o., Sp.K., Warszawa 2005 Wszystkie prawa zastrzeżone Bauer-Weltbild Media Sp. z o.o., Sp. K. Klub dla Ciebie Warszawa 2005 ul. Majdańska 12 04-088 Warszawa www.kdc.pl Pięćset pięćdziesiąta publikacja Klubu dla Ciebie ISBN 83-7404-249-4 Skład i łamanie EFKA, Łódź Druk i oprawa Zakład Poligraficzno-Wydawniczy POZKAL 88-100 Inowrocław, ul. Cegielna 10/20 Książkę tę dedykuję Judy, oddanej żonie i kochającej matce. SPIS TREŚCI Przedmowa ................................... 9 Wstęp ....................................... 11 1. Fakty i mity o przeciwutleniaczach, diecie i raku .............................. 13 2. Wolne rodniki i przeciwutleniacze ............. 25 3. Co trzeba wiedzieć o raku.................... 57 4. Mutageny i karcynogeny pochodzenia środowiskowego oraz związane z dietą i trybem życia............................. 67 5. Badania nad profilaktyką raka i zalecenia profilaktyczne............................. 87 6. Przeciwutleniacze w połączeniu ze standardową terapią przeciwrakową ...................... 131 7. Dzienne zapotrzebowanie na mikroskładniki...... 167 PRZEDMOWA Ludzie coraz bardziej dbają o zdrowie. Coraz więcej wiedzą 0 zaleceniach profilaktycznych. Kontrowersje wzbudza szczególnie związek witamin z rakiem. Książka autorstwa Kedara i Che Prasadów zawiera rzetelne informacje o witaminach. Autorzy najpierw dają krótki, klarowny przegląd faktów 1 mitów na temat mikroskładników pokarmowych i raka. Następnie objaśniają rolę mikroskładników w profilaktyce i leczeniu różnych postaci nowotworów. Zestawienie wyników badań laboratoryjnych i epidemiologicznych potwierdzających przeciwrakowe oddziaływanie niektórych mikroskładników jest bardzo przekonujące. Zalecenia dotyczące stosowania mikroskładników, roli diety i trybu życia w zapobieganiu chorobom nowotworowym są rozsądne i gruntownie przemyślane. Istotne jest rozróżnienie dawek niezbędnych do utrzymania organizmu w dobrej kondycji i dawek zapobiegawczych - autorzy podeszli do tego zagadnienia z właściwej perspektywy. 10 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem Omawiają też wyniki najnowszych badań nad wykorzystaniem mikroskładnikow pokarmowych w leczeniu raka i łagodzeniu następstw terapii przeciwrakowej. Wprowadzają czytelnika w tę szybko rozwijającą się dziedzinę medycyny, podchodząc do jej osiągnięć z ostrożnym optymizmem. Jako lekarz często mam do czynienia z opłakanymi skutkami nierozważnego stosowania witamin w celach dietetycznych, w profilaktyce oraz leczeniu chorób nowotworowych - dlatego pragnę pochwalić Kedara N. i K. Che Prasadów za ich rzetelną publikację. Dr n.med. Frank L. Meyskens Jr. Dyrektor Chao Family Comprehensive Cancer Center przy University of California w Irvine WSTĘP Coraz więcej ludzi, zainteresowanych utrzymaniem i poprawą swojej kondycji, stosuje dodatki żywieniowe. Jak wynika z ostatnich badań, ponad 40% obywateli Stanów Zjednoczonych korzysta z nich codziennie. Większość nie zna jednak najnowszych ustaleń na temat związków diety z chorobą nowotworową. Wiele osób zażywa preparaty niezgodnie z obecnym stanem wiedzy. Nie ma wątpliwości, że nadmierne spożycie niektórych składników może spowodować nieodwracalne uszkodzenia organizmu. Przyjmowanie przeciwutleniaczy, witamin z grupy B i minerałów właściwie dobranych i w odpowiednich dawkach jest niezwykle istotne dla zachowania zdrowia. Cel napisania książki był dwojaki. Po pierwsze, chcieliśmy zaznajomić czytelników z wynikami najnowszych badań na temat roli przeciwutleniaczy, diety i stylu życia w zapobieganiu rakowi oraz ich wykorzystania w terapii wspomagającej leczenie chorób nowotworowych. Po dru- 12 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem gie, pragniemy im pomóc w opracowaniu indywidualnych programów zapobiegawczo-leczniczych, opartych na diecie i dodatkach żywieniowych. Tego rodzaju programy trzeba skonsultować z lekarzem lub innym specjalistą od dietetyki i terapii przeciwrakowej. Z programu zapobiegania chorobom nowotworowym mogą też korzystać osoby, które pragną utrzymać dobrą kondycję, a tym samym uniknąć innych schorzeń przewlekłych, m.in. chorób serca. Dziękujemy Charlotte Jensen za fachową redakcję. Szczególne wyrazy wdzięczności za pomoc należą się Ka-thleen Prasad. Dr Kedar N. Prasad K. Che Prasad Fakty i mity o przeciwutleniaczach, diecie i raku Przeciwutleniacze (antyoksydanty) to związki chemiczne, które chronią nas przed uszkodzeniami wywołanymi przez wolne rodniki. Część z nich syntetyzuje się w organizmie, inne wchodzą w skład naszej diety. Przeciwutleniacze są niezbędne do rozwoju i podtrzymania procesów życiowych. Wolne rodniki to atomy lub cząsteczki zawierające aktywny tlen, produkt uboczny wszelkich procesów wykorzystania tlenu przez komórki. Mogą zniszczyć całą komórkę, wraz z materiałem genetycznym. Liczne publikacje książkowe i artykuły zamieszczane w prasie zawierają informacje o wynikach najnowszych badań nad rolą przeciwutleniaczy i diety w profilaktyce oraz leczeniu raka. Niestety, często dane o wpływie przeciwutleniaczy na zdrowie oraz ich użyteczności w terapii przeciw-rakowej są sprzeczne. Przyczyniło się to do powstania wielu mitów dotyczących użyteczności mikroelementów pokarmowych. 14 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem 1. Mit: Im więcej przyjmowanych mikroskładników pokarmowych, w tym przeciwutleniaczy, tym lepsze samopoczucie. Fakt: Pogląd niebezpieczny w skutkach. Przyjmowanie niektórych mikroelementów w nadmiernych ilościach może być bardzo szkodliwe. Na przykład nieumiarkowane zażywanie witaminy A (powyżej 50000 j.m, czyli jednostek międzynarodowych dziennie przez dłuższy czas) prowadzi do toksykozy skóry i wątroby. U kobiet ciężarnych dawka witaminy A powyżej 10000 j.m zwiększa ryzyko uszkodzenia płodu. Nadmierne spożycie selenu (co najmniej 500 mikrogramów dziennie przez dłuższy czas) wywołuje zaćmę (chorobę oczu polegającą na zmętnieniu soczewki). Długotrwałe stosowanie witaminy Bfi w dawce większej niż 50 miligramów dziennie może się przyczynić do wystąpienia przejściowej neuropatii obwodowej (objawiającej się m.in. drętwieniem kończyn), ustępującej po odstawieniu preparatu. 2. Mit: Witaminy A, C i E - bez względu na postać - podobnie oddziaływują na komórki nowotworowe. Fakt: Liczne eksperymenty dowiodły mylności tego stwierdzenia. Na przykład kwas retinowy oraz jego pochodne skuteczniej hamują wzrost komórek rakowych niż witamina A pod innymi postaciami, m.in. retinol, octan retinolu i palmitat retinolu. Witamina E w postaci burszty-nianu d-alfa-tokoferolu ma silniejsze działanie przeciwra-kowe niż d-alfa-tokoferol, octan d-alfa-tokoferolu i nikoty-nian d-alfa-tokoferolu. Witaminę C stosuje się pod postacią kwasu askorbinowego, askorbinianu sodu lub askorbinia-niu wapnia. Przyjmowanie kwasu askorbinowego w zbyt dużych dawkach może prowadzić do podrażnień żołądka. Fakty i mity o przeciwutleniaczach... 15 Nadmierne zażywanie askorbinianiu sodu podwyższa stężenie sodu w moczu, które zwiększa ryzyko rozwoju raka pęcherza. Najlepiej stosować witaminę C w postaci askorbinianiu wapnia. 3. Mit: Dodatek pierwiastków śladowych, m.in. żelaza, miedzi i manganu, do preparatów przeciwutleniających z witaminą C jest korzystny dla zdrowia. Fakt: Wiadomo, że witamina C w połączeniu z żelazem, miedzią lub manganem tworzy wolne rodniki, które mogą uszkodzić komórki. Wymienione pierwiastki w połączeniu z przeciwutleniaczami są wchłaniane znacznie szybciej w układzie pokarmowym, co może prowadzić do nadmiernego odkładania się tych substancji w organizmie. Podwyższone stężenie żelaza jest przyczyną wielu przewlekłych chorób, m.in. układu krążenia, neurologicznych i nowotworów. 4. Mit: Przechowywane w lodówce mrożone soki owocowe i napoje w proszku nie tracą witaminy C. Fakt: Mrożone soki owocowe i napoje w proszku są cennym źródłem witaminy C, ale trzeba je spożyć natychmiast po otwarciu. Przechowywane w chłodnym miejscu i wystawione na oddziaływanie światła oraz tlenu szybko tracą ten składnik. Po upływie doby stężenie witaminy C zmniejsza się o ponad połowę. Sok pomarańczowy w kartonach ma więcej witaminy C niż napoje w plastikowych butelkach, ciągłe otwieranie i zamykanie opakowania zmniejsza jednak jej zawartość. 5. Mit: Niektórzy sądzą, że w celach zdrowotnych i zapobiegawczych powinni przyjmować wszystkie mikroskład- 16 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem niki pokarmowe raz dziennie; inni są zdania, że wystarczy zażywać mikroskładniki, m.in. witaminę C, tylko w wyjątkowych okolicznościach, np. w czasie przeziębienia. Fakt: Częstotliwość zażywania mikroskładników pokarmowych powinna zależeć od współczynnika ich rozpadu w tkankach. Dla większości przeciwutleniaczy okres biologicznego półtrwania (czyli czas, po którym stężenie witaminy we krwi spada o 50%) wynosi od 6 do 12 godzin. Metabolizm mikroskładników przyjmowanych raz dziennie nie gwarantuje utrzymania stałego stężenia przeciwutleniaczy we krwi. Zażywanie preparatów przeciwutlenia-jących doustnie dwa razy dziennie (rano i wieczorem) stabilizuje ich stężenie w organizmie. Przyjmowanie przeciwutleniaczy przed posiłkiem ma tę zaletę, że hamuje proces wytwarzania toksycznych substancji podczas trawienia. Stosowanie dodatków pokarmowych tylko w wyjątkowych okolicznościach nie ma większego wpływu na zdrowie. 6. Mit: Unikanie spożycia czerwonego mięsa w większych ilościach nie odgrywa żadnej roli w zapobieganiu chorobom nowotworowym. Fakt: Nadmierne spożycie czerwonego mięsa w krajach zachodnich zwiększa ryzyko zachorowania na raka jelita grubego, czego dowodzi znikoma liczba chorych Adwentystów Dnia Siódmego, stosujących dietę wegetariańską. W czerwonym mięsie występuje hem, zawarty w czerwonych krwinkach składnik hemoglobiny, który może się przyczynić do przyśpieszenia podziałów komórek nabłonkowych jelita grubego, a tym samym zwiększyć ryzyko rozwoju raka. Należy zatem unikać spożywania czerwonego mięsa w zbyt dużych ilościach. Fakty i mity o przeciwutłeniaczach... 17 7. Mit: Mikroskładniki pokarmowe nie mają żadnego znaczenia w zapobieganiu chorobom nowotworowym. Fakt: Na podstawie wyników kilku nieudolnie przeprowadzonych i źle nadzorowanych badań interwencyjnych nad działaniem mikroskładników pokarmowych można wyciągnąć wniosek, że substancje te nie odgrywają większej roli w zapobieganiu nowotworom. Badania struktur komórkowych i sporadyczne testy wykonywane u ludzi dowodzą jednak, że mikroskładniki w znaczącym stopniu ograniczają ryzyko zachorowania na raka. 8. Mit: Wyważona dieta najskuteczniej chroni przed rakiem. Fakt: Pojęcie „wyważonej diety" jest bardzo ogólne. Zbilansowana dieta nie zawsze skutecznie zabezpiecza przed rakiem. Utrzymanie przeciwutleniaczy - m.in. witamin A, C i E oraz beta-karotenu - na stałym, optymalnym poziomie w praktyce może okazać się niemożliwe. Poza tym wszelkie regularnie spożywane produkty zawierają nie tylko substancje o działaniu zapobiegawczym, ale i toksyny. Stosowanie mikroskładników pokarmowych zwiększa ilość wchłanianych substancji przeciwrakowych. Najskuteczniejszym zabezpieczeniem przed chorobą nowotworową jest więc odpowiednia dieta i zdrowy tryb życia w połączeniu z przyjmowaniem dodatków żywieniowych. 9. Mit: Żyjemy w skażonym środowisku, pijemy skażoną wodę i jemy skażoną żywność, rosnące ryzyko zapadalności na choroby nowotworowe jest zatem wpisane w otaczającą nas rzeczywistość. Fakt: Nie uda się wprawdzie wyeliminować wszystkich substancji rakotwórczych z otoczenia, diety i wody, można 18 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem jednak osłabić ich szkodliwe działanie, stosując mikro-składniki pokarmowe i przestrzegając odpowiedniej diety oraz trybu życia. 10. Mit: Duże dawki cynku zapewniają doskonałe zdrowie i maksymalną ochronę przed rakiem. Fakt: Cynk jest niezbędny do życia. Bierze udział w wielu istotnych procesach biologicznych. W nadmiarze może jednak doprowadzić do zaburzeń wchłaniania selenu, cennej substancji o działaniu przeciwrakowym, a także upośledzić funkcjonowanie mitochondriów. 11. Mit: Rak jest chorobą ludzi w podeszłym wieku, w żywieniu dzieci nie trzeba zatem brać pod uwagę zapobiegania nowotworom. Fakt: Istotnie, część nowotworów (np. jelita grubego i prostaty) rozwija się u osób starszych, ale z reguły zapadalność na raka nie ma związku z wiekiem. Profilaktykę przeciwrakową w postaci przyjmowania dodatków pokarmowych, odpowiedniej diety i zmiany trybu życia należy więc stosować także u dzieci. 12. Mit: Większość mikroskładników pokarmowych, w tym przeciwutleniaczy, jest wydalana z organizmu wraz z moczem i kałem, po co więc je przyjmować? Fakt: Organizm wchłania z przewodu pokarmowego około 10% przyjmowanych doustnie przeciwutleniaczy. Stosowanie przeciwutleniaczy w dużych dawkach może zwiększyć stężenie tych substancji oraz produktów ich rozkładu w moczu i kale. Obecność niektórych przeciwutleniaczy w przewodzie pokarmowym bywa pożądana - jeżeli nie przedostaną się w całości do krwiobiegu. Podwyższenie stę- Fakty i mity o przeciwutleniaczach... 19 żenią witamin C i E (alfa-tokoferolu) w żołądku umożliwia redukcję stężenia nitrosaminy, substancji o silnym działaniu rakotwórczym, syntetyzowanej z pokarmów zawierających azotyny, m.in. z boczku, hot-dogów i konserwowanego mięsa. Poza tym przeciwutleniacze mogą zmniejszyć stężenie toksyn (mutagenów), powstających w procesie trawienia w przewodzie pokarmowym. Podwyższone stężenie prze-ciwutleniaczy w kale i moczu nie jest więc szkodliwe dla zdrowia - nawet nie w pełni wchłonięte mikroskładniki oddziałują dobroczynnie na organizm. 13. Mit: Przyjmowanie dodatkowych dawek witaminy C prowadzi do kamicy nerkowej. Fakt: U zdrowych osób dorosłych nie stwierdza się podobnej zależności. Jeśli odczyn moczu zmienia się na kwaśny, część produktów przemiany materii może stwardnieć pod postacią kamieni nerkowych, zdarza się to jednak u osób cierpiących na zaburzenia równowagi chemicznej, uniemożliwiające neutralizowanie kwaśnych roztworów we krwi. W normalnych warunkach organizm bez trudu neutralizuje roztwory kwasów. W przebiegu niektórych chorób traci tę zdolność i wtedy nie można stosować witaminy C w dużych dawkach. Zależności między przyjmowaniem witaminy C a kamicą nerkową próbowano dowodzić na podstawie dwóch obserwacji: po pierwsze, osoby zażywające duże ilości witaminy C wydzielają z reguły więcej kwasu szczawiowego wraz z moczem; po drugie, u większości osób cierpiących na kamicę nerkową stwierdza się podwyższone stężenie kwasu szczawiowego w moczu. Te dwie niezależne obserwacje doprowadziły do wniosku, że przyjmowanie witaminy C w dużych dawkach zwiększa ryzyko rozwoju kamicy nerkowej. Jak dotąd, nie 20 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem ma żadnych dowodów na poparcie tezy o współzależności przyjmowania dużych dawek witaminy C z ryzykiem zachorowania na kamicę przez osobę zdrową. 14. Mit: Stosowanie preparatów przeciwutleniajacych prowadzi do uzależnienia. Fakt: Preparaty z zawartością przeciwutleniaczy nie mają właściwości uzależniających. Osoby zażywające je w dużych ilościach nie powinny jednak nagle przerywać kuracji: niewykluczone, że organizm zdążył przywyknąć do zwiększonych dawek witamin i ich gwałtowne odstawienie może wywołać objawy awitaminozy. 15. Mit: Raka można wyleczyć samymi mikroskładnikami. Fakt: Choroby nowotworowe mają skomplikowany przebieg i nie można ich wyleczyć przeciwutleniaczami, zarówno stosowanymi oddzielnie, jak i w określonych kombinacjach. Niektóre mikroskładniki pokarmowe, stosowane w dużych dawkach i w połączeniu ze standardową radioterapią lub chemioterapią, bywają użyteczne jako środek wspomagający kurację przeciwrakową. Mogą też przedłużyć remisję lub zapobiec nawrotom choroby. Dawkowanie mikroskładników pokarmowych w leczeniu raka musi być oparte na podstawach naukowych - w przeciwnym razie terapia może okazać się nieskuteczna, a nawet szkodliwa. 16. Mit: Beta-karoten jest tylko prowitaminą A i nie odgrywa żadnej roli. Fakt: Poza tym, że jest prowitaminą A (z jednej cząsteczki beta-karotenu powstają dwie cząsteczki witaminy A), beta-karoten ma pewne właściwości, których brakuje witaminie A. Na przykład: w przeciwieństwie do witaminy A Fakty i mity o przeciwutleniaczach... 21 wzmacnia ekspresję genu o nazwie koneksyna, zdolnego kodować białko łącznikowe także w komórkach nowotworowych. Białko łącznikowe spaja sąsiadujące ze sobą zdrowe komórki. Stężenie tej substancji w komórkach nowotworowych jest znacznie niższe. Obecność białka łącznikowego w komórkach rakowych może upodobnić je do zdrowych komórek. W przeciwieństwie do beta-karote-nu, witamina A powoduje dyferencjację części komórek patologicznych, czyli proces ich przekształcania w komórki prawidłowe. Dopełniające się wzajemnie oddziaływanie beta-karotenu i witaminy A bywa często ignorowane. W istocie zarówno beta-karoten, jak i witamina A odgrywają ogromną rolę w profilaktyce przeciwrakowej. 17. Mit: Wszystkie przeciwutleniacze rozpuszczalne w tłuszczach są toksyczne dla człowieka. Fakt: Tylko witaminy A i D - zażywane w dużych dawkach przez dłuższy czas albo w przebiegu ciąży - są potencjalnie toksyczne. 18. Mit: Przeciwutleniacze naturalne i syntetyczne odznaczają się podobnym działaniem przeciwrakowym. Fakt: Witamina E w postaci naturalnej jest skuteczniejsza jako przeciwutleniacz i czynnik usprawniający funkcjonowanie komórki niż jej odpowiednik syntetyczny. Naturalny beta-karoten, w przeciwieństwie do syntetycznego, może wstrzymać wzrost komórek rakowych wywołany napromieniowaniem. 19. Mit: Przeciwutleniacze stosowane w dużych dawkach oddziałują tak samo na komórki zdrowe, jak na zmienione patologicznie. 22 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem Fakt: Duże dawki przeciwutleniaczy hamują wzrost komórek rakowych, nie upośledzając podziałów zdrowych komórek. 20. Mit: Wszystkie przeciwutleniacze mają jednostronny wpływ na komórki rakowe: niszczą wolne rodniki. Fakt: Poza niszczeniem wolnych rodników, przeciwutleniacze spełniają też inne funkcje biologiczne w komórkach rakowych. Wpływają m.in. na proces regulacji genów oraz dyferencjację komórek patologicznych. 21. Mit: Przeciwutleniacze zażywane w dużych dawkach lub w pewnych kombinacjach zabezpieczają komórki rakowe przed zniszczeniem w następstwie radioterapii i chemioterapii. Fakt: Duże dawki przeciwutleniaczy, m.in. witamin A, C i E oraz beta-karotenu, stosowanych oddzielnie lub w określonym zestawie, mogą zwiększyć skuteczność oddziaływania radioterapii i chemioterapii na komórki rakowe, nie wywierając żadnego wpływu na zdrowe komórki. Inne przeciwutleniacze, np. związki zawierające grupy sulfhy-drylowe (np. glutation), chronią przed skutkami promieniowania zarówno komórki zdrowe, jak i patologiczne. 22. Mit: Zażywanie mikroskładników pokarmowych zwalnia z obowiązku przestrzegania odpowiedniej diety i stylu życia. Fakt: Optymalną kondycję i odporność na choroby zapewnia stosowanie mikroskładników w połączeniu z wyważoną dietą (ubogą w tłuszcz i bogatą w błonnik) oraz zdrowym trybem życia. Fakty i mity o przeciwutleniaczach... 23 Uwagi końcowe Wokół roli niektórych mikroskładników pokarmowych (także przeciwutleniaczy) w profilaktyce i leczeniu chorób narosło wiele nieporozumień. Część z nich wyjaśniono w tym rozdziale. Zwalczanie mitów to trudna powinność badaczy, lekarzy i innych osób związanych z medycyną. Poprawa ogólnego stanu zdrowia ludności zależy od powodzenia w walce z błędnymi przekonaniami. Trwają badania kliniczne nad znaczeniem mikroskładników w zapobieganiu chorobom nowotworowym. W toku jest także kilka eksperymentów klinicznych, mających określić skuteczność stosowania mikroskładników wysokodawko-wych, w tym przeciwutleniaczy, jako terapii wspomagającej w leczeniu przeciwrakowym. Inne badania, z udziałem dzieci i dorosłych pacjentów onkologicznych, są w fazie przygotowań. Zalecamy opracowanie harmonogramu przyjmowania dodatków żywieniowych oraz zmianę diety i stylu życia w celu poprawy ogólnej kondycji oraz profilaktyki i leczenia raka (por. rozdziały 5 i 6). Wskazówki zawarte w książce należy skonsultować z lekarzem bądź innym specjalistą. Wolne rodniki i przeciwutleniacze Na początku w atmosferze ziemskiej nie było tlenu. Planetę opanowały organizmy anaerobowe, potrafiące przetrwać bez tego pierwiastka. Około 2,5 miliarda lat temu bytujące w oceanach sinice zyskały zdolność rozszczepiania wody (H2O) na wodór (H) i tlen (O2). Reakcja chemiczna zapoczątkowała uwalnianie tlenu do atmosfery. Wzrost zawartości tlenu w atmosferze doprowadził do wymarcia wielu organizmów anaerobowych. Ten istotny proces biologiczny stał się punktem wyjścia do ewolucji organizmów wielokomórkowych, w tym ludzi, którym tlen jest niezbędny do życia. Obecnie zawartość tlenu w powietrzu wynosi około 21%, w wodzie - około 34%. Aby zrozumieć wpływ wolnych rodników i przeciwutleniaczy na organizm człowieka, trzeba poznać współzależność między reakcjami utleniania i redukcji, zachodzącymi bezustannie w naszych tkankach. . 26 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem Utlenianie i redukcja Utlenianie to reakcja chemiczna, w której atom lub cząsteczka łączy się z tlenem, traci wodór lub elektron. Na przykład węgiel łączy się z tlenem w procesie utleniania i tworzy dwutlenek węgla. Rodnik nadtlenkowy traci elektron w procesie utleniania i przeistacza się w tlen. Czynnikiem utleniającym jest zatem atom lub cząsteczka, która przekształca dany związek chemiczny, łącząc go z tlenem, pozbawiając go elektronu bądź wodoru. Do czynników i procesów utleniających zaliczamy m.in. wolne rodniki, ozon i promieniowanie. Redukcja to reakcja chemiczna, w której atom lub cząsteczka traci tlen, łączy się z wodorem lub zyskuje elektron. Na przykład dwutlenek węgla traci tlen i przekształca się w tlenek węgla, węgiel łączy się z wodorem i tworzy metan, tlen zyskuje elektron i przeistacza się w anion po-nadtlenkowy. Czynnikiem redukującym jest więc cząsteczka lub atom, który przekształca dany związek chemiczny, pozbawiając go tlenu, łącząc go z wodorem lub dodając do niego elektron. Wszystkie przeciwutleniacze są czynnikami redukującymi. Wolne rodniki Wolne rodniki to atomy lub cząsteczki mające niesparowa-ne elektrony (tlen aktywny bądź azot aktywny), wyjątkowo szkodliwe dla komórek. Większość wolnych rodników ma bardzo krótki czas trwania (1010 sekundy). Rodniki mogą Wolne rodniki i przeciwułleniacze 27 zniszczyć DNA (kwas deoksyrybonukleinowy), RNA (kwas rybonukleinowy), białko, błony, tłuszcz i inne składniki komórki. Wolne rodniki są centrami aktywnymi reakcji chemicznych z udziałem rozmaitych toksyn, które przyczyniają się do wielu chorób przewlekłych, m.in. raka. Pochodzenie i rodzaje wolnych rodników Wolne rodniki dzielą się na tlenowe i azotowe. Większość wolnych rodników pochodzenia tlenowego nosi nazwę aktywnych form tlenu, pochodzenia azotowego - aktywnych form azotu. Do tych pierwszych należą anion ponadtlenko-wy, rodnik wodorotlenkowy, rodnik organiczny, rodnik nadtlenkowy i nadtlenek wodoru. Do drugich - tlenek azotu, dwutlenek azotu i nadtlenoazotyn. Organizm ludzki jest więc narażony na działanie rozmaitych wolnych rodników. Powstawanie wolnych rodników Wolne rodniki powstają w trakcie pobierania tlenu, podczas infekcji bądź utleniania niektórych związków. Mito-chondria to owalne lub cylindryczne, otoczone błonami or-ganelle komórkowe, w których zachodzi proces uwalniania energii. Wytwarzając energię, mitochondria zużywają tlen -produktem ubocznym tej reakcji są aniony ponadtlenkowe, rodniki wodorotlenkowe i nadtlenek wodoru. Około 2% niewykorzystanego tlenu opuszcza mitochondria i przedostaje się do komórki w liczbie około 20 miliardów cząsteczek anionów ponadtlenkowych i nadtlenku wodoru dziennie. W przebiegu infekcji bakteryjnej lub wirusowej komórki fagocytowe (niszczące komórki zaatakowane przez bakterie bądź wirusy) wytwarzają ogromne ilości tlenku azotu, anionów ponadtlenkowych i nadtlenku wodoru, żeby zwalczyć czynnik chorobotwórczy. Może to jed- 28 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem nak spowodować uszkodzenie zdrowych komórek. Wolne rodniki powstają też w trakcie metabolizmu kwasów tłuszczowych i innych cząsteczek. Niektóre substancje i czynniki - np. wolne żelazo, miedź i mangan, palenie tytoniu -mogą przyśpieszyć ten proces. Wynika stąd, że organizm ludzki wciąż musi się zmagać z wolnymi rodnikami. Na szczęście jesteśmy wyposażeni w mechanizmy obronne o działaniu przeciwutleniającym, które chronią nas przed uszkodzeniami. Przeciwutleniacze Mechanizmy obronne o działaniu przeciwutleniającym Kiedy w atmosferze ziemskiej pojawił się tlen, przetrwały i wyewoluowały tylko te formy życia, którym udało się wykształcić mechanizmy przeciwutleniające, zabezpieczające przed szkodliwym działaniem wolnych rodników. Mechanizmy obronne człowieka można podzielić na trzy kategorie: a) enzymy przeciwutleniające syntetyzowane w ustroju, między innymi dysmutaza ponadtlenkowa (SOD), katalaza i peroksydaza glutationowa; b) przeciwutleniacze niewytwarzane w ustroju, przyjmowane głównie z pokarmem (m.in. witaminy A, C i E, karotenoidy, flawonoidy, inne polifenole, inne przeciwutleniacze pochodzenia roślinnego; c) przeciwutleniacze syntetyzowane przede wszystkim w ustroju, przyjmowane jednak także z pokarmem (zawarte zwłaszcza w mięsie i jajach) oraz w postaci dodatków żywieniowych, m.in. związki zawierające grupy sulfhydrylowe (glutation), koenzym Q10, zre- Wolne rodniki i przeciwutleniacze 29 dukowany dinukleotyd nikotynoamidoadeninowy (NADH), kwas alfa-lipoidowy i melatonina. SOD, enzym o właściwościach przeciwutleniających, wykazuje aktywność biologiczną w połączeniu z manganem, miedzią lub cynkiem. Forma manganowa SOD występuje w mitochondriach, formy miedziowe i cynkowe - w cytopla-zmie i jądrze komórkowym. Niszczą wolne rodniki i nadtlenek wodoru. Katalaza wykazuje aktywność biologiczną w połączeniu z żelazem i również niszczy obecny w komórkach nadtlenek wodoru. W tkankach ludzkich występuje też perok-sydaza glutationowa, która wykazuje aktywność biologiczną w połączeniu z selenem i usuwa nadtlenek wodoru z komórek. Choć żelazo, miedź i mangan są niezbędne do uaktywnienia enzymów przeciwutleniających, niewielki nadmiar wolnego żelaza, miedzi lub manganu może przyśpieszyć proces wytwarzania wolnych rodników i tym samym zwiększyć ryzyko rozwoju chorób przewlekłych, w tym raka. Przeciwutleniacze zawarte w pożywieniu Karotenoidy W owocach, warzywach i innych produktach roślinnych występuje ponad sześćset karotenoidów, m.in. ksantofil, zeaksantyna, beta-kryptoksantyna, luteina, beta-karoten i likopen. Beta-karoten był przedmiotem wielu badań laboratoryjnych i testów na ludziach. Obecnie ustala się rolę luteiny, zeaksantyny i likopenu w profilaktyce ogólnej i przeciwrakowej. Beta-karoten występuje w burakach, brokułach, marchwi, dyni, szpinaku, patatach, czerwonej kapuście, kukurydzy, melonach, morelach i mango. Bogatym źródłem likopenu są pomidory. Najwięcej luteiny znajduje się w szpinaku i kwiatach rumianku, ksantofilu 30 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem zaś - w papryce. Wszystkie owoce i warzywa barwy czerwonej lub żółtej zawierają karotenoidy. Witamina A Bogatymi źródłami witaminy A są wątroba, jaja i mleko. Witamina C Witaminę C zawiera większość owoców, m.in. pomarańcze, cytryny, limetki, ananasy, maliny, truskawki i grejpfruty. Witamina E Oleje roślinne i orzechy są bogatymi źródłami witaminy E (zwłaszcza alfa-tokoferolu); w olejach roślinnych występuje też gamma-, beta- i delta-tokoferol. Ryż, płatki owsiane, jęczmień i olej palmowy zawierają dużo witaminy E pod postacią tokotrienoli. Flawonoidy, polifenole i inne przeciwutleniacze pochodzenia roślinnego W kwiatach, owocach, warzywach i innych produktach roślinnych występuje około pięciu tysięcy flawonoidów, czyli tak zwanych substancji fitochemicznych. Niektóre z nich, m.in. kwercytyna, geisteina i katechina, są wciąż przedmiotem badań. Powszechnie stosowane zioła, w tym miłorząb dwuklapowy i zielona herbata, oraz warzywa liściowe zawierają flawonoidy, polifenole i inne przeciwutleniacze. Preparaty z zawartością przeciwutleniaczy oraz sposoby ich wchłaniania Karotenoidy Beta-karoten jest jednym z ponad sześciuset karotenoidów Wolne rodniki i przeciwutleniacze 31 występujących w owocach, warzywach i innych produktach roślinnych. W aptekach jest dostępny w postaci naturalnej bądź syntetycznej. W skład naturalnych preparatów beta-karotenu wchodzi kilka karotenoidów. Preparaty syntetyczne zawierają domieszkę nieokreślonych zanieczyszczeń. Część zażytego beta-karotenu przekształca się w witaminę A - reszta przedostaje się do krwiobiegu i tkanek. Podobną drogę pokonuje około dwudziestu innych karotenoidów, w tym związki powstałe w procesie ich trawienia. Beta-karoten gromadzi się przede wszystkim w gałkach ocznych i podskórnej tkance tłuszczowej. Warunkiem przekształcenia beta-karotenu w witaminę A w organizmie człowieka są dostateczne zapasy retinolu (jedna z postaci witaminy A). Inne karotenoidy, m.in. likopen i luteina, są dostępne wyłącznie w postaci naturalnej. Niektóre preparaty zawierają domieszkę karotenoidów niewyszczególnio-nych z nazwy na opakowaniu. Część zażytego likopenu bądź luteiny przedostaje się do krwiobiegu i tkanek. Wszystkie karotenoidy to przeciwutleniacze rozpuszczalne w tłuszczach. Należy je przyjmować w trakcie posiłków, co ułatwi ich wchłanianie. Witamina A Witaminę A można kupić w postaci octanu retinolu, retinolu, palmitatu retinolu, kwasu retinowego i jego pochodnych. Octan retinolu (dostępny w aptekach w postaci stabilnej) przekształca się w układzie pokarmowym w retinol (postać występująca w ustroju). Następnie retinol przeistacza się w komórkach w kwas retinowy. Ostatnia z wymienionych postaci oddziałuje podobnie jak witamina A - poza tym, że nie ma żadnego wpływu na narząd wzroku. Kwas retinowy i jego pochodne wykorzystuje się podczas 32 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem badań: substancje rozpuszczają się w alkoholu i dzięki temu bez trudu przedostają się do komórek. Witamina A przyjmuje w krwiobiegu formę retinolu i gromadzi się w wątrobie pod stabilną postacią palmitatu retinolu (dostępną w aptekach). Kwas retinowy - pochodna witaminy A - odkłada się w całym ustroju. Witamina A jest przeciw-utleniaczem rozpuszczalnym w tłuszczach. Witamina C Witaminę C można kupić w postaci kwasu askorbinowego, askorbinianu sodu (1 g preparatu zawiera 124 mg sodu), ni-skodawkowych preparatów askorbinianu sodu (1 g zawiera 62 mg sodu), askorbinianu magnezu, askorbinianu potasu, ascorbinianiu wapnia oraz kapsułek o przedłużonym działaniu, zawierających kwas askorbinowy i ester witaminy C. Witamina przenika do krwiobiegu pod postacią kwasu askorbinowego i jego pochodnej, kwasu dehydroaskorbinowego. Przyjmowane w dużych dawkach preparaty kwasu askorbinowego wywołują u niektórych osób nieżyt żołądka. Duże dawki askorbinianu sodu zwiększają stężenie sodu w moczu, co może prowadzić do chronicznych podrażnień pęcherza. Kapsułki o przedłużonym działaniu zawierają domieszkę syntetycznych związków chemicznych. Ester witaminy C zyskuje skuteczność dopiero pod wpływem enzymu zwanego esterazą. Zaleca się więc stosowanie roztworu buforowego askorbinianu wapnia, który nie powoduje praktycznie żadnych skutków ubocznych. Wszystkie postaci witaminy C są rozpuszczalne w wodzie. Witamina E Terminem „witamina E" określa się wszystkie tokofero- le i tokotrienole o aktywności biologicznej alfa-tokofero- Wolne rodniki i przeciwutleniacze 33 lu. Zarówno tokoferol, jak i tokotrienol występują w formach alfa-, beta-, gamma- i delta. Najsilniejsze działanie przeciwutleniające mają alfa-tokoferol, a następnie kolejno beta-, gamma- i delta-tokoferol. Syntetyczną witaminę E oznacza się symbolem dl, naturalną - symbolem d. Najbardziej rozpowszechnione w handlu postaci witaminy E to d- lub dl-alfa-tokoferol. Dostępne są także octan d- lub dl-alfa-tokoferolu, bursztynian d- lub dl--alfa-tokoferolu i nikotynian d- lub dl-alfa-tokoferolu. Teoretycznie wszystkie wymienione postaci witaminy E przekształcają się w alfa-tokoferol w przewodzie pokarmowym, po czym są wchłaniane do tkanek. Wyniki jednego z badań sugerują jednak, że część bursztynianu d-alfa-tokoferolu może się wchłonąć pod niezmienioną postacią. Jak wynika z testów laboratoryjnych, w procesie wytwarzania niektórych preparatów witaminy E stosuje się toksyczne rozpuszczalniki, lepiej więc ich unikać (chodzi o formy rozpuszczalne w wodzie). Witaminę E najlepiej zażywać w postaci d-alfa-tokoferolu i bursz-tynianiu d-alfa-tokoferolu; ten ostatni wykazał się najskuteczniejszym oddziaływaniem na laboratoryjne kultury komórkowe (in vitro) i organizmy żywe (m vivo). Jego skuteczność oceniono na podstawie zdolności do hamowania wzrostu guzów, zapoczątkowywania procesu dy-ferencjacji niektórych komórek rakowych oraz regulacji genów. Flawonoidy, polifenole i inne przeciwutleniacze pochodzenia roślinnego Niektóre flawonoidy oraz inne podobne przeciwutleniacze są dostępne w aptekach i wchodzą w skład preparatów witaminowych. Rozpuszczają się w tłuszczach. 34 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem Związki zawierające grupy sulfhydrylowe Związki te należą do najistotniejszych przeciwutleniaczy oddziałujących wewnątrz komórki. W aptekach można kupić N-acetylocysteinę (NAC) i glutation. Esteraza usuwa z NAC N-acetyl, uwalniając cysteinę, niezbędną do wytworzenia glutationu. Glutation, stosowany doustnie, ulega całkowitemu rozkładowi w przewodzie pokarmowym, stężenie substancji w komórkach nie ulega więc zmianie. NAC, związek o właściwościach zbliżonych do cysteiny, ulega tylko częściowemu rozkładowi w jelitach i dociera także do komórek, podwyższając stężenie zawartego w nich glutationu. NAC jest rozpuszczalny w wodzie. Koenzym Q10 Koenzym Q 10 można kupić w aptekach w formie tabletek zwykłych lub o przedłużonym działaniu. Wchłania się w niezmienionej postaci. Koenzym Q10 jest wykorzystywany przez mitochondria w procesie uwalniania energii. Wykazuje też słabe właściwości przeciwutleniajace. Jak dotąd nie przeprowadzono badań porównawczych nad skutecznością preparatów zwykłych i o przedłużonym działaniu. Część zażytego koenzymu Q10 przedostaje się do komórek, wpływając korzystnie na ich funkcjonowanie. Substancja rozpuszczalna w tłuszczach. NADH Dostępny w handlu jako NADH. Wchłania się w niezmienionej postaci. Wykorzystywany przez mitochondria w procesie uwalniania energii, ma też słabe właściwości przeciwutleniajace. NADH rozpuszcza się w wodzie. Wolne rodniki i przeciwutleniacze 35 Kwas alfa-liponowy i melatonina Zarówno kwas alfa-liponowy, jak i melatoninę można kupić w aptekach. Melatonina jest dostępna w formie tabletek o przedłużonym działaniu. Obydwie substancje rozpuszczają się w alkoholu. Kwas alfa-liponowy podwyższa stężenie glutationu w komórkach i ma silne właściwości przeciwrakowe. Melatonina, hormon wytwarzany w mózgu przez szyszynkę, stosowana jest w zaburzeniach snu, pełni też rolę przeciwutleniacza. Melatoniny nie wolno jednak stosować regularnie jako uzupełnienia diety. Jak przechowywać przeciwutleniacze Karotenoidy Większość dostępnych w handlu karotenoidów w postaci stałej można przechowywać kilka lat w temperaturze pokojowej, z dala od światła. Beta-karoten w postaci roztworu ulega rozkładowi już po kilku dniach, nawet przechowywany w chłodnym i ciemnym miejscu. Witamina A Retinol w postaci krystalicznej, kwas retinowy, octan reti-nolu i palmitat retinolu można przechowywać kilka miesięcy w temperaturze 4°C. Roztwór kwasu retinowego, przechowywany z dala od światła w temperaturze 4°C, zachowuje trwałość przez kilka tygodni. Witamina C Witamina C w postaci roztworu nie nadaje się do przechowywania - ulega rozkładowi już po kilku dniach. Preparaty krystaliczne i tabletki można przechowywać kilka lat w temperaturze pokojowej, z dala od światła. 36 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem Witamina E Alfa-tokoferol, octan alfa-tokoferolu i bursztynian alfa-to-koferolu można przechowywać kilka lat w temperaturze pokojowej, z dala od światła. Roztwór bursztynianu alfa--tokoferylu, trzymany w ciemnym miejscu w temperaturze 4°C, zachowuje trwałość przez kilka miesięcy. Flawonoidy, polifenole i inne przeciw utleniacze pochodzenia roślinnego Preparaty w postaci stałej, przechowywane z dala od światła w temperaturze pokojowej, zachowują trwałość przez kilka lat. Związki zawierające grupy sulfhydrylowe, koenzym Q10 i NADH Wymienione przeciwutleniacze, przechowywane z dala od światła w temperaturze pokojowej, zachowują trwałość przez kilka lat. Ich roztwory, trzymane w ciemnym miejscu w temperaturze 4°C, są stabilne przez kilka miesięcy. Kwas alfa-iiponowy i melatonina Kwas alfa-liponowy można przechowywać kilka lat w temperaturze pokojowej, z dala od światła. Melatoninę można co najmniej przez rok trzymać w lodówce. Czy przeciwutleniacze mogą ulec zniszczeniu podczas obróbki żywności Karotenoidy Przynajmniej część beta-karotenu ulega zniszczeniu podczas gotowania. Obróbka żywności nie wpływa ujemnie na niektóre karotenoidy, zwłaszcza luteinę i likopen. Wręcz Wolne rodniki i przeciwutleniacze 37 przeciwnie, współczynnik ich przyswajalności w produktach gotowanych i ekstraktach spożywczych rośnie, co dotyczy m.in. likopenu zawartego w sosie pomidorowym. Witamina A Zwykła obróbka cieplna nie niszczy witaminy A, gotowanie na wolnym ogniu zmniejsza jednak jej skuteczność. Aktywność witaminy A osłabia też konserwowanie produktów i długie przechowywanie ich w chłodnym miejscu. Witamina A zawarta we wzbogaconym mleku w proszku znacznie traci na wartości po upływie dwóch lat. Witamina C Zamrażanie, rozmrażanie i przechowywanie roztworów witaminy C w chłodnym miejscu zmniejsza jej wartość. W procesie obróbki cieplnej witamina C ulega zniszczeniu przez utlenianie. Witamina E Sporządzanie przetworów, smażenie i zamrażanie produktów niszczy zawartą w nich witaminę E. Witamina E we wzbogaconym mleku w proszku zachowuje swoje właściwości nawet po dwóch latach. Związki zawierające grupy sulfhydrylowe, koenzym Q10 i NADH Niektóre związki SH, NADH i koenzym Q10 ulegają częściowej degradacji podczas gotowania. Kwas alfa-liponowy i melatonina Obydwie substancje mogą ulec częściowemu zniszczeniu w czasie gotowania. 38 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem Dlaczego potrzebujemy mikroskładników pokarmowych Odpowiednie dawki mikroskładników (m.in. witamin A, C i E, karotenoidów, flawonoidów i innych polifenoli, związków SH, koenzymu Q10 i NADH) są niezbędne do prawidłowego wzrostu i rozwoju organizmu. Niedobór jednego z przeciwutleniaczy może być bardzo niekorzystny dla zdrowia. Nieustanne zużycie tlenu przez ustrój prowadzi do wytworzenia ogromnej liczby szkodliwych wolnych rodników. Powstają one także w przebiegu infekcji i niektórych procesów metabolicznych. Jony pewnych metali, m.in. żelaza, miedzi i manganu, łącząc się z cząsteczkami witaminy C lub kwasu moczowego, tworzą duże ilości wolnych rodników. Przeciwutleniacze mogą zniszczyć ich nadmiar w ustroju, pobudzić do działania układ odpornościowy, zapobiec wiązaniu toksycznych substancji w procesie trawienia, ograniczyć częstotliwość mutacji (zmian w genach) wywołanych czynnikami środowiskowymi i błędami w odżywianiu oraz ułatwić naprawę szkód spowodowanych promieniowaniem i oddziaływaniem szkodliwych związków chemicznych. Regulują też aktywność genów w komórkach rakowych, hamując rozwój nowotworów. Trzeba jednak podkreślić, że wiele oddziaływań antyoksydantów w komórkach rakowych nie wynika z ich właściwości prze-ciwutleniających, lecz z mechanizmów odpowiedzialnych za regulację aktywności genów. Dostarczanie organizmowi odpowiednich dawek przeciwutleniaczy ma więc ogromny wpływ na kondycję ogólną i zapobieganie chorobom. Ustalono dzienne zapotrzebowanie (tzw. RDA - re-commended dietary allowance) na poszczególne mikro- Wolne rodniki i przeciwutleniacze 39 składniki (por. rozdział 7), pozwalające uniknąć ich niedoborów, a tym samym zapewniające prawidłowy wzrost i rozwój ustroju. Z punktu widzenia optymalnej kondycji, profilaktyki i leczenia chorób może się ono jednak okazać zbyt niskie. Poza tym zawartość witaminy E, witaminy A (w niektórych dietach wegetariańskich), związków SH, koenzymu Q10, NADH i witaminy C w spożywanych produktach bywa czasem niewystarczająca, mimo że dieta pokrywa dzienne zapotrzebowanie na flawonoidy i inne polifenole. Stosowanie w umiarkowanych ilościach niektórych mikroskładników, w tym przeciwutleniaczy, jest absolutnie konieczne. Dawka, rodzaj i liczba mikroskładników przyjmowanych w celu utrzymania dobrej kondycji oraz w profilaktyce i leczeniu chorób zależy od wieku, płci, rodzaju przypadłości, ryzyka wystąpienia bądź stopnia zaawansowania choroby. Kwestie te zostaną omówione w rozdziałach 5 i 6. Jakie dawki poszczególnych przeciwutleniaczy są wchłaniane i gromadzone przez ustrój Beta-karoten Zaledwie 10% zastosowanego beta-karotenu wchłania się z jelita cienkiego. W organizmach wegetarian unikających spożycia jaj i produktów mlecznych większość beta-karotenu przekształca się w retinol; u osób stosujących dietę mieszaną (mających wystarczające zapasy witaminy A) podobna reakcja nie występuje. Rozkład beta-karotenu we krwi zachodzi powoli - żeby utrzymać względnie stałe stężenie tego mikroskładnika w ustroju, wystarczy go stosować raz lub dwa razy dziennie. 40 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem Witamina A Zaledwie 10-20% zastosowanej witaminy A wchłania się z jelita cienkiego. Zdrowe komórki wykorzystują jej zwykle tyle, ile potrzeba do ich prawidłowego funkcjonowania. Wyjątkiem są komórki wątroby. Octan retinolu przekształca się w jelitach w retinol. W komórkach zachodzi dalszy rozkład retinolu do kwasu retinowego - mimo to większość witaminy A gromadzi się w wątrobie pod postacią palmitatu retinolu. Retinol osiąga maksymalne stężenie we krwi po 3-6 godzinach od zażycia witaminy A, które zmniejsza się do stężenia podstawowego po 12 godzinach, zatem witaminę A należy stosować dwa razy dziennie (rano i wieczorem). Witamina C Współczynnik wchłaniania witaminy C wynosi 20-80%, zależnie od dawki. Witamina stosowana w dawkach od 200 do 500 mg wchłania się z jelit zaledwie w połowie (100-250 mg). Pewna ilość niewchłoniętej witaminy C hamuje wytwarzanie substancji rakotwórczych w żołądku i jelitach. Wchłonięta witamina C rozprzestrzenia się natychmiast po całym ustroju. Podobnie jak w przypadku witaminy A, zdrowe komórki wykorzystują jej tylko tyle, ile potrzeba do ich prawidłowego funkcjonowania. Witamina C szybko ulega rozkładowi w organizmie, dlatego utrzymanie stałego stężenia tej substancji we krwi wymaga przyjmowania preparatów co najmniej dwa razy dziennie. ,>, Witamina E Witaminę E można stosować w formie alfa-tokoferolu i bursztynianu alfa-tokoferolu. Część niewchłoniętego bursztynianu alfa-tokoferolu przekształca się w jelitach Wolne rodniki i przeciwutleniacze 41 w alfa-tokoferol, część jednak ulega wchłonięciu w niezmienionej postaci. Około 20% zastosowanego alfa-toko-ferolu wchłania się z jelita cienkiego i rozprzestrzenia natychmiast po całym ustroju. Podobnie jak w przypadku witamin A i C, zdrowe komórki wykorzystują tylko tyle al-fa-tokoferolu i bursztynianu alfa-tokoferolu, ile potrzeba do ich prawidłowego funkcjonowania. Alfa-tokoferol osiąga maksymalne stężenie we krwi po 4—6 godzinach, które zmniejsza się do stężenia podstawowego po około 12 godzinach, a zatem witaminę E należy zażywać dwa razy dziennie (rano i wieczorem). Flawonoidy, polifenole i inne przeciwutleniacze pochodzenia roślinnego Przeciwutleniacze te są przyjmowane w dużych dawkach (gramach) w ramach codziennej diety. Nie zaleca się więc ich uzupełniania miligramowymi dawkami, zawartymi w preparatach odżywczych. Związki zawierające grupy sulfhydrylowe Zawartość tych związków w komórkach jest względnie stabilna. Najczęściej mamy do czynienia z glutationem. Gwałtowny stres oksydacyjny zmniejsza stężenie SH w komórkach. Glutationu nie można zażywać doustnie, ulega bowiem całkowitemu rozkładowi w jelitach. Zalecamy więc przyjmowanie NAC, który rozkłada się tylko częściowo w przewodzie pokarmowym i przyjmowany doustnie zwiększa stężenie glutationu w komórkach. Aby utrzymać stężenie glutationu na stałym poziomie, wystarczy zażywać preparat raz dziennie. Stosowanie tego prze-ciwutleniacza u niektórych osób jest niewskazane (szczegóły w rozdziałach 5 i 6). I 42 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem Koenzym Q10 i NADH Koenzym Q10 i NADH są syntetyzowane w ustroju. Stężenie tych związków w zdrowych komórkach jest względnie stabilne. Przemysł farmaceutyczny oferuje kilka preparatów z koenzymem Q10 i tylko jeden preparat z zawartością NADH. Współczynnik wchłaniania koenzymu Q10 z przewodu pokarmowego różni się w zależności od preparatu. Jak dotąd nie przeprowadzono badań nad wchłanianiem NADH w ustroju człowieka, stosowanie tej substancji doustnie wspomaga jednak leczenie niektórych schorzeń neurodegeneracyjnych, m.in. choroby Alzheimera i parkinsonizmu. Można stąd wnioskować, że NADH przyjmowane doustnie przedostaje się do mózgu. Aby utrzymać odpowiednie stężenie tych przeciwutleniaczy w komórkach, wystarczy zażywać koenzym Q10 i NADH raz dziennie, stosowanie ich u niektórych osób jest jednak niewskazane (szczegóły w rozdziałach 5 i 6). Kwas alfa-liponowy i melatonina ; Kwas alfa-liponowy jest syntetyzowany w ustroju, wchłania się z przewodu pokarmowego i rozprzestrzenia natychmiast w różnych tkankach. Jego pochodna, kwas dihydroli-ponowy, ma też właściwości przeciwutleniające. Obydwie substancje usuwają metale z ustroju. Stosowanie kwasu li-ponowego u niektórych osób jest niewskazane (szczegółowe informacje zawarto w rozdziałach 5 i 6). Również melatonina wchłania się z przewodu pokarmowego, ulega jednak szybkiemu rozkładowi w tkankach. Zażywanie tego hormonu jest dopuszczalne wyłącznie u osób cierpiących na przejściowe zaburzenia snu. Wolne rodniki i przeciwutleniacze 43 Jakie przeciwutleniacze należy stosować W jakich dawkach i z jaką częstotliwością Wciąż nie wiadomo, jakie dawki przeciwutleniaczy oddziałują optymalnie na ogólny stan zdrowia i najskuteczniej chronią przed rakiem. Z badań wynika jednak, że około 40% Amerykanów zażywa regularnie mikroskładniki pokarmowe. Wiele osób cierpiących na raka i inne choroby przyjmuje dodatki w tej lub innej postaci, bez konsultacji z lekarzem. Jak dowodzą rozmowy z ludźmi, którzy stosują mikroskładniki za namową sprzedawców w sklepach ze zdrową żywnością, pod wpływem audycji telewizyjnych bądź lektury czasopism i książek, rzetelna wiedza nie leży u podstaw ich decyzji. Producenci większości preparatów