"Leksykon ucznia" Historia El�bieta Mazur, Andrzej Po�piech Wydawnictwo Naukowo-Techniczne Warszawa 1992 Leksykon zawiera ponad 700 hase� dotycz�cych historii Polski i historii powszechnej. Jego zadaniem jest u�atwienie uczniom szko�y podstawowej zrozumienia poj�� og�lnych z zakresu historii politycznej, spo�ecznej, gospodarczej i dziej�w kultury, uwzgl�dnianych w podr�cznikach dla klas V-VIII. W leksykonie umieszczonych tak�e zosta�o kilkadziesi�t hase� dodatkowych, kt�re b�d� pomocne w zrozumieniu istoty zjawisk oraz ci�g�o�ci proces�w historycznych. Ka�de has�o wydrukowane jest pismem p�grubym. Umieszczony pod nim odsy�acz "Por." (= por�wnaj) wskazuje na inne, tematycznie zwi�zane z nim has�a. Odsy�acz "Zob." ( = zobacz) kieruje do has�a, w kt�rym znajduje si� definicja danego poj�cia. A ABDYKACJA - zrzeczenie si� tronu przez panuj�cego. ABSOLUTYZM - nie ograniczona i nie kontrolowana w�adza panuj�cego. "Pa�stwo to ja" - mawia� kr�l francuski Ludwik XIV, wybitny przedstawiciel absolutyzmu. W�adca absolutny dysponowa� siln� armi�, kierowa� pa�stwem przy pomocy rozbudowanego aparatu urz�dniczego i policyjnego, kontroluj�cego wszystkie sfery �ycia spo�ecze�stwa. Absolutyzm panowa� w cz�ci Europy w XVII-XVIII w., m.in. we Francji, Prusach, Rosji, Austrii; absolutyzm o�wiecony - faza absolutyzmu charakterystyczna dla II po�owy XVIII w., w kt�rej w�adcy odwo�ywali si� do hase� o�wiecenia. D���c do wzmocnienia si�y pa�stwa �agodzili napi�cia spo�eczne, brali pod opiek� ni�sze warstwy; (mieszcza�stwo, ch�op�w) dbali o rozw�j gospodarki, ograniczali uprawnienia ko�cio�a, rozbudowywali armi�. ADMINISTRACJA - zarz�dzanie, np. maj�tkiem pa�stwowym, prywatnym, przedsi�biorstwem, urz�dem publicznym. Terminem tym okre�lane s� tak�e instytucje w�adzy wykonawczej: rz�d (rada ministr�w), prezydent oraz organizacje samorz�du (rady wojew�dzkie, gminne, miejskie) odpowiedzialne za zarz�dzanie pa�stwem. Por. Rz�d; Samorz�d. AGENTURA - grupa szpieg�w i dywersant�w na us�ugach obcego pa�stwa. AGRESJA - zbrojna napa�� jednego pa�stwa (agresora) na drugie. AKADEMIA - nazwa pochodzi od szko�y filozoficznej za�o�onej przez Platona w IV wieku p.n.e. w Atenach. W dawnej Polsce nazywano tak szko�y wy�sze, uniwersytety, wszechnice obejmuj�ce wszystkie dziedziny nauk, np. Akademi� Krakowsk� (1370), czyli obecny Uniwersytet Jagiello�ski, zwany tak od II po�owy XIX w. Nazw� akademii nosz� tak�e dzisiejsze wy�sze uczelnie, np. Akademia Sztuk Pi�knych, Akademia Rolnicza, Akademia Teologii Katolickiej. Nazwa ta dotyczy tak�e instytucji skupiaj�cych wybitnych uczonych i artyst�w, np. Akademia Umiej�tno�ci (1872), Akademia Literatury, Polska Akademia Nauk. Por. Uniwersytet. AKCJA - zorganizowane dzia�anie, podejmowanie konkretnych czynno�ci, np. akcja wyborcza, spo�eczna, zbrojna, misyjna. Wyraz oznacza tak�e papier warto�ciowy stwierdzaj�cy udzia� w sp�ce akcyjnej i prawo do cz�ci jej dochod�w, proporcjonalnie do wk�adu kapita�u. AKT - inaczej dokument. Mo�e dotyczy� spraw politycznych (np. akt 5 listopada 1916 - niezrealizowany manifest cesarzy Niemiec i Austrii, Wilhelma II i Franciszka J�zefa I, proklamuj�cy na nowo utworzenie Kr�lestwa Polskiego) lub zagadnie� prawnych (np. akta s�dowe, miejskie, archiwalne, stanu cywilnego). ALFABET - zestaw liter, znak�w pisma, z kt�rych ka�dy pozwala zapisa� pojedyncze d�wi�ki mowy, np. alfabet fenicki - pierwsze pismo alfabetyczne, sk�adajace si� z 22 znak�w. Por. Pismo. ALIANCI - inaczej sprzymierze�cy; nazw� t� okre�lano pa�stwa walcz�ce w I i II wojnie �wiatowej z Niemcami i ich sojusznikami. AMNESTIA - zbiorowy akt �aski, polegaj�cy na cz�ciowym lub ca�kowitym darowaniu kary za okre�lone przest�pstwa. ANARCHIA - stan bez�adu, chaosu, zam�tu, brak sprawnie funkcjonuj�cej w�adzy. ANARCHIZM - kierunek spo�eczno-polityczny, upatruj�cy �r�d�o wszelkiego z�a w istnieniu pa�stwa, postuluj�cy zniesienie wszelkiej w�adzy politycznej i organizacji pa�stwowej. G��wnymi teoretykami anarchizmu byli: Pierre Proudhon (1809-1865), Michai� Bakunin (1814-1876) i Piotr Kropotkin (1824-1921). ANARCHISTA - zwolennik anarchizmu. ANEKSJA - przy��czenie si��, wcielenie, zagarni�cie w ca�o�ci lub w cz�ci terytorium jednego pa�stwa przez inne. Por. Rozbiory Polski. ANTYK - okre�lenie oznaczaj�ce �wiat staro�ytny, kultur� i cywilizacj� antycznej Grecji i Rzymu. Tak�e zabytek lub przedmiot dawnej sztuki. ANTYSEMITYZM - wrogi stosunek do �yd�w, najcz�ciej wzbudzany i podsycany w spos�b �wiadomy i zorganizowany przez ugrupowania nacjonalistyczne. Por. Nacjonalizm; Rasizm. ANTYTRYNITARZE - wyznawcy radykalnego od�amu reformacji, kt�ry nie uznawa� dogmatu o istnieniu Tr�jcy �wi�tej ani boskiej natury Chrystusa, przypisujac mu wy��cznie cechy ludzkie. Odznaczali si� r�wnocze�nie radykalnymi pogl�dami spo�ecznymi, byli zwolennikami r�wno�ci wszystkich wiernych, pot�piali bogactwo, odrzucali przemoc i wojny, nawo�ywali do utrzymywania si� z pracy r�k w�asnych. Pot�piani byli zar�wno przez katolik�w jak i protestant�w. W dawnej Polsce w XVI-XVII w. zwani arianami lub bra�mi polskimi. Uchwa�� sejmu (1658) nakazano im powr�t do katolicyzmu lub opuszczenie kraju. ARBITR� - pozas�dowe rozstrzygni�cie sporu. W polityce mi�dzynarodowej jedna z form pokojowego rozstrzygania konflikt�w mi�dzy pa�stwami. ARCHEOLOGIA - nauka badaj�ca dzieje, zw�aszcza najdawniejszych spo�ecze�stw, na podstawie �r�de� materialnych (resztek przedmiot�w, budowli itp.), pochodz�cych g��wnie z wykopalisk. ARCHIDIECEZJA - zob. Arcybiskupstwo. ARCHIWUM - instytucja, w kt�rej s� gromadzone, przechowywane i udost�pniane dawne dokumenty, akta urz�dowe i prywatne. ARCYBISKUP - dostojnik ko�cielny, znaczniejszy ni� biskup, zarz�dzaj�cy arcybiskupstwem. W dawnej Polsce by�o dw�ch arcybiskup�w: gnie�nie�ski (prymas) oraz lwowski. Por. Biskup; Prymas. ARCYBISKUPSTWO - inaczej archidiecezja; prowincja ko�cielna obejmuj�ca kilka biskupstw, podleg�a w�adzy arcybiskupa. ARIANIE - zob. Antytrynitarze. ARMIA - og� si� zbrojnych pa�stwa; w w�szym znaczeniu ich cz��, bior�ca podczas wojny bezpo�redni udzia� w walkach. ARSENA� - budynek przeznaczony na sk�ad broni. ARTYKU�Y HENRYKOWSKIE - podstawowe prawa szlacheckiej Rzeczypospolitej, sformu�owane podczas pierwszego bezkr�lewia w 1573 r., zaprzysi�one przez Henryka Walezego a nast�pnie przez kolejnych kr�l�w elekcyjnych. Na mocy artyku��w henrykowskich kr�l uznawa� woln� elekcj�, zobowi�zywa� si� do zwo�ywania sejmu co dwa lata, niepodejmowania bez zgody sejmu decyzji o wojnie, pokoju, podatkach i pospolitym ruszeniu. Artyku�y henrykowskie wyklucza�y powo�ywanie nast�pcy tronu za �ycia panujacego. Nieprzestrzeganie tych praw zwalnia�o szlacht� z obowi�zku pos�usze�stwa kr�lowi. Por. Bezkr�lewie; Elekcja; Demokracja szlachecka. ARYSTOKRACJA - niewielka cz�� szlachty, zajmuj�ca najbardziej uprzywilejowan� pozycj� spo�eczn� dzi�ki pochodzeniu z bogatych i wp�ywowych rod�w, wyr�niona dziedzicznymi tytu�ami ksi���t, hrabi�w, baron�w. Z warstwy tej rekrutowali si� najwy�si urz�dnicy pa�stwowi. W Polsce przedrozbiorowej nie by�a wyodr�bniona prawnie, a w praktyce termin ten dotyczy� przedstawicieli najznaczniejszych rod�w magnackich Por. Magnateria. AUGUR - starorzymski kap�an zajmuj�cy si� wr�bami. AUTONOMIA - prawo mieszka�c�w zamieszkuj�cych cz�� terytorium danego pa�stwa do zachowania w�asnej odr�bno�ci politycznej, kulturalnej, j�zykowej i wyznaniowej. Np. Kr�lestwo Polskie otrzyma�o autonomi� wchodz�c w sk�ad Cesarstwa Rosyjskiego (1815); po Powstaniu Listopadowym autonomia ta zosta�a ograniczona, a po Powstaniu Styczniowym zlikwidowana. Szerok� autonomi� w dziedzinie kultury, o�wiaty i administracji uzyska� zab�r austriacki w latach 1867-1873. AUTORYTARYZM - zob. Rz�d autorytarny. B BARBARZY�CY - w staro�ytno�ci okre�lano w ten spos�b ludy obce, nie nale��ce do kr�gu kultury grecko-rzymskiej, pos�uguj�ce si� niezrozumia�ym j�zykiem, stoj�ce na ni�szym stopniu rozwoju cywilizacyjnego. W znaczeniu potocznym: ludzie prymitywni, nie maj�cy poszanowania dla osi�gni�� innych, niszcz�cy dobro spo�eczne, nierzadko okrutni i bezmy�lni w post�powaniu. BAROK - epoka w dziejach kultury europejskiej trwaj�ca od schy�ku odrodzenia do po�owy XVIII w., zwi�zana silnie z wp�ywami kontrreformacji i kultur� dworsk�. Styl barokowy wyst�powa� najwyra�niej w architekturze, malarstwie, rze�bie, literaturze, tak�e w sztuce teatralnej, zw�aszcza operowej; odznacza� si� przepychem, bogactwem kolor�w, licznymi ozdobami, st�d w znaczeniupotocznym "barokowy" oznacza przesadny. Por. Odrodzenie; Kontrreformacja. BAZYLIKA - �wi�tynia chrze�cija�ska zbudowana na planie prostok�ta, podzielona rz�dami kolumn na kilka naw, z kt�rych �rodkowa jest wy�sza i przewa�nie szersza (np. Bazylika �w. Piotra w Rzymie); tak�e tytu� nadawany przez papie�a niekt�rym ko�cio�om. BENEDYKTYNI - pierwszy zakon katolicki za�o�ony w VI w. przez �w. Benedykta z Nursji. Odegrali du�� rol� w szerzeniu chrze�cija�stwa i rozwoju �ycia zakonnego w �redniowiecznej Europie. Przyczynili si� do rozwoju pi�miennictwa, budownictwa sakralnego, ogrodnictwa. W Polsce pojawili si� na prze�omie X i XI w.; pierwsze opactwa w Trzemesznie, ��czycy, Ty�cu; benedykty�ska praca - na wz�r pracy mnich�w starannie przepisuj�cych i bogato ilustruj�cych ksi�gi - oznacza prac� nadzwyczaj czasoch�onn�, wykonan� z wyj�tkow� dok�adno�ci�. BEZKR�LEWIE - inaczej interregnum; okres od �mierci lub abdykacji kr�la do koronacji jego nast�pcy; charakterystyczne dla Polski od 1572 r. do ko�ca XVIII w., b�d�cej monarchi� elekcyjn�. Por. Abdykacja; Elekcja. BIBLIA - zob. Pismo �wi�te. BIBLIOGRAFIA - wykaz ksi��ek, artyku��w i innych druk�w, uporz�dkowany alfabetycznie lub chronologicznie, zawieraj�cy niekiedy informacje na temat ich zawarto�ci. BIBLIOTEKA ZA�USKICH - pierwsza polska biblioteka publiczna o charakterze narodowym, za�o�ona przez braci J�zefa Andrzeja i Andrzeja Stanis�awa Za�uskich, otwarta w Warszawie w 1747 r. Por. Towarzystwa. BIERNY OP�R - op�r polegaj�cy na nieuczestniczeniu w r�nych inicjatywach narzuconych przez w�adze; np. bierny op�r ludno�ci ziem zaboru rosyjskiego wobec zarz�dze� caratu. BISKUP - dostojnik ko�cielny mianowany przez papie�a, zarz�dzaj�cy biskupstwem. BISKUPSTWO - inaczej diecezja; jednostka podzia�u administracyjnego ko�cio�a, podleg�a w�adzy biskupa BIUROKRACJA - w�adza urz�dnik�w; bezduszne trzymanie si� przepis�w w za�atwianiu spraw urz�dowych. Przyk�adem klasycznej biurokracji by� okres rz�d�w po reformach o�wieceniowych w Rosji, Austrii i Prusach. Por. Absolutyzm o�wiecony. B��DY I WYPACZENIA - okres w historii najnowszej kraj�w Europy �rodkowowschodniej, charakterystyczny zw�aszcza dla lat 1945-1956, w kt�rym dominowa� pogl�d w�adz o mo�liwo�ci budowania socjalizmu w oderwaniu od tradycji narodowych, historycznych oraz stopnia rozwoju spo�ecznego i gospodarczego. Ofiarami tego okresu w wyniku proces�w politycznych i masowych represji stali si� domniemani i rzeczywi�ci wrogowie systemu stalinowskiego, w Polsce zw�aszcza �o�nierze Armii Krajowej, wywo�eni bezprawnie do �agr�w. Por. Procesy polityczne; �agry. BOJKOT - metoda walki polegaj�ca na zupe�nym lub cz�ciowym zerwaniu stosunk�w politycznych czy ekonomicznych z pa�stwem lub organizacj� w celu wywarcia nacisku b�d� wyra�enia protestu, np. bojkot obcych towar�w, zarz�dze� pa�stwowych itp. Nazwa pochodzi od nazwiska angielskiego administratora maj�tku ziemskiego Charlesa Boycotta, wobec kt�rego t� form� walki zastosowali po raz pierwszy irlandzcy dzier�awcy (1879). BOJ�WKA - grupa ludzi nale��cych do okre�lonej organizacji politycznej, wyznaczona do wykonywania zada� bojowych z broni� w r�ku, np. boj�wki nacjonalistycznych organizacji niemieckich dzia�aj�ce na terenach �l�ska i Mazur w okresie plebiscyt�w po I wojnie �wiatowej. BRACIA POLSCY - zob. Antytrynitarze. BRANKA - przymusowy pob�r do wojska carskiego; najbardziej znana odby�a si� w po�owie stycznia 1863. Zabrano w�wczas do d�ugoletniej s�u�by wojskowej wielu m�odych ludzi wskazanych imiennie przez w�adze administracyjne Kr�lestwa Polskiego, podejrzanych o udzia� w konspiracji antyrosyjskiej. Branka przy�pieszy�a wybuch Powstania Styczniowego. BULLA - kulista piecz�� z o�owiu przyczepiana do dokumentu. Od niej wzi�a si� nazwa dokumentu papieskiego wydawanego w sprawach szczeg�lnej wagi, np. bulla gnie�nie�ska (1136) potwierdzaj�ca niezale�no�� Ko�cio�a polskiego i jego bezpo�redni� podleg�o�� papiestwu. BURMISTRZ - urz�dnik stoj�cy na czele rady miejskiej; p�niej przewodnicz�cy zarz�du miejskiego w mniejszych miastach. Por. Rada miejska. BUR�UAZJA - spolszczone s�owo francuskie bourgeois (mieszczanin), oznaczaj�ce przed dwustu laty zamo�nych mieszka�c�w miast. Od pocz�tku rozwoju kapitalizmu nazwa ta obejmuje grup� spo�eczn�, sk�adaj�c� si� z posiadaczy fabryk, bank�w, sklep�w, z czasem tak�e maj�tk�w ziemskich. Ich pozycja finansowa po rewolucji bur�uazyjnej zapewni�a im znacz�cy wp�yw na rz�dy i kierunki polityki pa�stwowej. Por. Rewolucja bur�uazyjna. C CANOSSA - symbol upokorzenia pochodz�cy od nazwy miejscowo�ci w p�nocnych W�oszech, gdzie w 1077 r. kr�l niemiecki Henryk IV ukorzy� si� przed papie�em Grzegorzem VII, by ten zdj�� ci���c� na nim kl�tw� papiesk�. CAR - tytu� w�adc�w Rosji w latach 1547-1917; od czas�w Piotra Wielkiego (1721) tytu�owali si� Carami-Imperatorami Wszechrosji. Por. Cesarz. CECH - organizacja zawodowa rzemie�lnik�w charakterystyczna szczeg�lnie dla �redniowiecznego miasta; broni�a praw i interes�w swych cz�onk�w, mia�a w�adz� z wyboru, okre�la�a wielko�� i jako�� produkcji, organizowa�a �ycie towarzyskie i religijne wsp�lnoty cechowej. Wraz z rozwojem manufaktur znaczenie cech�w stopniowo mala�o, jakkolwiek istniej� one do dzi�. Por. Manufaktura; Gildia. CELIBAT - bez�enno�� duchownych w Ko�ciele katolickim; wprowadzony w XI w., pocz�tkowo nie przestrzegany zbyt rygorystycznie; odrzucony w okresie reformacji przez wyznania protestanckie. CENTRALIZM DEMOKRATYCZNY - nazwa myl�ca, oznaczaj�ca w istocie dyktatorsk� w�adz� partii komunistycznej, sprawuj�cej pe�n� kontrol� nad �yciem politycznym, gospodarczym i kulturalnym spo�ecze�stwa. Por. Komunizm; Dyktatura; Totalitaryzm. CENTRUM - �rodek, centralny punkt miasta, pa�stwa; miejsce, w kt�rym koncentruje si� �ycie polityczne, gospodarcze, handlowe i kulturalne; centrum parlamentarne - umiarkowane stronnictwo polityczne zajmuj�ce w parlamencie miejsca mi�dzy prawic� a lewic�. Por. Partia polityczna. CENZOR - urz�dnik cenzury. W staro�ytnym Rzymie jeden z wy�szych urz�dnik�w, do kt�rego kompetencji nale�a�o m.in. czuwanie nad post�powaniem i moralno�ci� obywateli. CENZURA - kontrola prasy, ksi��ek, film�w itp. pod wzgl�dem politycznym, obyczajowym i religijnym, dokonywana przez organy pa�stwowe i ko�cielne. Cenzur� potocznie nazywa si� tak�e urz�d sprawuj�cy t� kontrol�. Por. Indeks ksi�g zakazanych. CENZUS MAJ�TKOWY - termin oznaczaj�cy posiadanie maj�tku okre�lonej warto�ci, gwarantuj�cego w�a�cicielowi korzystanie z uprawnie� politycznych. Np. w okresie autonomii w zaborze austriackim prawa wyborcze obywateli zwi�zane by�y �ci�le z wielko�ci� posiadanego maj�tku. CERKIEW - �wi�tynia prawos�awna. CESARSTWO - monarchia najwy�szego rz�du; pa�stwo rz�dzone przez cesarza. CESARZ - tytu� przyjmowany przez w�adc�w wielkich pa�stw, maj�cy podkre�la� ich pot�g� i uzasadnia� pretensje do zwierzchnictwa nad s�siednimi krajami. Nazwa pochodzi od imienia Gajusza Juliusza Cezara. Cesarzami tytu�owali si� w�adcy staro�ytnego Rzymu, a po jego rozpadzie, Cesarstwa Wschodniego (Bizancjum) w latach 395-1453 oraz Zachodniego (Rzym) do 476. Tradycj� tego ostatniego przywr�ci� Karol Wielki w 800 r., a nast�pnie kontynuowali j� w latach 962-1806 w�adcy Rzeszy Niemieckiej jako Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego. Tytu�u tego u�ywali r�wnie� w�adcy innych pa�stw og�aszaj�c si� cesarzami, np. we Francji Napoleon I Bonaparte (1804-1815) i Napoleon III (1852-1870), w�adcy Austrii (1806-1918), Niemiec (1871-1918) i inni. CHRYSTIANIZACJA - proces wprowadzania religii chrze�cija�skiej, w Polsce zapocz�tkowany w 966 r., na Rusi w 988 r. CHRYSTUS - por. Chrze�cija�stwo. CHRZE�CIJA�SKA DEMOKRACJA - katolicki ruch polityczno- spo�eczny powsta�y w niekt�rych krajach Europy w XIX w., zwany tak�e chadecj�. Chrze�cija�stwo - jedna z najwi�kszych religii, opieraj�ca si� na nauce Jezusa Chrystusa i uznaj�ca Pismo �wi�te za �r�d�o wiary. Obejmuje trzy zasadnicze od�amy: katolicyzm, prawos�awie, protestantyzm. U podstaw chrze�cija�stwa le�y prze�wiadczenie o jedynym i wszechmog�cym Bogu, stw�rcy �wiata, wyst�puj�cym w trzech osobach: Boga Ojca, Syna Bo�ego i Ducha �wi�tego (Tr�jca �w.). Por. Pismo �wi�te. C�O - op�ata pobierana przez pa�stwo od przywozu i wywozu towar�w przez jego granice. W dawnej Polsce, opr�cz ce�, istnia�y rozmaite inne op�aty wprowadzane przez w�a�cicieli maj�tk�w ziemskich i miast, co dezorganizowa�o handel. Kwestia ta zosta�a uregulowana dopiero w drugiej po�owie XVIII w. Wsp�cze�nie c�a spe�niaj� istotn� rol� w kszta�towaniu polityki gospodarczej pa�stwa. COLLEGIUM NOBILIUM - szko�a �rednia z internatem dla m�odzie�y szlacheckiej, za�o�ona w Warszawie w 1740 r. przez pijara Stanis�awa Konarskiego. Mia�a nowoczesny program nauczania uwzgl�dniaj�cy m.in. nauki �cis�e i przyrodnicze; zapocz�tkowa�a reform� szkolnictwa w Polsce w XVIII w. CYRYLICA - jedno z najstarszych pism s�owia�skich oparte, na alfabecie greckim, powsta�e w IX-X w. i rozpowszechnione w�r�d po�udniowych i wschodnich S�owian; nazwane tak od imienia tw�rcy misjonarza �w. Cyryla. CYSTERSI - zakon katolicki powsta�y w XI w. w Burgundii, kt�rego mnisi utrzymywali si� z pracy w�asnych r�k. Okres najwi�kszego znaczenia cysters�w przypad� na XIII w. Do Polski sprowadzeni w po�owie XII w. jako drugi po benedyktynach najstarszy zakon, za�o�yli wiele klasztor�w, m.in. w J�drzejowie, Sulejowie i Oliwie. Por. Zakony. CYTADELA - twierdza panuj�ca nad miastem, wybudowana w celu obrony lub utrzymania ludno�ci w pos�uchu, np. cytadela warszawska wzniesiona przez w�adze carskie jako symbol jej w�adzy po upadku Powstania Listopadowego. CYWILIZACJA - stan rozwoju spo�ecze�stwa, gospodarki i kultury, tak�e materialnej, czyli umiej�tno�ci wykorzystywania narz�dzi pracy oraz stopie� opanowania przyrody, charakterystyczny dla kolejnych epok dziej�w ludzko�ci, np. cywilizacja antyczna, cywilizacja XX w. Por. Post�p cywilizacyjny. CZELADNIK - wykwalifikowany rzemie�lnik pracuj�cy pod kierunkiem mistrza; tytu� czeladnika otrzymywa� po z�o�eniu odpowiedniego egzaminu praktycznego. Por. Mistrz. CZE�NIK - dawny urz�dnik dworski us�uguj�cy kr�lowi przy stole, podaj�cy mu podczas uczty puchary z winem a tak�e nadzoruj�cy piwnic� kr�lewsk�; od XIV w. tytu� honorowy (np. cze�nik wielki koronny) oraz urz�d ziemski (np. cze�nik kaliski). CZYNSZ - w czasach feudalizmu sta�a danina w pieni�dzach lub w produktach naturalnych (np. w zbo�u, p��tnie, miodzie), sk�adana przez poddanych ch�op�w w�a�cicielom grunt�w w zamian za u�ytkowanie ziemi. W Polsce, w XVI-XVIII w. czynsz zosta� zast�piony przez pa�szczyzn�, czyli darmowe prace i pos�ugi; p�niej, a� po okres uw�aszczenia w XIX w., �wiadczony ponownie w pieni�dzu. Por. Pa�szczyzna. D DANINA - obowi�zkowe �wiadczenie w naturze (np. w p�odach rolnych, przedmiotach) lub w pieni�dzach na rzecz panuj�cego; tak�e haracz �ci�gany z podbitego kraju. Por. Czynsz. DEKLARACJA - publiczne og�oszenie w imieniu rz�du, partii politycznej lub grupy pa�stw pogl�d�w, praw lub zasad maj�cych obowi�zywa� obywateli, np.: Deklaracja Praw Cz�owieka i Obywatela (dokument programowy Wielkiej Rewolucji Francuskiej - 26 VIII 1789 r.), Deklaracja Niepodleg�o�ci Stan�w Zjednoczonych (4 VII 1776 r.), czy Deklaracja Praw Cz�owieka (rezolucja uchwalona przez Zgromadzenie Og�lne ONZ - 10 XI 1948 r.). Por. Manifest. DEKOLONIZACJA - proces likwidacji systemu kolonialnego w �wiecie i tworzenie niepodleg�ych pa�stw z dawnych terytori�w zale�nych (kolonialnych). Por. Kolonializm; Trzeci �wiat. DEKRET - akt prawny ni�szy rang� od ustawy, wydany przez odpowiednie w�adze, np. prezydenta lub rad� ministr�w. DEMOBILIZACJA - zwolnienie z wojska os�b pe�ni�cych s�u�b� wojskow�. Por. Mobilizacja. DEMOGRAFIA - nauka o ludno�ci, badaj�ca na podstawie danych statystycznych stan zaludnienia i jego zmiany, struktur� wieku, p�ci, zawod�w, przyrost naturalny; liczb� urodze�, ma��e�stw, zgon�w, migracje ludno�ci. Por. Statystyka historyczna DEMOKRACJA - ustr�j polityczny, w kt�rym w�adza nale�y do ludu. Nazwa pochodzi od greckich s��w demos (lud) i kratos (w�adza). Charakter demokracji zale�y od warstwy rz�dz�cej, np.: demokracja szlachecka, bur�uazyjna, parlamentarna. Podstaw� demokracji jest powo�ywanie wszystkich w�adz w wyniku wybor�w; demokracja ate�ska - ustr�j polityczny staro�ytnych Aten (V w. p.n.e.), w kt�rym wszyscy wolni obywatele mogli bra� udzia� w podejmowaniu wa�nych decyzji pa�stwowych i zajmowa� stanowiska publiczne, a tak�e otwarcie krytykowa� osoby sprawuj�ce w�adz�; demokracja szlachecka - okres w dziejach pa�stwa polskiego od po�owy XV do schy�ku XVIII w., w kt�rym decyduj�c� rol� w pa�stwie odgrywa�a szlachta, ciesz�ca si� pe�ni� przywilej�w i swob�d politycznych. Rz�dzi�a pa�stwem poprzez sejm (najwy�szy organ w�adzy) oraz sejmiki ziemskie, w kt�rych zasiadali wy��cznie jej przedstawiciele. Oznacza�o to w praktyce znaczne ograniczenie w�adzy monarchy. W okresie szczytowym, w XVI w. �wiatli reprezentanci szlachty wywierali pozytywny wp�yw na przemiany w pa�stwie. Od po�owy XVII w. ta forma rz�d�w prze�y�a si�, doprowadzaj�c stopniowo do wszechw�adzy magnaterii, a poprzez nadu�ywanie liberum veto do anarchii i rozk�adu pa�stwa. Obecnie w wybieraniu i odwo�ywaniu w�adz w pa�stwie demokratycznym uczestnicz� wszyscy pe�noletni obywatele. Por. Sejm; Magnateria; Rzeczpospolita. DEMONSTRACJA - zbiorowe wyst�pienie wyra�aj�ce niezadowolenie, protest przeciwko, np. decyzjom politycznym w�adz, wojnie, bezrobociu, itp. Por. Manifestacja. DENUNCJACJA - doniesienie do w�adzy, potajemne oskar�enie kogo�. DESPOTYZM - nieograniczona i bezwzgl�dna w�adza oparta na nieprzestrzeganiu praw i wolno�ci obywateli, wymuszaj�ca pos�uch terrorem. Por. Terror. DEWALUACJA - obni�enie rzeczywistej warto�ci pieni�dza. DEZERCJA - ucieczka z wojska lub uchylanie si� od s�u�by wojskowej. DIECEZJA - zob. Biskupstwo. DOGMAT - twierdzenie niepodwa�alne; zasada religijna obowiazuj�ca wszystkich wierz�cych i przyjmowana bez dyskusji. W Ko�ciele katolickim dogmaty wiary ustalane by�y pocz�tkowo na soborach, p�niej przez papie�y. DOKTRYNA - ca�o�� twierdze�, za�o�e� lub przekona� z okre�lonej dziedziny wiedzy (filozofia, teologia, polityka) czy religii. Nazwy tej u�ywa si� te� zamiennie z terminami: "teoria", "nauka", "system", a w dziedzinie polityki - z okre�leniem "program". DOKUMENT - pismo urz�dowe; pisemne potwierdzenie czynno�ci prawnej. Tak�e dow�d, �wiadectwo prawdziwo�ci jakiego� faktu, np.: zabytek historyczny, dokument epoki itp. DOSTAWY OBOWI�ZKOWE - forma pa�stwowego skupu produkt�w rolnych, opieraj�ca si� na na�o�onym na gospodarstwa wiejskie obowi�zku sprzeda�y pa�stwu (zwykle po zani�onych cenach) okre�lonej ilo�ci produkt�w spo�ywczych. Por. Kontyngenty. DRABINA FEUDALNA - system wzajemnych powi�za� i zale�no�ci wyst�puj�cych w spo�ecze�stwie feudalnym. Por. Feudalizm. DRU�YNA KSI���CA - u pocz�tk�w pa�stwa polskiego podstawowa si�a zbrojna, pozostaj�ca na utrzymaniu w�adcy. DUCHOWIE�STWO - inaczej kler; og� os�b tworz�cych stan duchowny, po�wi�caj�cych si� obowi�zkom kap�a�skim lub �yciu zakonnemu. W okresie feudalnym duchowie�stwo stanowi�o osobny stan spo�ecze�stwa ciesz�cy si� odr�bnymi przywilejami. DUMA - parlament dzia�aj�cy w Cesarstwie Rosyjskim w latach 1906-1917. DYKTATOR - cz�owiek sprawuj�cy dyktatur�. Nazwa pochodzi od urz�dnika wybieranego w staro�ytnym Rzymie na naczelnego wodza w sytuacji zagro�enia pa�stwa. DYKTATURA - w�adza jednej osoby, grupy lub partii politycznej, nie ograniczona �adnymi nadrz�dnymi prawami poza tymi, kt�re sama ustanowi. DYMISJA - zwolnienie kogo� z zajmowanego stanowiska. DYNASTIA - r�d panuj�cy w danym pa�stwie i sprawuj�cy dziedziczn� w�adz� monarchiczn� (cesarz, kr�l, ksi���). Tron obejmowany by� przez kolejnych przedstawicieli rodziny, zazwyczaj wed�ug starsze�stwa. Dynastie rz�dz�ce w Polsce: Piastowie, Przemy�lidzi, Andegawenowie, Jagiellonowie; w okresie demokracji szlacheckiej, na zasadach wolnej elekcji, Wazowie i Wettinowie. Znaczniejsze dynastie obce to np.: Habsburgowie, Hohenzollernowie, Romanowowie, Burbonowie, Luksemburgowie, Stuartowie. Por. Monarchia; Wolna elekcja. DYPLOMACJA - dzia�alno�� instytucji pa�stwa oraz jego oficjalnych przedstawicieli (dyplomat�w) za granic�. Celem dyplomacji jest reprezentowanie i ochrona interes�w pa�stwa na arenie mi�dzynarodowej. DYSKRYMINACJA - ograniczenia wprowadzane przez pa�stwo w stosunku do grupy obywateli (np. ze wzgl�du na ich przynale�no�� rasow�, narodow�, wyznanie religijne lub pochodzenie spo�eczne), kt�re przybiera�y niekiedy charakter otwartych prze�ladowa�. DYSYDENCI - innowiercy; ludzie r�ni�cy si� w wierze, odst�puj�cy od dogmat�w panuj�cego ko�cio�a. W dawnej Polsce nazwa stosowana g��wnie do: luteran�w, kalwinist�w, arian. Termin u�ywany tak�e dla okre�lenia przeciwnik�w politycznych. Por. Luteranizm; Kalwinizm; Antytrynitarze. DYWERSJA - dzia�ania prowadzone na zapleczu wrogich wojsk, maj�ce na celu dezorganizacj� ich dzia�a� na froncie (np. akcje partyzanckie na ty�ach nieprzyjaciela). Tak�e wroga dzia�alno�� uprawiana wewn�trz pa�stwa zmierzaj�ca do os�abienia jego mo�liwo�ci obronnych, np. dzia�alno�� niemieckiej "pi�tej kolumny" w Polsce w 1939 r. Por. Pi�ta kolumna. DYZUNICI - wyznawcy ko�cio�a prawos�awnego na terenach dawnej Rzeczypospolitej w XVII-XVIII w., kt�rzy w przeciwie�stwie do unit�w nie przyst�pili do unii brzeskiej (1596), czyli nie uznali zwierzchno�ci papie�a. Por. Prawos�awie; Unici. DZIEJOPIS - zob. Kronikarz. DZIELNICA SENIORALNA - najwa�niejsza dzielnica pa�stwa w okresie rozbicia dzielnicowego, wyodr�bniona na mocy statutu (testamentu) Bolestawa Krzywoustego z 1138 r., obejmuj�ca ziemi� krakowsk�, ��czycko-sieradzk� oraz zwierzchnictwo nad Pomorzem Gda�skim. Nazwa dzielnica senioralna pochodzi st�d, �e mia� ni� w�ada� najstarszy w kolejno�ci ksi��� z dynastii piastowskiej, czyli senior rodu Piast�w. Por. Rozbicie dzielnicowe; Senior. DZIER�AWA - odp�atne u�ytkowanie ziemi, budynk�w lub rzeczy na podstawie umowy z ich w�a�cicielem. Dzier�awa mog�a by� do�ywotnia lub czasowa, za� op�ata za ni� ponoszona w pieni�dzach (czynsz) albo w naturze. DZIESI�CINA - sta�a danina p�acona przez ludno�� na rzecz Ko�cio�a, wynosz�ca dziesi�t� cz�� plon�w lub dochod�w; rozpowszechniona w katolickich krajach Europy (w Polsce od XI do XIX w.). E EGZEKUCJA PRAW i D�BR - zob. Ruch egzekucyjny. EGZEKUCJONI�CI - zob. Ruch egzekucyjny. EKONOMIA - nauka o prawach rz�dz�cych gospodark�. EKSPANSJA TERYTORIALNA - zajmowanie nowych obszar�w; d��enie do podporz�dkowania politycznego i wykorzystania gospodarczego zaj�tych terytori�w. Por. Kolonializm. EKSPLOATACJA - korzystanie w spos�b racjonalny z bogactw naturalnych. Tak�e wykorzystywanie ludzi i bogactw w spos�b rabunkowy, przyw�aszczanie sobie owoc�w cudzej pracy, np. eksploatowanie si�y roboczej i z�� surowcowych w koloniach. EKSPORT - wyw�z za granic� towar�w i us�ug. Por. Import. EKSTERMINACJA - wyniszczenie; termin u�ywany wobec masowego ludob�jstwa pope�nianego na grupach ludno�ci z powodu ich rasy, narodowo�ci lub religii (np. masowe mordy �yd�w przez Niemc�w podczas II wojny �wiatowej). Por. Ludob�jstwo. ELEKCJA - powo�ywanie w�adc�w, dostojnik�w �wieckich lub duchownych w drodze wyboru; wolna elekcja - prawo wyboru kr�la przys�uguj�ce ca�ej szlachcie, obowi�zuj�ce w Polsce po wyga�ni�ciu kr�lewskiej dynastii Jagiellon�w w 1572 r. Prawo to stanowi�o jedn� z podstawowych zasad ustrojowych szlacheckiej Rzeczypospolitej. Por. Artyku�y henrykowskie; Demokracja szlachecka. ELEKTOR - wyborca, osoba maj�ca prawo wybierania. Tak�e tytu� ksia��t niemieckich uprawnionych do wyboru cesarza, np. elektor saski, brandenburski. EMIGRACJA - wychod�stwo; masowe opuszczanie rodzinnego kraju. Tak�e og� emigrant�w zamieszkuj�cych w jakim� kraju; Wielka Emigracja - nazwa nadana wychod�stwu politycznemu z Kr�lestwa Polskiego, kt�re po upadku Powstania Listopadowego schroni�o si� przewa�nie we Francji, wywieraj�c stamt�d znaczny wp�yw na �ycie polityczne i kulturalne kraju; emigracja zarobkowa - masowe przenoszenie si� ludno�ci do bardziej rozwini�tych kraj�w w poszukiwaniu pracy i lepszych zarobk�w, charakterystyczne zw�aszcza dla przemian gospodarczych XIX-XX w. Por. Rewolucja przemys�owa; Imigracja. EMIGRANT - wychod�ca; osoba przesiedlaj�ca si� z jednego kraju do innego. Por. Imigrant. EMISARIUSZE - tajni wys�annicy polityczni; np. wysy�ani z Francji przez Wielk� Emigracj� na tereny Kr�lestwa Polskiego, przyczyniali si� do organizacji �ycia politycznego we wszystkich trzech zaborach. Por. Wielka Emigracja. ENDECJA - potoczna nazwa ruchu narodowego, jednego z najwi�kszych ugrupowa� politycznych na ziemiach polskich od prze�omu XIX i XX w., skupiaj�cego r�nego typu organizacje polityczne o charakterze nacjonalistycznym. EPIDEMIA - masowe zachorowania na choroby zaka�ne, pojawiaj�ce si� w okre�lonym miejscu i czasie. Pierwsze opisy epidemii si�gaj� staro�ytno�ci. W okresie �redniowiecza szerzy�y si� w Europie liczne epidemie, np. tr�du i d�umy. Najstraszniejsza z nich, grasuj�ca w XIV w., nazwana zosta�a "czarn� �mierci�". Rozw�j cywilizacji nie wyeliminowa� epidemii i wynikaj�cych z nich zagro�e�, czego przyk�adem jest obecnie problem AIDS. EPISTOLOGRAFIA - sztuka pisania list�w. EPOKA - okres w dziejach, jeden z etap�w rozwoju cywilizacji, wyodr�bniony ze wzgl�du na istotne zjawiska historyczne, zmiany w gospodarce, �yciu politycznym, umys�owym, kulturze i sztuce; np. epoka kamienia �upanego, Peryklesa, �redniowiecza, o�wiecenia, romantyzmu, itp. ERA - okres dziej�w zapocz�tkowany jakim� donios�ym wydarzeniem, od kt�rego liczono lata, np. nasza era (zapisywana skr�tem jako n.e.) rozpoczynaj�ca si� od roku narodzenia Chrystusa. Okres j� poprzedzaj�cy zapisywany jest jako p.n.e., czyli przed nasz� er�. EWAKUACJA - usuwanie ludno�ci cywilnej lub wojska, tak�e likwidacja zak�ad�w przemys�owych, urz�d�w, wywo�enie maj�tku, �ywno�ci, amunicji itp. z teren�w zagro�onych przez nieprzyjaciela lub nawiedzonych kl�sk� �ywio�ow�. EWANGELIA - ksi�ga zawieraj�ca opisy �ycia i nauki Chrystusa, przedstawione przez czterech ewangelist�w. Por. Pismo �wi�te. EWOLUCJA - w historii oznacza proces stopniowych przeobra�e� spo�ecze�stwa, gospodarki, kultury i warunk�w �ycia, polegaj�cych na powolnych zmianach, w przeciwie�stwie do gwa�townych przemian rewolucyjnych. Por. Rewolucja. F FAMILIA - ukszta�towane w I po�owie XVIII w. ugrupowanie magnackie z Czartoryskimi i Poniatowskimi na czele, d���ce do opanowania w�adzy i przeprowadzenia reform w Rzeczypospolitej. FANATYZM RELIGIJNY - �arliwe przywi�zanie i �lepa wiara w s�uszno�� w�asnych pogl�d�w religijnych, uznawanych za jedyne prawdziwe. Fanatyzm charakteryzuje si� brakiem wyrozumia�o�ci i otwart� niech�ci� wobec innych wyzna�, jest przeciwie�stwem tolerancji religijnej. Por. Tolerancja religijna. FARAON - w�adca staro�ytnego Egiptu. FASZYZM - kierunek polityczny powsta�y we W�oszech po I wojnie �wiatowej, o charakterze skrajnie nacjonalistycznym i antydemokratycznym, uniemo�liwiaj�cy swobodn� dzia�alno�� wszelkim organizacjom politycznym poza parti� faszystowsk�. System ten charakteryzowa� si� ingerencj� w�adz we wszystkie dziedziny �ycia, podporz�dkowaniem gospodarki polityce i celom prowadzenia wojny, d��eniem do zbudowania imperium. Faszyzmem niemieckim (lub brunatnym - od koloru koszul noszonych przez zwolennik�w Hitlera) nazywano doktryn� polityczno-spo�eczn�, kt�rej podstaw� stanowi�o przekonanie o "misji dziejowej" w�asnego narodu i jego wy�szo�ci nad innymi, oraz mit wroga - sprawcy wszelkiego z�a. Zastosowanie doktryny faszystowskiej w praktyce doprowadzi�o w czasie II wojny �wiatowej do skrajnych wynaturze� - ludob�jstwa i eksterminacji wielu milion�w ludzi, zw�aszcza �yd�w. Por. Totalitaryzm; Korporacjonizm; Eksterminacja. FEUDALIZM - system spo�eczny i gospodarczy, kt�rego podstaw� by�o posiadanie ziemi, stanowi�cej w�asno�� pana feudalnego a jedynie u�ytkowanej przez poddanych. Stosunki feudalne by�y charakterystyczne zw�aszcza dla �redniowiecza. We wczesnym jego okresie dominowa� system lenny - rozga��ziony system powi�za� i wzajemnych zale�no�ci mi�dzy feuda�ami. Na szczycie drabiny feudalnej znajdowa� si� panuj�cy jako najwy�szy senior, czyli suzeren, kt�ry oddawa� w lenno dobra ziemskie uzale�nionemu od siebie wasalowi. Ten ostatni m�g� post�powa� w podobny spos�b wobec swoich wasali, b�d�c z kolei ich seniorem. W wi�kszo�ci kraj�w europejskich istnia�a przy tym zasada "wasal mego wasala nie jest moim wasalem". W p�niejszej fazie �redniowiecza w spo�ecze�stwie feudalnym ukszta�towa�y si� stany: duchowie�stwo, rycerstwo, mieszcza�stwo i ch�opstwo. Feudalny porz�dek spo�eczny ulega� z czasem stopniowym przeobra�eniom, m.in. wskutek zmian gospodarczych. Ostateczny kres przynios�y mu dopiero stulecia XVIII i XIX, a zw�aszcza rewolucje, z Wielk� Rewolucj� Francusk� na czele. Por. Senior; Wasal; Rewolucja. FEUDUM - zob. Lenno. FILOZOFIA - nauka zajmuj�ca si� rozwa�aniami na temat istoty ludzkiego bytu, �r�de� poznania rzeczywisto�ci, sensu �ycia i innych zagadnie�, zwi�zanych z pogl�dami na cz�owieka i jego miejsce w �wiecie. FINANSJERA - grupa ludzi dysponuj�ca du�ym kapita�em, sk�adaj�ca si� g��wnie z bankier�w i wielkich kapitalist�w. FOLWARK - du�e gospodarstwo rolne b�d�ce cz�ci� szlacheckiego maj�tku ziemskiego, znajduj�ce si� podb bezpo�rednim zarz�dem w�a�ciciela. Jego produkcja oparta by�a na darmowej pracy pa�szczy�nianej poddanych ch�op�w. Na terenie folwarku uprawiano przede wszystkim zbo�a; wi�szko�� produkcji przeznaczona by�a na sprzeda�, stanowi�c g��wne �r�d�o dochod�w szlacheckich. Najwi�kszy rozw�j gospodarki folwarczno- pa�szczy�nianej przypada� w Polsce na XV-XVIII w. System ten stanowi� podstawow� dziedzin� i kierunek dzia�alno�ci gospodarczej kraju w okresie demokracji szlacheckiej. Z up�ywem czasu ten spos�b produkcji rolnej podupada� coraz bardziej, stawa� si� coraz mniej wydajny, m.in. wskutek nadmiernego obci��enia ch�op�w pa�szczyzn�. Por. Pa�szczyzna. FORMACJA - W ekonomii i naukach spo�ecznych terminem tym okre�la si� stopie� rozwoju spo�ecze�stwa zale�ny od poziomu rozwoju gospodarki. FORUM - g��wny plac w miastach staro�ytnego Rzymu; centrum �ycia miejskiego, gdzie odbywa�y si� zebrania ludowe, targi, s�dy, wyst�pienia publiczne i uroczysto�ci pa�stwowe, np. forum rzymskie (forum romanum). FRESK - malowid�o na �cianie wykonane farbami k�adzionymi na mokrym jeszcze tynku. FRONDA - od�am opozycyjny w danym stronnictwie politycznym; nazwa pochodzi od buntu cz�ci arystokracji i mieszcza�stwa przeciwko absolutystycznym rz�dom we Francji w po�owie XVII w. Por. Stronnictwo polityczne; Absolutyzm. G GABINET - w polityce okre�la si� w ten spos�b cz�onk�w rz�du, czyli rad� ministr�w, np. gabinet Paderewskiego z 1919 r. GALICJA - potoczna nazwa cz�ci ziem Rzeczypospolitej pod zaborem austriackim (1772-1918). GALL ANONIM - nieznany z imienia, prawdopodobnie francuski mnich benedykty�ski, pierwszy kronikarz dziej�w Polski za czas�w Boles�awa Krzywoustego, autor "Kroniki ksi���t i kr�l�w polskich". �y� na prze�omie XI i XII w. GENEALOGIA - historia rodu, jego pochodzenia, nast�pstwa pokole� i wi�z�w pokrewie�stwa pomi�dzy cz�onkami danej rodziny; tak�e nauka historyczna zajmuj�ca si� tymi zagadnieniami. GENERALICJA - og� genera��w i wy�szych oficer�w danej armii. GERMANIZACJA - narzucanie niemczyzny, zniemcznie. Polityka Niemiec wobec Polak�w w zaborze pruskim w XIX w., maj�ca doprowadzi� do wynarodowienia i dominacji kultury oraz j�zyka niemieckiego. Por. Kulturkampf. GETTO - w miastach �redniowiecznych dzielnice zamieszka�e przez �yd�w, �ci�le oddzielone od reszty miasta. W czasie II wojny �wiatowej nazwa ta u�ywana by�a tak�e dla okre�lenia dzielnic dyskryminowanej ludno�ci �ydowskiej na terenach okupowanych przez Niemcy hitlerowskie. getto �awkowe - postulat Obozu Narodowo-Radykalnego (partii nacjonalistycznej dzia�aj�cej w dwudziestoleciu mi�dzywojennym), aby studenci narodowo�ci �ydowskiej zajmowali w salach wyk�adowych wy�szych uczelni miejsca w wydzielonych �awkach. Por. Dyskryminacja; Numerus clausus. GIE�DA - instytucja, w kt�rej dokonuje si� kupna i sprzeda�y papier�w warto�ciowych. Pierwsza gie�da powsta�a w Anglii w po�owie XVI w. GILDIA - zwi�zek kupc�w w miastach �redniowiecznych (odpowiednik cech�w rzemie�lniczych) broni�cy ich interes�w, gwarantuj�cy bezpiecze�stwo handlu, organizuj�cy tak�e �ycie religijne i towarzyskie stowarzysze� kupieckich. GLADIATORZY - w staro�ytnym Rzymie zapa�nicy cyrkowi walcz�cy ze sob� na �mier� i �ycie lub staczaj�cy walk� z dzikimi zwierz�tami; byli zazwyczaj niewolnikami albo je�cami wojennymi. GMINA - jednostka samorz�du terytorialnego, wyst�puj�ca na ziemiach polskich od XII w. Tak�e grupa wyznaniowa, np. gmina chrze�cijan w staro�ytnym Rzymie, gmina �ydowska lub kalwi�ska. Obecnie najni�sza jednostka podzia�u terytorialnego kraju na terenach wiejskich i w mie�cie. GOD�O - znak wyr�niaj�cy, symbol. God�em Polski jest Orze� Bia�y w czerwonym polu, z g�ow� zwr�con� w prawo, ze z�ot� koron�, dziobem i szponami. Pocz�tkowo by� to herb Piast�w, od 1295 r. sta� si� god�em Polski. GOTYK - styl w architekturze, rze�bie, malarstwie, sztuce dekoracyjnej panuj�cy w Europie w okresie �redniowiecza, charakteryzuj�cy si� g��wnie wysmuk�o�ci� form, szczeg�lnie strzelisto�ci� wie� ko�cio��w, wielkimi oknami witra�owymi, np. Ko�ci� Mariacki w Krakowie. GRODZISKO - pozosta�o�ci po grodzie; zesp� wa��w i row�w, stanowi�cych resztki umocnie� obronnego grodu, g��wnie z okresu wczesnego �redniowiecza. Por. Gr�d. GROSZ - jednostka monetarna; nazwa monety pocz�tkowo srebrnej, p�niej miedzianej, rozpowszechnionej w Polsce od XIV w. A� po XIX w. grosz stanowi� trzydziest� cz�� z�otego (obecnie setn�). GR�D - osada obronna zak�adana w trudno dost�pnych miejscach. We wczesnym �redniowieczu w Polsce warowna siedziba ksi�cia lub jego namiestnika; o�rodek w�adzy administracyjnej, wojskowej i gospodarczej. GUBERNATOR - wysoki urz�dnik administracyjny; na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego stoj�cy na czele guberni, w zaborze austriackim na czele gubernium. GUBERNIA - jednostka administracji terytorialnej w Rosji carskiej i podlegaj�cych jej krajach, np. w Kr�lestwie Polskim. GUBERNIUM - urz�d administruj�cy ziemiami zaboru austriackiego (Galicj�) w latach 1786-1849. GUWERNER - prywatny nauczyciel i wychowawca dzieci w zamo�nych domach mieszcza�sk