Część trzecia PRAWO I WARTOŚCI . . . . . 413 Adam Krukowski Polityka kryminalna — prawo karne — moralność: związki i antynomie...... 423 Krzysztof Kiciński Poczucie prawne a poczucie moralne 451 Adam Podgórecki Prawo i sprawiedliwość: główne pojęcia ~*~i problemy............ 485 Contents.............. 515 Adam Podgórecki EMPIRYCZNA SOCJOLOGIA PRAWA i OKREŚLENIE SOCJOLOGII PRAWA Na socjologię prawa można patrzeć z wielu punktów widzenia. Może więc być traktowana jako: a) jedna z gałęzi socjologii ogólnej (wówczas rodzi się natychmiast pytanie o szczególne cechy różniące socjologię prawa od innych dziedzin socjologii oraz o ewentualny nowy i szczególny wkład, jaki socjologia prawa może wnieść do socjologii ogólnej); b) nowoczesne prawo-znawstwo mające zastąpić przestarzałą, semantycznie niejasną i metodologicznie podejrzaną jego wersję (stąd pytanie, czy socjologia prawa może zastąpić prawo-znawstwo tradycyjne bez pominięcia ważnej dziedziny badań, jaką jest analiza podstawowych pojęć filozoficznych, występujących w prawniczym sposobie myślenia i podejmowania decyzji); c) niejasny i mylący termin, mający oznaczać pozornie nowe w stosunku do tradycyjnych podejść do istotnych problemów prawnych, ale polegające w istocie na wprowadzeniu socjologicznych technik badawczych, drugorzędnych w stosunku do technik prawniczych (a wtedy uzasadnione będzie zastrzeżenie, że socjologia prawa jest tylko wygodnym i prawie pustyni sloganem, pokrywającym różne pomocnicze i pomocne, aczkolwiek drugorzędne sposoby analizowania tradycyjnie przyjętego spojrzenia na prawo). Który z tych punktów widzenia jest najbardziej właściwy metodologicznie? Który jest najbardziej odpowiedni dla analizy współczesnych wyników badań empirycznych? Który najlepiej odzwierciedla wiedzę nagromadzoną w trakcie niezmiennie żywych debat nad podstawowymi problemami nauk prawnych? Chcąc odpowiedzieć na powyższe pytanie musimy przyjrzeć się niektórym aktualnym definicjom socjologii prawa. P. Selznick mówi, że „socjologia prawa może być traktowana jako próba uporządkowania naszej wiedzy o naturalnych elementach życia społecznego i doprowadzenie tej wiedzy do stanu, w którym będzie mogła wpływać na świadomie prowadzone działania, rządzące się szczególnymi celami i ideami" 1. Rozróżnia trzy etapy rozwoju socjologii prawa: 1) etap prymitywny, albo misjonarski, 2) etap rzemiosła socjologicznego i 3) etap prawdziwej dojrzałości, kiedy to „socjolog nie odrzucając roli technika lub inżyniera wychodzi poza jej obręb i zwraca się do szerszych celów i kierowniczych zasad tego szczególnego działania społecznego, które wybrał sobie za przedmiot badań"2. Nieco odmienne jest podejście J. Skolnicka — „Najważniejszym zadaniem socjologa prawa jest rozwój teorii wyrastającej z badań empirycznych, głównie nad instytucjami", a dalej, ,,najbardziej ogólny wkład, jaki socjologia prawa może wnieść do teorii społecznej, polega na zrozumieniu związków między prawem a organizacją społeczną" 3. V. Aubert mówi nam, że socjolo- 1 P. Selznick, The Sodology of Law, w: L. Friedman, S. Ma-caulay (eds), Law and the Behavioral Sciences, Bobbs-Merrill 1969, s. 203. 8 Ibidem, s. 3. • J. Skolnick, The Sodology of.Law in America: Overview 8 gia prawa jest częścią ogólniejszej dyscypliny, socjologii nauki, zajmującą się specyficznym, prawniczym sposobem myślenia 4. Autor osobiście proponował określenie następujące: „Zadanie socjologii prawa jest nie tylko rejestrowane, formułowanie i weryfikowanie ogólnych zależności istniejących między prawem a innymi czynnikami społecznymi (prawo może być wówczas traktowane jako zmienna niezależna lub zależna), ale również próba budowy ogólnej teorii tłumaczącej procesy społeczne, w których odgrywa rolę prawo i ten sposób powiązanie tej dyscypliny z całością wiedzy socjologicznej" 5. Definicje te — podobnie zresztą jak wszystkie definicje w naukach społecznych — próbują skupić uwagę na wybranych problemach szczegółowych i podkreślić pewne aspekty złożonej rzeczywistości społecznej. Stąd też można je traktować jako akademicką próbę zawarcia w ogólnym sformułowaniu różnorodnych zadań wykonywanych przez uczonych specjalistów rozważających wszelkie relacje zachodzące między prawem a strukturą społeczną. Tym niemniej — niezależnie od przytoczonych usiłowań uchwycenia „istoty" socjologii prawa—-powstaje nowe, pod pewnymi względami całkowicie odmienne, choć zakorzenione w uprzednio wymienionych postawach tradycyjnych, podejście do socjologii prawa, będące, być może, nowym wzorcem postępowania badawczego. Widać to w szeregu różnych badań, ale chyba najlepiej w całościowym studium nad wymiarem sprawiedliwości we Włoszech (1965 - 1971)6. W tym and Trends, w: Law and Society, „Issues of Social Problems" 1965, nr 4. 4 V. Aubert, „Sociology of Law", (materiał powielony). 5 A. Podgórecki, Socjologia prawa, Warszawa 1962, s. 15. 6 R. Treves, „The Administration of Justice in Italy (A So- METODY BADAŃ SOCJOLOGICZNO-PRAWNYCH Można wskazać szereg metod mniej lub bardziej użytecznych przy rozważaniu problemu społecznej treści prawa czy jego prawomocności i siły obowiązywania. Są to metody: historyczno-opisowa, etnograf iczno-po-równawcza, wywiad i ankieta, analiza materiałów prawnych, monografia, eksperyment i wreszcie metoda ogólno-porównawcza. Zbadamy obecnie ich możliwe zastosowania jako przeciwwagę dla przeważającej w prawoznawstwie metody analitycznej. Metoda historyczno-opisowa. Metoda historyczna w socjologii prawa zakłada diachroniczne podejście badawcze sięgające głęboko w przeszłość. Korzysta ono z różnych dokumentów takich, jak prywatne i urzędowe zapisy, wspomnienia, wydawnictwa, itd., utrwalone w dowolnym piśmie, na glinianych tabliczkach, w postaci hieroglifów czy za pomocą symbolów takich, jak herby czy pieczęcie. Metoda historyczna wymaga umiejętności krytycznej analizy źródeł tak pośredniej jak i bezpośredniej. W niektórych przypadkach może jej brakować wystarczającej precyzji, w innych dostarcza wielu interesujących wyników. Tradycyjne zastosowanie metody historycznej w badaniach nad prawem miało opisywać ten czy inny akt prawny, kodeks czy instytucję w ich szczególnej perspektywie historycznej. Uważało się, że im więcej faktów historycznych, im więcej szczegółów opisujących niepowtarzalny koloryt i charakter danego zjawiska prawnego, tym bardziej owocne zastosowanie metody. Metoda historyczna w swej wersji nowoczesnej, opartej 0 odmienną orientację metodologiczną może być bardziej użyteczna dla zrozumienia prawa. Zmierza ona do porównąniar-jóżnyeh—typów systemów spSfećżriych 1 odpowiadających im systemów prawnych/T5ez~wcho- 12 dzenia w dalsze szczegóły wydaje się możliwe wskazanie na co najmniej trzy podstawowe relacje wzajemne między systemami społecznymi a związanymi z nimi systemami prawnymi: 1) zapóźnienie systemów, kiedy potrzeby społeczne wyprzedzają sztywne i wyznaczone przez tradycję ograniczenia nakładane przez system prawny; 2) adekwatność systemów prawnych, kiedy potrzeby społeczne znajdują się w pewnej harmonii ze zbiorem kategorii i norm, składających się na system prawny jako na całość; 3) postępowość systemu prawnego, kiedy jest on bardziej rozwinięty i bardziej oświecony niż warunki gospodarcze, polityczne i społeczne, opierające się przed twórczym naciskiem ze strony prawa. Konkretne sytuacje są oczywiście bardziej skomplikowane, niż wynikałoby to z powyższego schematu, albowiem systemy prawne nie są niezmienne, a wręcz, jak zauważa I. Raz, są na ogół przejściowe, ulegając nieustannym zmianom (wciąż nowe prawa są stanowione, podczas gdy inne tracą swą moc obowiązującą). Byłoby może bardziej uzasadnione mówienie o „skaczących i kulejących" systemach prawnych, ponieważ bez przerwy „skaczą" one i „kuleją", nieustannie zmieniając swą treść i zakres. Ten nowy punkt widzenia umożliwia dalekosiężne spojrzenie teoretyczne. Może rozjaśnić wciąż jeszcze niezadowalająco wytłumaczone zjawiska i pomóc w odpowiedzi na pytanie o warunki, w których pewien system prawny może być przejęty przez nowe systemy społeczne. Można mówić nie tylko o innowacjach technicznych. Idee prawne, kategorie i normy prawne mogą również być traktowane, jako innowacje społeczne. Prawo niemieckie zostało częściowo recypowane w Polsce, zwłaszcza w części dotyczącej mieszczaństwa 7. Po- V ' W. Wasiutyński, Origins oj Polish Law, Tenth to Fifteenth 13 trzeba leżała u podstaw przejęcia tych elementów obcego systemu prawnego, były one bowiem funkcjonalne wobec nowych tendencji społeczno-gospodarczych. Po drugiej wojnie światowej Japonia, posiadając od wielu lat prawo cywilne zapożyczone głównie z Francji i Niemiec, przyjęła amerykańskie prawo konstytucyjne. Wszystkie te „wędrówki", „przeszczepienia", dobrowolne i przymusowe adaptacje są lepiej zrozumiałe przy zastosowaniu bardziej rozwiniętych schematów interpretacji społeczno-historycznej. Kierunki i przyczyny przepływu innowacji prawnych mogą być ujęte w szerszej perspektywie, nie jako wpływ danej instytucji lub danego filozofa na inną instytucję i innego filozofa, ale jako uzupełniająca się wymiana prawnych idei i innowacji. Można wówczas lepiej zrozumieć nieprzewidziane i niezamierzone skutki uboczne takiej wymiany. Pewne elementy nowo przyjętego systemu prawnego, które uprzednio zdążyły już stać się „naturalne" w macierzystym systemie społecznym, mogą być uważane za dziwne, obce i nie do przyjęcia dla niektórych uczestników recypującego systemu, gdyż nie noszą one piętna tradycyjnie przyjętych instytucji. Ten sposób widzenia tłumaczy również, dlaczego pewne nowe systemy prawne lub ich elementy, chociaż racjonalne i potencjalnie całkowicie funkcjonalne, zostają gwałtownie odrzucone pomimo wszelkich racjonalnych argumentów. Nie mają tradycyjnej „charyzmy", wynikającej z własnego narodowo, społecznie lub historycznie przyjętego podłoża. Obecność lub brak tej szczególnej charyzmy jest dodatkowym, niezależnym składnikiem, który może być ustalony historycznie i może modyfikować zachowania społeczne członków systemu w bardzo istotny sposób. j Centuries, w: W. J. Wagner (ed.), Polish Law Throughout the Ages, Stanford 1970, s. 62 - 63. 14 Metoda etnograficzno-porównawcza. Jest ona pod pewnymi względami podobna do metody historycznej. Polega na badaniu zjawisk dających się zaobserwować w poszczególnych kulturach tzw. społeczeństw prymitywnych. Współczesne „cywilizowane" stosunki społeczne mają niezwykle złożony charakter, podczas gdy tzw. społeczeństwa prymitywne dostarczają czasem możliwości badania interakcji prawnych zredukowanych do sui generis laboratoryjnej czystości i prostoty. Ponieważ badania etnograficzno-porównawcze są zazwyczaj prowadzone w kulturach innych niż macierzysta kultura badacza, uzyskane wyniki muszą być bardzo starannie kontrolowane za pomocą wszelkich dostępnych środków. Wydaje się tu konieczne zastosowanie techniki obserwacji uczestniczącej, umożliwiającej po pewnym czasie identyfikację badacza z badanym środowiskiem. Badacz tracąc dystans społeczny oddzielający go od problemów — a często tracąc jednocześnie możliwość tradycyjnego definiowania tych problemów — nabywa możliwość lepszego zrozumienia. Jakie korzyści może osiągnąć uczony przyjmujący punkt widzenia prawoznawstwa z podejścia etnograficznego czy etnologicznego? Uzyskuje przynajmniej dwa nowe wymiary poznawcze. Pierwszy to uświadomienie sobie ograniczonej ważności powszechnie przyjętych definicji prawnych. Drugi — to uznanie względnie ograniczonej ważności samego prawa. _ Prawnicy tradycyjni, nie zgadzając się w szczegółach, są jednak skłonni określać prawo jako normy oficjalne promulgowane przez uprawnione do tego władze i wsparte sankcjami zabezpieczającymi zgodność postępowania z normą. W podobnych definicjach można wykryć wiele słabych punktów. Można więc pytać co znaczy „norma oficjalna"? Które władze są „uprawnione"? Jaki typ sankcji to sankcje prawne (formalne? 15 nieformalne?)? Pomińmy te wieczne pytania i wskażmy na wyniki badań etnograficznych wskazujących,_je prawo nieformalne (żywe, intuicyjne) działa nawet tam, gdzie nie istnieją tzw. uprawnione władze. Przy nie-^ obecności władzy tego typu zjawiska, które mogą być określone przez obserwatora zewnętrznego jako normy prawne, są traktowane przez ludzi, do których się odnoszą jako „prawo". Tworzą zachowania, które we wszystkich tzw. społeczeństwach cywilizowanych są nazywane „prawnymi". Są otoczone przez instytucje, które zgodnie z powszechnym zwyczajem byłyby również nazwane instytucjami prawnymi, jak np. arbitraż lub mediacja. Bogaty zespół danych dostarczonych przez etnografię wskazuje wbrew rozpowszechnionym poglądom teoretycznym na możliwość istnienia i działania prawa pozbawionego takich pozornie koniecznych cech, jak sankcja przemocy stosowana przez uprawnione organy władzy. Innymi słowy, wydaje się, że badania etnograficzne potwierdziły pewne twierdzenia sforrrru-f\ łowane przez L. Petrażyckiego 8 i E. Ehrlicha 9 w od-i niesieniu do społeczeństw uprzemysłowionych. Według Petrażyckiego (koncepcja prawa intuicyjnego) i Ehrli-• cha (koncepcja prawa żywego) bardziej adekwatne zrozumienie prawa, pozbawione ułomności zbyt wąskiego —^zakresu zainteresowań, może być uzyskane z pomocą definicji ujmujących prawo we wszystkich przejawach jego rzeczywistego działania a nie tylko w urzędowo określonych granicach. Taka jest istota pierwszej z nauk płynących z rozszerzania tradycyjnego punktu widzenia z pomocą wiedzy etnograficznej. Równie istotny jest drugi wymiar. Szereg badań em- 8 Leon Petrażycki, Teoria prawa i państwa w związku z teorią moralności, w oprać. Jerzego Landego, Warszawa 1959. 8 E. Ehrlich, Fundamental Principles of the Sociology of Law (przekład angielski), Harvard University Press 1936. 16 pirycznych przeprowadzonych np. przez P. Bohanna-na 10, V. Goldschmidta " M. Gluckmana 12, podobnie jak wyniki badań przeprowadzonych przez Pyong-Choon Hahm'a 13 (pozostających na pograniczu badań etnograficznych i badań opinii publicznej) wykazują, że prawo ma ograniczony wpływ na postępowanie ludzkie. Przy analizie współzależności między wszelkimi możliwymi rodzajami motywów wyznaczających społeczne działanie człowieka, staje się oczywiste, że motywy_.ja.....ściśle prawnym charakterze grają bardzo ograniczoną rolę. We wszystkich sytuacjach społecznych, kiedy członkowie danej grupy są zaangażowani w dodatkowe czynności związane z uczestnictwem w grupach innych niż podstawowe i pierwotne, stosunki społeczne wewnątrz grupy pierwotnej znajdują się pod silnym wpływem sprzężenia zwrotnego, wynikającego ze stosunkami na zewnątrz. Wielość stosunków społecznych, w których biorą udział członkowie społeczeństwa, zmienia i ogranicza wzorzec zachowania, przeważający w zdepersona-lizowanych, uprzemysłowionych i zracjonalizowanych systemach społecznych. W systemach tych jednostka czy to wskutek przypadku, czy też w wyniku dobrowolnej decyzji mogącej zawsze ulec zmianie, nawiązuje nagle stosunek prawny, zachowuje się zgodnie 10 P. Bohannan, Justice and Judgement among the Tiv, Lon-don 1957. 11 V. Goldschmidt, „Social Tolerance and Frustration" powielony referat na konferencję w Noordwijk, 1972 oraz wcześniejszy artykuł pt. The Greenland Criminal Code and its Sociological Background, „Acta Sociologica" 1956, t. 1, zeszyt 4. 12 M. Gluckman, Concepts in the Comparative Study of Tri-bal Law, w: Laura Nader (ed.), Law in Culture and Society, Chicago 1969. n Pyong-Choon Hahm, The Decision Process in Korea, w: G. Schubert i D. Danelski fed.K Cqrnr>arative Judicial Behavior, Oxford University Press 196a/nTT\ z przepisami prawa, aby następnie rozwiązać stosunek prawny zgodnie z a priori przepisanymi regułami i zniknąć ze sceny publicznej. Taki typ zachowania jest niemożliwy w społeczeństwach cechujących się wielością relacji wynikających z afiliacji do wzajemnie powiązanych grup społecznych. Tutaj rodzi się wzór człowieka przyzwoitego (i „rozsądnego"), znacznie bardziej funkcjonalny ze względu na możliwość rozwiązywania konfliktów i potrzebę „smaru społecznego" niż ograniczony, racjonalny, pozbawiony emocji i pełen dystansu wzór przestrzegającego prawa obywatela. A jak udowodnił Macaulay na przykładzie wzajemnych stosunków między przedsiębiorcami w najbardziej rozwiniętym technologicznie społeczeństwie świata — wzór obywatela ściśle przestrzegającego prawa zamiast przeważać w tym środowisku zawodowym, ustępuje miejsca wzorowi człowieka przyzwoitego, pozornie tak typowemu dla tzw. społeczeństw prymitywnych u. Perspektywa etnograficzna dostarcza dodatkowych narzędzi poznawczych pożytecznych dla nauk prawnych, a mianowicie kryteriów umożliwiających klasyfikację społeczeństw ze względu na ich stosunek do prawa. Zanim będzie możliwa klasyfikacja bardziej szczegółowa, można zaproponować podział na: a) społeczeń-stwa, które unikają prawa (członkowie tych społe-'czeńśTw zwracają się do prawa tylko w ostateczności, kiedy zawiodą wszelkie dostępne środki nieformalnej kontroli społecznej); b) społeczeństwa filo-prawnę, podkreślające znaczenie prawa jako koniecznego narzędzia zmiany społecznej w skali jednostkowej lub globalnej (członkowie tych społeczeństw są zachęcani do korzystania z prawa i w ten sposób dają państwu możliwość 14 S. Macaulay, Non-Contractual Relations in Business: A Preliminary Study, w: Law and Behavioral Sciences, op. cit., s. 145 - 168. kontroli nad wszelkimi stosunkami między podlegającymi jego władzy); członkowie tych społeczeństw będą mieć wewnętrzną potrzebę stosowania prawa jako wydajnego narzędzia pomiaru, manipulacji i kształtowania dystansów społecznych, kosztów i zysków społecznych); c) społeczeństwa traktujące prawo jako użyteczne, aczkolwiek drugorzędne narzędzie kształtowania stosunków społecznych (członkowie takiego społeczeństwa będąc z góry nastawieni sceptycznie wobec bezpośredniego i stałego stosowania prawa, mogą opowiadać się za jego wykorzystaniem, wtedy, gdy zawiodą inne,^bardziej pewne i lepiej odpowiadające wzorowi człowieka przyzwoitego narzędzia kontroli społecznej). Gdybyśmy mieli przyjąć podobną klasyfikację, wówczas przykładem społeczeństwa o inklinacjach przeciw--prawnych mogłyby być Włochy, społeczeństwa filo--prawnego tradycyjne Niemcy lub społeczeństwa socjalistyczne, podkreślające rolę prawa w kształtowaniu nowych form życia społecznego. Wreszcie, tzw. społeczeństwa prymitywne lub niektóre podkultury w ramach nowoczesnych, złożonych społeczeństw uprzemysłowionych mogą być traktowane z punktu widzenia przytoczonej klasyfikacji jako takie, w których przeważa drugorzędne i posiłkowe ujęcie roli prawa. Analiza materiałów prawnych. Przykładem tej metody lub może lepiej, techniki jest badanie akt sądowych i urzędowych zbiorów informacji statystycznych__zjn_imi związanych, badanie uzdolnień legislacyjnych (tzw. motywów), koncepcji de legę ferenda itd. Może ona pomóc w zrozumieniu działania przepisów prawnych, kiedy np. wadliwe działanie jakiegoś przepisu powoduje wzrost liczby skarg rewizyjnych w sprawach z nim związanych. Przez odwołanie się do dynamiki spraw sądowych itd. pozwala również na ustalenie, czy pewne przepisy prawne są respektowane czy też naruszane 18 19 przez adresatów. Z jej pomocą można wreszcie zebrać dane pozwalające na weryfikację hipotez leżących u podstaw przepisu — czy ogólniej .— unormowania prawnego. Metoda analizy materiałów prawnych ma oczywiście zarówno swoje zalety jak i wady. Jej bezsprzeczną zaletą jest fakt, że ten sam badacz (lub inny badacz mający zamiar sprawdzić lub uzupełnić wyniki, uzyskane przez pierwszego) może wielokrotnie korzystać z danego materiału. Jego dostępność i niezmienność pozwala na stałe doń powracanie czy to dla celów kontrolnych, czy też dla sprawdzenia nowych pomysłów, które nasunęły się w trakcie postępowania badawczego. Inną zaletą jest, że informacje zawarte w materiałach prawnych są zazwyczaj wskaźnikami działań możliwych lub mających miejsce w rzeczywistości. Dzięki temu materiały prawne odnoszą się raczej do zachowań niż do wartości i postaw związanych z tym lub innym zagadnieniem prawnym. Wymienione powiązanie jest niezwykłej wagi, gdyż to, co się naprawdę liczy dla badań socjologicznych, to zachowanie prawne jako takie. Prawnicy, jak zwykle zorientowani przede wszystkim na swoje obowiązki zawodowe, patrzą na zachowania prawne przez normatywne szkła ustawy, precedensu lub decyzji administracyjnej. Zapytani o zachowanie prawne odwołują się do prawa spisanego w odpowiednich księgach i będą ekstrapolować to prawo na ludzkie działania. Dzięki temu porozumienia o umownym charakterze, różnego typu nieformalne rozporządzenia woli, notatki, statystyki, skargi i zażalenia, dane gospodarcze, dokumenty administracyjne — wszystkie te dane mogące być źródłem wiedzy prawnej, umykają zwykle uwadze normatywnie wyszkolonego prawnika. Że materiał tego typu może przedstawiać bezcenną wartość dla badacza wykazał dobitnie J. Górecki przy 20 okazji studiów nad rozwodem15. W swojej pracy posunął się nawet do notowania takich gestów, jak rozluźnione lub napięte pięści. Co więcej, był w stanie wykazać, że dokumentacja prawna zebrana przy okazji spraw spornych (spierające się strony mają skłonność do okazywania wszelkich możliwych dokumentów mogących wzmocnić ich pozycję przed sądem) daje bardziej prawdziwy obraz życia małżeństwa ze względu na różnorodność materiału. Z kolei dokumenty dostarczone przez strony biorące udział w niespornym postępowaniu rozwodowym zawierają bardzo często informacje sfabrykowane na użytek sędziego, który przy tego typu sporze ani nie wykazuje chęci, ani też nie jest w stanie dokonać odpowiedniego sprawdzenia. Zapisany materiał pozostaje w archiwach, a z upływem czasu, gdy niknie koloryt sprawy, maleje również możliwość oceny jego rzetelności. Inną poważną wadą omawianej metody jest, że istotna część wydarzeń, ważnych z prawnego punktu widzenia, nie staje się przedmiotem zainteresowania instytucji prawnych i nie zostaje wskutek tego utrwalona. Działania bezprawne bardzo często znajdują miejsce w odpowiednich archiwach, ale tylko część odnosi się do zachowań anty-prawnych, a niewiadoma pozostaje ilość tego typu zachowań, mających miejsce w rzeczywistości i nie notowanych w urzędowych rejestrach. Można ogólnie powiedzieć, że badania socjologiczno--prawne wymagają pełnego i komplementarnego stosowania różnego typu metod i technik badawczych. Analiza materiałów wymaga jednak takiego poparcia ze strony innych technik w znacznie większym stopniu niż jakakolwiek inna metoda badań. Metoda eksperymentalna. Wbrew powszechnym po- 15 Jan Górecki, Rozwód, Warszawa 1965. 21 glądom metoda eksperymentalna może być wykorzystana w badaniach nad działaniem prawa. Jest prawdą, że rozmyślne eksperymentowanie przy tworzeniu prawa tak, aby uzyskać określone efekty poznawcze, zdarza się tylko w wyjątkowych przypadkach, tym niemniej eksperymenty zamierzone zdarzały się często, zwłaszcza w dziedzinie administracji za pomocą prawa. Podczas swego pobytu w 1963 roku w Chińskiej Republice Ludowej autor dowiedział się o wprowadzeniu tam próbnego kodeksu prawa rodzinnego w zamiarze obserwacji wyników nowej ustawy, następnie wprowadzeniu w oparciu o te wyniki poprawek i nadania wiążącej siły przymusu państwowego wersji ostatecznej 16. W 1960 roku w Polsce powołano najpierw w jednym z województw nową instytucję wymiaru sprawiedliwości, a mianowicie sądy robotnicze, które stopniowo zaczęły działać w całym kraju17. Sądy te składały się z członków załogi wybieranych przez kolegów z pracy, nie miały z góry określonej procedury formalnej, stosowały wyłącznie siłę ąuasi-publicznej opinii w zakładzie pracy. Ten ograniczony, prawie naturalny eksperyment miał służyć zebraniu danych i doświadczenia o działaniu nowej instytucji mającej — na wzór radziecki — rozszerzyć zakres formalnej i nieformalnej kontroli nad zachowaniem grup społecznych, szczególnie skłonnych do naruszania prawa. W 1965 roku uchwalono nową ustawę, która zapewniała poparcie prawa oficjalnego dla sądów robotniczych. Jest interesujące, że wzięto starannie pod uwagę doświadczenie zawodowe zebrane w trakcie eksperymentu przez 18 W rozmowie z zastępcą przewodniczącego wydziału legislacyjnego Zgromadzenia Ludowego ChRL w 1963 r. 17 A. Podgórecki, Sociological Analysis of the Legał Experi-ment: Survey oj Workers' Courts, „The Polish Sociological Bul-letin" 1962, s. 118 - 123. 22 sędziów, prokuratorów, adwokatów, przedstawicieli niższego szczebla administracji, a pominięto wyniki badań socjologicznych, prawdopodobnie ze względu na brak uprawomocnienia się nawyków konsultacji z ekspertami z nauk społecznych. Tylko w niewielu wypadkach metoda eksperymentalna może być stosowana w badaniach nad prawem ze względu na obowiązywanie zasady równości wobec prawa. W rzeczywistości, metoda ta ma wyjątkowe możliwości wejścia w jedno z najbardziej krytycznych zagadnień nauk prawnych, a mianowicie w badanie związków zachodzących między wyrażonymi lub zin-ternalizowanymi wartościami prawnymi a zachowaniem prawnym. Znajomość warunków wzmacniających lub osłabiających to powiązanie jest obecnie prawie nieistniejąca. Metoda ankiety i wywiadu. Metoda wywiadu polega na kontrolowanej rozmowie, prowadzonej zgodnie z uprzednio przygotowanym schematem tak, aby uzyskać dane o faktach, opiniach i poglądach osoby badanej. Stosowana procedura umożliwia bezpośredni kontakt między badaczem i badanym, zadawanie dodatkowych pytań pogłębiających jakieś zagadnienie, zadawanie wyważonych i starannie opracowanych pytań, a zarazem kontrolę sytuacji, w której udzielane są odpowiedzi. Bezpośrednia rozmowa pozwala ustalić, na ile badany jest zainteresowany danym przedmiotem, umożliwia uchwycenie nowych problemów, pojawiających się dopiero w trakcie rozmowy i uzupełnienie schematu badania. Ankieta jest metodą dużo mniej elastyczną. Opiera się przede wszystkim o pytania „zamknięte" i przedstawia badanemu listę przygotowanych odpowiedzi do wyboru. Inna rzecz, że takie odpowiedzi można dużo łatwiej ze sobą porównywać. S Badanie opinii publicznej jest przez niektórych uwa- 23 żane za oddzielną metodę badawczą ze względu na domyślną wagę pytań, o które w takich badaniach może chodzić. Z czysto metodologicznego punktu widzenia jest to jednak po prostu albo wywiad albo ankieta albo połączenie wywiadu i ankiety. Metody te można stosować przede wszystkim do badania podstaw prawnych i tzw. świadomości prawnej społeczeństwa. Wiadomo, że prawo obowiązujące nie zawsze jest znane w szczegółach wszystkim i nigdy nie jest zaakceptowane przez całość społeczeństwa. Wiadomo również, że oficjalnie ustanowione prawo może być w konflikcie z poczuciem prawnym społeczeństwa lub niektórych jego grup składowych. Zjawiska podobne były jeszcze do niedawna wcale lub prawie wcale nie zbadane przez naukę i istnieje konieczność pilnego usunięcia tej luki w naszej wiedzy. Metody ankiety i wywiadu wydają się szczególnie przydatne do badania problemu akceptacji prawa, zwłaszcza jeśli rozróżnimy przynajmniej trzy szczeble akceptacji prawa i podstawowy_ch_ norm racoialiijŁch; 1) akceptacja tylko deklaratywna, czysto zewnętrzne objawianie pewnych wartości w"celu zaspokojenia widocznych oczekiwań społecznych; 2) akceptacja wewnętrzna, przywiązanie do zinternalizowanych wartoś-ci;"które czasem nie zostają wcale ujmowane, np. wtedy, gdy mogłyby być potraktowane jako objaw dewiacji lub wtedy, gdy przywiązanie do wartości nie jest na tyle mocne, aby wywoływać odpowiednie zachowanie; 3) zachowanie, które jest zgodne z uznawanymi wartościami^8. ~ Dla nastawionego normatywnie prawnika zastosowanie ankiety i wywiadu ma wręcz charakter paradoksu. Dla niego prawo właściwie ustanowione jest obowią- 18 Por. Z. Sufin, Kultura pracy, Warszawa 1968, s. 172. 24 żujące, nie ma mocy obowiązującej wtedy, gdy zostało ustanowione niezgodnie z prawem. Dla prawnika jedynym istotnym pytaniem jest, czy dane prawo ma moc obowiązującą, czy nie? Tak więc aktualnie istniejące prawoznawstwo w niewielkim tylko stopniu może pomóc w rozwiązaniu problemów pozanormatywnych, problemów rzeczywistych społeczno-prawnych. Dla zorientowanego normatywnie prawnika oficjalne prawo obowiązujące powinno być zaakceptowane, a jako zaakceptowane powinno być przestrzegane. Jeżeli prawo nie jest zaakceptowane i stąd jest naruszane, wówczas sprawca powinien być ukarany. Jest to nie tylko zbyć proste, aby mogło być prawdziwe, jest to również zbyt proste, aby mogło być tylko modelem działania prawa. Siła akceptacji prawa, związki między normami prawnymi a wartościami moralnymi, racjonalizacja proponowana na korzyść lub przeciwko prawu, szereg ukrytych czynników takich, jak postawa zasadnicza lub celowościowa, indywidualistyczna lub społeczna orientacja w etyce, kierunek afiliacji sprawiają, że sytuacja rzeczywista jest dużo bardziej skomplikowana, niż to się wydawało pra-woznawstwu. Za tak wąski punkt widzenia odpowiada oczywiście również i ubóstwo metod tradycyjnie stosowanych przez prawoznawstwo. Właściwe zastosowanie metody ankiety i wywiadu pozwala na lepsze poznanie szeregu ograniczeń danego systemu prawnego. Może również uwidocznić jego cechy szczególne. W pewnym stopniu pozwala na badanie podstawowego problemu socjologii prawa, a mianowicie relacji między wyrażonymi wartościami a rzeczywistym zachowaniem odnoszącym się do normy prawnej. W zasadzie jednak bardziej przydatne będą tu inne techniki i metody badawcze. Metoda porównawcza. Metoda porównawcza może 25 brać jako_„punkt wyjścia określone normy, przepisy lub instytucje istniejące w jednym systemie prawnym i porównywać je z podobnymi elementami w innych_syste-_ mach prawnych. Możliwe podobieństwa norm w różnych systemach podobnie jak mniej lub bardziej istotne różnice mogą prowadzić_do wielu spekulacji umysłowych. Spekulacje te pozostaną usprawiedliwione dopóki bierze się pod uwagę tło społeczne porównywanych systemów prawnych oraz ich cechy szczególne. Jak dotychczas metoda porównawcza ma do czynienia głównie z porównywaniem wybieranego elementu jednego i drugiego systemu prawnego. Wydaje się oczywiste, że takie tradycyjne podejście jest zbyt wąskie. Jeśli porównawcza metoda badania norm i systemów prawnych miałaby objąć również uwzględnienie kontekstu społecznego, wówczas trzeba zwrócić uwagę na badanie wartości i podstaw ukrytych za tymi normami i systemami prawnymi. Czym miałaby się wówczas różnić metoda porównawcza od stosowania wywiadu i ankiety? Z metodologicznego punktu widzenia różnica nie jest szczególnie istotna. Metoda badań porównawczych wyróżnia się wśród innych metod ze względu na swe znaczenie praktyczne. Można przy tym przeciwstawić badania o charakterze centralistycznym badaniom typu federalistycznego. Badanie „aprioryczno-centralistyczne" polega na przyjęciu z góry pewnej koncepcji badań. Nagromadzony zasób wiedzy pozwala na ustalenie, jakie systemy społeczne powinny zostać objęte badaniem porównawczym oraz na przyjęciu w oparciu o pewne założenia ogólne a priori szczegółowych hipotez, które następnie będą sprawdzane w wybranych systemach. Trzeba od razu podkreślić, że taki typ badań zawiera w sobie znaczne ryzyko błędu. W trakcie badań może się okazać, że badane systemy społeczne nie są w ogóle po- 26 równy walne z punktu widzenia przyjętych hipotez, że ważną rolę odgrywają różne czynniki dodatkowe, pominięte we wstępnej fazie programu badawczego oraz że sformalizowane i nieelastyczne schematy badawcze i spetryfikowane założenia uniemożliwiają wzięcie pod uwagę tych czynników. Co więcej, może się okazać, że za różnymi pozornie organizacyjnymi rozstrzygnięciami kryją się kłopoty metodologiczne nie do przezwyciężenia. Rezultaty badań prowadzonych w oparciu 0 z góry przyjęte koncepcje mają ogólnikowy charakter 1 nie dostarczają wystarczająco interesujących danych dla analizy poszczególnych systemów społecznych. Te trudności metodologiczne mogą być zaostrzone przez następujący ważny czynnik dodatkowy. Jak dotychczas brak jest jasnej odpowiedzi na pytanie, czy badania porównawcze (pomijając stosujące porównawcze grupy kontrolne spoza właściwego zakresu badań) stanowią porównania między poszczególnymi systemami społecznymi, wyznaczonymi przez różne narodowości, państwa a nawet obozy polityczne. Istnieje również możliwość prowadzenia badań porównawczych nad poszczególnymi systemami i porównywania wyników z wynikami badań nad składowymi podsystemów. W tym przypadku badania funkcjonowania różnych systemów prawnych mogłoby być porównywane z działaniem różnych filo- i przeciwprawnych podkul-tur, istniejących w ramach danego systemu społecznego. To nie oznacza jednak końca trudności metodologicznych, związanych z badaniami porównawczymi. Przeprowadzone w odmiennych systemach społecznych mogą jako zmienne zależne, tj. czynniki, o których zakłada się, że są wywoływane przez inne czynniki, traktować zjawiska homogeniczne lub heterogeniczne. System prawny jest zmienną homogeniczną ponieważ w za- 27 I sadzie każdy system społeczny tworzy odpowiadający mu system formalny, tj. prawny. Jednocześnie każdy z systemów społecznych — istniejąc w formie narodu ¦— tworzy swój własny, niepowtarzalny charakter narodowy, będący syntezą różnorodnych, heterogenicznych cech wyznaczonych przez historię i przez tradycję, przez działanie czynników społecznych, gospodarczych i politycznych. Badanie porównawcze nad takimi czynnikami jak rodzina, stosunki pracy, władza lokalna i tzw. czas wolny, z punktu widzenia metodologii znajdują się w mniej uprzywilejowanym położeniu, niż odpowiednie badanie prawa. I tak np. wzory rodziny przybierają różny kształt w różnych systemach społecznych. Wynika to nie tylko z odmienności systemów, wewnątrz których funkcjonuje rodzina, ale również z szeregu czynników dodatkowych takich, jak czynniki gospodarcze, demograficzne, społeczne itd. działających jako modyfikatory. W związku z tym należy wspomnieć również o porównawczych badaniach teoretycznych i diagnostycznych. Badania diagnostyczne są nastawione na stwierdzanie różnic między poszczególnymi porównalnymi cechami, np. organizacji rodzinnej, sposobu spędzania czasu wolnego, działania władzy lokalnej w różnych społeczeństwach itd. Nic więcej się nie określa, poza stwierdzeniem, że w danym systemie społecznym przeważa np. rodzina typu monogamicznego, podczas gdy w innym — rodzina typu poligamicznego. Różnica między badaniami diagnostycznymi a teoretycznymi polega na tym, że te ostatnie obok formułowania wypowiedzi diagnostycznych takich, jak przy_r. toczoną powyżej, zawierają również próbę sprawdzenia określonych hipotez. Jak już wspominaliśmy uprzednio, 'sprawdzanie związków teoretycznych różnego poziomu 28 jest możliwe tylko wtedy, gdy badana zmienna ma charakter homogeniczny. A ponieważ system prawny i jego elementy cechują się właśnie tą homogenicznością, która jest niezbędna dla teoretycznych badań porównawczych, badania nad różnymi systemami prawnymi są szczególnie cenne dzięki temu, że dostarczają nie tylko danych diagnostycznych, ale również i umożliwiają formułowanie odpowiednich hipotez opisujących prawidłowości o charakterze ogólnym. Badania typu federalistycznego zmierzają do uniknięcia ograniczeń związanych z badaniami aprioryczno--centralistycznymi. Korzystając z badań uprzednich i traktując je jako swego rodzaju badania pilotażowe, stosują, taktykę dwuetapową. Na pierwszym etapie „badania federalistyczne" ana- fa lizują możliwość zastosowania szczegółowych pojęć prawnych w warunkach macierzystego systemy społecznego. JUwaga skupia się na następujących zagad- ~_ nieniach — analiza podobnego działania różnych pojęć prawnych w podobnych systemach społecznych; analiza możliwych przypadków podobnego działania różnych pojęć prawnych w różnych systemach społecznych. Zebrane w tym pierwszym etapie doświadczenia prowadzą do przygotowania wspólnego syntetycznego narzędzia badawczego takiego, jak kwestionariusz, określony zbiór procedur badawczych wraz z dodatkowymi technikami statystycznymi, sposobami kodowania danych itd., które umożliwi i przygotuje drugi etap badań. W etapie drugim różne systemy prawne zostają porównane z pełną świadomością metodologiczną tak, że bierze się pod uwagę ich cechy charakterystyczne, wynikające np. z uwarunkowań tradycji i historii, ich wzajemne podobieństwa, jak np. przynależność do wspólnego obozu państw socjalistycznych lub wspólnotę pojęć prawnych lub norm prawnych o charakterze nad- 29 rzędnym w poszczególnych społeczeństwach. Może się oczywiście okazać, że poza przypadkami mniejszej wagi, jak np. zakaz kazirodztwa, wspólnota taka nie ma miejsca, aczkolwiek dają się zauważyć pewne tendencje ujednolicające, jak np. uznanie karty praw człowieka. Dla uniknięcia zbytniej abstrakcyjności wywodów przedstawimy obecnie przykład zastosowania tej metody wraz z wynikami uzyskanymi dzięki niej. Przedstawione zostaną pewne hipotezy, które zmierzały do uogólnienia wyników uzyskanych w Polsce 19, Danii20, Holandii i Belgii21, Finlandii22 i Niemieckiej Republice Federalnej 23. 1) Kontrolerzy prawni (wszelkie osoby działające w imieniu systemów prawnych i społecznych, upoważnione na mocy wykonywanej przez siebie roli do stosowania prawa) są bardziej tolerancyjni w sprawach naruszenia podstawowych norm współżycia społecznego, tj. norm podstawowych dla życia w małych grupach społecznych niż przeciętna populacja danego kraju. Tak więc sędziowie polscy i fińscy i inspektorzy podatkowi w Holandii wykazują na ogół większą tolerancję niż ogół ludności przy ocenie naruszania podstawo- 19 A. Podgórecki, J. Kurczewski, J. Kwaśniewski i M. Łoś, Poglądy społeczeństwa polskiego na moralność i prawo, Warszawa 1971. 80 B. Kutchinsky, „Knowledge and Attitudes Regarding Law and Law Breaking", Washington 1972 (materiał powielony). 21 J. Van Houtte, P. Vinke, „Attitudes Concerning the Accep-tance of Legislation among Various Population Groups", powielony komunikat na konferencję w Noordwijk, 1972. 2i! K. Makela, Public Sense of Justice and Judicial Practice, „Acta Sociologica" 1966, nr 10; A. Blom, National Confidence in the Judiciary, Tutki Musseloste Research Report, University of Tampere 1969, nr 7. 28 W. Kaupen, „Knowledge and Opinion of Law Legał Insti-tutions", Koln 1970 (materiał powielony). 30 wych norm współżycia społecznego. Prawdopodobnie lepiej uświadamiają sobie iluzoryczną wartość rygoryzmu prawnego jako narzędzia działań socjotechnicznych. 2) Przeciętna populacja w danym kraju potępia naruszenie podstawowych norm współżycia społecznego w nieco większym stopniu niż osoby systematycznie naruszające prawo (recydywiści)2i. Hipoteza ta znajduje potwierdzenie w wynikach duńskich i polskich. Potępienie, o którym mowa, jest odzwierciedleniem wartości, które są deklarowanymi a zarazem zaakceptowanymi wartościami prawnymi. Nie muszą to być jednak wartości bezpośrednio wywołujące odpowiednie zachowania. 3) Kontrolerzy prawni potępiają zawsze silniej niż przeciętna populacja naruszenia norm odnoszących się do spraw procedury bądź mających charakter administracyjny. Naruszający prawo są zawsze bardziej tolerancyjni w tych sprawach. Twierdzenie powyższe znajduje poparcie w danych polskich i holenderskich. Silniejsze potępienie naruszeń norm proceduralnych jest prawdopodobnie związane z zawodowym nastawieniem kontrolerów prawnych. 4) Potępienie prawne prowadzi do potępienia moralnego. Hipoteza ta znajduje potwierdzenie w wynikach polskich i holenderskich, ale nie w wynikach zachodnio- 84 Wyniki badań amerykańskich i greckich (W. Reckless i A. Mylonas) nie potwierdzają tego uogólnienia i wskazują na istotne różnice. Tym niemniej podejmowały one problem z odmiennego punktu widzenia skupiając się głównie na postawach wobec sankcji i osób wykonujących sankcje. Mogłoby to tłumaczyć niespójność wyników. Por. A. D. Mylonas i W. C. Reckless, Attitudes Toward Law Enforcement in Creece and the United States, „Journal of Research in Crime and Delinąuency" 1968, styczeń. 31 -niemieckich. Potępienie prawne zachowań polegających na naruszaniu norm proceduralnych pociąga za sobą skłonność do ich potępienia moralnego. Wydaje się zresztą, że jest to potępienie „wtórne", w tym sensie, że wywołuje je nie samo zachowanie, o które chodzi, ale fakt naruszenia porządku prawnego i jego struktury. 5) Im wyższy poziom wykształcenia wypowiadających się, tym silniejsza skłonność do tolerancji i podkreślania resocjalizacji, jako podstawowego celu kary. Stosunkowo wyższe wykształcenie — a więc również względnie wyższa pozycja społeczna — zdają się być związane z bardziej wyrozumiałym nastawieniem wobec naruszeń podstawowych norm współżycia społecznego. To ogólne twierdzenie znajduje poparcie w wynikach badań skandynawskich i polskich. Co więcej, osoby o względnie wyższym wykształceniu mają skłonność do uzasadniania sankcji karnych raczej przez resocjalizację niż przez izolację, odstraszenie, a zwłaszcza — odpłatę. Przy obecnym stanie rozwoju empirycznej socjologii prawa, powyższe wyniki powinny być traktowane jako mające charakter wstępnych i roboczych ustaleń, które powinny podlegać dalszemu sprawdzeniu. Tym nie mniej stanowią one dogodny punkt wyjścia jako pochodzące z rzeczywistości a nie z powietrza, fotela, lub z obu tych „źródeł" na raz. PODSTAWOWE PROBLEMY SOCJOLOGII PRAWA Mając do swojej dyspozycji tak szeroki i bogaty zestaw metod uprawiania socjologii prawa, można postawić sobie pytanie, jaki typ problemów powinien być potraktowany jako cel dla możliwych badań? Przynaj- mniej trzy dziedziny refleksji i badań można wska jako główne obiekty prac socjologiczno-prawnych: 1) problemy wynikające z dziedzictwa teoretyczne 2) problemy związane z efektywnością prawa- 3) problemy związane z zadaniami legislacyjnym: Drugie i trzecie zagadnienie należy do szerszej d: dziny refleksji teoretycznej, opisywanej jako inżynit społeczna poprzez prawo lub polityka prawa. Najt dziej złożone są problemy wynikające z naszego d: dzictwa teoretycznego. Jest to zbiór o bardzo ekl tycznej zawartości, w którym znajdują się ważkie tania, istotne problemy, pomysły, które powinny przełożone na język operacyjny i empiryczny; konc cje zbyt abstrakcyjne, aby mogły być wykorzyst w badaniach; pojęcia będące w istocie sądami war ciującymi; wreszcie wypowiedzi mające za sobą pra mocność długowiecznej tradycji, ale będące w isti potpourri semantycznym. Lista problemów obejrr. takie sprawy jak normy prawne, normy moralne, j womocność, prawo naturalne, prawo oficjalne, państ sprawiedliwość, słuszność, sankcje prawne, skład: kontroli społecznej, konformizm, dewiacja, prestiż ] wa, systemy etyczne, systemy prawne, etyka prav cza itd. Wszystkie te problemy po starannej analizie serr tycznej powinny być przetłumaczone na zoperacjc lizowany i empiryczny język tak, aby mogły być < nione z punktu widzenia istniejącej wiedzy, a nas nie — j eśli okaże się to konieczne — przygotowanie poddania empirycznym i interdyscyplinarnym b; niom testującym. Przejście od studium abstrakcyjnego do stad empirycznego w myśli prawoznawczej i w socjol prawa łączy się z pewnymi dodatkowymi metapro mami. Jeśli tzw. prawo oficjalne czy pozytywne 32 -niemieckich. Potępienie prawne zachowań polegających na naruszaniu norm proceduralnych pociąga za sobą skłonność do ich potępienia moralnego. Wydaje się zresztą, że jest to potępienie „wtórne", w tym sensie, że wywołuje je nie samo zachowanie, o które chodzi, ale fakt naruszenia porządku prawnego i jego struktury. 5) Im wyższy poziom wykształcenia wypowiadających się, tym silniejsza skłonność do tolerancji i podkreślania resocjalizacji, jako podstawowego celu kary. Stosunkowo wyższe wykształcenie — a więc również względnie wyższa pozycja społeczna — zdają się być związane z bardziej wyrozumiałym nastawieniem wobec naruszeń podstawowych norm współżycia społecznego. To ogólne twierdzenie znajduje poparcie w wynikach badań skandynawskich i polskich. Co więcej, osoby o względnie wyższym wykształceniu mają skłonność do uzasadniania sankcji karnych raczej przez resocjalizację niż przez izolację, odstraszenie, a zwłaszcza — odpłatę. Przy obecnym stanie rozwoju empirycznej socjologii prawa, powyższe wyniki powinny być traktowane jako mające charakter wstępnych i roboczych ustaleń, które powinny podlegać dalszemu sprawdzeniu. Tym nie mniej stanowią one dogodny punkt wyjścia jako pochodzące z rzeczywistości a nie z powietrza, fotela, lub z obu tych „źródeł" na raz. PODSTAWOWE PROBLEMY SOCJOLOGII PRAWA Mając do swojej dyspozycji tak szeroki i bogaty zestaw metod uprawiania socjologii prawa, można postawić sobie pytanie, jaki typ problemów powinien być potraktowany jako cel dla możliwych badań? Przynaj - 32 mniej trzy dziedziny refleksji i badań można wskazać iako główne obiekty prac socjologiczno-prawnych: 1) problemy wynikające z dziedzictwa teoretycznego; 2) problemy związane z efektywnością prawa; 3) problemy związane z zadaniami legislacyjnymi. Drugie i trzecie zagadnienie należy do szerszej dziedziny refleksji teoretycznej, opisywanej jako inżynieria społeczna poprzez prawo lub polityka prawa. Najbardziej złożone są problemy wynikające z naszego dziedzictwa teoretycznego. Jest to zbiór o bardzo eklektycznej zawartości, w którym znajdują się ważkie pytania, istotne problemy, pomysły, które powinny być przełożone na język operacyjny i empiryczny; koncepcje zbyt abstrakcyjne, aby mogły być wykorzystane w badaniach; pojęcia będące w istocie sądami wartościującymi; wreszcie wypowiedzi mające za sobą prawomocność długowiecznej tradycji, ale będące w istocie potpourri semantycznym. Lista problemów obejmuje takie sprawy jak normy prawne, normy moralne, prawomocność, prawo naturalne, prawo oficjalne, państwo, sprawiedliwość, słuszność, sankcje prawne, składniki kontroli społecznej, konformizm, dewiacja, prestiż prawa, systemy etyczne, systemy prawne, etyka prawnicza itd. Wszystkie te problemy po starannej analizie semantycznej powinny być przetłumaczone na zoperacjona-lizowany i empiryczny język tak, aby mogły być ocenione z punktu widzenia istniejącej wiedzy, a następnie-— jeśli okaże się to konieczne — przygotowanie do poddania empirycznym i interdyscyplinarnym badaniom testującym. Przejście od studium abstrakcyjnego do stadium empirycznego w myśli prawoznawczej i w socjologii prawa łączy się z pewnymi dodatkowymi metaproble-mami. Jeśli tzw. prawo oficjalne czy pozytywne jest 33 zbyt wąskim przedmiotem dla formułowania teorii adekwatnych (dlatego, że pojęcie to pomjia prawo intuicyjne i żywe) i jeśli kryminologia okazuje się niewystarczająco mocną podstawą dla formułowania teo-rii adekwatnych (dlatego, że zakres kryminologii jest określony przez nieustannie zmieniającą się treść prawa karnego) może powstawać potrzeba przeformułowania teoretycznego rozumienia prawoznawstwa, socjologii prawa i kryminologii. Socjologia konformizmu i dewiacji okaże się wówczas właściwym przedmiotem badań dla teorii adekwatnych, podczas gdy socjologia prawa i kryminologia będą ograniczać się do zmiennego zakresu i zmiennej treści prawa. Prawoznawstwo odgrywałoby wówczas rolę archiwum zawierającego heterogeniczne problemy zebrane z wielu powodów, z których część ma wielką wagę, ale czeka na odpowiednie teoretyczne wyjaśnienie. Problemy związane z efektywnością prawa nie są bynajmniej łatwiejsze do rozwiązania. Po pierwsze, istnieje silna potrzeba wyraźnego ustalenia granic stosowalności prawa jako narzędzia m