KAROL KARSKI SYMBOLIKA Zarys wiedzy o Kościołach i wspólnotach chrześcijańskich Chrześcijańska Akademia Teologiczna Warszawa 1994 ' KOREKTA Maria Labyk BIBLIOTEKA Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Wursu- • ¦ ';''¦¦: jo ul Nowy Świat 69, 00-tUc Wdisza «1 620-03-81 w. 295,296 Wydanie publikacji dofinansowane przez Komitet Badań Naukowych ISBN 83-901296-3-9 Wydano nakładem CHRZEŚCIJAŃSKIEJ AKADEMII TEOLOGICZNEJ, ul. Miodowa 21,00-246 Warszawa, tel. 31-15-48. Nakład: 1500 egz. Objętość ark. wyd. 21,0 ark. druk. 13,0 Skład i druk: Zakład Poligraficzny IW AFM w Warszawie ul. Czardasza 16/18 OD WYDAWCY Z satysfakcją oddajemy do rąk studentów oraz wszystkich interesujących się religiologią i jej aspektem szczególnym, jakim jest wiedza o wyznaniach, podręcznik akademicki dra hab. Karola Karskiego, profesora Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej, Kierownika Katedry Ekumenizmu ChA T. Podręcznik nosi nazwę „ Symbolika ". Zawiera jednak podtytuł wyjaśniający, że jest to „Zarys wiedzy o Kościołach i wspólnotach chrześcijańskich ". W tej sytuacji słowo „ symbolika ", funkcjonujące i znane w kołach ewangelickich, staje się powszechnie zrozumiałe. Oznacza bowiem w swoim szerokim i technicznym znaczeniu po prostu wiedzę o wyznaniach, i to wyznaniach aktualnie istniejących, stanowiących główne nurty życia religijnego, również w naszym kraju. W tym sensie, podręcznik jest znakomitym uzupełnieniem historii religii, jak również uszczegółowieniem nauk o religii w aspektach konstytutowych elementów wspólnot religijnych, jakimi są ich dzieje, doktryna, ustrój i działalność. Autor, wybitny znawca przedmiotu, przyjął szeroką, otwartą i ekumeniczną formułę prezentacji wyznań, odwołując się —jak stwierdza — do „ literatury wydawanej przez poszczególne Kościoły lub wspólnoty". Chodziło mu bowiem o „ ukazanie, jak one same siebie rozumieją, a nie o powielanie tego, jak postrzegają je inni". Zaznaczył również, że pisząc kolejne rozdziały „ starał się w miarę o ścisłe przestrzeganie zasady obiektywizmu. Ograniczył się zatem do prezentowania, natomiast świadomie zrezygnował z oceniania ". Jest to zasada bardzo cenna, gdyż w dziedzinie wiedzy wyznaniowej kwestia obiektywizmu i autentyzmu jest sprawą i delikatną i niezwykle ważną, jako że partykularne i subiektywne oceny wyznań, szczególnie mniejszościowych, nie tylko mogą wypaczać rzeczywisty obraz rzeczy, ale także stać się źródłem niepowetowanych krzywd moralnych. Podręcznik jest ujęciem nowoczesnym. Przedstawia aktualny stan wyznań. Dostarcza niezwykle bogatej i obszernej, zaprezentowanej komunikatywnie i interesująco wiedzy o wyznaniach chrześcijańskich istniejących w Polsce w ujęciu i chronologicznym, od najwcześniejszych i najstarszych począwszy, a na wyznaniach młodych i liczebnie mniejszych skończywszy. Autor wykazał tutaj swą olbrzymią erudycję i kompetencję i to nie tylko jako teoretyka, lecz także dydaktyka. Za to wszystko należą się Mu szczere słowa uznania. Jesteśmy przekonani, że podręcznik zostanie życzliwie i z zainteresowaniem przyjęty zarówno przez studentów akademii teologicznych i seminariów duchownych, jak i duchownych różnych wyznań, a także religiologów. Żywimy nadzieję, że podręcznik przyczyni się do spopularyzowania wiedzy o głównych nurtach chrześcijańskich, rozwijających swe posłannictwo współcześnie w Polsce i na ¦świecie. Wydawca Spis treści 1. Historia i zadanie symboliki ........................................ 9 1.1. Objaśnienie pojęcia............................................... 9 1.2. Polemika poprzedniczką symboliki .................................. 9 .3. Upadek polemiki ................................................. 9 .4. Początek symboliki jako dyscypliny teologicznej ...................... 10 .5. Powstanie symboliki katolickiej .................................... 10 .6. Od symboliki do wiedzy o wyznaniach (Konfessionskunde) ............ 11 .7. Symbolika ekumeniczna .......................................... U .8. Główne zadania symboliki (wiedzy o wyznaniach) .................... 12 1.9. Układ materiału................................................. 13 2. Jedność i podział w chrześcijaństwie ................................ 15 2.1. Wspólne dziedzictwo religijne ..................................... 15 2.2. Podstawowe zasady moralne ...................................... 15 2.3. Wiara i zwyczaje................................................ 16 3. StarokoScielne wyznania wiary .................................... 19 3.1. Pojęcie symbolu ................................................. 19 3.2. Z dziejów badań nad symbolami ................................... 19 3.3. Zaczątki symbolu w Nowym Testamencie ........................... 20 3.4. Powstanie Romanum ............................................ 21 3.5. Apostolicum .................................................... 21 3.6. Nicaeno-Constantinopolitanum .................................... 22 3.7. Athanasianum .................................................. 25 Kościół Prawosławny ............................................ 27 .1. Nazwa ......................................................... 27 .2. Kościoły prawosławne dzisiaj ...................................... 27 .3. Wiara prawosławna .............................................. 31 .4. Życie kultowe .................................................. 33 .5. Ustrój kościelny i stosunki Kościół-państwo ......................... 43 .6. Życie mnisze ................................................... 46 .7. Prawosławie a ekumenizm .........................................47 Orientalne Kościoły narodowe ..................................... 49 ,'5.1. Uwagi ogólne ................................................... 49 5.2. Kościół Koptyjski w Egipcie ...................................... 50 5.3. Kościół Etiopski ................................................ 52 5.4. Kościół Syryjski (jakobicki) ....................................... 53 5.5. Kościół Syryjsko-Malankarski w Indiach ............................ 55 V5.6. Ormiański Kościół Apostolski ..................................... 57 . Kościół Apostolski Wschodu ...................................... 61 7. Kościół Rzymskokatolicki ........................................ 65 7.1. Nazwa ......................................................... 65 7.2. Rozwój historyczny i stan aktualny ................................. 66 7.3. Cechy charakterystyczne ......................................... 69 ¦ 7.4. Życie kultowe .................................................. 71 7.5. Struktura hierarchiczna .......................................... 86 I 7.6. Kościoły unickie Wschodu (Katolickie Kościoły wschodnie) ............ 91 | 7.7. Rzym a ekumenizm .............................................. 93 8. Kościół Starokatolicki ............................................ 97 8.1. Nazwa ......................................................... 97 8.2. Rys historyczny i stan aktualny ......................'.............. 97 8.3. Zasady doktrynalne .............................................. 99 8.4. Ustrój ........................................................ 100 8.5. Życie kultowe ................................................. 101 8.6. Kontakty międzywyznaniowe i ekumeniczne ........................ 102 8.7. Kościół Mariawitów ............................................ 103 9. Kościół Anglikański ............................................ 105 19.1. Rys historyczny ................................................ 105 9.2. Sytuacja obecna Kościoła Anglii .................................. 106 9.3. Wspólnota Kościołów Anglikańskich .............................. 108 9.4. Elementy doktryny ............................................. 109 9.5. Struktura hierarchiczna ......................................... 111 9.6. Życie kultowe i sakramentalne .................................... 112 9.7. Zaangażowanie ekumeniczne ..................................... 114 10. Kościół Ewangelicko-Metodystyczny .............................. 117 10.1. Nazwa ........................................................ 117 10.2. Szkic historyczny i stan aktualny .................................. 117 10.3. Założenia doktrynalne ........................................... 119 10.4. Zasady organizacyjne ........................................... 120 10.5. Metodyści a ruch ekumeniczny ................................... 121 11. Kościół Ewangelicko-Luterański .................................. 123 11.1. Kościół ksiąg wyznaniowych (symbolicznych) ....................... 123 11.2. Rozmieszczenie luteranizmu w świecie ............................. 127 11.3. Zarys doktryny ................................................ 130 11.4. Życie kultowe ................................................. 133 11.5. Formy ustrojowo-organizacyjne .................................. 140 11.6. Światowa Federacja Luterańska .................................. 141 11.7. Zaangażowanie ekumeniczne..................................... 143 12. Kościół Ewangelicko-Reformowany ............................... 145 12.1. Nazwa i powstanie ............................................. 145 12.2. Stare i nowe wyznania wiary ..................................... 146 12.3. Rozmieszczenie reformowanych w świecie .......................... 150 12.4. Charakterystyczne cechy doktryny ................................ 154 12.5. Życie kultowe ................................................. 156 12.6. Ustrój kościelny ................................................ 159 12.7. Światowy Alians Kościołów Reformowanych ....................... 161 12.8. Zaangażowanie ekumeniczne ..................................... 162 13. Mennonici .................................................... 165 13.1. Nazwa, powstanie i rozwój ....................................... 165 13.2. Zarys doktryny, życie kultowe.................................... 166 13.3. Sytuacja aktualna .............................................. 167 14. Baptyści ...................................................... 169 14.1. Nazwa, powstanie i rozwój ....................................... 169 14.2. Zarys doktryny i życie kultowe ................................... 170 14.3. Zasady organizacyjne ........................................... 171 14.4. Zaangażowanie ekumeniczne ..................................... 172 14.5. Inne wspólnoty typu baptystycznego .............................. 172 15. Kwakrzy (Religijne Towarzystwo Przyjaciół) ........................ 175 15.1. Powstanie, nazwa, rozwój ........................................ 175 15.2. Zasady wiary i życia ............................................ 176 15.3. Struktura organizacyjna, stan aktualny............................. 177 16. Kościół Adwentystów Dnia Siódmego ............................. 179 16.1. Nazwa, powstanie, stan aktualny.................................. 179 16.2. Zasady wiary, życie kultowe, struktura organizacyjna ................. 179 16.3. Adwentyzm w Polsce ........................................... 180 16.4. Adwentyści a ekumenizm ........................................ 181 17. Ruch zielonoświątkowy .......................................... 183 17.1. Charakterystyka ogólna ......................................... 183 17.2. Zielonoświątkowcy w.Polsce ..................................... 184 bibliografia ......................................................... 187 idek nazwisk ...................................................... 191 J 1. Historia i zadanie symboliki 1.1. Objaśnienie pojęcia Pierwotnie rozumiano przez symbolikę objaśnianie starokościelnych wyznań wiary (Symboia). W okresie Reformacji przeniesiono pojęcie symbolu na najważniejsze pisma wyznaniowe własnej wspólnoty religijnej jak i na miarodajne pisma innych wspólnot. Np. u luteran rolę symbolu pełniła Konfesja Augsburska z Apologią. Teolog królewiecki Bernard von Sanden, który w 1688 r. mówi! jako pierwszy o theologia symbolica lutherana, rozumiał przez to teologię kontrowersyjną, która prezentując zasady wiary własnego wyznania podkreślała to wszystko, co różni od siebie poszczególne wspólnoty religijne pod względem doktrynalnym. 1.2. Polemika poprzedniczką symboliki Polemika teologiczna istnieje tak długo jak samo chrześcijaństwo. Z jednej strony była to polemika z Żydami i poganami (później również z muzułmanami), którym próbowano udowodnić, że prawdziwą religią jest chrześcijaństwo. Z drugiej strony była to polemika wewnątrzchrześdjańska, wymierzona przeciw kacerzom i schizmatykom. Szczególny rozkwit polemiki przypada na wiek XVI i XVII. Słynnymi polemistami byli: po stronie luterańskiej — Martin Chemnitz (1522-1586) i Abraham Calov (1612-1686), po stronie reformowanej— Rudolf Hospinian (+1629) w Zurychu i Daniel Chamier (1565-1621), po stronie katolickiej — jezuita Robert Bellarmin (1542-1621) i Jaques Benigne Bossuet (1627-1704). 1.3. Upadek polemiki Pośród sporów konfesyjnych zawsze żywe pozostawało pragnienie pokoju. Teolog luterański Georg Calixt (1586-1656) podejmował próby zjednoczenia zwaśnionych obozów religijnych. Jako delegat elektora brandenburskiego uczestniczył on w dyspucie katolików i protestantów w Toruniu (tzw. Colhąium Chariiatwum) w 1645 r. Pietyzm rozwijający się na przełomie XVI I i XVI 11 w. uświadomił, że religia to nie w pierwszym rzędzie doktryna, prawowierność, lecz spontaniczna pobożność połączona z czynami miłosierdzia. Dzięki pietystom spory konfesyjne uległy stępieniu. Gottfried Arnold (1666-1714) pisze w tym czasie swą słynną Unpaneiische Kirchen- und Ketzer-Historie (Bezstronna historia Kościołów i kacerzy, 1699 n). Duchowy przywódca herrnhutów, hr. Mikołaj Zinzendorf (1700-1760) głosił, że luteranie, reformowani i bracia czescy to trzy różne kierunki (tropoi) w ramach tej samej wspólnoty religijnej. Epoka Oświecenia, przypadająca na wiek XVIII, preferowała ogólne idee religijne i moralne motywy wiary, mniej wagi natomiast przywiązywała do różnic doktrynalnych. W rzeczywistości zbliżenie między katolikami a protestantami nie było nigdy tak wielkie jak pod koniec XVIII wieku. 1.4. Początek symboliki jako dyscypliny teologicznej Góttlieb Jacob Pianek, profesor w Getyndze, ogłosił w 1796 i.Abriss einer historischen undvergleichenden Darstelłung der dogmatischen Systeme unserer verschiedenen christlichen Hauptparteien (Zarys historycznej i porównawczej prezentacji systemów dogmatycznych różnych głównych ugrupowań chrześcijańskich). Pracą tą dał on początek symbolice jako oddzielnej dyscyplinie teologicznej, zajmującej się porównywaniem doktryny różnych wspólnot kościelnych. Pianek uważał, że porównanie ze stanowiskami reprezentowanymi przez inne wyznania służy wyjaśnieniu i umocnieniu własnego stanowiska. Zalecał, aby zająć się tą czynnością dopiero pod koniec studiów teologicznych, tj. po szczegółowym zapoznaniu się z własną doktryną. „Porównawcza wiedza o wyznaniach", o którą tu w zasadzie chodziło, zajmowała pozycję pośrednią między dogmatyką a historią Kościoła. IdeePlanckakontynuował Philipp Konrad Marheinecke (+1847),profesor w Berlinie. W swojej Chńsrficke Symbolik (Symbolika chrześcijańska, 1810-13) nie ograniczał się on jednak tylko do prezentacji doktryny kościelnej, lecz zajął się także takimi sprawami, jak: pobożność praktyczna, kult, ustrój kościelny, geografia i statystyka kościelna. Jego dzieło zawierało już w zaczątkowej formie to, co kilkadziesiąt lat później miało przybrać nazwę Konfessionskunde (wiedza o wyznaniach). Marheinecke nie miał bezpośrednich następców. Po roku 1815 usztywniły się znowu fronty konfesyjne. W katolicyzmie nowa fala konserwatyzmu osiągnęła punkt kulminacyjny w 1870 r. ogłoszeniem dogmatu o nieomylności papieża. Pogłębił się także konfesjonalizm protestancki. Uprawianie symboliki w sposób beznamiętny i wolny od polemiki, tak jak to miato miejsce na przełomie XVIII i XIX w., przestało być możliwe. W omawianym okresie istotny postęp nie nastąpił w podręcznikach symboliki, zajmujących się porównywaniem doktryny wielu Kościołów, lecz w książkach poświęconych wyszczególnianiu różnic między dwoma wyznaniami chrześcijańskimi, zwłaszcza miedzy luteranizmem a ewangelicyzmem reformowanym. Przykładowo warto tutaj wymienić dwie prace: Alexander Schweizer (1808-1888) — Die Glaubenslehre der evangelisch-reformierten Kirche (Nauka wiary Kościoła ewangelicko-reformowa-nego, 1847); Schneckenburger — „Vergleichende Darstelłung des lutheńschen und reformierten Lehrbegriffs" (Porównawcza prezentacja luterariskiej i reformowanej doktryny", 1855). 1.5. Powstanie symboliki katolickiej Ojcem symboliki na obszarze katolickim był Johann Adam Mohler (1796--1838), profesor teologii w Tybindze i Monachium. Jego główne dzieło: Symbolik oder 10 Darstelłung der dogmatischen Gegensatze der Katholiken und Protestanten nach ihren dffentlichen Bekenntnisschriften (Symbolika albo prezentacja dogmatycznych przeciwieństw między katolikami a protestantami w oparciu o ich oficjalne pisma wyznaniowe, 1832) doczekało się przeszło 10 wydań. W rozumieniu Móhlera symbolika to naukowa prezentacja dogmatycznych przeciwieństw występujących w chrześcijańskich pismach wyznaniowych (księgach symbolicznych), powstałych w wyniku rewolucji kościelnej w XVI w. Nie ma ona charakteru polemicznego ani apologetycznego, lecz wyłącznie charakter prezentacyjny. Mohler przyjmuje jako oczywistość fakt, że symbolikę można uprawiać tylko w oparciu o własne stanowisko konfesyjne. Żadne dzieło katolika niemieckiego w XIX wieku nie dało protestantom tylu powodów do poważnych polemik, żadne nie sprawiło im też tyle kłopotu, jak właśnie praca Mohlera. Z drugiej strony trzeba jednak powiedzieć, że katolicyzm, który Mohler prezentował, byl katolicyzmem wyidealizowanym, który w czasie, gdy publikował swe dzieło, nigdzie praktycznie już nie występował, a w przedstawianiu protestantyzmu ograniczył się w zasadzie do nauki sformułowanej w pismach wyznaniowych XVI w., nie uwzględnił natomiast przemian, jakie się w nim dokonały w późniejszych stuleciach. Późną, lecz najtrafniejszą reakcją na dzieło Móhlera po stronie protestanckiej była praca historyka Kościoła z Jeny Karla Hasego (1800-1890) pt. Handbuck der protestantischen Polemik gegen die romisch-katholiscke Kirche (Podręcznik polemiki protestanckiej z Kościołem rzymskokatolickim, 1862). 1.6. Od symboliki do wiedzy o wyznaniach (Konfessionskunde) Z upływem czasu uświadamiano sobie coraz bardziej, że symbolika w klasycznej postaci, ograniczająca swoje zainteresowanie tylko do prezentowania oficjalnych dokumentów nauki kościelne; i pism wyznaniowych, daje bardzo jednostronny obraz życia Kościołów i wspólnot chrześcijańskich. Ferdinand Kattenbusch (1851--1935) w swej fundamentalnej pracy pt. Lehrbuch der vergleichenden Confessionskunde (Podręcznik porównawczej wiedzy o wyznaniach, 1892) przedstawił i zastosował metodę uprawiania Konfessionskunde (wiedzy o wyznaniach), której przedmiotem zainteresowania nie są wyłączanie pisma wyznaniowe, lecz wszystkie przejawy życia danego Kościoła lub wspólnoty. Kattenbusch zdołał wydać tylko pierwszy tom swego dzieła poświecony prawosławiu (Die orthodoxe anatołische Kirche). Autorem drugiej fundamentalnej pracy z zakresu „wiedzy o wyznaniach" był F. L o o f s (Symbolik oder chństłicke Konfessionskunde, 1902). W latach później szych po stronie ewangelickiej najbardziej rozpowszechniona była Konfessionskunde H e r -manna Mulerta (1 wydanie — 1927, trzecie — 1956), po stronie katolickiej zaś dzieło Konrada Algermissena (wpierwszymwydaniuzl923r.nosiloonotytuł: Christliche Sekten undKirche Ckristi; dopiero od 4 wydania w 1930 r. przyjęło nazwę Konfessionskunde). 1.7. Symbolika ekumeniczna Rozwój ruchu ekumenicznego i teologii ekumenicznej przyczynił się do powstania dzieł z zakresu symboliki (wiedzy o wyznaniach) nastawionych na przezwyciężenie podziału chrześcijaństwa. Ich intencją jest służenie dialogowi ekumenicznemu między różnymi Kościołami chrześcijańskimi. Taki cel jako pierwszy próbował wytyczyć 11 Ernst Wolf w swojej koncepcji ekumenicznej symboliki (Ókumenische Symbolik. ZurAufgabe derKcmfessionskundeheute, w: „Peregrinatio" 1954, s. 338-358). Jego idee znalazły praktyczne odbicie w następujących dziełach: Ókumenische Kirchen-kunde (1962) Petera Meinholda (1907-1981), w ósmym wydaniu dzieła K. Algermissena (1969; jest to praca zbiorowa napisana w duchu posoborowym) i Konfessionskunde Friedricha Heyera (1977; praca powstała przy współudziale 13 autorów). W kontekście tym na zmiankę zasługuje jeszcze książka Erwina Fahlbuscha (ur. 1926) Kirchenkunde der Gegerwan (Wiedza o współczesnych Kościołach, 1979),któracałkiemświadomieograniczasiędo roli przewodnika kościelnego informującego kompetentnie o podstawowych zasadach wiary, życiu i aktualnej działalności poszczególnych Kościołów i wspólnot chrzęści j ańskich. 1.8. Główne zadania symboliki (wiedzy o wyznaniach) Czy uprawiając nasz przedmiot powinniśmy zajmować się w sposób tradycyjny porównywaniem nauki Kościołów i wspólnot religijnych, opierając się przy tym na pismach wyznaniowych, czy też winniśmy uwzględnić wszysdde przejawy życia Kościołów, a to oznacza uprawianie szerokiej wiedzy o wyznaniach? Nie wszystkie Kościoły i wspólnoty religijne posiadają pisma wyznaniowe (symboliczne). Już choćby z tego powodu nie można by się trzymać tylko symboli także wówczas, gdybyśmy chcieli się ograniczyć do zwykłego porównywania doktryny. Nawet w sytuacji, gdy Kościoły lub wspólnoty religijne dysponują pismami symbolicznymi, nie jesteśmy w stanie zorientować się na ich podstawie co do całości obowiązujących w nich doktryny. Np. w katolicyzmie rzymskim autorytet urzędu nauczającego jest przynajmniej tak wielki jak uznawanych zasad wiary. Z drugiej strony w żadnym Kościele nie dzieje się tak, aby wszystkie sformułowania doktrynalne miały jednakowe znaczenie lub rangę. W Kościele rzymskokatolickim znane jest pojęcie tzw. hierarchii prawd. W protestantyzmie tradycyjne pisma wyznaniowe są zgodne tylko częściowo z dzisiejszą myślą religijną, która nie tylko stawia nowe pytania, lecz często także zaprzecza poglądom wyrażonym w księgach symbolicznych. Świeccy, którzy nie zgadzają się ze sformułowaniami ksiąg wyznaniowych, nie muszą z tego powodu występować z Kościoła. Również teolodzy sprawujący służbę kościelną mogą w większości Kościołów protestanckich negować w wielu punktach księgi wyznaniowe, nie bojąc się, że z tego powodu utracą swój urząd. Zresztą niektóre sformułowania ksiąg symbolicznych, zwłaszcza te, które wypowiadają się negatywnie o papiestwie, anabaptystach i Żydach, są dzisiaj, w dobie dialogu ekumenicznego, odrzucane przez najwyższe gremia kościelne. Uprawiając nasz przedmiot będziemy chcieli uniknąć jednostronności, jaka cechowała tradycyjną symbolikę, jednostronności polegającej na wyłącznym porównywaniu doktryn. Założenie, że religia to w istocie doktryna, jest błędne. Jednostronnością byłoby także koncentrowanie się tylko na porównywaniu różnic w ustroju kościelnym, kulcie itd. Prezentując dany Kościół lub wspólnotę religijną trzeba uwzględnić jednocześnie wszystkie te elementy. Pozostając przy tradycyjnej nazwie przedmiotu symbolika, będziemy pojmować go bardziej w znaczeniu wiedzy o wyznaniach (Konfessionskunde) lub wiedzy o Kościołach (Kirchenkunde), Interesować nas będzie aktualna sytuacja Kościołów 12 i wspólnot chrześcijańskich. Element historyczny będzie nam służył wyłącznie dla zrozumienia teraźniejszości. Przeszłość jest domeną historii Kościoła i historii dogmatów. 1.9. Układ materiału Rozważania nasze rozpoczniemy od zbadania elementów łączących różne grupy chrześcijaństwa, po czym przejdziemy do przedstawienia tych, które je dzielą. A więc najpierw zajmiemy się wyznaniami wiary, które od najdawniejszych czasów uchodziły za ogólnochrześcijańskie i do dnia dzisiejszego cieszą się uznaniem ze strony większości chrześcijaństwa. Są to tzw. symbole ekumeniczne. W dalszej kolejności zaprezentujemy poszczególne Kościoły i wspólnoty chrześcijańskie: Kościół prawosławny, orientalne Kościoły narodowe, Kościół apostolski Wschodu, Kościół rzymskokatolicki, Kościół starokatolicki, Kościół anglikański, Kościół ewangelicko-metodystyczny, Kościół ewangelicko-luterański, Kościół ewangelicko-reformowany, mennonitów, baptystów, kwakrów, adwentystów dnia siódmego i ruch zielonoświątkowy. W każdym przypadku autor nie ograniczył się tylko do prezentacji zasad doktrynalnych, lecz starał się ukazać życie religijne we wszystkich głównych aspektach. W odniesieniu do prawie każdego Kościoła lub wspólnoty chrześcijańskiej został zastosowany zbliżony schemat, obejmujący takie elementy, jak: objaśnienie nazwy, rys historyczny i stan aktualny, podstawowe zasady doktrynalne, życie kultowe, formy ustrojowo-organizacyjne, stosunek do ruchu ekumenicznego. Pracując nad podręcznikiem autor sięgał — gdzie tylko to było możliwe — do literatury wydawanej przez poszczególne Kościoły lub wspólnoty. Chodziło mu bowiem o ukazanie, jak one same siebie rozumieją, a nie o powielanie tego, jak postrzegają je inni. Pisząc kolejne rozdziały autor starał się o w miarę ścisłe przestrzeganie zasady obiektywizmu. Ograniczył się zatem do prezentowania, natomiast świadomie zrezygnował z oceniania. Poszczególne Kościoły i wspólnoty chrześcijańskie zostały przedstawione zasadniczo w porządku chronologicznym. Nie w każdym przypadku zasada ta dała się jednak utrzymać. Kościół starokatolicki, który powstał dopiero w latach siedemdziesiątych XIX wieku, został omówiony bezpośrednio po Kościele rzymskokatolickim dlatego, iż jego powstanie było ściśle związane z uchwaleniem przez Vaticanum I dogmatów papieskich. Kościół anglikański sąsiaduje z Kościołem starokatolickim z tego powodu, iż obie te społeczności łączy pełna wspólnota kościelna. Kościół ewangelicko--metodystyczny został omówiony bezpośrednio po Kościele anglikańskim z tego względu, iż zrodził się na podłożu anglikańskim. W odniesieniu do tzw. protestanckich Kościołów wolnych autor musiał dokonać pewnego wyboru. Omówił jedynie te, które są reprezentowane w Polsce (baptyści i wspólnoty pokrewne, adwentyści, zielonoświątkowcy) lub cieszą się szczególnym uznaniem w świecie chrześcijańskim (menno-nici, kwakrzy). 13 2. Jedność i podział w chrześcijaństwie 2.1. Wspólne dziedzictwo religijne Niemal w każdej tradycji kościelnej żywa jest świadomość istnienia wspólnej historii chrześcijaństwa. Nawet w okresach największych kontrowersji katolicko-protestanckich istniało wzajemne przenikanie dorobku literackiego i muzycznego. Katolicy i protestanci mają wspólne, 15 stuleci obejmujące dziedzictwo historyczne. Franciszek z Asyżu (1181-1226) i Bernard z Clairvaux (1090-1153), mimo swych jednoznacznych cech katolickich, są również bliscy protestantom. Książka ,,OnaśladowaniuCkrystusa" Tomasza z Kempis (1379-1472) jest w protestantyzmie równie popularna jak w katolicyzmie. Ojcowie i nauczyciele pierwotnego Kościoła nie są tylko wspólnym dziedzictwem katolików i protestantów, lecz cieszą się wielkim szacunkiem w Kościele wschodnim. W nauce Augustyna (354-430) jest wiele elementów, które dla protestantów mogą brzmieć obco, ale i katolicyzm nie podziela wszystkich jego poglądów. Mimo to jedni i drudzy czerpią do dnia dzisiejszego obficie z dorobku myślowego tego wielkiego ojca Kościoła. Uogólniając można powiedzieć: poważny dorobek myślowy, wielkie czyny miłości bliźniego, przykłady odważnego męczeństwa chrześcijan pierwszych stuleci — wszystko to jest wspólnym dziedzictwem chrześcijaństwa. Przede wszystkim jednak wspólnym dziedzictwem i dobrem wszystkich chrześcijan jest Jezus Chrystus, Pan i Zbawiciel. Co prawda sformułowania dogmatyczne dotyczące Jego osoby nie są dokładnie w taki sam sposób interpretowane przez różne odłamy chrześcijaństwa, a pewne wskazania etyczne Jezusa napotykają na otwarty sprzeciw ze strony niektórych chrześcijan. Także historyczna wartość relacji o Jezusie jest oceniana bardzo różnie. Mimo wszystkich tych różnic Jezus był i pozostaje centralna postacią, łączącą chrześcijan wszystkich pokoleń, chrześcijan przynależnych do różnych tradycji. 2.2. Podstawowe zasady moralne Nakazy moralne chrześcijaństwa są dosyć powszechnie naruszane przez jego wyznawców. Z drugiej strony nie wszystkie zasady moralne, propagowane jako chrześcijańskie, są wspólne wszystkim chrześcijanom. Różnice miedzy Kościołami i wspólnotami chrześcijańskimi przejawiają się między innymi także na obszarze etycznym. Jednakże w odniesieniu do pewnych ważnych zasad moralnych panuje wśród wszystkich grup chrześcijańskich zasadnicza zgodność poglądów. W żadnej epoce i w żadnej grupie chrześcijańskiej nie zapomniano nigdy, że uczniem Chrystusa można być tylko wówczas, gdy się praktykuje miłość bliźniego. Nie było pokolenia chrześcijan, które nie byłoby zapoznawane z opowieścią o miłosiernym Samarytaninie czy też z 15 wypowiedziami Jezusao potrzebie wielokrotnego przebaczania i o rozliczeniu na Sądzie Ostatecznym z tego, co się uczyniło dla najmniejszech spośród braci. Dziesięcioro przykazań, jako krótkie streszczenie obowiązków religijno-etycznych, stało się kodeksem moralnym wszystkich chrześcijan. 2.3. Wiara i zwyczaje Obraz Boga, przekazany przez Ewangelie, ukazuje Go jako Ojca, któremu możemy i winniśmy zaufać. Bóg Ewangelii jest świętym, którego wolę winniśmy wypełniać, oraz Tym, który nas będzie sądził. We wszystkich epokach i tradycjach chrześcijaństwa mówiło się zawsze o grzechu i odkupieniu, lasce i przebaczeniu a z ideą sądu łączyła się nadzieja na realizację zbawienia poza granicą śmierci. Wspólnym dziedzictwem chrześcijaństwa jest Pismo św., które jako pierwsze opowiedziało nam o Jezusie i przekazało Jego przykazania. Wszyscy chrześcijanie czczą Biblię, szczególnym szacunkiem cieszy się u nich Nowy Testament. Z księgi tej przemawia do nas Początkodawca i Dokończyciel naszej wiary. Wśród chrześcijan nie ma rozbieżności poglądów co do tego, że Boga objawionego w Jezusie Chrystusie znajdujemy w Piśmie św. Różnią się oni natomiast w poglądzie co do tego, czy tylko tutaj Go znajdujemy. Dla pewnych grup chrześcijan równie ważne jest nieustanne aktualizowanie Boga lub Chrystusa w coraz to nowych objawieniach i wizjach, w sakramencie ołtarza i w świętych przedmiotach. Dla niektórych wyznawców Chrystusa tradycja kościelna ma co najmniej takie znaczenie jak Biblia. Z drugiej zaś strony, przekonanie wypowiedziane kiedyś przez Marcina Lutra (1483-1546), że Chrystusa i Boga nie znajdujemy w Biblii w tej samej mierze, sprawiło, że wielu protestantów zaczęło kwestionować obecność Słowa Bożego we wszystkich wersetach Pisma św. Generalnie rzecz biorąc Biblia sprawdziła się przez stulecia jako podstawowa księga chrześcijańskiej egzystencji. Moc wypływającego z niej Słowa Bożego inspiruje kolejne pokolenia chrześcijan do podejmowania rozlicznych działań. Wszystkie ugrupowania chrześcijańskie posługują się pewnymi obrazami, słowami i zwyczajami przejętymi z Biblii. Pewien fragment Nowego Testamentu, Modlitwa Pańska, jest elementem łączącym wszystkich chrześcijan. Ktoś powiedziało niej, że to jedyne, naprawdę ekumeniczne wyznanie wiary chrześcijaństwa. Czy rzeczywiście tak jest, o tym będzie jeszcze mowa, ale nie ulega wątpliwości, że Ojc- nasz jest powszechnym wyznaniem chrześcijańskim. Na zastrzeżenie, iż to modlitwa anie wyznanie wiary, można odpowiedzieć, że każda właściwa modlitwa zawiera wyznanie wiary, a w każdym wyznaniu wiary winna dojść do głosu pełna czci postawa modlącego się, postawa kajającego się przed Bogiem. Poza Modlitwą Pańską, również pewne inne fragmenty Biblii rozpowszechnione są w kulcie prawie wszystkich grup chrześcijańskich, np. błogosławieństwo Aaronowe, a także słowa wypowiadane podczas Chrztu i Wieczerzy Pańskiej. Wspólne, z niewielkimi wyjątkami, jest także chrześcijanom świętowanie niedzieli. Wspólne niemal wszystkim są także główne święta chrześcijańskie: Boże Narodzenie, Wielkanoc, Zesłanie Ducha Świętego. Tak wiec mimo wielu różnic, istnieje wspólny stan posiadania chrześcijaństwa, toteż bez oporów możemy wyznać: Credo unum sanctam ecdesiam. Pewne elementy, które są wspólne wielu Kościołom, są przez niektóre grupy chrześcijańskie uznawane za elementy istotne, nawet konieczne do zbawienia. Z kolei inne grupy chrześcijańskie zdecydowanie sprzeciwiają się temu poglądowi. Ta niezgodność opinii dotyczy szczególnie urzędu biskupiego związanego z tzw. sukcesją apostolską. Wyjaśniająco trzeba tutaj powiedzieć, iż przekonanie, że prawdziwe poznanie istoty i woli Boga zostaje zapewnione przez mocny łańcuch tradycji, nie zrodziło się dopiero w chrześcijaństwie, lecz było już znane w judaizmie. W chrześcijaństwie Kościoły tradycji katolickiej (rzymskokatolicki, starokatolickie, prawosławne) przywiązują duże znaczenie do idei, że biskupi są prawowitymi następcami apostołów. Reformatorzy XVI w. argumentowali, że Reformacja była dlatego niezbędna, gdyż sukcesja apostolska nie uchroniła Kościoła przed groźnymi spaczeniami. Toteż w Kościołach protestanckich, również w tych, które zachowały urząd biskupi albo na nowo go wprowadziły, istnieje do dziś silna opozycja przeciw zbytniemu przywiązywaniu znaczenia do sukcesji apostolskiej. Przytacza się tutaj dwa argumenty: historyczny i religijny. Argument historyczny brzmi: jest rzeczą nieprawdopodobną, aby apostołowie Święcili biskupów. Natomiast argument religijny powiada: jeśli trzymamy się reformacyjnej zasady powszechnego kapłaństwa, wówczas zbędny jest łańcuch tradycji przekazywania urzędu biskupiego jako czynnik konieczny do zbawienia. BIBLIOTEKA Wyflziału Dziswiikarstwa i tak Uniwers>ietu Warsi- ¦ ul. Nowy Świni 69, 00-0*0 Ml. 620-03-81 w. 295, 16 2 — SYMBOLIKA Zarys wiedzy o Kofciotach i mptinouch chraełajuiikich 17 3. Starokościelne wyznania wiary 3.1. Pojęcie symbolu S y m b o 1 w dzisiejszym potocznym języku znaczy tyle co znak. Krzyż jest symbolem chrześcijaństwa, czarny kolor symbolem żalobyj w malarstwie i plastyce chrześcijańskiej dużą rolę odgrywają takie symbole, jak monogram Chrystusa lub baranek. W podobny sposób można też mówić o symbolice. Już Pseudo Dionizy Areopagita (ok. r. 500) rozumie pod pojęciem theologia symbolikę (lub mystike) zajmowanie się sakramentami (mysteria), które uznaje za znaki wieczności. Znakiem rozpoznawczym chrześcijan było chrześcijańskie wyznanie chrzcielne. Kto chciał się ochrzcić, tego zapoznawano z treścią wyznania {iradiiio symboli), które potem składał przed lub podczas chrztu (reddińo symboli). Treść świętej formuły trzymana była na ogół w tajemnicy przed niechrześcijanami. Słowo symbol na oznaczenie chrzcielnego wyznania wiary utrzymało się przez stulecia. Z biegiem czasu zaczęto używać tego słowa także w odniesieniu do innych wyznań wiary, częściowo takich, które były za długie, aby je wykorzystać przy chrzcie. W okresie Średniowiecza na Zachodzie symbolem nazywano tylko formuły starokościelne o najwyższym autorytecie. W kołach Reformacji luterańskiej, która również uznała symbole starokościelne, miano symbolu naszej epoki zyskała wnet Konfesja A ugsburska, a zbiór pism wyznaniowych, który w luteranizmie zdobył oficjalne uznanie, jak Księga Zgody, nazwano księgami symbolicznymi (librisymbolici). Luteranie rozszerzyli potem to pojęcie także na najważniejsze pisma wyznaniowe reformowanych, katolików rzymskich i prawosławnych, lecz przyswoili je sobie tylko reformowani i częściowo katolicy. 3.2. Z dziejów badań nad symbolami Przez całe Średniowiecze panowało na Zachodzie przekonanie, że Apostolskie Wyznanie Wiary (Apostolicum, skrót: Ap) pochodzi od apostołów, a symbol, który nazywamy Nicejsko-Konstantynopolitańskim Wyznaniem Wiary (Nicaeno-Constanti-nopolitanum, skrót: NC) i który wówczas zwał się Nicaenum, jest symbolem uchwalonym na Soborze w Nicei w 325 r. Na Zachodzie wierzono również, że Atanazjańskie Wyznanie Wiary (Athanasianum) pochodzi od Atanazego z Aleksandrii (ok.295-373). Chrześcijański Wschód nie znal ani Athanasianum, ani Apostolicum. Krytyczne badanie nad symbolami starochrześcijańskimi skoncentrowało się przede wszystkim na pochodzeniu Ap. Pogląd, że ułożyli je apostołowie (skład apostolski), sięgał najdrobniejszych szczegółów. Opowiadano, że podczas Zesłania Ducha Świętego apostołowie przed rozejściem ułożyli symbol, przy czym każdy z nich dorzucił do 2* 19 całości to, co myślał, a wiec jedno zdanie. Zacząć miał ap. Piotr i wyznaći Wierzę w Boga, O/ca Wszechmogącego, Stworzyciela nieba i ziemi. Potem poszczególni apostołowie dorzucali swe zdania. Niewierzącemu Tomaszowi miało przypaść w udziale wyznanie wiary w zmartwychwstałego Pana: Trzeciego dnia zmartwychwstał. Apostołowie postanowili też, że ta reguła winna być przekazywana wierzącym. Wątpliwości w apostolskie pochodzenie Ap wypowiedział już Piotr Abelard (1079-1142). Pozostały one jednak bez echa. W 1438 r., podczas pertraktacji na temat zawarcia unii między Kościołem zachodnim i wschodnim w Ferrarze, teologowie greccy nie chcieli nic słyszeć o Ap. Abp Markos Eugenikos z Efezu oświadczył wówczas: hemeis ute oidamen ute echomen symbolon apostolon (nie znamy żadnego symbolu apostołów i nie mamy żadnego). Humanista włoski Laurencjusz Valla (1405-1457), który zaprzeczył autentyczności darowizny konstantyńskiej, wyraził też wątpliwość co do autentyczności Ap. Od tego czasu problem ten powracał w regularnych odstępach czasu. Następna znaczącą postacią, która wyraziła wątpliwość co do autentyczności Ap, był Erazm z Rotterdamu (1466-1536). Mimo tych głosów krytycznych Kościół rzymskokatolicki w swoim Catechismus Romanus (1566) obstawał dalej przy apostolskim pochodzeniu Ap, chociaż nie mówiło się już wyraźnie o tym, że każdy z apostołów wniósł w jego powstanie swój wkład. Również protestanci trzymali się początkowo autentyczności Ap. Filip Me-lanchton (1497-1560) jednoznacznie odrzucał wątpliwość Valli. Wspierał go w tym przekonaniu Marcin Luter, który uważał, że Ap jest najkrótszym streszczeniem Ewangelii. W podobnym duchu wypowiadali się Ulryk Zwingli (1484-1531) i Jan Kalwin (1509-1564). Dopiero w XVIII w. podjęto po stronie protestanckiej krytyczne badania nad Ap i NC (Gerardus J. Voss w Holandii, James Ussher w Anglii, A. Calov w Niemczech). Jednocześnie G. Calixt cenił wysoko Ap, widząc w nim węzeł łączący katolików i protestantów. W XIX w. znany duński teolog i kaznodzieja N i k o 1 a i F. S. Grundtvig(l 783-1872) uznawał Ap za fundament Kościoła. Twierdził, że jego treść Jezus przekazał osobiście swoim uczniom między zmartwychwstaniem a wniebowstąpieniem. Pogląd ten podzielali również niektórzy teolodzy nowszych czasów, chociaż nie ma na to dostatecznego uzasadnienia w relacjach biblijnych. W wyniku długotrwałych krytycznych badań wiadomo dziś z całą pewnością, że Ap nie pochodzi od apostołów. Symbol ten pochodzi dopiero z V w. Starszą, krótszą formą Ap był Symbol Rzymski (Symbolum Romanum, skrót: i?), ale i on nie powstał w czasach apostolskich, lecz dopiero ok. połowy II w. Prześledźmy pokrótce drogę, która doprowadziła do powstania Ap. 3.3. Zaczątki symbolu w Nowym Testamencie Jest ich wiele. Należy do nich zaliczyć wypowiedzi jednoczłonowe, odnoszące się do osoby Jezusa. Do najstarszych wypowiedzi chrystologicznych zaliczamy te, które spotykamy w listach ap. Pawła. I tak, w / Kor 12, 3 spotykamy się z formułą, że Jezus jest Panem. Jest to z pewnością jedna z najstarszych wypowiedzi chrystologicznych. W / JA, 15 spotykamy sformułowanie, że Jezus jest Synem Bożym. W innych listach spotykamy wypowiedzi dotyczące życia Jezusa: fo 1,3 mówi, że Jezus narodził się z nasienia Dawidowego według ciała. Z 1 Kor 15, 3-4 dowiadujemy się, że Chrystus umarł za grzechy nasze, że został pogrzebany i że dnia trzeciego został z 20 martwych wzbudzony według Pism. / P 3,18-22 mówi, że Chrystus cierpiał za grzechy, że w ciele wprawdzie poniósł śmierć, lecz w duchu został przywrócony życiu, w nim też poszedł i zwiastował duchom będącym w więzieniu, że zmartwychwstał, wstąpił na niebiosa i siedzi na prawicy Bożej. Obok tych jednoczłonowych chrystologicznych wypowiedzi spotykamy w Nowym Testamencie wypowiedzi dwuczłonowe, odnoszące się do Boga Ojca i Jezusa Chrystusa. I tak, w 1 Kor 8, 6 jest mowa o jednym Bogu Ojcu i jednym Panu, Jezusie Chrystusie, a 2 Tym 4, 1 powiada: Zaklinam cię tedy przed Bogiem i Chrystusem Jezusem, który będzie sądził żywych i umarłych. Nowy Testament zawiera też gotowe trójczłonowe wypowiedzi, odnoszące się do Boga Ojca, Syna i Ducha Świętego. Najlepiej znane są dwa miejsca, gdzie ta trójczłonowość występuje wyraźnie. Biorąc chronologicznie, wypada najpierw przytoczyć słowa z 2 Kor 13,13: Łaska Pana Jezusa Chrystusa imiłośćBoga, i społeczność Ducha Świętego niech będzie z wami wszystkimi. Z wypowiedzią, z której niewątpliwie rozwinęła się formuła chrztu, spotykamy się w Mt 28, 19: Idźcie tedy i czyńcie uczniami wszystkie narody, chrzcząc je w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego. 3.4. Powstanie Romanum Z przytoczoną wyżej trójczłonową formułą spotykamy się również w najstarszej literaturze chrześcijańskiej poza kanonem Pisma Sw. Z niej rozwinął się symbol chrztu, zawierający streszczenie najważniejszych prawd chrześcijańskich. Symbol ten nazywano różnie: kanon tespiseteos, po łacinie: reguła fidei, reguła veńtatis, fides. Symbol chrztu był pierwotnie zwięzły. Zawierał on krótkie wyznanie wiary w Boga Ojca Wszechmogącego, w Jego jedynego Syna, Jezusa Chrystusa, Zbawiciela, oraz w Ducha Świętego, dawcę żywota. Przez stopniowe dodatki rozwinął się on w pierwotne Romanum. Uzupełniająco trzeba jeszcze dodać, że symbol chrztu rozwijał się na Zachodzie niezależnie od Wschodu, lecz ostateczne jego sformułowanie zdradza wpływy Wschodu. Na Wschodzie rozwijały się symbole chrztu równolegle. Podczas gdy na Wschodzie rozwój trwał dłużej i pojawiały się nowe symbole chrztu, na Zachodzie nastąpiło ustalenie formy, która przybrała kształt Romanum, a później Aposzolicum. Polski przekład greckiego tekstu Romanum według Psałterza Aethelstana z IV w. przedstawia się następująco: Wierzę w Boga, Ojca wszechmogącego. I w Jezusa Chrystusa, Syna Jego jednorodzonego, Pana naszego, który się narodził z Ducha Świętego i Marii Panny, pod Poncjuszem Piłatem ukrzyżowanego i pogrzebio- nego, trzeciego dnia powstałego z martwych, który wstąpił na niebiosa, siedzi na prawicy Ojca, skąd przyjdzie sądzić żywych i umarłych. I w Ducha Świętego, święty Kościół, grzechów odpuszczenie, ciała zmartwychwstanie. Amen. 3.5, Apostolicum R jest starszą, niepełną formą dzisiejszego Ap. Gdy te dwie formy porównujemy ze sobą, okazują się pewne różnice. I tak,R nie zawiera: w I artykule słów Stworzyciela nieba i 21 ziemi. Słowa te zostały dodane do R później, aby zaznaczyć identyczność Boga Ojca ze Stworzycielem; brak tego sprecyzowania mógł dać początek fałszywym spekulacjom. WII artykule R nie precyzuje tak wyraźnie narodzenia Jezusa Chrystusa z Ducha Świętego i Marii Panny, jak to czyni Ap. To ostatnie stwierdza wyraźnie: który się począł z Ducha Świętego, narodziłńę z Marii Panny. Rpowi&da: narodził się z Ducha Świętego i Marii Panny. R nie mówi nic, że Chrystus został umęczony i umarł, nie wspomina o Jego wstąpieniu do piekieł, nie mówi wreszcie nic o Bogu Wszechmogącym pod koniec II artykułu. W III artykule R nie ma stów: powszechny, społeczność świętych (świętych obcowanie) oraz żywot wieczny. Wyżej przytoczone dodatki pojawiły się w następnych wiekach i złożyły się w rezultacie na tę postać, jaką dziś w Ap posiadamy. Możemy więc powiedzieć, że Ap składa się z całego ii i późniejszych dodatków. Tekstem najbardziej zbliżonym do dzisiejszego Ap było Credo Euzebiusza Gallusa z połowy VI w. Badacze zgadzają się aa ogół, że ojczyzną pełnego tekstu dzisiejszego Ap była południowa Galia, może okolice Lyonu. Stąd rozszerzyło się ono na Zachodzie, przedostało się do Irlandii, przyjęło się w ostatecznej formie w Rzymie, a ok. 800 r. było już przyjęte przez cały Zachód w sformułowaniu frankońskim. Jak się to stało, że właśnie ów tekst stał się tekstem przyjętym przez wszystkie Kościoły na Zachodzie, trudno dziś powiedzieć. Niektórzy przypuszczają, że nie bez wpływu była tu polityka kościelna Karola Wielkiego (742-814),którazmierzaładoujednolicenia nauczania ludu. Od czasów Reformacji utarł się zwyczaj omawiania i wykładania Ap w trzech częściach, w trzech artykułach. Artykuł pierwszy mówi o Bogu Ojcu, drugi o Jezusie Chrystusie, trzeci o Duchu Świętym. Marcin Luter tak właśnie objaśnił Ap w swoich katechizmach. W Kościele rzymskokatolickim dzieli się jednak Ap nie na trzy artykuły, lecz na dwanaście części, czyli zdań, zgodnie z tradycją, która przypisywała jego powstanie dwunastu apostołom. Dla celów porównawczych zapoznajmy się wiec z podziałem katolickim: 1° Wierzę w Boga Wszechmogącego, Stworzyciela nieba i ziemi, 2° i w Jezusa Chrystusa, Syna Jego jedynego, Pananaszego, 3°który się począłzDucha Świętego, narodził się z Maryi Panny, 4° umęczony pod Ponckim Piłatem, ukrzyżowan, umarł i pogrze-bion, 5° zstąpił do piekieł, trzeciego dnia zmartwychwstał, 6° wstąpił na niebiosa, siedzi na prawicy Boga Ojca Wszechmogącego, 7" stamtąd przyjdzie sądzić żywych i umarłych, 8°Wierzę w Ducha Świętego, 9° święty Kościół powszechny, świętych obcowanie, 10° grzechów odpuszczenie, 11" ciała zmartwychwstanie, 12° żywot wieczny. 3.6. Nicaeno-Constantinopolitanum Wstępnie trzeba wyjaśnić, że tekst, który znamy dziś pod nazwą Nicejsko-- Konstantynopolitańskiego Wyznania Wiary (Nicaeno-Constantinopolitanum), był rozpowszechniony przez wiele wieków pod nazwą Nicejskiego Wyznania Wiary {Nicaenum). W rzeczywistości Sobór w Nicei (325) przyjął wyznanie wiary w następującym brzmieniu: 1. Wierzymy w jednego Boga, Ojca wszechmogącego, Stworzyciela wszystkiego widzialnego i niewidzialnego, 2. I w jednego Pana Jezusa Chrystusa, Syna Bożego, zrodzonego z Ojca jedynego, to jest z istoty Ojca, Boga z Boga, światło 22 ze światła, prawdziwego Boga z prawdziwego Boga, zrodzonego, nie stworzonego, jednej istoty z Ojcem będącego, przez którego wszystkie rzeczy się stały w niebie jak i na ziemi, 3. który dla nas ludzi i dla naszego zbawienia zstąpił i przyjął dało, stał się człowiekiem, 4. cierpiał, 5. trzeciego dnia zmartwychwstał, 6. wstąpił do nieba, 7. i przyjdzie sądzić żywych i umarłych. 8. I w Ducha Świętego. Tych zaś, którzy mówią: Był czas, gdy Go nie było, i zanim został zrodzony nie istniał, i że stał się On z niczego, lub z innej substancji lub istoty, albo że Syn Boży jest stworzony lub zmienny, lub inszy — tych potępia powszechny Kościół. Przytoczone wyżej wyznanie wiary odcinało się od poglądów Ariusza (260-335), który nie uznawał pełnej boskości Chrystusa i czynił czasową różnicę między boskością Ojca i Syna. Znalazł on licznych zwolenników i wywołał spór, który groził rozbiciem jedności Kościoła. Chcąc temu przeciwdziałać, cesarz Konstantyn Wielki (ok. 280-337) zwołał Sobór w Nice