KAROL KARSKI SYMBOLIKA Zarys wiedzy o Kościołach i wspólnotach chrześcijańskich Chrześcijańska Akademia Teologiczna Warszawa 1994 ' KOREKTA Maria Labyk BIBLIOTEKA Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Wursu- • ¦ ';''¦¦: jo ul Nowy Świat 69, 00-tUc Wdisza «1 620-03-81 w. 295,296 Wydanie publikacji dofinansowane przez Komitet Badań Naukowych ISBN 83-901296-3-9 Wydano nakładem CHRZEŚCIJAŃSKIEJ AKADEMII TEOLOGICZNEJ, ul. Miodowa 21,00-246 Warszawa, tel. 31-15-48. Nakład: 1500 egz. Objętość ark. wyd. 21,0 ark. druk. 13,0 Skład i druk: Zakład Poligraficzny IW AFM w Warszawie ul. Czardasza 16/18 OD WYDAWCY Z satysfakcją oddajemy do rąk studentów oraz wszystkich interesujących się religiologią i jej aspektem szczególnym, jakim jest wiedza o wyznaniach, podręcznik akademicki dra hab. Karola Karskiego, profesora Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej, Kierownika Katedry Ekumenizmu ChA T. Podręcznik nosi nazwę „ Symbolika ". Zawiera jednak podtytuł wyjaśniający, że jest to „Zarys wiedzy o Kościołach i wspólnotach chrześcijańskich ". W tej sytuacji słowo „ symbolika ", funkcjonujące i znane w kołach ewangelickich, staje się powszechnie zrozumiałe. Oznacza bowiem w swoim szerokim i technicznym znaczeniu po prostu wiedzę o wyznaniach, i to wyznaniach aktualnie istniejących, stanowiących główne nurty życia religijnego, również w naszym kraju. W tym sensie, podręcznik jest znakomitym uzupełnieniem historii religii, jak również uszczegółowieniem nauk o religii w aspektach konstytutowych elementów wspólnot religijnych, jakimi są ich dzieje, doktryna, ustrój i działalność. Autor, wybitny znawca przedmiotu, przyjął szeroką, otwartą i ekumeniczną formułę prezentacji wyznań, odwołując się —jak stwierdza — do „ literatury wydawanej przez poszczególne Kościoły lub wspólnoty". Chodziło mu bowiem o „ ukazanie, jak one same siebie rozumieją, a nie o powielanie tego, jak postrzegają je inni". Zaznaczył również, że pisząc kolejne rozdziały „ starał się w miarę o ścisłe przestrzeganie zasady obiektywizmu. Ograniczył się zatem do prezentowania, natomiast świadomie zrezygnował z oceniania ". Jest to zasada bardzo cenna, gdyż w dziedzinie wiedzy wyznaniowej kwestia obiektywizmu i autentyzmu jest sprawą i delikatną i niezwykle ważną, jako że partykularne i subiektywne oceny wyznań, szczególnie mniejszościowych, nie tylko mogą wypaczać rzeczywisty obraz rzeczy, ale także stać się źródłem niepowetowanych krzywd moralnych. Podręcznik jest ujęciem nowoczesnym. Przedstawia aktualny stan wyznań. Dostarcza niezwykle bogatej i obszernej, zaprezentowanej komunikatywnie i interesująco wiedzy o wyznaniach chrześcijańskich istniejących w Polsce w ujęciu i chronologicznym, od najwcześniejszych i najstarszych począwszy, a na wyznaniach młodych i liczebnie mniejszych skończywszy. Autor wykazał tutaj swą olbrzymią erudycję i kompetencję i to nie tylko jako teoretyka, lecz także dydaktyka. Za to wszystko należą się Mu szczere słowa uznania. Jesteśmy przekonani, że podręcznik zostanie życzliwie i z zainteresowaniem przyjęty zarówno przez studentów akademii teologicznych i seminariów duchownych, jak i duchownych różnych wyznań, a także religiologów. Żywimy nadzieję, że podręcznik przyczyni się do spopularyzowania wiedzy o głównych nurtach chrześcijańskich, rozwijających swe posłannictwo współcześnie w Polsce i na ¦świecie. Wydawca Spis treści 1. Historia i zadanie symboliki ........................................ 9 1.1. Objaśnienie pojęcia............................................... 9 1.2. Polemika poprzedniczką symboliki .................................. 9 .3. Upadek polemiki ................................................. 9 .4. Początek symboliki jako dyscypliny teologicznej ...................... 10 .5. Powstanie symboliki katolickiej .................................... 10 .6. Od symboliki do wiedzy o wyznaniach (Konfessionskunde) ............ 11 .7. Symbolika ekumeniczna .......................................... U .8. Główne zadania symboliki (wiedzy o wyznaniach) .................... 12 1.9. Układ materiału................................................. 13 2. Jedność i podział w chrześcijaństwie ................................ 15 2.1. Wspólne dziedzictwo religijne ..................................... 15 2.2. Podstawowe zasady moralne ...................................... 15 2.3. Wiara i zwyczaje................................................ 16 3. StarokoScielne wyznania wiary .................................... 19 3.1. Pojęcie symbolu ................................................. 19 3.2. Z dziejów badań nad symbolami ................................... 19 3.3. Zaczątki symbolu w Nowym Testamencie ........................... 20 3.4. Powstanie Romanum ............................................ 21 3.5. Apostolicum .................................................... 21 3.6. Nicaeno-Constantinopolitanum .................................... 22 3.7. Athanasianum .................................................. 25 Kościół Prawosławny ............................................ 27 .1. Nazwa ......................................................... 27 .2. Kościoły prawosławne dzisiaj ...................................... 27 .3. Wiara prawosławna .............................................. 31 .4. Życie kultowe .................................................. 33 .5. Ustrój kościelny i stosunki Kościół-państwo ......................... 43 .6. Życie mnisze ................................................... 46 .7. Prawosławie a ekumenizm .........................................47 Orientalne Kościoły narodowe ..................................... 49 ,'5.1. Uwagi ogólne ................................................... 49 5.2. Kościół Koptyjski w Egipcie ...................................... 50 5.3. Kościół Etiopski ................................................ 52 5.4. Kościół Syryjski (jakobicki) ....................................... 53 5.5. Kościół Syryjsko-Malankarski w Indiach ............................ 55 V5.6. Ormiański Kościół Apostolski ..................................... 57 . Kościół Apostolski Wschodu ...................................... 61 7. Kościół Rzymskokatolicki ........................................ 65 7.1. Nazwa ......................................................... 65 7.2. Rozwój historyczny i stan aktualny ................................. 66 7.3. Cechy charakterystyczne ......................................... 69 ¦ 7.4. Życie kultowe .................................................. 71 7.5. Struktura hierarchiczna .......................................... 86 I 7.6. Kościoły unickie Wschodu (Katolickie Kościoły wschodnie) ............ 91 | 7.7. Rzym a ekumenizm .............................................. 93 8. Kościół Starokatolicki ............................................ 97 8.1. Nazwa ......................................................... 97 8.2. Rys historyczny i stan aktualny ......................'.............. 97 8.3. Zasady doktrynalne .............................................. 99 8.4. Ustrój ........................................................ 100 8.5. Życie kultowe ................................................. 101 8.6. Kontakty międzywyznaniowe i ekumeniczne ........................ 102 8.7. Kościół Mariawitów ............................................ 103 9. Kościół Anglikański ............................................ 105 19.1. Rys historyczny ................................................ 105 9.2. Sytuacja obecna Kościoła Anglii .................................. 106 9.3. Wspólnota Kościołów Anglikańskich .............................. 108 9.4. Elementy doktryny ............................................. 109 9.5. Struktura hierarchiczna ......................................... 111 9.6. Życie kultowe i sakramentalne .................................... 112 9.7. Zaangażowanie ekumeniczne ..................................... 114 10. Kościół Ewangelicko-Metodystyczny .............................. 117 10.1. Nazwa ........................................................ 117 10.2. Szkic historyczny i stan aktualny .................................. 117 10.3. Założenia doktrynalne ........................................... 119 10.4. Zasady organizacyjne ........................................... 120 10.5. Metodyści a ruch ekumeniczny ................................... 121 11. Kościół Ewangelicko-Luterański .................................. 123 11.1. Kościół ksiąg wyznaniowych (symbolicznych) ....................... 123 11.2. Rozmieszczenie luteranizmu w świecie ............................. 127 11.3. Zarys doktryny ................................................ 130 11.4. Życie kultowe ................................................. 133 11.5. Formy ustrojowo-organizacyjne .................................. 140 11.6. Światowa Federacja Luterańska .................................. 141 11.7. Zaangażowanie ekumeniczne..................................... 143 12. Kościół Ewangelicko-Reformowany ............................... 145 12.1. Nazwa i powstanie ............................................. 145 12.2. Stare i nowe wyznania wiary ..................................... 146 12.3. Rozmieszczenie reformowanych w świecie .......................... 150 12.4. Charakterystyczne cechy doktryny ................................ 154 12.5. Życie kultowe ................................................. 156 12.6. Ustrój kościelny ................................................ 159 12.7. Światowy Alians Kościołów Reformowanych ....................... 161 12.8. Zaangażowanie ekumeniczne ..................................... 162 13. Mennonici .................................................... 165 13.1. Nazwa, powstanie i rozwój ....................................... 165 13.2. Zarys doktryny, życie kultowe.................................... 166 13.3. Sytuacja aktualna .............................................. 167 14. Baptyści ...................................................... 169 14.1. Nazwa, powstanie i rozwój ....................................... 169 14.2. Zarys doktryny i życie kultowe ................................... 170 14.3. Zasady organizacyjne ........................................... 171 14.4. Zaangażowanie ekumeniczne ..................................... 172 14.5. Inne wspólnoty typu baptystycznego .............................. 172 15. Kwakrzy (Religijne Towarzystwo Przyjaciół) ........................ 175 15.1. Powstanie, nazwa, rozwój ........................................ 175 15.2. Zasady wiary i życia ............................................ 176 15.3. Struktura organizacyjna, stan aktualny............................. 177 16. Kościół Adwentystów Dnia Siódmego ............................. 179 16.1. Nazwa, powstanie, stan aktualny.................................. 179 16.2. Zasady wiary, życie kultowe, struktura organizacyjna ................. 179 16.3. Adwentyzm w Polsce ........................................... 180 16.4. Adwentyści a ekumenizm ........................................ 181 17. Ruch zielonoświątkowy .......................................... 183 17.1. Charakterystyka ogólna ......................................... 183 17.2. Zielonoświątkowcy w.Polsce ..................................... 184 bibliografia ......................................................... 187 idek nazwisk ...................................................... 191 J 1. Historia i zadanie symboliki 1.1. Objaśnienie pojęcia Pierwotnie rozumiano przez symbolikę objaśnianie starokościelnych wyznań wiary (Symboia). W okresie Reformacji przeniesiono pojęcie symbolu na najważniejsze pisma wyznaniowe własnej wspólnoty religijnej jak i na miarodajne pisma innych wspólnot. Np. u luteran rolę symbolu pełniła Konfesja Augsburska z Apologią. Teolog królewiecki Bernard von Sanden, który w 1688 r. mówi! jako pierwszy o theologia symbolica lutherana, rozumiał przez to teologię kontrowersyjną, która prezentując zasady wiary własnego wyznania podkreślała to wszystko, co różni od siebie poszczególne wspólnoty religijne pod względem doktrynalnym. 1.2. Polemika poprzedniczką symboliki Polemika teologiczna istnieje tak długo jak samo chrześcijaństwo. Z jednej strony była to polemika z Żydami i poganami (później również z muzułmanami), którym próbowano udowodnić, że prawdziwą religią jest chrześcijaństwo. Z drugiej strony była to polemika wewnątrzchrześdjańska, wymierzona przeciw kacerzom i schizmatykom. Szczególny rozkwit polemiki przypada na wiek XVI i XVII. Słynnymi polemistami byli: po stronie luterańskiej — Martin Chemnitz (1522-1586) i Abraham Calov (1612-1686), po stronie reformowanej— Rudolf Hospinian (+1629) w Zurychu i Daniel Chamier (1565-1621), po stronie katolickiej — jezuita Robert Bellarmin (1542-1621) i Jaques Benigne Bossuet (1627-1704). 1.3. Upadek polemiki Pośród sporów konfesyjnych zawsze żywe pozostawało pragnienie pokoju. Teolog luterański Georg Calixt (1586-1656) podejmował próby zjednoczenia zwaśnionych obozów religijnych. Jako delegat elektora brandenburskiego uczestniczył on w dyspucie katolików i protestantów w Toruniu (tzw. Colhąium Chariiatwum) w 1645 r. Pietyzm rozwijający się na przełomie XVI I i XVI 11 w. uświadomił, że religia to nie w pierwszym rzędzie doktryna, prawowierność, lecz spontaniczna pobożność połączona z czynami miłosierdzia. Dzięki pietystom spory konfesyjne uległy stępieniu. Gottfried Arnold (1666-1714) pisze w tym czasie swą słynną Unpaneiische Kirchen- und Ketzer-Historie (Bezstronna historia Kościołów i kacerzy, 1699 n). Duchowy przywódca herrnhutów, hr. Mikołaj Zinzendorf (1700-1760) głosił, że luteranie, reformowani i bracia czescy to trzy różne kierunki (tropoi) w ramach tej samej wspólnoty religijnej. Epoka Oświecenia, przypadająca na wiek XVIII, preferowała ogólne idee religijne i moralne motywy wiary, mniej wagi natomiast przywiązywała do różnic doktrynalnych. W rzeczywistości zbliżenie między katolikami a protestantami nie było nigdy tak wielkie jak pod koniec XVIII wieku. 1.4. Początek symboliki jako dyscypliny teologicznej Góttlieb Jacob Pianek, profesor w Getyndze, ogłosił w 1796 i.Abriss einer historischen undvergleichenden Darstelłung der dogmatischen Systeme unserer verschiedenen christlichen Hauptparteien (Zarys historycznej i porównawczej prezentacji systemów dogmatycznych różnych głównych ugrupowań chrześcijańskich). Pracą tą dał on początek symbolice jako oddzielnej dyscyplinie teologicznej, zajmującej się porównywaniem doktryny różnych wspólnot kościelnych. Pianek uważał, że porównanie ze stanowiskami reprezentowanymi przez inne wyznania służy wyjaśnieniu i umocnieniu własnego stanowiska. Zalecał, aby zająć się tą czynnością dopiero pod koniec studiów teologicznych, tj. po szczegółowym zapoznaniu się z własną doktryną. „Porównawcza wiedza o wyznaniach", o którą tu w zasadzie chodziło, zajmowała pozycję pośrednią między dogmatyką a historią Kościoła. IdeePlanckakontynuował Philipp Konrad Marheinecke (+1847),profesor w Berlinie. W swojej Chńsrficke Symbolik (Symbolika chrześcijańska, 1810-13) nie ograniczał się on jednak tylko do prezentacji doktryny kościelnej, lecz zajął się także takimi sprawami, jak: pobożność praktyczna, kult, ustrój kościelny, geografia i statystyka kościelna. Jego dzieło zawierało już w zaczątkowej formie to, co kilkadziesiąt lat później miało przybrać nazwę Konfessionskunde (wiedza o wyznaniach). Marheinecke nie miał bezpośrednich następców. Po roku 1815 usztywniły się znowu fronty konfesyjne. W katolicyzmie nowa fala konserwatyzmu osiągnęła punkt kulminacyjny w 1870 r. ogłoszeniem dogmatu o nieomylności papieża. Pogłębił się także konfesjonalizm protestancki. Uprawianie symboliki w sposób beznamiętny i wolny od polemiki, tak jak to miato miejsce na przełomie XVIII i XIX w., przestało być możliwe. W omawianym okresie istotny postęp nie nastąpił w podręcznikach symboliki, zajmujących się porównywaniem doktryny wielu Kościołów, lecz w książkach poświęconych wyszczególnianiu różnic między dwoma wyznaniami chrześcijańskimi, zwłaszcza miedzy luteranizmem a ewangelicyzmem reformowanym. Przykładowo warto tutaj wymienić dwie prace: Alexander Schweizer (1808-1888) — Die Glaubenslehre der evangelisch-reformierten Kirche (Nauka wiary Kościoła ewangelicko-reformowa-nego, 1847); Schneckenburger — „Vergleichende Darstelłung des lutheńschen und reformierten Lehrbegriffs" (Porównawcza prezentacja luterariskiej i reformowanej doktryny", 1855). 1.5. Powstanie symboliki katolickiej Ojcem symboliki na obszarze katolickim był Johann Adam Mohler (1796--1838), profesor teologii w Tybindze i Monachium. Jego główne dzieło: Symbolik oder 10 Darstelłung der dogmatischen Gegensatze der Katholiken und Protestanten nach ihren dffentlichen Bekenntnisschriften (Symbolika albo prezentacja dogmatycznych przeciwieństw między katolikami a protestantami w oparciu o ich oficjalne pisma wyznaniowe, 1832) doczekało się przeszło 10 wydań. W rozumieniu Móhlera symbolika to naukowa prezentacja dogmatycznych przeciwieństw występujących w chrześcijańskich pismach wyznaniowych (księgach symbolicznych), powstałych w wyniku rewolucji kościelnej w XVI w. Nie ma ona charakteru polemicznego ani apologetycznego, lecz wyłącznie charakter prezentacyjny. Mohler przyjmuje jako oczywistość fakt, że symbolikę można uprawiać tylko w oparciu o własne stanowisko konfesyjne. Żadne dzieło katolika niemieckiego w XIX wieku nie dało protestantom tylu powodów do poważnych polemik, żadne nie sprawiło im też tyle kłopotu, jak właśnie praca Mohlera. Z drugiej strony trzeba jednak powiedzieć, że katolicyzm, który Mohler prezentował, byl katolicyzmem wyidealizowanym, który w czasie, gdy publikował swe dzieło, nigdzie praktycznie już nie występował, a w przedstawianiu protestantyzmu ograniczył się w zasadzie do nauki sformułowanej w pismach wyznaniowych XVI w., nie uwzględnił natomiast przemian, jakie się w nim dokonały w późniejszych stuleciach. Późną, lecz najtrafniejszą reakcją na dzieło Móhlera po stronie protestanckiej była praca historyka Kościoła z Jeny Karla Hasego (1800-1890) pt. Handbuck der protestantischen Polemik gegen die romisch-katholiscke Kirche (Podręcznik polemiki protestanckiej z Kościołem rzymskokatolickim, 1862). 1.6. Od symboliki do wiedzy o wyznaniach (Konfessionskunde) Z upływem czasu uświadamiano sobie coraz bardziej, że symbolika w klasycznej postaci, ograniczająca swoje zainteresowanie tylko do prezentowania oficjalnych dokumentów nauki kościelne; i pism wyznaniowych, daje bardzo jednostronny obraz życia Kościołów i wspólnot chrześcijańskich. Ferdinand Kattenbusch (1851--1935) w swej fundamentalnej pracy pt. Lehrbuch der vergleichenden Confessionskunde (Podręcznik porównawczej wiedzy o wyznaniach, 1892) przedstawił i zastosował metodę uprawiania Konfessionskunde (wiedzy o wyznaniach), której przedmiotem zainteresowania nie są wyłączanie pisma wyznaniowe, lecz wszystkie przejawy życia danego Kościoła lub wspólnoty. Kattenbusch zdołał wydać tylko pierwszy tom swego dzieła poświecony prawosławiu (Die orthodoxe anatołische Kirche). Autorem drugiej fundamentalnej pracy z zakresu „wiedzy o wyznaniach" był F. L o o f s (Symbolik oder chństłicke Konfessionskunde, 1902). W latach później szych po stronie ewangelickiej najbardziej rozpowszechniona była Konfessionskunde H e r -manna Mulerta (1 wydanie — 1927, trzecie — 1956), po stronie katolickiej zaś dzieło Konrada Algermissena (wpierwszymwydaniuzl923r.nosiloonotytuł: Christliche Sekten undKirche Ckristi; dopiero od 4 wydania w 1930 r. przyjęło nazwę Konfessionskunde). 1.7. Symbolika ekumeniczna Rozwój ruchu ekumenicznego i teologii ekumenicznej przyczynił się do powstania dzieł z zakresu symboliki (wiedzy o wyznaniach) nastawionych na przezwyciężenie podziału chrześcijaństwa. Ich intencją jest służenie dialogowi ekumenicznemu między różnymi Kościołami chrześcijańskimi. Taki cel jako pierwszy próbował wytyczyć 11 Ernst Wolf w swojej koncepcji ekumenicznej symboliki (Ókumenische Symbolik. ZurAufgabe derKcmfessionskundeheute, w: „Peregrinatio" 1954, s. 338-358). Jego idee znalazły praktyczne odbicie w następujących dziełach: Ókumenische Kirchen-kunde (1962) Petera Meinholda (1907-1981), w ósmym wydaniu dzieła K. Algermissena (1969; jest to praca zbiorowa napisana w duchu posoborowym) i Konfessionskunde Friedricha Heyera (1977; praca powstała przy współudziale 13 autorów). W kontekście tym na zmiankę zasługuje jeszcze książka Erwina Fahlbuscha (ur. 1926) Kirchenkunde der Gegerwan (Wiedza o współczesnych Kościołach, 1979),któracałkiemświadomieograniczasiędo roli przewodnika kościelnego informującego kompetentnie o podstawowych zasadach wiary, życiu i aktualnej działalności poszczególnych Kościołów i wspólnot chrzęści j ańskich. 1.8. Główne zadania symboliki (wiedzy o wyznaniach) Czy uprawiając nasz przedmiot powinniśmy zajmować się w sposób tradycyjny porównywaniem nauki Kościołów i wspólnot religijnych, opierając się przy tym na pismach wyznaniowych, czy też winniśmy uwzględnić wszysdde przejawy życia Kościołów, a to oznacza uprawianie szerokiej wiedzy o wyznaniach? Nie wszystkie Kościoły i wspólnoty religijne posiadają pisma wyznaniowe (symboliczne). Już choćby z tego powodu nie można by się trzymać tylko symboli także wówczas, gdybyśmy chcieli się ograniczyć do zwykłego porównywania doktryny. Nawet w sytuacji, gdy Kościoły lub wspólnoty religijne dysponują pismami symbolicznymi, nie jesteśmy w stanie zorientować się na ich podstawie co do całości obowiązujących w nich doktryny. Np. w katolicyzmie rzymskim autorytet urzędu nauczającego jest przynajmniej tak wielki jak uznawanych zasad wiary. Z drugiej strony w żadnym Kościele nie dzieje się tak, aby wszystkie sformułowania doktrynalne miały jednakowe znaczenie lub rangę. W Kościele rzymskokatolickim znane jest pojęcie tzw. hierarchii prawd. W protestantyzmie tradycyjne pisma wyznaniowe są zgodne tylko częściowo z dzisiejszą myślą religijną, która nie tylko stawia nowe pytania, lecz często także zaprzecza poglądom wyrażonym w księgach symbolicznych. Świeccy, którzy nie zgadzają się ze sformułowaniami ksiąg wyznaniowych, nie muszą z tego powodu występować z Kościoła. Również teolodzy sprawujący służbę kościelną mogą w większości Kościołów protestanckich negować w wielu punktach księgi wyznaniowe, nie bojąc się, że z tego powodu utracą swój urząd. Zresztą niektóre sformułowania ksiąg symbolicznych, zwłaszcza te, które wypowiadają się negatywnie o papiestwie, anabaptystach i Żydach, są dzisiaj, w dobie dialogu ekumenicznego, odrzucane przez najwyższe gremia kościelne. Uprawiając nasz przedmiot będziemy chcieli uniknąć jednostronności, jaka cechowała tradycyjną symbolikę, jednostronności polegającej na wyłącznym porównywaniu doktryn. Założenie, że religia to w istocie doktryna, jest błędne. Jednostronnością byłoby także koncentrowanie się tylko na porównywaniu różnic w ustroju kościelnym, kulcie itd. Prezentując dany Kościół lub wspólnotę religijną trzeba uwzględnić jednocześnie wszystkie te elementy. Pozostając przy tradycyjnej nazwie przedmiotu symbolika, będziemy pojmować go bardziej w znaczeniu wiedzy o wyznaniach (Konfessionskunde) lub wiedzy o Kościołach (Kirchenkunde), Interesować nas będzie aktualna sytuacja Kościołów 12 i wspólnot chrześcijańskich. Element historyczny będzie nam służył wyłącznie dla zrozumienia teraźniejszości. Przeszłość jest domeną historii Kościoła i historii dogmatów. 1.9. Układ materiału Rozważania nasze rozpoczniemy od zbadania elementów łączących różne grupy chrześcijaństwa, po czym przejdziemy do przedstawienia tych, które je dzielą. A więc najpierw zajmiemy się wyznaniami wiary, które od najdawniejszych czasów uchodziły za ogólnochrześcijańskie i do dnia dzisiejszego cieszą się uznaniem ze strony większości chrześcijaństwa. Są to tzw. symbole ekumeniczne. W dalszej kolejności zaprezentujemy poszczególne Kościoły i wspólnoty chrześcijańskie: Kościół prawosławny, orientalne Kościoły narodowe, Kościół apostolski Wschodu, Kościół rzymskokatolicki, Kościół starokatolicki, Kościół anglikański, Kościół ewangelicko-metodystyczny, Kościół ewangelicko-luterański, Kościół ewangelicko-reformowany, mennonitów, baptystów, kwakrów, adwentystów dnia siódmego i ruch zielonoświątkowy. W każdym przypadku autor nie ograniczył się tylko do prezentacji zasad doktrynalnych, lecz starał się ukazać życie religijne we wszystkich głównych aspektach. W odniesieniu do prawie każdego Kościoła lub wspólnoty chrześcijańskiej został zastosowany zbliżony schemat, obejmujący takie elementy, jak: objaśnienie nazwy, rys historyczny i stan aktualny, podstawowe zasady doktrynalne, życie kultowe, formy ustrojowo-organizacyjne, stosunek do ruchu ekumenicznego. Pracując nad podręcznikiem autor sięgał — gdzie tylko to było możliwe — do literatury wydawanej przez poszczególne Kościoły lub wspólnoty. Chodziło mu bowiem o ukazanie, jak one same siebie rozumieją, a nie o powielanie tego, jak postrzegają je inni. Pisząc kolejne rozdziały autor starał się o w miarę ścisłe przestrzeganie zasady obiektywizmu. Ograniczył się zatem do prezentowania, natomiast świadomie zrezygnował z oceniania. Poszczególne Kościoły i wspólnoty chrześcijańskie zostały przedstawione zasadniczo w porządku chronologicznym. Nie w każdym przypadku zasada ta dała się jednak utrzymać. Kościół starokatolicki, który powstał dopiero w latach siedemdziesiątych XIX wieku, został omówiony bezpośrednio po Kościele rzymskokatolickim dlatego, iż jego powstanie było ściśle związane z uchwaleniem przez Vaticanum I dogmatów papieskich. Kościół anglikański sąsiaduje z Kościołem starokatolickim z tego powodu, iż obie te społeczności łączy pełna wspólnota kościelna. Kościół ewangelicko--metodystyczny został omówiony bezpośrednio po Kościele anglikańskim z tego względu, iż zrodził się na podłożu anglikańskim. W odniesieniu do tzw. protestanckich Kościołów wolnych autor musiał dokonać pewnego wyboru. Omówił jedynie te, które są reprezentowane w Polsce (baptyści i wspólnoty pokrewne, adwentyści, zielonoświątkowcy) lub cieszą się szczególnym uznaniem w świecie chrześcijańskim (menno-nici, kwakrzy). 13 2. Jedność i podział w chrześcijaństwie 2.1. Wspólne dziedzictwo religijne Niemal w każdej tradycji kościelnej żywa jest świadomość istnienia wspólnej historii chrześcijaństwa. Nawet w okresach największych kontrowersji katolicko-protestanckich istniało wzajemne przenikanie dorobku literackiego i muzycznego. Katolicy i protestanci mają wspólne, 15 stuleci obejmujące dziedzictwo historyczne. Franciszek z Asyżu (1181-1226) i Bernard z Clairvaux (1090-1153), mimo swych jednoznacznych cech katolickich, są również bliscy protestantom. Książka ,,OnaśladowaniuCkrystusa" Tomasza z Kempis (1379-1472) jest w protestantyzmie równie popularna jak w katolicyzmie. Ojcowie i nauczyciele pierwotnego Kościoła nie są tylko wspólnym dziedzictwem katolików i protestantów, lecz cieszą się wielkim szacunkiem w Kościele wschodnim. W nauce Augustyna (354-430) jest wiele elementów, które dla protestantów mogą brzmieć obco, ale i katolicyzm nie podziela wszystkich jego poglądów. Mimo to jedni i drudzy czerpią do dnia dzisiejszego obficie z dorobku myślowego tego wielkiego ojca Kościoła. Uogólniając można powiedzieć: poważny dorobek myślowy, wielkie czyny miłości bliźniego, przykłady odważnego męczeństwa chrześcijan pierwszych stuleci — wszystko to jest wspólnym dziedzictwem chrześcijaństwa. Przede wszystkim jednak wspólnym dziedzictwem i dobrem wszystkich chrześcijan jest Jezus Chrystus, Pan i Zbawiciel. Co prawda sformułowania dogmatyczne dotyczące Jego osoby nie są dokładnie w taki sam sposób interpretowane przez różne odłamy chrześcijaństwa, a pewne wskazania etyczne Jezusa napotykają na otwarty sprzeciw ze strony niektórych chrześcijan. Także historyczna wartość relacji o Jezusie jest oceniana bardzo różnie. Mimo wszystkich tych różnic Jezus był i pozostaje centralna postacią, łączącą chrześcijan wszystkich pokoleń, chrześcijan przynależnych do różnych tradycji. 2.2. Podstawowe zasady moralne Nakazy moralne chrześcijaństwa są dosyć powszechnie naruszane przez jego wyznawców. Z drugiej strony nie wszystkie zasady moralne, propagowane jako chrześcijańskie, są wspólne wszystkim chrześcijanom. Różnice miedzy Kościołami i wspólnotami chrześcijańskimi przejawiają się między innymi także na obszarze etycznym. Jednakże w odniesieniu do pewnych ważnych zasad moralnych panuje wśród wszystkich grup chrześcijańskich zasadnicza zgodność poglądów. W żadnej epoce i w żadnej grupie chrześcijańskiej nie zapomniano nigdy, że uczniem Chrystusa można być tylko wówczas, gdy się praktykuje miłość bliźniego. Nie było pokolenia chrześcijan, które nie byłoby zapoznawane z opowieścią o miłosiernym Samarytaninie czy też z 15 wypowiedziami Jezusao potrzebie wielokrotnego przebaczania i o rozliczeniu na Sądzie Ostatecznym z tego, co się uczyniło dla najmniejszech spośród braci. Dziesięcioro przykazań, jako krótkie streszczenie obowiązków religijno-etycznych, stało się kodeksem moralnym wszystkich chrześcijan. 2.3. Wiara i zwyczaje Obraz Boga, przekazany przez Ewangelie, ukazuje Go jako Ojca, któremu możemy i winniśmy zaufać. Bóg Ewangelii jest świętym, którego wolę winniśmy wypełniać, oraz Tym, który nas będzie sądził. We wszystkich epokach i tradycjach chrześcijaństwa mówiło się zawsze o grzechu i odkupieniu, lasce i przebaczeniu a z ideą sądu łączyła się nadzieja na realizację zbawienia poza granicą śmierci. Wspólnym dziedzictwem chrześcijaństwa jest Pismo św., które jako pierwsze opowiedziało nam o Jezusie i przekazało Jego przykazania. Wszyscy chrześcijanie czczą Biblię, szczególnym szacunkiem cieszy się u nich Nowy Testament. Z księgi tej przemawia do nas Początkodawca i Dokończyciel naszej wiary. Wśród chrześcijan nie ma rozbieżności poglądów co do tego, że Boga objawionego w Jezusie Chrystusie znajdujemy w Piśmie św. Różnią się oni natomiast w poglądzie co do tego, czy tylko tutaj Go znajdujemy. Dla pewnych grup chrześcijan równie ważne jest nieustanne aktualizowanie Boga lub Chrystusa w coraz to nowych objawieniach i wizjach, w sakramencie ołtarza i w świętych przedmiotach. Dla niektórych wyznawców Chrystusa tradycja kościelna ma co najmniej takie znaczenie jak Biblia. Z drugiej zaś strony, przekonanie wypowiedziane kiedyś przez Marcina Lutra (1483-1546), że Chrystusa i Boga nie znajdujemy w Biblii w tej samej mierze, sprawiło, że wielu protestantów zaczęło kwestionować obecność Słowa Bożego we wszystkich wersetach Pisma św. Generalnie rzecz biorąc Biblia sprawdziła się przez stulecia jako podstawowa księga chrześcijańskiej egzystencji. Moc wypływającego z niej Słowa Bożego inspiruje kolejne pokolenia chrześcijan do podejmowania rozlicznych działań. Wszystkie ugrupowania chrześcijańskie posługują się pewnymi obrazami, słowami i zwyczajami przejętymi z Biblii. Pewien fragment Nowego Testamentu, Modlitwa Pańska, jest elementem łączącym wszystkich chrześcijan. Ktoś powiedziało niej, że to jedyne, naprawdę ekumeniczne wyznanie wiary chrześcijaństwa. Czy rzeczywiście tak jest, o tym będzie jeszcze mowa, ale nie ulega wątpliwości, że Ojc- nasz jest powszechnym wyznaniem chrześcijańskim. Na zastrzeżenie, iż to modlitwa anie wyznanie wiary, można odpowiedzieć, że każda właściwa modlitwa zawiera wyznanie wiary, a w każdym wyznaniu wiary winna dojść do głosu pełna czci postawa modlącego się, postawa kajającego się przed Bogiem. Poza Modlitwą Pańską, również pewne inne fragmenty Biblii rozpowszechnione są w kulcie prawie wszystkich grup chrześcijańskich, np. błogosławieństwo Aaronowe, a także słowa wypowiadane podczas Chrztu i Wieczerzy Pańskiej. Wspólne, z niewielkimi wyjątkami, jest także chrześcijanom świętowanie niedzieli. Wspólne niemal wszystkim są także główne święta chrześcijańskie: Boże Narodzenie, Wielkanoc, Zesłanie Ducha Świętego. Tak wiec mimo wielu różnic, istnieje wspólny stan posiadania chrześcijaństwa, toteż bez oporów możemy wyznać: Credo unum sanctam ecdesiam. Pewne elementy, które są wspólne wielu Kościołom, są przez niektóre grupy chrześcijańskie uznawane za elementy istotne, nawet konieczne do zbawienia. Z kolei inne grupy chrześcijańskie zdecydowanie sprzeciwiają się temu poglądowi. Ta niezgodność opinii dotyczy szczególnie urzędu biskupiego związanego z tzw. sukcesją apostolską. Wyjaśniająco trzeba tutaj powiedzieć, iż przekonanie, że prawdziwe poznanie istoty i woli Boga zostaje zapewnione przez mocny łańcuch tradycji, nie zrodziło się dopiero w chrześcijaństwie, lecz było już znane w judaizmie. W chrześcijaństwie Kościoły tradycji katolickiej (rzymskokatolicki, starokatolickie, prawosławne) przywiązują duże znaczenie do idei, że biskupi są prawowitymi następcami apostołów. Reformatorzy XVI w. argumentowali, że Reformacja była dlatego niezbędna, gdyż sukcesja apostolska nie uchroniła Kościoła przed groźnymi spaczeniami. Toteż w Kościołach protestanckich, również w tych, które zachowały urząd biskupi albo na nowo go wprowadziły, istnieje do dziś silna opozycja przeciw zbytniemu przywiązywaniu znaczenia do sukcesji apostolskiej. Przytacza się tutaj dwa argumenty: historyczny i religijny. Argument historyczny brzmi: jest rzeczą nieprawdopodobną, aby apostołowie Święcili biskupów. Natomiast argument religijny powiada: jeśli trzymamy się reformacyjnej zasady powszechnego kapłaństwa, wówczas zbędny jest łańcuch tradycji przekazywania urzędu biskupiego jako czynnik konieczny do zbawienia. BIBLIOTEKA Wyflziału Dziswiikarstwa i tak Uniwers>ietu Warsi- ¦ ul. Nowy Świni 69, 00-0*0 Ml. 620-03-81 w. 295, 16 2 — SYMBOLIKA Zarys wiedzy o Kofciotach i mptinouch chraełajuiikich 17 3. Starokościelne wyznania wiary 3.1. Pojęcie symbolu S y m b o 1 w dzisiejszym potocznym języku znaczy tyle co znak. Krzyż jest symbolem chrześcijaństwa, czarny kolor symbolem żalobyj w malarstwie i plastyce chrześcijańskiej dużą rolę odgrywają takie symbole, jak monogram Chrystusa lub baranek. W podobny sposób można też mówić o symbolice. Już Pseudo Dionizy Areopagita (ok. r. 500) rozumie pod pojęciem theologia symbolikę (lub mystike) zajmowanie się sakramentami (mysteria), które uznaje za znaki wieczności. Znakiem rozpoznawczym chrześcijan było chrześcijańskie wyznanie chrzcielne. Kto chciał się ochrzcić, tego zapoznawano z treścią wyznania {iradiiio symboli), które potem składał przed lub podczas chrztu (reddińo symboli). Treść świętej formuły trzymana była na ogół w tajemnicy przed niechrześcijanami. Słowo symbol na oznaczenie chrzcielnego wyznania wiary utrzymało się przez stulecia. Z biegiem czasu zaczęto używać tego słowa także w odniesieniu do innych wyznań wiary, częściowo takich, które były za długie, aby je wykorzystać przy chrzcie. W okresie Średniowiecza na Zachodzie symbolem nazywano tylko formuły starokościelne o najwyższym autorytecie. W kołach Reformacji luterańskiej, która również uznała symbole starokościelne, miano symbolu naszej epoki zyskała wnet Konfesja A ugsburska, a zbiór pism wyznaniowych, który w luteranizmie zdobył oficjalne uznanie, jak Księga Zgody, nazwano księgami symbolicznymi (librisymbolici). Luteranie rozszerzyli potem to pojęcie także na najważniejsze pisma wyznaniowe reformowanych, katolików rzymskich i prawosławnych, lecz przyswoili je sobie tylko reformowani i częściowo katolicy. 3.2. Z dziejów badań nad symbolami Przez całe Średniowiecze panowało na Zachodzie przekonanie, że Apostolskie Wyznanie Wiary (Apostolicum, skrót: Ap) pochodzi od apostołów, a symbol, który nazywamy Nicejsko-Konstantynopolitańskim Wyznaniem Wiary (Nicaeno-Constanti-nopolitanum, skrót: NC) i który wówczas zwał się Nicaenum, jest symbolem uchwalonym na Soborze w Nicei w 325 r. Na Zachodzie wierzono również, że Atanazjańskie Wyznanie Wiary (Athanasianum) pochodzi od Atanazego z Aleksandrii (ok.295-373). Chrześcijański Wschód nie znal ani Athanasianum, ani Apostolicum. Krytyczne badanie nad symbolami starochrześcijańskimi skoncentrowało się przede wszystkim na pochodzeniu Ap. Pogląd, że ułożyli je apostołowie (skład apostolski), sięgał najdrobniejszych szczegółów. Opowiadano, że podczas Zesłania Ducha Świętego apostołowie przed rozejściem ułożyli symbol, przy czym każdy z nich dorzucił do 2* 19 całości to, co myślał, a wiec jedno zdanie. Zacząć miał ap. Piotr i wyznaći Wierzę w Boga, O/ca Wszechmogącego, Stworzyciela nieba i ziemi. Potem poszczególni apostołowie dorzucali swe zdania. Niewierzącemu Tomaszowi miało przypaść w udziale wyznanie wiary w zmartwychwstałego Pana: Trzeciego dnia zmartwychwstał. Apostołowie postanowili też, że ta reguła winna być przekazywana wierzącym. Wątpliwości w apostolskie pochodzenie Ap wypowiedział już Piotr Abelard (1079-1142). Pozostały one jednak bez echa. W 1438 r., podczas pertraktacji na temat zawarcia unii między Kościołem zachodnim i wschodnim w Ferrarze, teologowie greccy nie chcieli nic słyszeć o Ap. Abp Markos Eugenikos z Efezu oświadczył wówczas: hemeis ute oidamen ute echomen symbolon apostolon (nie znamy żadnego symbolu apostołów i nie mamy żadnego). Humanista włoski Laurencjusz Valla (1405-1457), który zaprzeczył autentyczności darowizny konstantyńskiej, wyraził też wątpliwość co do autentyczności Ap. Od tego czasu problem ten powracał w regularnych odstępach czasu. Następna znaczącą postacią, która wyraziła wątpliwość co do autentyczności Ap, był Erazm z Rotterdamu (1466-1536). Mimo tych głosów krytycznych Kościół rzymskokatolicki w swoim Catechismus Romanus (1566) obstawał dalej przy apostolskim pochodzeniu Ap, chociaż nie mówiło się już wyraźnie o tym, że każdy z apostołów wniósł w jego powstanie swój wkład. Również protestanci trzymali się początkowo autentyczności Ap. Filip Me-lanchton (1497-1560) jednoznacznie odrzucał wątpliwość Valli. Wspierał go w tym przekonaniu Marcin Luter, który uważał, że Ap jest najkrótszym streszczeniem Ewangelii. W podobnym duchu wypowiadali się Ulryk Zwingli (1484-1531) i Jan Kalwin (1509-1564). Dopiero w XVIII w. podjęto po stronie protestanckiej krytyczne badania nad Ap i NC (Gerardus J. Voss w Holandii, James Ussher w Anglii, A. Calov w Niemczech). Jednocześnie G. Calixt cenił wysoko Ap, widząc w nim węzeł łączący katolików i protestantów. W XIX w. znany duński teolog i kaznodzieja N i k o 1 a i F. S. Grundtvig(l 783-1872) uznawał Ap za fundament Kościoła. Twierdził, że jego treść Jezus przekazał osobiście swoim uczniom między zmartwychwstaniem a wniebowstąpieniem. Pogląd ten podzielali również niektórzy teolodzy nowszych czasów, chociaż nie ma na to dostatecznego uzasadnienia w relacjach biblijnych. W wyniku długotrwałych krytycznych badań wiadomo dziś z całą pewnością, że Ap nie pochodzi od apostołów. Symbol ten pochodzi dopiero z V w. Starszą, krótszą formą Ap był Symbol Rzymski (Symbolum Romanum, skrót: i?), ale i on nie powstał w czasach apostolskich, lecz dopiero ok. połowy II w. Prześledźmy pokrótce drogę, która doprowadziła do powstania Ap. 3.3. Zaczątki symbolu w Nowym Testamencie Jest ich wiele. Należy do nich zaliczyć wypowiedzi jednoczłonowe, odnoszące się do osoby Jezusa. Do najstarszych wypowiedzi chrystologicznych zaliczamy te, które spotykamy w listach ap. Pawła. I tak, w / Kor 12, 3 spotykamy się z formułą, że Jezus jest Panem. Jest to z pewnością jedna z najstarszych wypowiedzi chrystologicznych. W / JA, 15 spotykamy sformułowanie, że Jezus jest Synem Bożym. W innych listach spotykamy wypowiedzi dotyczące życia Jezusa: fo 1,3 mówi, że Jezus narodził się z nasienia Dawidowego według ciała. Z 1 Kor 15, 3-4 dowiadujemy się, że Chrystus umarł za grzechy nasze, że został pogrzebany i że dnia trzeciego został z 20 martwych wzbudzony według Pism. / P 3,18-22 mówi, że Chrystus cierpiał za grzechy, że w ciele wprawdzie poniósł śmierć, lecz w duchu został przywrócony życiu, w nim też poszedł i zwiastował duchom będącym w więzieniu, że zmartwychwstał, wstąpił na niebiosa i siedzi na prawicy Bożej. Obok tych jednoczłonowych chrystologicznych wypowiedzi spotykamy w Nowym Testamencie wypowiedzi dwuczłonowe, odnoszące się do Boga Ojca i Jezusa Chrystusa. I tak, w 1 Kor 8, 6 jest mowa o jednym Bogu Ojcu i jednym Panu, Jezusie Chrystusie, a 2 Tym 4, 1 powiada: Zaklinam cię tedy przed Bogiem i Chrystusem Jezusem, który będzie sądził żywych i umarłych. Nowy Testament zawiera też gotowe trójczłonowe wypowiedzi, odnoszące się do Boga Ojca, Syna i Ducha Świętego. Najlepiej znane są dwa miejsca, gdzie ta trójczłonowość występuje wyraźnie. Biorąc chronologicznie, wypada najpierw przytoczyć słowa z 2 Kor 13,13: Łaska Pana Jezusa Chrystusa imiłośćBoga, i społeczność Ducha Świętego niech będzie z wami wszystkimi. Z wypowiedzią, z której niewątpliwie rozwinęła się formuła chrztu, spotykamy się w Mt 28, 19: Idźcie tedy i czyńcie uczniami wszystkie narody, chrzcząc je w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego. 3.4. Powstanie Romanum Z przytoczoną wyżej trójczłonową formułą spotykamy się również w najstarszej literaturze chrześcijańskiej poza kanonem Pisma Sw. Z niej rozwinął się symbol chrztu, zawierający streszczenie najważniejszych prawd chrześcijańskich. Symbol ten nazywano różnie: kanon tespiseteos, po łacinie: reguła fidei, reguła veńtatis, fides. Symbol chrztu był pierwotnie zwięzły. Zawierał on krótkie wyznanie wiary w Boga Ojca Wszechmogącego, w Jego jedynego Syna, Jezusa Chrystusa, Zbawiciela, oraz w Ducha Świętego, dawcę żywota. Przez stopniowe dodatki rozwinął się on w pierwotne Romanum. Uzupełniająco trzeba jeszcze dodać, że symbol chrztu rozwijał się na Zachodzie niezależnie od Wschodu, lecz ostateczne jego sformułowanie zdradza wpływy Wschodu. Na Wschodzie rozwijały się symbole chrztu równolegle. Podczas gdy na Wschodzie rozwój trwał dłużej i pojawiały się nowe symbole chrztu, na Zachodzie nastąpiło ustalenie formy, która przybrała kształt Romanum, a później Aposzolicum. Polski przekład greckiego tekstu Romanum według Psałterza Aethelstana z IV w. przedstawia się następująco: Wierzę w Boga, Ojca wszechmogącego. I w Jezusa Chrystusa, Syna Jego jednorodzonego, Pana naszego, który się narodził z Ducha Świętego i Marii Panny, pod Poncjuszem Piłatem ukrzyżowanego i pogrzebio- nego, trzeciego dnia powstałego z martwych, który wstąpił na niebiosa, siedzi na prawicy Ojca, skąd przyjdzie sądzić żywych i umarłych. I w Ducha Świętego, święty Kościół, grzechów odpuszczenie, ciała zmartwychwstanie. Amen. 3.5, Apostolicum R jest starszą, niepełną formą dzisiejszego Ap. Gdy te dwie formy porównujemy ze sobą, okazują się pewne różnice. I tak,R nie zawiera: w I artykule słów Stworzyciela nieba i 21 ziemi. Słowa te zostały dodane do R później, aby zaznaczyć identyczność Boga Ojca ze Stworzycielem; brak tego sprecyzowania mógł dać początek fałszywym spekulacjom. WII artykule R nie precyzuje tak wyraźnie narodzenia Jezusa Chrystusa z Ducha Świętego i Marii Panny, jak to czyni Ap. To ostatnie stwierdza wyraźnie: który się począł z Ducha Świętego, narodziłńę z Marii Panny. Rpowi&da: narodził się z Ducha Świętego i Marii Panny. R nie mówi nic, że Chrystus został umęczony i umarł, nie wspomina o Jego wstąpieniu do piekieł, nie mówi wreszcie nic o Bogu Wszechmogącym pod koniec II artykułu. W III artykule R nie ma stów: powszechny, społeczność świętych (świętych obcowanie) oraz żywot wieczny. Wyżej przytoczone dodatki pojawiły się w następnych wiekach i złożyły się w rezultacie na tę postać, jaką dziś w Ap posiadamy. Możemy więc powiedzieć, że Ap składa się z całego ii i późniejszych dodatków. Tekstem najbardziej zbliżonym do dzisiejszego Ap było Credo Euzebiusza Gallusa z połowy VI w. Badacze zgadzają się aa ogół, że ojczyzną pełnego tekstu dzisiejszego Ap była południowa Galia, może okolice Lyonu. Stąd rozszerzyło się ono na Zachodzie, przedostało się do Irlandii, przyjęło się w ostatecznej formie w Rzymie, a ok. 800 r. było już przyjęte przez cały Zachód w sformułowaniu frankońskim. Jak się to stało, że właśnie ów tekst stał się tekstem przyjętym przez wszystkie Kościoły na Zachodzie, trudno dziś powiedzieć. Niektórzy przypuszczają, że nie bez wpływu była tu polityka kościelna Karola Wielkiego (742-814),którazmierzaładoujednolicenia nauczania ludu. Od czasów Reformacji utarł się zwyczaj omawiania i wykładania Ap w trzech częściach, w trzech artykułach. Artykuł pierwszy mówi o Bogu Ojcu, drugi o Jezusie Chrystusie, trzeci o Duchu Świętym. Marcin Luter tak właśnie objaśnił Ap w swoich katechizmach. W Kościele rzymskokatolickim dzieli się jednak Ap nie na trzy artykuły, lecz na dwanaście części, czyli zdań, zgodnie z tradycją, która przypisywała jego powstanie dwunastu apostołom. Dla celów porównawczych zapoznajmy się wiec z podziałem katolickim: 1° Wierzę w Boga Wszechmogącego, Stworzyciela nieba i ziemi, 2° i w Jezusa Chrystusa, Syna Jego jedynego, Pananaszego, 3°który się począłzDucha Świętego, narodził się z Maryi Panny, 4° umęczony pod Ponckim Piłatem, ukrzyżowan, umarł i pogrze-bion, 5° zstąpił do piekieł, trzeciego dnia zmartwychwstał, 6° wstąpił na niebiosa, siedzi na prawicy Boga Ojca Wszechmogącego, 7" stamtąd przyjdzie sądzić żywych i umarłych, 8°Wierzę w Ducha Świętego, 9° święty Kościół powszechny, świętych obcowanie, 10° grzechów odpuszczenie, 11" ciała zmartwychwstanie, 12° żywot wieczny. 3.6. Nicaeno-Constantinopolitanum Wstępnie trzeba wyjaśnić, że tekst, który znamy dziś pod nazwą Nicejsko-- Konstantynopolitańskiego Wyznania Wiary (Nicaeno-Constantinopolitanum), był rozpowszechniony przez wiele wieków pod nazwą Nicejskiego Wyznania Wiary {Nicaenum). W rzeczywistości Sobór w Nicei (325) przyjął wyznanie wiary w następującym brzmieniu: 1. Wierzymy w jednego Boga, Ojca wszechmogącego, Stworzyciela wszystkiego widzialnego i niewidzialnego, 2. I w jednego Pana Jezusa Chrystusa, Syna Bożego, zrodzonego z Ojca jedynego, to jest z istoty Ojca, Boga z Boga, światło 22 ze światła, prawdziwego Boga z prawdziwego Boga, zrodzonego, nie stworzonego, jednej istoty z Ojcem będącego, przez którego wszystkie rzeczy się stały w niebie jak i na ziemi, 3. który dla nas ludzi i dla naszego zbawienia zstąpił i przyjął dało, stał się człowiekiem, 4. cierpiał, 5. trzeciego dnia zmartwychwstał, 6. wstąpił do nieba, 7. i przyjdzie sądzić żywych i umarłych. 8. I w Ducha Świętego. Tych zaś, którzy mówią: Był czas, gdy Go nie było, i zanim został zrodzony nie istniał, i że stał się On z niczego, lub z innej substancji lub istoty, albo że Syn Boży jest stworzony lub zmienny, lub inszy — tych potępia powszechny Kościół. Przytoczone wyżej wyznanie wiary odcinało się od poglądów Ariusza (260-335), który nie uznawał pełnej boskości Chrystusa i czynił czasową różnicę między boskością Ojca i Syna. Znalazł on licznych zwolenników i wywołał spór, który groził rozbiciem jedności Kościoła. Chcąc temu przeciwdziałać, cesarz Konstantyn Wielki (ok. 280-337) zwołał Sobór w Nicei. Symbol nicejski, zamiast zaprowadzić pokój w Kościele i uśmierzyć spory, podsycił je na nowo. W dodatku nie rozwiązywał on problemu trynitaraego, gdyż pomijał milczeniem trzecią osobę Trójcy, ograniczając się jedynie do wyrażenia wiary w Ducha Świętego. Ostatecznemu ustaleniu nauki o Trójcy Sw. i zaprowadzeniu jedności w Kościele poświęcony był nowy Sobór, zwołany w 381 r. do Konstantynopola przez cesarza Teodozjusza Wielkiego (ok. 347-395). Symbol przyjęty na Soborze w Kontantynopolu został nazwany na Soborze w Chalcedonie (451) wyznaniem stu pięćdziesięciu ojców i uznany za wyraz tej samej wiary, jaką zawierało Nicaenum. Ów symbol jest właśnie tym wyznaniem, które dziś nazywamy Nicaeno-Constantinopolitanum. NC uzupełnia naukę o Trójcy Św., i powtarzając to, co Nicaenum powiedziało o Synu, jako o drugiej osobie Trójcy, formułuje naukę o Duchu Św. To jest nowość. To też pozostało najważniejszym dorobkiem owego soboru. Gwoli ścisłości trzeba dodać, że NC nie było tworem Soboru w Konstantynopolu. Tekst jego znany był co najmniej siedem lat wcześniej. Był to początkowo symbol wiary zmawiany przy chrzcie, który uległ modyfikacjom pod wpływem właściwego Nicaenum, czyli po 325 r. Jak już wspomniano, NC zostało uznane na Soborze w Chalcedonie za wiarę 150 ojców. Od tego czasu bywa ono przyjmowane coraz powszechniej na Wschodzie i używane przy obrzędzie chrztu. Tej praktycznej potrzebie odpowiadało ono lepiej niż oryginalne Nicaenum. Z biegiem czasu wyparło ono całkowicie to ostatnie i zadomowiło się w Kościele. Od czasów cesarza Justyniana Wielkiego (483-565) wyparło z użycia całkowicie oryginalne Nicaenum i przyjęło się na Wschodzie jako jedyny symbol, zwany krótko niesłusznie Nicaenum. Używano go zarówno przy liturgii, jak i przy obrzędzie chrztu. Justynian nakazał odczytywać je podczas każdej liturgii. Usadowienie się NC na Wschodzie nie pozostało bez wpływu na Zachód. Synod w Toledo w 589 r. uchwalił, że symbol ów należy śpiewać w czasie mszy. Oryginalne NC z 381 r. nie zawierało dwóch dodatków, które się pojawiły w łacińskim tekście na Zachodzie. Pierwszy dodatek pojawił się w członie drugim. Po słowach: z Ojca zrodzonego przed wszystkimi wiekami, dodano na Zachodzie słowa: Deum de Deo (Bóg z Boga). Dodatek ten nie stanowił dla Wschodu żadnej trudności, gdyż zawarty był w oryginalnym Nicaenum z 325 r. W greckim tekście NC został on pominięty, gdyż był zawarty 23 w słowach: Boga prawdziwego z Boga prawdziwego. Tekst łaciński niepotrzebnie wyraził to dwukrotnie- Drugi dodatek miał jednak fatalne następstwa i jest kością niezgody między Kościołem Wschodu i Zachodu do dnia dzisiejszego. Chodzi o słynne fiiioąue ósmego członu NC. Oryginalny grecki tekst NC z 381 r. zawiera naukę, iż Duch Święty wychodzi z Ojca, natomiast tekst łaciński zawiera dodatek: i z Syna (qui ex Patre Filiogue procedit). Po raz pierwszy spotykamy tę zachodnią formę NC na synodzie w Toledo w 589 r. Synod ów został zwołany przez króla Gotów w celu uroczystego wyrzeczenia się arianizmu. Odtąd rozszerza się ten dodatek na Zachodzie. Ostatecznie weszło filiogue w użycie liturgiczne w Rzymie w 1014 r. Wschód sprzeciwiał się temu dodatkowi z dwóch powodów: nie odpowiadał on terminologii Pisma Św. i nie został usankcjonowany przez sobór powszechny. Kościoły Reformacji pozostały przy redakcji zachodniej i uznają oficjalnie NC z owymi dwoma dodatkami. W wyniku dialogu teologicznego prowadzonego z prawosławiem, Kościoły starokatolickie Unii Utrechckiej wykreśliły (1969) filiogue z NC, a Konferencja Biskupów Anglikańskich w Lambeth w 1978 r. zaleciła to uczynić Kościołom zrzeszonym we Wspólnocie Kościołów Anglikańskich. Tekst oryginalnego symbolu NC w tłumaczeniu z języka greckiego brzmi następująco: „ 1. Wierzymy w jedynego Boga Wszechmogącego, Ojca, Stworzyciela nieba i ziemi i wszystkiego co jest widzialne i niewidzialne, 2.1 w jedynego Pana Jezusa Chrystusa, jednorodzonego Syna Boga, z Ojca zrodzonego przed wszystkimi wiekami, światło ze światła, Boga prawdziwego z Boga prawdziwego, zrodzonego, nie stworzonego, jednej istoty z Ojcem, przez którego wszystko się stało, 3. który dla nas ludzi i dla naszego zbawienia zstąpił z nieba i wcielił się z Ducha Świętego i Marii Panny i stał się człowiekiem, 4. za nas także ukrzyżowany pod Poncjuszem Piłatem, cierpiał i pogrzebany został, 5. trzeciego dnia zmartwychwstał według Pism, 6. i wstąpił na niebiosa i siedzi na prawicy Ojca, 7. i znowu przyjdzie w chwale sądzić żywych i umarłych, którego Królestwu nie będzie końca. 8.1 w Ducha Świętego, Pana, Ożywiającego, który z Ojca wychodzi, który z Ojcem i Synem wespół jest czczony i wielbiony, który przemawiał przez proroków, 9. w jeden święty powszechny i apostolski Kościół; 10. wyznajemy jeden chrzest ku odpuszczeniu grzechów, 11. oczekujemy powstania umarłych, 12. i życia przyszłego wieku. W tym miejscu wspomnieć należy jeszcze, że Nicejsko-Konstantynopolitańskie Wyznanie Wiary było głównym przedmiotem obrad Trzeciego Europejskiego Spotkania Ekumenicznego przedstawicieli Konferencji Kościołów Europej skich i rzymskokatolickiej Rady Konferencji Episkopatów Europy w Riva del Garda (Włochy) w 1984 r. Uczestnicy obrad rozważali każdy element NC w kontekście współczesnej Europy. Uchwalony na zakończenie dokument pt. „Nasze Credo — źródłem nadziei" stwierdzał: W 451 r. na Soborze w Chalcedonie Symbol ten został przyjęty przez cały Kościół, i jest także dzisiaj, choć z różną częstotliwością, zmawiany podczas nabożeństw we wszystkich Kościołach prawosławnych, w Kościele rzymskokatolickim, we Wspólnocie Kościołów Anglikańskich i w Kościołach wyrosłych z Reformacji. Za pomocą tego Credo wyznajemy naszą wiarę w Boga. Staramy się o wspólne zrozumienie tego Symbolu wiary. Jest on węzłem jednoczącym podzielone Kościoły. Kościoły, 'które przyjmują Ewangelię poświadczoną w Nowym Testamencie, są także w stanie zmówić Nicejsko--Konstantynopolitańskie Wyznanie Wiary. Ta możliwość zmówienia wspólnego wyzna- 24 nia wiary zobowiązuje je do przezwyciężenia różnic w jego interpretacji. Różnice te istnieją do dzisiaj i są jednym z powodów trwania podziałów między kościelnych. I jeszcze jeden mały fragment z cytowanego dokumentu: Symbol Nicejsko-Konstantynopolitańskijest napomnieniem, abyśmy zrealizowali w pełni jedność Kościołów. Od pierwszych wieków istnienia Kościoła jest on ściśle związany ze źródłami jedności kościelnej — z chrztem i ze wspólnotą eucharystyczną. 3.7. Athanasianum Atanazjańskie Wyznanie Wiary nie jest dziełem ojca Kościoła Atanazego, jak sugeruje nazwa. Ostatecznie udowodnił to G.J. Voss w XVII w. Jako główne argumenty przeciw autorstwu Atanazego można przytoczyć: 1. Uczy ono, że Duch Święty pochodzi od Ojca i Syna; formułę tę odrzucają chrześcijanie wschodni, była ona nieznana chrześcijanom pierwszych wieków. 2. Używa sformułowań wykazujących wpływ Augustyna, który swe główne pisma napisał dopiero po śmierci Atanazego. 3. Ani Atanazy, ani żaden inny teolog grecki zajmujący się jego osobą, nie wspomina tego symbolu; chrześcijanom wschodnim stał się on znany dopiero ok. r. 1200; z tego okresu pochodzi też prawdopodobnie przekład na język grecki. 4. Jest prawie pewne, że Athanańanum zostało zredagowane po łacinie; również ten fakt wykluczałby autorstwo Atanazego. Symbol ten powstał na Zachodzie między V i VII w. Prawdopodobnie część tryni-tarna i chrystologiczna stanowiły początkowo odrębne teksty. Treść i rozpowszechnienie wskazują na Galię lub Hiszpanię jako na miejsce jego powstania. Athanasianum odegrało znaczną rolę w dziejach teologii i w liturgii; synod w Toledo (633) włączył jego fragmenty do swych deklaracji doktrynalnych; synod w Autun (670) zobowiązał duchownych do kierowania się nauką zawartą w Athanańanum. W VIII w. biskup Bonifacy (680-754) wprowadził go w Niemczech jako pieśń kościelną. W czasach karolińskich odmawiano go podczas nabożeństw niedzielnych po kazaniu. Teologowie zachodni cytowali ten symbol na potwierdzenie swego stanowiska w sporach ofiłioaue. Tomasz z Akwinu (1225-1274)przyznawałmuniepodważalnyautorytet.Kościoły wyrosłe z Reformacji, w tym także Kościół anglikański, przyznają Athanasianum rangę symbolu. Nie czynią tego jednak Kościoły prawosławne. Athanasianum podsumowuje niejako rozwój nauki kościelnej dotyczącej w szczególności Trójcy Świętej i osoby Chrystusa. Sktada się ono z 40 krótkich zdań i dzieli się na dwie części. W części pierwszej (1-26) podkreśla się naukę o troistości osób Bożych w jedności ich natury, w drugiej zaś (27-40) zwraca się szczególną uwagę na dwie natury Chrystusa, a także na ważniejsze wydarzenia zbawcze: mękę, zmartwychwstanie i wniebowstąpienie Chrystusa, Jego zasiadanie po prawicy Ojca i powtórne przyjście, zmartwychwstanie ciał, sąd, nagrodę i karę. Tekst Athanasianum w przekładzie na język polski brzmi następująco: 1. Kto w ogóle chce być zbawiony, musi trzymać się przede wszystkim mary katolickiej. 2. Kto nie strzeże jej w sposób pełny i nienaruszony, jest z pewnością zgubiony na zawsze. 3. Lecz wiara katolicka polega na tym, że czcimy jednego Boga w Trójcy i Trójcę w jedności, 4. nie mieszając (trzech) osób i nie dzieląc (boskiej) istoty. 5. Otóż inną osobą jest Ojciec, inną Syn, inną Duch Święty. 6. Ale Ojcu, Synowi i Duchowi Świętemu przysługuje ta sama godność Boża, ta sama cześć i to samo wieczne dostojeństwo. 7. Jakim 25 jest Ojciec, takim jest Syn, takim jest też Duch Święty. 8. Nie stworzony jest Ojciec, nie stworzony jest Syn, nie stworzony jest także Duch Święty. 9. Niezmierzony jest Ojciec, niezmierzony jest Syn, niezmierzony jest Duch Święty. 10. Wieczny jest Ojciec, wieczny jest Syn, wieczny jest też Duch Święty. 11. Mimo to nie ma trzech, lecz tylko jest Jeden Wieczny. 12. Podobnie nie ma trzech nie stworzonych i trzech niezmierzonych, lecz jest tylko Jeden Niestworzony i Jeden Niezmierzony. 13. Tak samo wszechmocnym jest Ojciec, wszechmocnym jest Syn, wszechmocnym jest także Duch Święty. 14. A mimo to nie ma trzech wszechmocnych, tylko jest Jeden Wszechmocny. 15. Tak samo Bogiem jest Ojciec, Bogiem jest Syn, Bogiem jest także Duch Święty, 16. amimoto nie ma trzech bogów, tylko jest Jeden Bóg. 17. Tak Panem jest Ojciec, Panem jest Syn, Panemjest także Duch Święty, 18. a mimo to nie ma trzech panów, tylko jest jeden Pan. 19. Gdyż jak zgodnie z prawdą chrześcijańską, każdą poszczególną osobę musimy nazywać Bogiem i Panem, to jednak religia katolicka zabrania nam mówić o trzech bogach lub panach. 20. Ojciec nie został przez nikogo ani zrobiony, ani stworzony, ani zrodzony. 21. Syn nie został ani zrobiony, ani stworzony, lecz przez samego Boga zrodzony. 22. Duch Święty nie został ani zrobiony, ani stworzony, lecz pochodzi od Ojca i Syna. 23. Mamy więc jednego Ojca, nie trzech ojców, jednego Syna, nie trzech synów, jednego Ducha Świętego, nie trzech duchów świętych, 24. a w tej Trójcy nic nie jest wcześniej lub później, nic nie jest większe lub mniejsze, 25. lecz wszystkie trzy osoby są równowieczne i równowartościowe, tak że we wszystkim, jak już powiedziano wyżej, tak Trójca w jedności jak i jedność w Trójcy zasługują na cześć. 26. Kto zatem chce być zbawiony, musi mieć taki pogląd na Trójcę. 27. Ale dla zbawienia wiecznego jest (poza tym) konieczne, że się też wiernie wierzy w inkarnację naszego Pana Jezusa Chrystusa. 28. Właściwa wiara polega więc na tym, że wierzymy i wyznajemy, iż nasz Pan Jezus Chrystus, Syn Boży, jest zarazem Bogiem i człowiekiem. 29. Jest Bogiem, gdyż został zrodzony z istoty Ojca przed nastaniem świata, jest też człowiekiem, gdyż matka urodziła Go w tym świecie. 30. Jest doskonałym Bogiem i doskonałym człowiekiem, pońadając rozumną duszę i ludzkie ciało. 31. Dorównując Ojcu ze względu na naturę boską, jest mniejszym od Ojca ze względu na naturę ludzką. 32. Mimo że jest Bogiem i człowiekiem, to przecież nie ma dwóch, tylko jest jeden Chrystus. 33. Lecz jeden nie dlatego, że boskość przemieniła ńę w ciało, lecz dlatego, że Bóg przyoblekł się w istotę ludzką. 34. Jeden nie przez pomieszanie istoty, lecz przez jedność osoby. 35. Jak bowiem rozumna dusza i ciało tworzą tylko jednego człowieka, tak zBoga i człowieka jestjedenChrystus, 36. który cierpiał dla naszego zbawienia, zstąpił do piekła (świata podziemnego), wstał z martwych. 37. Wstąpił do nieba, siedzi na prawicy Ojca, skąd przyjdzie sądzić żywych i umarłych. 38. Na Jego przyjście wszyscy ludzie powstaną z umarłych w swoich ciałach i będą musieli rozliczyć się ze swoich czynów. 39. Ci, którzy czynili dobrze, dostąpią żywota wiecznego, ci, którzy czynili źle, znajdą się w wiecznym ogniu. 40. Tak przedstawia się wiara katolicka! Kto nie wyznaje jej wiernie i zdecydowanie, nie może dostąpić zbawienia. 26 4. Kościół Prawosławny 4.1. Nazwa Pod pojęciem Kościoła Prawosławnego rozumiemy te czes'ć Kos'doła wschodniego, która w okresie sporów chrystologicznych (IV-V w.) pozostała wierna odnośnym uchwałom soborów ekumenicznych. Jednocześnie jest to ta część Kościoła wschodniego, w której przez stulecia dominującą role odgrywał Patriarchat Ekumeniczny Konstantynopola. W konsekwencji wszystkie dzisiaj istniejące Kościoły autokefaliczne (w pełni samodzielne) i autonomiczne (samodzielne admi-nistracyjnie, kanonicznie podległe któremuś z patriarchatów) sprawują ryt bizantyjski (choć w różnych językach) i trzymają się bizantyjskiego porządku kościelnego. 4.2. Kościoły prawosławne dzisiaj Nie jest łatwo ustalić ogólną liczbę prawosławnych w świecie, gdyż największy Kościół prawosławny, rosyjski, byl przez ponad 70 lat poddawany różnym restrykcjom i ograniczeniom. Po drugiej wojnie światowej podobny los spotkał Kościoły w innych krajach Europy Wschodniej. Wraz z upadkiem komunizmu ożywia się życie religijne we wschodniej części naszego kontynentu, w tym także życie religijne wyznawców prawosławia. Jeszcze parę lat temu liczbę wyznawców prawosławia szacowano na 120 min, wkrótce może się okazać, że jest ich ok. 200 min. Poniżej dajemy krótki przegląd Kościołów prawosławnych, ułożony według rangi, jaka przysługuje im w łonie prawosławia. 4.2.1. Naczelne miejsce pośród Kościołów autokefalicznych zajmuje Patriarchat Ekumeniczny Konstantynopola. Sobór w Chalcedonie przyznał mu te same honorowe prawa, jakie posiadał Rzym. Po schizmie w 1054 r. patriarsze Konstantynopola przysługuje honorowy prymat w prawosławnej wspólnocie. Ogółem podlega mu 133 biskupów, 6000 kapłanów i 5 min wiernych. W Turcji żyje dziś niewielka społeczność prawosławnych (ok. 10 tys. osób), zrzeszona w 68 parafiach. Patriarcha sprawuje ponadto jurysdykcję nad wyspami greckimi, Republiką Mnichów na Górze Athos oraz nad rozległą diasporą w Europie Zachodniej, obu Amerykach i Australii. 4.2.2. Patriarchat Aleksandrii był w wiekach II-V teologicznym ośrodkiem chrześcijańskiego Wschodu. Tamtejsi biskupi i teolodzy odegrali zasadniczą rolę w sporach chrystologicznych i trynitamych. Jednakże uchwały Soboru w Chalcedonie (451) sprawiły, że ludność miejscowa zorganizowała się w odrębnym Kościele koptyjskim. Natomiast Patriarchat, podlegający bizantyjskiemu Kościołowi państwo- 27 wemu, skupiał od VI w. tylko imigrantów greckich (urzędników, żołnierzy i kupców). Dzisiaj patriarcha Aleksandrii sprawuje jurysdykcję nad cala Afryką. W samym Egipcie jest niewielu wiernych (ok. "15 tys.), natomiast żywo rozwijają się prawosławne wspólnoty w Kenii, Ugandzie i Tanzanii. Ogólna liczba wiernych — 350 tys. 4.2.3. Patriarchat Antiochii był do VII w. jednym z najważniejszych ośrodków chrześcijaństwa, szczególnie aktywnym w działalności teologicznej i misyjnej. W1269 r. jego siedziba została przeniesiona do Damaszku, gdzie znajduje się do dzisiaj. Patriarchatowi podlegają diecezje w Syrii, Libanie, Iraku, Iranie, w obu Amerykach i Australii. Na Bliskim Wschodzie żyje 1,5 min wiernych, w diasporze — 500 tys. Językiem kultu jest arabski. 4.2.4. Patriarchat Jerozolimy jest najmniejszym spośród patriarchatów staro-kościelnych, przysługuje mu jednak szczególne znaczenie ze względu na znajdujące się na jego terenie miejsca święte. Jego jurysdykcja obejmuje Izrael i Jordanię. Liczba wiernych — ok. 200 tys., nabożeństwa w języku arabskim i greckim. 4.2.5. Patriarchat Moskiewski zajmuje szczególną pozycję jako poważny ośrodek wpływów w łonie prawosławia. Ruś przyjęła chrzest z Bizancjum w 988 r. Pierwsza siedziba metropolity znajdowała się w Kijowie (991), na pocz. XIV w. została przeniesiona do Moskwy. Kościół rosyjski otrzymał autokefalię w 1448 r., w 1589 r. Konstantynopol podniósł go do rangi patriarchatu. Car Piotr Wielki (1689-1725)zlikwidował patriarchat, wprowadzając w jego miejsce instytucję św. synodu, zależną całkowicie od woli monarchy. Przywrócenie patriarchatu nastąpiło w 1917 r. W chwili wybuchu rewolucji, Kościół rosyjski Uczył 90 min wiernych, przeszło 50 tys. kapłanów, 160 biskupów, posiadał 54 tys. kościołów, 25 tys. kaplic i ponad tysiąc klasztorów. Tuż przed wybuchem drugiej wojny światowej otwartych było jeszcze tylko 500 kościołów. Zaangażowanie patriotyczne Kościoła w wojnie z Niemcami skłoniło dyktatora Józefa Stalina (1879-1953) do bardziej liberalnego potraktowania wierzących: doszło do ponownego otwarcia wielu świątyń i masowych chrztów. Nowa fala prześladowań nastąpiła po śmierci Stalina, za rządów Nikity Cbruszczowa (1894-1971). Gdy w połowie lat 80 do władzy doszedł Michaił Gorbaczow (ur. 1931), liczbę wiernych szacowano na 40-50 min osób. Od końca lat 80 Kościół rosyjski uzyskał pełną swobodę działania (zwrot kościołów, możliwość prowadzenia działalności katechetycznej, diakonackiej itp.). Egzarchaty Białorusi i Ukrainy uzyskały szeroką autonomię. Niemniej jednak Patriarchat Moskiewski poniósł dotkliwe straty na Ukrainie: unici, włączeni przymusowo przez Stalina do Kościoła prawosławnego, odzyskali niezależność, poza tym wiele parafii przyłączyło się do Ukraińskiego Kościoła Autokefalicznego, którego główny ośrodek znajduje się w Ameryce Północnej. 4.2.6. Patriarchat Serbii zrzesza ponad 8 min wiernych, nad którymi opiekę duszpasterską roztacza 2600 kapłanów. Pod względem administracyjnym dzieli się na 29 diecezji, z czego część znajduje się za granicą (Węgry, Rumunia, Europa Zachodnia, Ameryka Płn., Austrialia). Tradycje tego Kościoła sięgają początków XIII w., kiedy to patriarcha Konstantynopola konsekrował późniejszego bohatera narodowego św. S awę na arcybiskupa niezależnego Kościoła serbskiego. W latach 1375-1459 istniał w Pecz Patriarchat. Przywrócono go w 1920 r. W 1967 r. 28 półmilionowy Macedoński Kościół Prawosławny ogłosił jednostronnie autokefalię, której do dziś nie uznał ani Patriarchat Serbii, ani żaden inny autokefaliczny Kościół prawosławny. 4.2.7. Patriarchat Rumunii powstał w 1925 r. przez reorganizację dwóch organizmów kościelnych — Wołoszczyzny i Mołdawii. Organizmy te otrzymały autokefalię od Konstantynopola już w 1885 r. W 1948 r. Kościół rumuński, pod naciskiem władz komunistycznych, przyłączył unitów siedmiogrodzkich. Od 1990 r. unici tworzą znowu własne struktury kościelne. Mimo prześladowań w okresie komunizmu, Kościół rumuński zdołał przetrwać w nienajgorszej kondycji. Stan posiadania: 14 min wiernych, 9100 kapłanów, 5 metropolii, 13 biskupstw w kraju i 2 za granica, 8100 parafii, 100 klasztorów, 6 seminariów duchownych. Jest to jedyny Kościół prawosławny, który posługuje się nowoczesnym językiem liturgicznym. 4.2.8. Patriarchat Bułgarii. Samodzielny bułgarski Kościół narodowy istniał na początku X w. W okresie późniejszym popadł w różne zależności. Samodzielność odzyskał w 1870 r., lecz Konstantynopol uznał ją dopiero w 1945 r. Patriarchat od 1953 r. Aktualny stan posiadania: 6 min wiernych, 2600 parafii, 1800 kapłanów. 4.2.9. Kościół Prawosławny Cypru. Jego historia sięga czasów apostolskich (Dz 11,19). Paweł i Barnaba przybyli tutaj podczas pierwszej podróży misyjnej. Sobór w Efezie (431) przyznał Kościołowi cypryjskiemu autokefalię. Gdy w 1960 r. Cypr stał się niezależnym państwem, jego pierwszym prezydentem został zwierzchnik Kościoła Prawosławnego — abp Makarios III (1913-1977). Od 1974 r. wyspa podzielona jest na część grecką i turecką. Stan posiadania Kościoła cypryjskiego: 560 tys. wiernych, 500 kapłanów, 7 biskupów, 6 diecezji. 4.2.10. Kościół Prawosławny Grecji. Utworzony został w 1833 r., po wojnie wyzwoleńczej przeciw Turkom. Konstantynopol uznał jego autokefalię w 1850 r. Posiada status Kościoła państwowego. Kościołem kieruje Święty Synod na czele z arcybiskupem Aten i całej Grecji, któremu przysługuje tytuł prymasa. Jego jurysdykcji nie podlegają wyspy na Morzu Śródziemnym. Stan posiadania: 7 młn wiernych, ponad 8000 kapłanów, 84 biskupów, 78 diecezji. 4.2.11. Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny. Pierwsza znaczna grupa wyznawców prawosławia znalazła się w Polsce z chwilą zaanektowania przez Kazimierza Wielkiego (1333-1370) Rusi Czerwonej (1340). Nową epokę w historii wschodniego chrześcijaństwa rozpoczyna panowanie Władysława Jagiełły (1386-1434). Litwa była pogańska tylko częściowo, religią dominującą w tym olbrzymim państwie było prawosławie. Wyrazem jedności katolickiej Korony z prawosławną (w większości) Litwą miała się stać w sferze kościelnej unia, zawarta w Brześciu w 1596 r. Z chwilą podpisania unii prawosławni znaleźli się poza nawiasem społeczeństwa. W 1620 r. patriarcha jerozolimski Teofanes dokonał wskrzeszenia prawosławnej hierarchii. Stronę prawną istnienia diecezji prawosławnych uporządkował dopiero Sejm Wielki. Po upadku Państwa Polskiego włączono je do Kościoła rosyjskiego. Również unitów zmuszono do przejścia na prawosławie. Po odzyskaniu 29 -oisKę js.ościót prawosławny znalazł się w nowej sytuacji. Sytuacja polityczna nie pozwalała na to, aby Kościół ten pozostawał w łączności z Kościołem rosyjskim. Konstantynopol przyznał autokefalię w 1924 r., w ślad za nim uczyniły to inne Kościoły autokefaliczne, z wyjątkiem rosyjskiego. Patriarchat Moskiewski zdecydował się na autokefalię dopiero w 1948 r. W wyniku przesunięcia granic poważnie zmalała po drugiej wojnie światowej liczba prawosławnych w Polsce. Aktualny stan posiadania: 850 tys. wiernych, 430 duchownych, 6 biskupów, 6 diecezji (warszawsko--bielska, białostocko-gdańska, łódzko-poznańska, wrocławsko-szczecińska, przemysko--nowosądecka, lubelsko-podlaska), klasztor żeński (Grabarka) i męski (Jabłeczna), 250 parafii, 350 kościołów, niższe i wyższe seminarium duchowne. 4.2.12. Kościół Prawosławny w Albanii ogłosił swoją autokefalię w I923r., ale Patriarchat Konstantynopola uznał ją dopiero w 1937 r., zaś Patriarchat Moskiewski — w 1945 r. Przed 1939 r. posiadał 230 tys. wiernych (ok. 20% ogółu mieszkańców), 29 klasztorów oraz prowadził dwa seminaria duchowne. W 1930 r. wprowadził w liturgii zamiast greki język albański. Przywódca komunistyczny Enver Hodża (1908-1985), który przez 40 lat sprawował rządy dyktatorskie, ogłosił w 1967 r., że Albania jest pierwszym ateistycznym państwem na świecie. Zamknięto wszystkie świątynie chrześcijańskie i muzułmańskie, dużą część duchowieństwa umieszczono w obozach pracy lub zamordowano. Od 1990 r. widoczne są oznaki ożywienia religijnego, również wśród wyznawców prawosławia. Prześladowań nie przeżył żaden z biskupów, pracę duszpasterską podjęło tylko kilku duchownych, którym udało się przetrwać. 4.2.13. Gruziński Kościół Prawosławno-Apostolski posiadał już autokefalię w 643 r. Swoja samodzielność utracił jednak w 1811 r. w wyniku przyłączenia Gruzji do Rosji. Ponownie autokefalię ogłosił w 1917 r., lecz Patriarchat Moskiewski uznał ją dopiero w 1943 r. Konstantynopol nie uznał tej autokefalii do dnia dzisiejszego. Stan posiadania Kościoła gruzińskiego: wiernych — ok. 5 min, 180 kapłanów, 12 metropolitów i biskupów, 200 parafii. Dane te pochodzą z końca lat 80 i prawdopodobnie nie są już całkiem aktualne. 4.2.14. Kościół Prawosławny Czecho-Słowacji otrzymał w 1922 r. autonomię od Konstantynopola, Autokefalia przyznana przez Patriarchat Moskiewski w 1951 r. nie znalazła aprobaty Konstantynopola. Przed drugą wojną światową Kościół ten bazował głównie na konwersjach z katolicyzmu (ok. 22 tys. osób), po roku 1945 doszli też prawosławni Czesi (ok. 30 tys.) przesiedleni z Wołynia. Członkowie Kościoła unickiego, przymusowo wcieleni do tego Kościoła w 1948 r., usamodzielnili się w 1968 r. Aktualny stan posiadania: ok. 100 tys. wiernych, 110 kapłanów, 4 diecezje, 115 parafii. Język liturgiczny zróżnicowany (starocerkiewnosłowiański, czeski, słowacki, ukraiński). 4.2.15. Kościół Prawosławny Finlandii otrzymał w 1923 r. autonomię od Konstantynopola. Na terenie fińskiej Karelii prawosławie było obecne już w średniowieczu. Gdy w XIX w. Finlandia dostała się pod panowanie Rosji, tamtejsza diecezja została podporządkowana Kościołowi rosyjskiemu. W 1949 r. Kościół prawosławny, obok Kościoła luterariskiego, otrzymał status Kościoła państwowego. Państwo płaci pensje biskupom, utrzymuje Seminarium Duchowne i Wydział Teologiczny na Uni- 30 wersytecie w Helsinkach, poza tym wybudowało wiele kościołów, kaplic i plebanii. Język liturgiczny: fiński i starocerkiewnosłowiański. Stan posiadania: 60 tys. wiernych, 64 kapłanów, 3 biskupów, 25 parafii. 4.2.16. Istnieją dwa Kościoły prawosławne, które powstały w wyniku rosyjskiej działalności misyjnej w XIX w. Są to: Kościół Prawosławny w Ameryce (1 milion wiernych,440parafii,457kapłanów)i Japoński Kościół Prawosławny (25tys. wiernych, 100 parafii, 30 kapłanów). Patriarchat Moskiewski przyznał pierwszemu z nich w 1970 r. autokefalię (nie uznaną przez Konstantynopol), drugiemu — autonomię. 4.2.17. Z emigrantów rosyjskich ukonstytuował się w 1920 r. Rosyjski Kościół Prawosławny za granicą, który uważa się za nierozdzielną duchową część składową wielkiego Kościoła rosyjskiego, za jego wolną część. W latach 1921-1944 siedziba władz zwierzchnich mieściła się w Karłowicach (Jugosławia), po drugiej wojnie światowej przeniesiono ją najpierw do Niemiec (Monachium), potem do USA (Jordan-ville k. Syracuse). Kościół emigracyjny odrzuca możliwość podporządkowania się obecnemu patriarsze moskiewskiemu z przyczyn politycznych. Zajmuje on pełną dystansu postawę wobec ruchu ekumenicznego. W 1981 r. Synod Biskupów ogłosił ekumenizm herezją, a jednocześnie kanonizował rodzinę ostatniego cara Rosji. Stan posiadania: 150 tys. wiernych, 15 diecezji, 349 parafii (w Ameryce Płn., Europie, Ameryce Płd., Australii, Afryce i Azji). 4.3. Wiara prawosławna 4.3.1. Mimo wewnętrznego zróżnicowania, wynikającego z uwarunkowań historycznych prawosławie pozostało w swoim życiu duchowym jak i w strukturze kościelnej Kościołem identyfikującym się z Kościołem pierwszych siedmiu soborów ekumenicznych. Współczesny teolog grecki, J.N. K ar mi r i s powiada: Prawosiawny Kościół katolicki jest kontynuacją Kościoła pierwszych wieków, mówiąc ściślej — jest z nim tożsamy. Kościół pierwotny został jednak założony przez wcielony Logos Boży, umocniony i rozszerzony w świecie przez świętych apostołów, zorganizowany przez siedem synodów ekumenicznych, synody lokalne i ojców oraz otoczony chwałą. Wcielony Logos, który założył Kościół, jest w dalszym ciągu obecny. Prawosławny świat wiary jestogarniętymistyczno-sakramentalnąobecnościąelementu Bożego. W liturgii, sakramentach, obrazach i postaciach świętych, a także w innych formach manifestuje się ta obecność elementu Bożego, kształtując życie wiernych. Ale mimo bogactwa i różnorodności form, wszystko zdaje się zależeć od jednej podstawowej zasady: chodzi o to, by być uczestnikiem spotkania Boga i człowieka, o przebóstwienie człowieka, o nowe życie w Chrystusie. Wiara prawosławna chce dawać wyraz jednej prawdzie: Chrystus przyniósł światu, który uległ śmierci, życie Boże. 4.3.2. Główna zasada wiary prawosławnej jak i różnica między wschodnią a zachodnią myślą chrześcijańską uwidacznia się w sposób szczególnie wyrazisty w nauce o zbawieniu. Chrześcijański Zachód, kierując się myślą Augustyna, podkreśla grzeszność i zepsucie człowieka, a czyn zbawczy Chrystusa interpretuje jako usprawiedliwienie. Chrześcijański Wschód natomiast głosi zwycięstwo Chrystusa nad grzechem i przemijaniem. Śmierć, która pojawiła się w świecie wskutek upadku Adama 31 w grzech, była ostatnim i najboleśniejszym następstwem tego, że Adam (obraz i podobieństwo Boże) utracił przez swoje wykroczenie naturalne właściwości, dary pierwotnej sprawiedliwości ozdabiające obraz Boży. Odtąd rządziły w świecie śmierć i zepsucie, aczkolwiek obraz Boży w człowieku nie został nigdy w pełni starty, pozostał tylko ukryty i przyciemniony (przebrany to purpurę ciemności niczym przemalowana ikona). Jednakże Logos Boży, przyjmując naturę ludzką, przywrócił pierwotny obraz. Chrystus, Bogoczlowiek, zwyciężył śmierć przez swoje zmartwychwstanie. Daje On wierzącemu udział w swym życiu Bożym, w stworzeniu powstałym na nowo podczas Wielkanocy. Przede wszystkim w nabożeństwie. Eucharystii, wierzący staje się uczestnikiem tego mistycznie-sakramentalnie pojmowanego zjednoczenia ze Zbawicielem Bożym. Jest to przemiana pełna tajemnic, która człowieka, jego naturę i rozum przepaja siłami boskimi, czyniąc go zdolnym do życia według przykazań Bożych. Bóg stał się człowiekiem, aby człowiek uległ przebóstwieniu (Atanazy). W Bogoczłowieku Jezusie Chrystusie urzeczywistniło się w obie strony doskonałe zjednoczenie odwiecznego Logosu z ludzką naturą. Wcielenie i zmartwychwstanie Chrystusa są tymi punktami odniesienia, z których wiara prawosławna patrzy na wydarzenie zbawcze. Prawosławie nie przyznaje śmierci Jezusa na krzyżu tej rangi teologicznej, jak czyni to teologia zachodnia. Nauka Anzelma z Canterbury (1033-1109) o zadośćuczynieniu, która zdominowała teologiczną myśl Zachodu, jest w odczuciu prawosławnym próbą ujęcia wydarzenia zbawczego w ramy formalno-prawne. Interpretując śmierć Chrystusa, myśl prawosławna sięga chętniej do starych obrazów, przedstawiających ją jako okup lub przynętę rzuconą szatanowi. Z tym specyficznym pojmowaniem zbawienia wiąże się także to, że zwiastowane Słowo, mimo dowartościowania w ostatnim czasie roli kazania w nabożeństwie, nie pełni w życiu Kościoła prawosławnego tej samej pośredniczącej w zbawieniu funkcji, jak ma to miejsce w Kościołach, które wyrosły z Reformacji. Akcent nie jest położony na przebaczeniu i pojednaniu, lecz na przemianie bytu i przywróceniu go do dawnego stanu; nie na grzechu i zadośćuczynieniu, lecz na anulowaniu śmierci. Straszną i nieprzeniknioną tajemnicą jest to, że człowiek musiał popaść w śmierć; błogim cudem jest to, że powrócił do życia. Wielka cześć, okazywana Matce Bożej (Theotokoś) w liturgii, modlitwie i pobożności dotyczy tego cudu: Maria, Boża Rodzicielka, jest pomostem, który prowadzi człowieka w stronę światła. 4.3.3. Zwycięstwo nad śmiercią i nowe wielkanocne stworzenie są nie tylko głównymi motywami rozumienia zbawienia, oba te elementy zdominowały również prawosławny obraz Kościoła. Obraz Kościoła ujętego w formuły prawne, jaki ukształtował się w Kościele rzymskokatolickim, jawi się wyznawcy prawosławia jako jednostronny i gorszący. Kościół jest dla niego organizmem duchowym, miejscem, w którym wierzący jednoczą się ze swoim Zbawicielem. Jego elementem składowym są także aniołowie, święci i pobożni zmarli. Kościół ma wprawdzie również swoją ziemską stronę, regulowaną według zasad prawa kościelnego. Jest on także stróżem prawdy. Lecz Kościół zachowuje prawdę nie mocą zewnętrznych gwarancji, lecz dlatego, że jako całość żyje w prawdzie. Decyzja soboru ekumenicznego, chcąc mieć moc wiążącą dla całego Kościoła, potrzebuje recepcji, przyjęcia przez pełnię (pleroma) Kościoła, tj. przez hierarchię i wiernych. 32 We współczesnej teologii prawosławnej ważną rolę odgrywa tzw. eklezjologia eucharystyczna, rozwinięta przez rosyjskiego teologa emigracyjnego Mikołaja Afanasjewa (1893-1966). Koncepcja ta przeciwstawia rzymskiemu uniwersalizmowi lokalny Kościół biskupi, który nie jest niczym innym niż wspólnotą zgromadzoną ze swoim biskupem na Eucharystii. Ponieważ w niej obecny jest cały Chrystus, przeto jest ona też Kościołem w pełnym znaczeniu tego słowa. Suma wszystkich Kościołów lokalnych nie może być w większej mierze Kościołem niż każdy pojedynczy Kościół lokalny. Mimo wysuwanych zastrzeżeń, pogląd Afanasjewa zyskał szerokie rozpowszechnienie, podobnie jak rozwinięta w XIX w. przez Aleksego Chomiakowa (1804-1860) teoria sobornosti, podkreślająca charyzmatyczne bycie z sobą całego ludu kościelnego jako istotny element dla znajdowania się Kościoła w prawdzie. Koncepcję Chomiakowa można streścić następująco: Kościół jest soborowy, ponieważ istnieje w prawdzie, uczestniczy w prawdzie i żyje w prawdzie. Prawda to jedność wiary, kultu i dogmaru, to jedność w wielości. 4.3.4. Kościół ziemski — w rozumieniu prawosławia — nie jest jednak do pomyślenia bez Kościoła niebiańskiego. Jak bardzo oba te Kościoły przenikają się wzajemnie, wierny uświadamia sobie, uczestnicząc w nabożeństwie. Z kopuły, wznoszącej się ponad nawą kościelną, spogląda na wiernych obraz wywyższonego Pana, Pantokratora; spogląda On na widzialną część Kościoła, na świat, w którym mieszkają wierzący, którym jednak włada wywyższony Pan. Ale obecny jest także świat niebiański; z ikonostasu spoglądają na zgromadzonych: Jan Chrzciciel, Matka Boża, apostołowie, prorocy i święci — Kościół jako całość i w tym pełnym znaczeniu katolicki. 4.3.5. Szczególną rolę w wierze prawosławnej odgrywają ikony (obrazy), za których pośrednictwem otwiera się wierzącemu cząstka niebiańskiego świata. Podczas znanego sporu o obrazy, toczonego w latach 726-843, ostro walczono o to, czy z punktu widzenia teologicznego jest dopuszczalne przedstawianie i czczenie w obrazie Chrystusa, a poprzez Niego — hierarchii niebiańskich. Zwycięstwo nad ikonoklastami bizantyjskimi Kościół prawosławny czci corocznie w pierwszą niedzielę przedwielkanocnego postu, w Ś_wigto Ortodoksji. Ikona — w rozumieniu prawosławia — nie jest tylko symbolem. Cześć okazywana obrazowi świętemu przechodzi na osobę na nim przedstawioną. 4.3.6. Wiara prawosławna to wielka kontemplacja, której źródłem jest Pismo św. i Tradycja. Doktryna prawosławna została ustalona w sposób miarodajny w uchwałach siedmiu soborów ekumenicznych. Wszystkie późniejsze teksty mają tylko znaczenie pochodne. Nicejsko-Konstantynopolitańskie Wyznanie Wiary (bez dodatku filioque) uchodzi za streszczenie starej tradycji apostolskiej. 4.4. Życie kultowe 4.4.1. Świątynia Świątynie prawosławne posiadają rozmaity wygląd zewnętrzny. Budowa świątyni w kształcie okrętu nasuwa wiernym myśl, że przez morze życia do przystani niebiańskiej może doprowadzić tylko Kościół Chrystusowy. Kształt okrągły świątyni oznacza 3 — SYMBOLIKA Zarys wiedzy o Kościołach i wspólnotach chrześcijańskich 33 wieczne istnienie Kościoła. Kształt krzyża przypomina, że krzyż jest prawdziwą podstawą Kościoła. Na wierzchołku świątyni znajduje się kopuła z krzyżem na cześć głowy Kościoła — Jezusa Chrystusa, umęczonego na krzyżu. Oprócz głównej kopuły na świątyni znajdują się jeszcze inne, które są wznoszone ku czci Św. Trójcy, Matki Bożej, czterech Ewangelistów. Świątynie budowane są zawsze w kierunku wschodnim. Wnętrze świątyni dzieli się na trzy części: przedsionek (pritwor), środkowa część, prezbiterium (ałtar). W pierwszych wiekach chrześcijaństwa w przedsionku przebywali katechumeni i pokutujący. Środkowa część jest przeznaczona dla wiernych, przybyłych na nabożeństwo. Prezbiterium jest główną częścią świątyni, w której kapłan odprawia nabożeństwa. Wchodzić tam ma prawo duchowieństwo i usługujący kapłanowi podczas nabożeństwa. Prezbiterium jest oddzielone od środkowej części świątyni ikonostasem, tj. ścianą, na której umieszczone są ikony. NajgłówniejszTczęścią" prezbiterium i całej świątyni jest o_itąrz_ (Hagia Trapeza, prestoł). Jest to czworokątny stół okryty szatą, na którym znajdują się: a) a n t i m i n s (antimension), czyli płócienna lub jedwabna chusta, na której jest odbity obraz złożenia ciała Chrystusa do grobu. Są w nim zaszyte relikwie. Bez niego nie wolno odprawiać liturgii;.h).-Ewjingeli a; c) darochranitielnic_a_(tabernaculum), czyli naczynie, w którym przechowują się święte dary dla udzielania Komunii św. chorym; d) k r z y ż; eld_a roji_o_si ca, czyli naczynie, w którym kapłan przenosi święte dary do chorego. Na lewo od ołtarza znajduje się mniejszy stół, również okryty szatą, nazywany stołem ofiarnym (żertwiennik, prothesis). Na nim kapłan przygotowuje chleb i wino do sakramentu Komunii św. 4.4.2. Obrazy święte Obrazy święte, czyli ikony, umieszczone są we wszystkich częściach świątyni, przeważnie zaś w ikonostasie. W ikonostasie znajduje się troje drzwi, prowadzących do prezbiterium. Środkowe nazywają się królewskie wrota (carskija wrata), na których zwykle umieszczane są obrazy zwiastowania Marii i ewangelistów. Po prawej stronie królewskich wrót jest umieszczony obraz Zbawiciela, po lewej — Matki Bożej, nad nimi znajduje się zwykle obraz ostatniej wieczerzy. Poza tym na ikonostasie znajdują się obrazy świąt liturgicznych, apostołów, proroków i świętych. 4.4.3. Przedmioty używane podczas nabożeństwa Do najważniejszych należą: kielich (potir, czasza), z którego wierni przyjmują Komunię św.; patena (diskos), czyli okrągły talerzyk na podstawce, na którym podczas Liturgii przygotowuje się chleb do sakramentu Komunii św.; gwiazda (zwiezdica, asteriskos), którą kapłan stawia na patenie; łyżeczka (łżyca), za pomocą której wierni otrzymują Komunię św.; specjalny nożyk (kopie), którym kraje się chleb, tzw. prosforę; niewielkie chusty do pokrywania świętych darów (pokrowcy i wozduch); gąbka do wycierania naczyń po nabożeństwie; kadzielnica (kadzidło) do kadzenia wonnym dymem podczas nabożeństwa. 4.4.4. Osoby odprawiające nabożeństwa, szaty liturgiczne Nabożeństwa odprawiane są przez osoby posiadające święcenia kapłańskie. Są to: biskup, prezbiter (kapłan) i diakon. Wymienionym 34 osobom, przy udzielaniu im święceń, dawane są specjalne szary liturgicz- ne. Diakon otrzymuje stichar, orar i porucz; prezbiter — stichar, porucz, epitrachil, pojas i fiełoń; biskup — epitrachil, pojas, sakkos, omofor, mitrę i stichar. Stichar diakona to długa, z szerokimi rękawami szata liturgiczna. Oznacza ona czystość ducha, która powinna być właściwa osobom w stanie kapłańskim. Ponieważ prezbiter i biskup na stichar wdziewają jeszcze inne szaty liturgiczne, przeto ich stichar jest robiony z wąskimi rękawami (przypomina katolicką albę). Orar' jest to długa wstęga, rodzaj stuły, z wyhaftowanymi na niej krzyżami, którą diakon nosi na lewym ramieniu, a przed przyjęciem Komunii św. przepasuje się nią na krzyż. Porucz to rodzaj mankietów wkładanych na ręce. Przypominają one więzy na rękach Zbawiciela podczas Jego męki. Epitrachil to orar (stuła) noszony przez prezbitera na szyi i łączony z przodu guzikami. Symbolizuje on specjalną laskę kapłaństwa, niezbędną do sprawowania sakramentów. Pojas to pas, który wyraża gotowość służenia Bogu. Fiełoń (ryza) jest to zwierzchnia część szat kapłańskich okrągła i bez rękawów. Przypomina ona purpurowy płaszcz, w który odziano Chrystusa podczas biczowania. Sakkos jest to zwierzchnia szata biskupia i posiada to samo znaczenie co fiełoń kapłana. O mo f o r to szeroka wstęga (stuła) z wyhaftowanymi krzyżami; biskup nakłada ją na sakkos. Omofor ma przypominać biskupowi o jego pieczy nad wiernymi. Mitra — nakrycie głowy biskupa, oznacza wieniec cierniowy Zbawiciela oraz specjalną chwałę i władzę, udzielaną przez Boga Jego sługom. 4.4.5. Rodzaje nabożeństw W Kościele prawosławnym powstało *tzie_więć zasadniczych nabożeństw, posiadających swój sens symboliczny. Są to: ą)^Nieszpory (wieczernia) — odprawiane są wieczorem. Podczas tego nabożeństwa wierni dziękują Bogu za spędzony dzień. Nieszpory przypominają czas od stworzenia świata do Zwiastowania Marii. b) Kompleta (powieczerije) — odprawiana jest zwykle po nieszporach. Podczas tego nabożeństwa wierni proszą Boga, aby dał im podczas nadchodzącego snu spokój duszy i ciała. c) Nabożeństwo__o północy (połunoszcznica) — niegdyś było odprawiane o pomocy, obecnie odprawia się je przed jutrznią. Przypomina wiernym o Sądzie Ostatecznym i pobudza ich do duchowego czuwania. d) Jutrznia (utrenia) odprawiana jest z rana. Przypomina Boże Narodzenie i Zmartwychwstanie Pańskie. Wierni dziękują Bogu za ubiegłą noc i proszą łaski Bożej na nadchodzący dzień. e) Nabożeństwo pierwszej godziny (pierwszy czas) odprawiane jest po jutrzni. Jest to pierwsza modlitwa na początku dnia, w której wierni proszą, aby Bóg dopomógł im spełniać przykazania. f) Nabożeństwo trzeciej godziny (trzeci czas) — przypomina sąd nad Chrystusem u Piłata i Zesłanie Ducha Świętego na apostołów. 35 g) Nabożeństwie szóstej godziny (szósty czas) — odprawiane jest razem z trzecmT"cźasem podczas pierwszej części Liturgii, tzw. proskomidii. Przypomina ukrzyżowanie Chrystusa. ^"¦Nabożeństwo dziewiątej godziny (dziewiąty czas) odprawiane jest przed nieszporami. Przypomina krzyżową śmierć Zbawiciela. i) Liturgia eucharystyczna — odprawiana jest przed południem. Przypomina publiczne życic i naukę Chrystusa, Ostatnią Wieczerzę i cierpienia Zbawiciela oraz Jego zmartwychwstanie i wniebowstąpienie. Podczas Liturgii sprawowany jest sakrament Komunii św. 4.4.6. Części składowe nabożeństwa 4.4.6.1. Ważnym elementem nabożeństwa prawosławnego jest ektenia. Jesttozbiór krótkich wezwań wygłaszanych przez diakona lub kapłana, po których chór śpiewa: Panie, zmiłuj się lub Daj nam, o Panie. Głównych ektenii jest cztery: aj Ektenia wielka (pokoju) zawiera największą ilość próśb do Boga. Główne nabożeństwa rozpoczynają się tą ektenia. Po wygłoszeniu każdej prośby chór śpiewa: Panie, zmiłuj się. Wierni po każdej prośbie powinni się żegnać. Zaczyna się ona słowami: Panu w pokoju módlmy się. Tymi słowami wzywa się wiernych do wspólnej modlitwy we wzajemnej zgodzie i miłości. Dalej następują prośby: 1) O pokój z wysokości i zbawienie dusz naszych; 2) O pokój całego świata, pomyślność Kościoła i współwyznawców, o jedność wszystkich; 3) Za świątynię, w której znajdują się wierni, za wchodzących do niej z wiarą, pobożnością i bojaźnią Bożą; 4) Za zwierzchnika Kościoła (metropolitę), biskupa danej diecezji, kapłanów, diakonów i wszystkich wiernych; 5) Za rząd i wojsko; 6) Za dane miasto, za wszystkie miasta, kraj i ludzi żyjących w nim; 7) O sprzyjającą pogodę, obfitość plonów ziemi i czasy spokojne; 8) Za żeglujących, podróżujących, chorych, cierpiących; 9) O wybawienie ze wszelkiego smutku, gniewu i nędzy; 10) Prośba o łaskę i opiekę Bożą. Na zakończenie kapłan wygłasza chwałę Bogu w Trójcy Jedynemu. b) Ektenia mała —składa się tylko z pierwszej i dwóch ostatnich próśb wielkiej ektenii. Zaczyna się słowami: Jeszcze i jeszcze Panu w pokoju módlmy się (Paki i paki mirom Hospodu pomolimsia). c) Ektenia usilna (suhubaja) — zawiera bardzo gorące prośby do Boga, na które chór odpowiada trzykrotnie: Panie, zmiłuj się (Hospodi pomiiuj). Wznoszone prośby dotyczą: zwierzchniej władzy kościelnej, rządu i wojska, wszystkich zmarłych, dobroczyńców świątyni i obecnych na nabożeństwie. d) Ektenia błagalna (prositielnaja) — zawiera szereg próśb, po wygłoszeniu których chór śpiewa: Daj nam, o Panie (Podaj Hospodi). 4.4.6.2. Tropary i kondaki, śpiewane podczas nabożeństwa, przypominają wiernym historie" święta, przypadającego w danym dniu. Np. tropar na Wielkanoc brzmi: Chrystus powstał z martwych, śmiercią śmierć unicestwił i (zmarłym) w grobie będącym darował żywot wieczny. - Natomiast kondak wielkanocny ma następujące brzmienie: Chociaż zszedłeś do grobu, Nieśmiertelny, to zniszczyłeś moc piekła i powstałeś jako Zwycięzca, Chrystusie Boże, 36 niewiastom niosącym wonności obwieszczając: radujcie się, t Twych apostołów pozdrawiając, upadłym dając zmartwychwstanie. 4.4.6.3. Pieśni śpiewane podczas nieszporów i jutrzni nazywają się stichiry. 4.4.6.4. P rok i mień to jeden tub dwa wersety z Psalmu, śpiewane na zmianę między lektorem a chórem przed czytaniem listu apostolskiego. 4.4.7. Całonocne czuwanie Przed niedzielą i uroczystymi świętami odprawiane jest nabożeństwo, które składa się z nieszporów, jutrzni i nabożeństwa pierwszej godziny. Nazywa się ono całonocne czuwanie (wsienoszcznoje bdienie), gdyż w dawnych czasach trwało przez całą noc. 4.4.7.1. Nieszpory Rozpoczynają się one w następujący sposób: otwierają się królewskie wrota i kapłan, stojąc przed ołtarzem z kadzielnicą w ręku, wygłasza: Chwała Świętej, i Jednoistnej, i Zywotwórczej, i Niepodzielnej Trójcy, w każdym czasie, teraz i zawsze, i na wieki wieków. Następnie wzywa wiernych do oddania czci Chrystusowi, śpiewając trzykrotnie: Przyjdźcie, pokłonimy się Królowi, naszemu Bogu. Potem kadzi całą świątynię, a chór śpiewa psalm 103: Błogosław duszo moja, Panu... Po zakończenie tego śpiewu wrota królewskie zamykają się i wygłaszana jest wielka ektenia. Następnie chór śpiewa wybrane psalmy, stichiry i pieśń na cześć Bogarodzicy. Podczas śpiewu Bogorodiczna otwierają się królewskie wrota i rozpoczyna się wieczorne wejście. Kapłan z diakonem, który trzyma kadzielnicę, wychodzą z prezbiterium przez pomocne (lewe) drzwi i zatrzymują się przed królewskimi wrotami. Wówczas diakon wygłasza: Mądrości najwyższa i wchodzi do prezbiterium, a za nim kapłan, uprzednio pobłogosławiwszy lud. Po wieczornym wejściu chór śpiewa chwalebną pieśń na cześć Chrystusa Pana. Dalej wygłasza się prokimien. Przed wielkimi świętami czyta się potem wyjątki ze Starego Testamentu (paremii). W końcowej części nieszporów odmawiane są dwie ektenie: usilna i błagalna. 4.4.7.2. Jutrznia Druga część całonocnego czuwania rozpoczyna się przypomnieniem krótkiego hymnu, śpiewanego przez aniołów w noc Narodzenia Pańskiego: Chwała na wysokościach Bogu, a na ziemi pokój ludziom, w których ma upodobanie. Następnie odmawia się sześć wybranych psalmów (szestopsałmi^e), po których wygłaszana jest wielka ektenia i śpiewana krótka pieśń o przyjściu Jezusa Chrystusa na świat: Bóg, Pan, objawił się nam, błogosławiony, który przychodzi w imię Pańskie. Później śpiewa się tropar i odmawiane są kafizmy, tj. części psałterza złożone z kilku psalmów (cały psałterz podzielony jest na 20 kaflzmów). Po kafizmach rozpoczyna się najuroczystsza część całonocnego czuwania, która nazywa się p ol i j el e j, co znaczy: wiele łaski. Polijelej składa się z chwalebnej pieśni na cześć Boga. Podczas tego śpiewu odbywa się kadzenie całej świątyni. Po ukończeniu śpiewu czytana jest Ewangelia. Następnie wierni śpiewają pieśń o zmartwychwstaniu Pańskim. W dalszej kolejności śpiewane są pieśni na cześć Jezusa, Matki Bożej i świętych, ułożone według pewnego wzoru (kanon) i stichiry. Podczas 37 śpiewania ostatniej stichiry otwierają się królewskie wrota. Chór śpiewa wielkie wysławianie: Chwała na wysokości Bogu... Jutrznia kończy się ektenią usilną i błagalną oraz krótką modlitwą wygłoszoną przez kapłana (o t p u s t). Do jutrzni dołącza się zazwyczaj nabożeństwo pierwszej godziny, które kończy się pieśnią na cześć Bogarodzicy. 4.4.7.3. Poszczególne części nieszporów i jutrzni mają symboliczne znaczenie. Nieszpory dzielą się na cztery części; a) otwarcie królewskich wrót oznacza stworzenie świata i szczęśliwe życie pierwszych ludzi w raju. b) zamknięcie królewskich wrót oznacza grzech pierworodny i błaganie ludzi o zesłanie Zbawiciela, c) Ponowne otwarcie królewskich wrót i wieczorne wejście oznacza przyjście Jana Chrzciciela i oczekiwanie przez ludzkość spełnienia proroctw o przyjściu Zbawiciela, d) Końcowa modlitwa do Matki Bożej oznacza Zwiastowanie Marii i spełnienie obietnicy o przyjściu Zbawiciela. Jutrznia składa się z dwóch części: pierwsza symbolizuje narodzenie Zbawiciela i rozpoczęcie przezeń działalności mesjańskiej, druga (poczynając od polijelej) — zmartwychwstanie Pańskie. 4.4.8. Liturgia eucharystyczna Jest to nabożeństwo, podczas którego sprawowany jest sakrament Komunii św. Składa się ono z trzech części: proskomidii, liturgii katechumentów i liturgii wiernych. 4.4.8.1. Proskomidia Ta część nabożeństwa odbywa się za zamkniętym ikonostasem. Proskomidia oznacza przynoszenie (darów), ponieważ w starożytności wierni przynosili chleb i wino dla dokonywania sakramentu. Kwaszony pszeniczny chleb, używany przy Komunii św., nazywa się p r o s f o r ą. Składa się ona z dwóch części i przypomina nam, że w osobie Jezusa Chrystusa są dwie istoty — boska i ludzka. Na górnej części prosfory wyryty jest znak krzyża otoczony inicjałami w języku greckim, oznaczającymi: Jezus Chrystus zwycięża. Proskomidia odprawia się przy stole ofiarnym. Do jej odprawienia używa się pięć prosfor. Z pierwszej kapłan wyjmuje czworokątną cząstkę ze znakiem krzyża i kładzie ją na środek pateny. Część ta nazywa się Baranek (Agniec) i oznacza Chrystusa. Następnie kapłan wlewa do kielicha wino czerwone gronowe, mieszane z wodą, na pamiątkę tego, że z przekłutego boku Zbawiciela wyciekły krew i woda. Z drugiej prosfory kapłan wyjmuje niewielką trójkątną cząstkę na cześć Bogarodzicy i kładzie na patenie na prawo od Baranka. Z trzeciej prosfory wyjmuje dziewięć cząstek na cześć świętych, z czwartej cząstki za zdrowie żywych ludzi, z piątej — za zmarłych. Potem kapłan stawia nad wyjętymi z prosfor cząstkami gwiazdę i nakrywa patenę i kielich pokrowcami i wozduchem. Przygotowawszy w ten sposób ofiarę modli się, aby Pan Bóg ją przyjął. W proskomidii wspomina się narodzenie i śmierć Jezusa. 4.4.8.2. Liturgia katechumenów (ogłaszennych) Nazwa wywodzi się stąd, że w dawnych czasach podczas jej odprawiania mogli być obecni nie tylko wierni, którzy już przyjęli chrzest, lecz i katechumeni przygotowujący się do tego wydarzenia. Tę część nabożeństwa kapłan rozpoczyna doksologię Trójcy Ś w.: Błogosławione królestwo Ojca, Syna, i Ducha Świętego, teraz i zawsze, i na wieki wieków. 38 Później następuje czytanie wielkiej ektenii pokoju, po której śpiewane są antyfony i pieśń na cześć Syna Bożego. Po skończeniu tego śpiewu otwierają się królewskie wrota, chór śpiewa błogosławieństwa ewangeliczne i następuje małe wejście. Odbywasię ono podobnie jak wejście wieczorne, tylko diakon zamiast kadzielnicy niesie Ewangelię. Małe wejście przypomina rozpoczęcie przez Chrystusa głoszenia Ewangelii. Chór śpiewa następnie: Przyjdźcie, pokłońmy się i padnijmy przed Chrystusem. Zbaw nas, Synu Boży, zmartwychwstały, śpiewających Ci: Alleluja. Wierni klękają i kłaniają się. Chór śpiewa z kolei tropar i pieśń anielską: Święty Bose, Święty Mocny, Święty Nieśmiertelny, zmiłuj się nad nami. Po jej odśpiewaniu odbywa się czytanie Listów Apostolskich i Ewangelii na dany dzień. Pierwsze czytanie przypomina nauczanie ludzi przez apostołów, drugie — naukę Jezusa Chrystusa. Druga część nabożeństwa kończy się ektenią usilną i słowami kapłana: Wszyscy katechumeni, wyjdźcie. 4.4.8.3. Liturgia wiernych Jest to główna i najistotniejsza część liturgii. Nazwa wzięła się stąd, że podczas jej odprawiania w świątyni mogli pozostać tylko wierni, którzy przyjęli chrzest. Liturgię wiernych rozpoczyna diakon, wygłaszając: Którzy jesteście wierni, jeszcze i jeszcze w pokoju módlmy się do Pana. Następują dwie krótkie ektenie i chór śpiewa pieśń cherubińską. Podczas tej pieśni następuje wielkie wejście, w czasie którego zostają przeniesione święte dary ze stołu ofiarnego na ołtarz. Wielkie wejście przypomina drogę krzyżową Chrystusa na Golgotę. Po przeniesieniu darów królewskie wrota zamykają się i zaciąga się kotara (zawiesa). Przypomina to pogrzeb Chrystusa i zapieczętowanie Jego grobu. Następnie diakon, po wygłoszeniu błagalnej ektenii, wzywa wiernych: Miłujmy się wzajemnie, abyśmy jednomyślnie wyznali. Chór, w imieniu wiernych, odpowiadając diakonowi, śpiewa: Ojca i Syna, i Ducha Świętego, Trójcę Jednoistną i Niepodzielną. Dalej wiemi śpiewają Symbol Wiary (Nicejsko-Konstantynopolitański), po którym diakon wygłasza: Stańmy dobrze, stańmy z bojaźnią, stańmy w skupieniu, abyśmy świętą ofiarę w pokoju złożyli. Chór odpowiada: Miłość pokoju, ofiarę chwały. Następuje kanon eucharystyczny. Kapłan udziela błogosławieństwa wiernym słowami apostołów: Łaska Pana naszego Jezusa Chrystusa, i miłość Boga Ojca i społeczność Ducha Świętego, niech będzie z wami wszystkimi, po czym dodaje: W górę serca, a chór odpowiada: W znosimy je do Pana. Potem kapłan zmawia modlitwę po cichu, kończąc ją słowami: Zwycięską pieśń śpiewając, wołając, wzywając i mówiąc, na co chór śpiewa pieśń anielską: Święty, Święty, Pan Bóg Zastępów, pełne jest niebo i ziemia chwały Twojej. Hosanna na wysokościach, błogosławiony, który przychodzi w imię Pańskie, Hosanna na wysokościach. Podczas tego śpiewu kapłan w cichej modlitwie, dziękując Bogu za wszystkie Jego dobrodziejstwa, wspomina Ostatnią Wieczerzę i głośno wygłasza słowa ustanowienia. Potem unosi kielich i patenę nad ołtarzem i składając dary na ofiarę Bogu, wygłasza: To cojestTwoje, odTwoich, Tobie przynosimy za wszystkich i za wszystko. Wierniwtym czasie klękają, a chór śpiewa: Ciebie opiewamy, Ciebie błogosławimy, Tobie dzięki czynimy, Panie, imodlimy się do Ciebie, Boże nasz. Jednocześnie kapłan, ze wzniesionymi ku górze rękami, modli się w imieniu zgromadzenia o przyjście Ducha Świętego (epiki e z a), aby spełnił cud eucharystyczny. Potem błogosławi chleb, mówiąc: I uczyń chleb ten drogocennym ciałem Chrystusa Twojego, potem wino: A co w kielichu tym drogocenną 39 krwią Chrystusa Twojego, wreszcie chleb i wino jednocześnie: Przeistoczywszy Duchem Świętym. Tu kapłan klęka, kłaniając się. W tym momencie mocą Ducha Świętego dokonuje się święty sakrament: chleb staje się Ciałem Chrystusowym, a wino — Krwią Chrystusową. Następnie chór śpiewa pieśń na cześć Bogarodzicy, a kapłan w tym czasie modli się po cichu za żywych i umarłych. Dalej następuje przygotowanie wiernych do Komunii św. Rozp0C2yna je błagalna ektenia, a kończy śpiewana przez wiernych Modlitwa Pańska. Po jej odśpiewaniu zamykają się królewskie wrota, zaciąga się kotara i kapłan mówi: Święte świętym, na to chór odpowiada: Jeden Święty, Jeden Pan, Jezus Chrystus, na chwałę Boga Ojca. Amen. Po przyjęciu przez kapłana i diakona Komunii św., królewskie wrota otwierają się ponownie, a diakon, trzymając kielich w rękach wychodzi z nim do wiernych i mówi: Z bojaźnią Bożą i wiarą przystąpcie. Przypomina to objawienie się Jezusa Chrystusa po zmartwychwstaniu apostołom. Wierni, z rękami skrzyżowanymi na piersiach, zbliżają się i powtarzają za kapłanem słowa modlitwy przedkomunijnej. Po udzieleniu Komunii św. wiernym, kapłan, postawiwszy kielich na ołtarzu, udziela ludowi błogosławieństwa: Boże, zbaw lud Twój i pobłogosław dziedziectwu Twemu. Potem po raz ostatni wynosi kielich do wiernych, mówiąc: W każdym czasie, teraz i zawsze, i na wieki wieków. Kapłan odnosi teraz kielich na stół ofiarny. Cała ta czynność przypomina wniebowstąpienie Jezusa Chrystusa. Po ektenii: Stańmy w skupieniu..., w której wyraża się wdzięczność Boga za przyjęcie Komunii św., kapłan odmawia głośno końcową modlitwę liturgii, po czym udziela błogosławieństwa. Potem wierni zbliżają się do kapłana, całują krzyż i otrzymują pozostałe od proskomidii cząstki prosfory, które nazywają się antidorem. 4.4.9. Liturgia Bazylego Wielkiego Przedstawiona wyżej liturgia eucharystyczna pochodzi od Jana Złotoustego (ok. 350-407). Zbliżona do niej jest liturgia Bazylego Wielkiego (ok. 330-379). Różnica polega na tym, że ta druga odznacza się większa ilością modlitw po cichu odmawianych przez kapłana, dlatego też śpiewy tej liturgii są bardziej przeciągłe. Odprawiana jest 10 razy w roku: przed świętami Bożego Narodzenia i Objawienia Pańskiego lub w same "dni tych świąt, I stycznia, w niedziele Wielkiego Postu, oprócz Niedzieli Palmowej, oraz w czwartek i sobotę Wielkiego Tygodnia. 4.4.10. Liturgia uprzednio poświęconych darów Nazwa bierze się stąd, że podczas niej nie dokonywa się poświęcenia darów, lecz wierni przyjmują Komunię św. uprzednio poświęconą. Liturgię tę ułożył papież Grzegorz Wielki (ok. 540-604). Przed jej rozpoczęciem odprawiane są wielkopostne czasy. Potem następują nieszpory, podczas których, po wejściu wieczornym, czyta się dwie paremije. Zamiast pieśni cherubińskiej, podczas której na liturgii wiernych odbywa się wielkie wejście, tym razem śpiewa się pieśń: „Obecnie moce niebieskie z nami niewidzialnie służą...". Po skończeniu pierwszej połowy tej pieśni, kapłan, trzymając prawą ręką na głowie patenę ze świętymi darami, a w lewej kielich, milcząco przenosi je ze stołu ofiarnego na ołtarz. Wierni klękają, oddając pokłon Ciału i Krwi Pańskiej. W dalszej części liturgia ta jest podobna do liturgii Jana Złotoustego. Odprawia się ją w środy i piątki Wielkiego Postu oraz w trzy pierwsze dni Wielkiego Tygodnia. 40 4.4.11. Święta kościelne Najważniejszym świętem jest Wielkanoc, która przypada nie wcześniej niż 22 marca i nie później niż 25 kwietnia wedhig starego stylu (odpowiednio 4 kwietnia i 8 maja wedhig nowego stylu). Prócz tego wspomnieniu Zmartwychwstania Pańskiego poświęcona jest każda niedziela. Wielkanoc posiada okres przygotowawczy (Wielki Post) i okres poświąieczny (okres Pięćdziesiątnicy). Głównych świąt, ustanowionych na cześć Jezusa Chrystusa i Matki Bożej, jest dwanaście. Są to: Narodzenie Bogarodzicy (8 września); Podniesienie Krzyża Pańskiego (14 września) — na pamiątkę odnalezionego przez cesarzową Helenę w 326 r. Krzyża Pańskiego; Wprowadzenie do świątyni (ofiarowanie) Bogarodzicy (21 listopada); Boże Narodzenie (25 grudnia); Chrzest Pański (6 stycznia); Spotkanie Pańskie (2 luty); Zwiastowanie Marii (25 marca); Wjazd Chrystusa do Jerozolimy (na tydzień przed Wielkanocą); Wniebowstąpienie Pańskie (40 dni po Wielkanocy); Zesłanie Ducha Świętego (Pięćdziesiątnica); Przemienienie Pańskie (6 sierpnia); Zaśnięcie Bogarodzicy (15 sierpnia). Poza tym obchodzi się jeszcze szczególnie uroczyście następujące święta: Narodzenie Jana Chrzciciela (24 czerwca), Apostołów Piotra i Pawła (29 czerwca), Ścięcie głowy Jana Chrzciciela (29 sierpnia), Świętego Mikołaja (9 maja i 6 grudnia). 4.4.12. Posty Post w życiu Kościoła prawosławnego to okres gorliwej modlitwy, pokuty, odżywiania się tylko postnym pożywieniem i wystrzegania się różnych rozrywek. Kościół prawosławny zachowuje w ciągu roku cztery posty: a) Wiejki Post przed Wielkanocą,~mvająćy40dni,napamiątkę40-dniowego postu Chrystusa na pustyni. Po nim następuje Wielki Tydzień na pamiątkę męki Chrystusowej. b) Post Piotrowy, ustanowiony wzorem apostołów, którzy pościh, przygotowując się do nauczania ludzi. Rozpoczyna się w tydzień po Św. Trójcy i trwa do 29 czerwca, tj. do święta Apostołów Piotra i Pawła. c) Post na cześć Wniebowzięcia Marii (uspieński) — trwa od I do 15 sierpnia. d) Post Bożego Narodzenia —rozpoczyna się 15 listopada i trwa 40 dni. Poza tym śą"posty jednodniowe. Należą do nich: wigilia Zwiastowania Marii, dzień Podniesienia Krzyża Pańskiego, dzień ścięcia głowy Jana Chrzciciela, środa i piątek każdego tygodnia. W środę nakazany jest post na pamiątkę zdrady Judasza, w piątek — na pamiątkę męki i śmierci Zbawiciela. 4.4.13. Sakramenty Według nauki Kościoła prawosławnego sakrament jest taką czynnością religijną, za pomocą której, pod znakiem widzialnym, tajemniczo i niewidzialnie udzielana jest wiernym szczególna laska Ducha Świętego. Prawosławie posiada 7 sakramentów: 4.4.13.1. Chrzest Przystępującemu do chrztu nadaje się uprzednio imię na cześć jednego ze świętych. Następnie, po modlitwach, zwraca się twarzą na zachód i trzykrotnie zrzeka się szatana i wszystkich jego dzieł. Potem obiecuje wierzyć w Chrystusa, służyć Mu i odmawia Symbol Wiary (w imieniu dzieci czynią to rodzice chrzestni). 41 Wreszcie, po poświęceniu wody i namaszczeniu chrzczonego święconym olejem, kapłan trzykrotnie zanurza go w wodzie, mówiąc: Chrzci się sługa Boży (imię), w imię Ojca, i Syna, i Świętego Ducha, Amen. Jest to najważniejsza czynność podczas chrztu. Według nauki prawosławnej, w tym czasie niewidzialnie zstępuje na chrzczonego Duch Święty, oczyszcza go od grzechów i odradza do nowego życia. Potem chrzczonego ubiera się w białą szatę, na znak czystości jego duszy, na piersi zawiesza mu się krzyż, na znak tego, że jest on chrześcijaninem i zbawia się wiarą w ukrzyżowanego Jezusa Chrystusa. 4.4.13.2. Bierzmowanie _Udzielane jest natychmiast po chrzcie., Kapłan, zanurzywszy niewielki pędzelek w świętym Krzyżmie (miró)^ namaszcza chrzczonemu czoło, oczy, nozdrza, usta, uszy, piersi, ręce i nogi, wymawiając słowa: Pieczęć daru Ducha Świętego. W ten sposób nowo ochrzczony otrzymuje dary Ducha Świętego, umacniającego go w wierze i życiu chrześcijańskim. Krzyżmo przygotowywane jest w specjalny sposób z oleju roślinnego i rozmaitych wonności wskazujących na bogactwo i różnorodność darów łaski Ducha Świętego. Poświęcane jest podczas liturgii w Wielki Czwartek przez biskupa. 4.4.13.3. Eucharystia Sakrament ten jest sprawowany w świątyni podczas liturgii. Wierny, pod postacią chleba i wina, przyjmuje w nim prawdziwe Ciało i prawdziwą Krew Chrystusa. Przez ten sakrament wierny tajemniczo łączy się z Chrystusem i staje się uczestnikiem życia wiecznego. Wierni powinni przystępować do tego sakramentu cztery razy wroku, a przynajmniej raz w roku, uprzednio przygotowawszy się do tego przez pokutę i wyznanie swych grzechów. Sakrament ten udzielany bywa także dzieciom. 4.4.13.4. Pokuta Sakrament ten nazywany też bywa spowiedzią. Od pokutującego wymaga się szczerego żalu za popełnione grzechy i zamiaru poprawienia swego życia, wiary w Chrystusa i nadziei na Jego miłosierdzie. Pragnący przystąpić do tego sakramentu przygotowuje się przez post i modlitwę. Pokutujący wyznaje swe grzechy kapłanowi i otrzymuje od niego odpuszczenie, niekiedy pod warunkiem wykonania wyznaczonej przez kapłana kary za grzechy, również zwanej pokutą. 4.4.13.5. Kapłaństwo W sakramencie kapłaństwa udzielane są wybranym ludziom dary Ducha Świętego, konieczne do służenia Kościołowi Chrystusowemu. Trzy są stopnie kapłaństwa: biskup, prezbiter i diakon. Wyświęcenie na biskupa dokonywane jest przez kilku biskupów, którzy kładą mu na głowę swe prawe ręce, trzymając nad nim otwartą Ewangelię. Wyświęcany na diakona lub prezbitera klęka z prawej strony ołtarza, a biskup, położywszy mu na głowie koniec omoforu i ręce, modli się o zesłanie Ducha Świętego. Potem wyświęcony zostaje ubrany w szaty kapłańskie. Wyświęcenie na diakona odbywa się po poświęceniu świętych darów, gdyż nie udziela on sakramentów, lecz tylko posługuje przy nich. Wyświęcenie na prezbitera odbywa się po pieśni cherubińskiej, towarzyszącej wielkiemu wejściu, które ma miejsce na początku liturgii wiernych. 42 4.4.13.6. Małżeństwo Sakramentu tego udziela się w środkowej części kościoła, przed an a ło j e m (pulpit z ikoną), na którym leżą krzyż i Ewangelia. Najpierw odbywają się zaręczyny, podczas których na palce narzeczonych wkłada się obrączki na znak miłości i wzajemnej wierności. Podczas udzielania sakramentu na głowy oblubieńców wkładane są korony (wieńce), kapłan trzykrotnie błogosławi ich i modli się, aby Bóg uwieńczy! ich chwałą i czcią. Korony wkładane są na znak tego, że przed ślubem pędzili oni życie czyste i zwalczali pokusy. Po odczytaniu fragmentu listu apostolskiego i Ewangelii, podaje się im wspólny kielich z winem na znak tego, że łącząc się ze sobą powinni wspólnie dzielić radość i smutek. Następnie kapłan trzy razy oprowadza ich dookoła anałoju na znak duchowej radości i triumfu. Kościół prawosławny dopuszcza, w uzasadnionych przypadkach, rozwody. 4.4.13.7. Namaszczenie chorych Sakramentu tego udziela się osobom poważnie chorym. Kapłan czyta Ewangelię, zmawia modlitwę o uzdrowienie chorego od słabości ducha i ciała, po czym namaszcza go siedmiokrotnie olejem świętym. Na zakończenie odmawia modlitwę o odpuszczenie grzechów, podczas której na głowę chorego kładzie się otwartą Ewangelię. 4.5. Ustrój kościelny i stosunki Kościół-państwo 4.5.L. Usirój-Kościołów prawosławnych jest zbudowany hierarchicznie. 4.5.1.1. Biskup wrazzeswoją Lp_archią (diecezją) reprezentuje Kościół lokalny. Wszyscy biskupi są według prawa Bożego równi. Żaden nie może wtrącać się w sprawy diecezji drugiego biskupa. Biskupi Kościoła autokefalicznego decydują wspólnie o zasadniczych sprawach swojego Kościoła. Tworzą oni Święty Synod Hierarchii (Synod Biskupów), w ramach którego biskup najmniejszej diecezji ma te same prawa jak przewodniczący Synodu. Synod Biskupów przekazuje realizację bieżących spraw „S-tałemu Synodowi (w Kościele rosyjskim — Święty Synod, w Kościele polskim — Rada Metropolitalna), którego skład regulowany jest różnie w poszczególnych Kościołach autokefalicznych. Przewodniczącym jest każdorazowy zwierzchnik Kościoła (patriarcha, metropolita), który w kręgu kolegów-biskupów może być tylko „pierwszym między równymi". Tak samo stopnie hierarchiczne — biskup, arcybiskup, metropolita — są tylko odbiciem różnej kompetencji administracyjnej. W Kościele rosyjskim — nie bez życzenia i woli państwa — wytworzyło się coś w rodzaju administracji centralnej, sprawowanej przez patriarchę i Święty Synod. Ma on uprawnienia do przenoszenia biskupów i pozbawiania ich urzędu. 4.5.1.2. Kapłani prawosławni, w przeciwieństwie do biskupów mogą się żenić. Diecezje dzielą się na dekanaty, te zaś na parafie. Podziału tego dokonuje biskup diecezjalny. Na czele dekanatów stoją dziekani. Za ich pośrednictwem biskup wydaje swe zarządzenia i czuwa nad życiem, działalnością i sprawowaniem się duchownych oraz stanem religijno-moralnym wiernych. Na czele parafii stoi proboszcz. Proboszczów mianuje, przenosi i zwalnia biskup diecezjalny. 43 Specyficzna rolę odgrywają w prawosławiu -świeccy, chociaż nie jest ona porównywalna ze znaczeniem, jakie ludziom świeckim przyznają Kościoły protestanckie. i W Kościołach prawosławnych świeccy uczestniczą przeważnie w wyborze biskupów i i zwierzchników (patriarcha, metropolita). Powoływani bywają do rad zajmujących się administrowaniem dóbr kościelnych. W parafiach świeccy współdziałają z proboszczami w zarządzie majątkiem kościelnym i w rozstrzyganiu wszystkich bieżących spraw. Bez obecności świeckich nie można odprawić nabożeństwa. Kościół prawosławny przywiązuje duże znaczenie do tej zasady, chcąc przez to podkreślić ścisłą więź miedzy biskupem (reprezentowanym na ogół przez kapłana) i wspólnotą lokalną. 4.5.1.3. Prawosławie podkreśla z jednej strony równość biskupów, z drugiej zaś samo-i dzielność i niezależność Kościołów autokefalicznych. Żadnemu Kościołowi nie wolno się mieszać w wewnętrzne sprawy drugiego. Każdy Kościół decyduje samodzielnie o używaniu języka liturgicznego, statucie regulującym życie kościelne, ułożeniu stosunków z państwem, liczbie diecezji, metropolii itp. Również kanonizacja świętych leży w gestii każdego Kościoła autokefalicznego. 4.5.1.4. Każdy Kościół prawosławny związany jest decyzjami siedmiu soborów ekumenicznych zarówno w dziedzinie ustaleń dogmatycznych jak i kościelno--prawnych. Kanony wydane przez te sobory jak i kanony niektórych soborów lokalnych, potwierdzone przez VI Sobór ekumeniczny w Konstantynopolu (680-681), są ogólnie obowiązującym prawem. 4.5.1.5. Dla prawosławia najwyższym autorytetem jest zgromadzenie wszystkich biskupów na Soboj-ge .ekumenicznym. W opinii Kościołów prawosławnych II Sobór w Nicei (787) zaniknął klasyczny~ok'res siedmiu soborów ekumenicznych. Z niedostatku te; sytuacj i zdał sobie sprawę patriarcha Konstantynopola Athenago-ras I (1886-1972), zwołując w 1961 r. I Konferencję Ogólnoprawosławną na wyspie Rodos, poświęconą przygotowaniom do Wielkiego i Świętego Soboru Ogólnoprawo-sławnego. W okresie ponad 30 lat, jakie minęły od tego wydarzenia, opracowano w szczegółach tematykę, którą winien się zająć sobór (diaspora, autokefalia, reforma kalendarza, przepisy postne, przeszkody w zawarciu małżeństwa, udział świeckich w życiu Kościoła, stosunki ekumeniczne z innymi Kościołami), lecz termin jego zwołania jest ciągle przesuwany. 4.5.2. Kościoły prawosławne żyły do niedawna w odmiennych systemach polityczno-społecznych i fakt ten miał decydujące znaczenie w układaniu stosunków między Kościołem a państwem. 4.5.2.1. Grecja, obok greckiej części Cypru, jest jedynym państwem, w którym prawosławie w istotny i nieprzerwany sposób kształtowało świadomość polityczną narodu. Ludność Grecji jest w 98% wyznania prawosławnego, prezydent (jak dawniej dwór królewski) musi być członkiem Kościoła prawosławnego. Kościół uważa się za niezbędną siłę duchową narodu, przyczyniającą sie do jego przetrwania i rozwoju. Pewną rolę odgrywa tutaj jeszcze pogląd z czasów bizantyjskich o „symfonii" między państwem a Kościołem, przekonanie, że oba organizmy, choć rozdzielone, to jednak należą do siebie jak ciało i dusza, aby współdziałać dla dobra i zbawienia obywateli. Konstytucja z 1975 r. poluźniła nieco więzy między Kościołem a państwem. Wychowanie publiczne jest obecnie sprawą państwa, nie jest już ono koniecznie związane z tzw. ideałem grecko-chrześcijańskim. Zauważalna jest tendencja ku światopoglądowo neutralnemu państwu. Jednakże rys główny pozostał: prawosławie jako „religia panująca". 4.5.2.2. W trudnym położeniu wobec państwa znajduje się Patriarchat Konstantynopola. Państwo tureckie, w zdecydowanej większości zamieszkane przez wyznawców islamu, wielokrotnie groziło już usunięciem Patriarchatu ze swego terytorium. Los trzech pozostałych historycznych patriarchatów (Aleksandria, Antiochia--Damaszek, Jerozolima) zależy w mniejszym lub większym stopniu od ich postawy w konflikcie bliskowschodnim. 4.5.2.3. Najpotężniejszy z wszystkich Kościołów prawosławnych — Rp.sj_jsla Kościół Prawosławn-y — był od przejęcia władzy przez bolszewików (1917) poddawany rozlicznym rekstrykcjom i prześladowaniom. Stosunki między państwem a Kościołem opierały się na następujących podstawach prawnych: dekret „O oddzieleniu Kościoła od państwa i szkoły od Kościoła" (1918), który upaństwawiał całą własność kościelną; rozporządzenie o związkach wyznaniowych (1929; nowa wersja 1975); Konstytucja ZSRR (1977; wcześniejsze konstytucje z lat 1924 i 1936) gwarantująca swobodę wyznawania religii; statut Patriarchatu Moskiewskiego (1945). Instancją kontrolującą wszystkie organizacje religijne, w tym także Kościół prawosławny, była Rada ds. Religijnych przy Radzie Ministrów ZSRR, mająca swoje agendy na wszystkich szczeblach ad mini stracj i państwowej. Rada miała przemożny wpływ na obsadzanie stanowiska patriarchy, biskupów i proboszczów, kontrolowała działalność wewnątrzkościelną i kontakty zagraniczne, decydowała o przenoszeniu na inne placówki niepokornych duchownych i o zamykaniu kościołów. Sytuację w ZSRR przez 70 lat charakteryzowało to, że państwo i partia wspierały propagandę ateistyczną, przeciwstawiając się odrodzeniu religii i Kościoła. Życie religijne ograniczono do odprawiania nabożeństw w niewielu otwartych kościołach. Zakazana była działalność charytatywna, misyjna i wychowawcza. Położenie wierzących, w tym również wiernych Kościoła prawosławnego, zaczęło się poprawiać od połowy lat osiemdziesiątych, tj. po objęciu władzy przez Michaiła Gorba-czowa. W1990 r. uchwalona została bowiem ustawa o wolności sumienia i wspólnotach religijnych, która zezwalała Kościołom i innym wspólnotom religijnym prowadzenie działalności charytatywnej oraz duszpasterstwa w szpitalach, domach opieki i więzieniach. Wspólnoty religijne uzyskały osobowość prawną i prawo posiadania własności. Po nieudanym puczu i rozpadzie Związku Radzieckiego (1991) coraz częściej podnoszą się głosy domagające się przekształcenia Kościoła prawosławnego w Kościół państwowy. 4.5.2.4. W innych państwach realnego socjalizmu (Rumunia, Bułgaria, Polska, Jugosławia) Kościół prawosławny miał większą swobodę działania niż w ZSRR: mógł prowadzić własne szkoły i domy opieki oraz publikować literaturę religijną. Upadek komunizmu otworzył przed nimi dalsze sfery działania. Nowa konstytucja Bułgarii (1991) gwarantuje wolność religii, rozdział Kościoła od państwa, jednocześnie jednak - , oświadcza, że prawosławne wyznanie rytu wschodniego jest tradycyjną religią Bułgarii (art. 13. 3.). 44 45 4.6. Życie mnisze 4.6.1. Duchowość prawosławia znajduje swój najczystszy wyraz w życiu mniszym. Mnich prawosławny jest ascetą, nie apostołem. Dąży on do przezwyciężenia własnych namiętności i nawiązania — poprzez modlitwę i kontemplację — bezpośredniego kontaktu z Bogiem. Chociaż historia prawosławnego życia zakonnego może powołać się na różne przykłady charytatywnej i misyjnej działalności klasztorów, to jednak nie te sprawy były jego pierwotną siłą napędową. Drogi wiodące do wewnętrznej społeczności z Bogiem mogą być bardzo zróżnicowane, co daje życiu mniszemu pewną charyzmatyczną otwartość. Nie są mu znane zgromadzenia zakonne charakterystyczne dla Kościoła rzymskokatolickiego, lecz tylko stopnie ascezy i odpowiednie do tego formyorganizacyjne: klasztory cenobickie (uregulowana wspólnota mnichów w jednym klasztorze), klasztory idiorytmiczne (indywidualne formy ascezy praktykowane pod jednym dachem) ipustelnictwo (eremityzm, czyli szukanie i doświadczanie Boga w odosobnieniu). Każdy"Masżtor prawosławny kieruje się własną regułą życia. 4.6.2. W ostatnich dziesięcioleciach odżyły nowe formy życia wspólnotowego, np. w stowarzyszeniach braterskich w Grecji. Dużym wpływem cieszy się Bractwo Zoi, założone w 1911 r. przez Eusebiosa Matthopoulosa. Jest to rodzaj wspólnoty monastycznej w zmodernizowanej formie. Jego członkowie ćwiczą się w ubóstwie, czystości i posłuszeństwie; co roku praktykują przez miesiąc wspólnotę w domu macierzystym, natomiast resztę czasu są czynni jako kaznodzieje, wychowawcy oraz kierownicy placówek misyjnych i pedagogicznych. Nie zmniejszyło się jednak znaczenie tradycyjnego życia mniszego. Biskupi prawosławni wywodzą się na ogół spośród mnichów. W Rumunii reforma klasztorna patriarchy Justyniana (1901-1977), łącząca modlitwę i kontemplację z pracą rzemieślniczą i naukową, uczyniła z mnichów ważny czynnik życia kościelnego. 4.6.3 Prawosławne życie mnisze związało się w swoich dziejach nierozłącznie z życiem Kościoła. W pierwszych wiekach chrześcijaństwa, podczas sporów trynitarnych i chrystologicznych, mnisi zapisali się w pamięci jako obrońcy ortodoksji. W późniejszych wiekach klasztory stały się często ośrodkami pielęgnowania sztuki i literatury ascetycznej (np. klasztor studytów w Konstantynopolu, klasztory na Górze Athos, Optina Pustyń k. Woroneża w Rosji przed-rewolucyjnej). Grecy, buntujący się przeciw panowaniu tureckiemu, organizowali w swoich klasztorach bastiony oporu. Mimo wszystko jednak życie ascetyczno-mistyczne pozostało tym czynnikiem, który jest najbardziej charakterystyczny dla prawosławnych mnichów. Symeon Nowy Teolog (ok. 940-1029), Grzegorz Palamas (1296-1358), Nikodem Hagiorites (1748-1809) byli obok wielu innych, jak np. słynni starcy rosyj scy, nie tylko nauczycielami całych pokoleń mniszych, lecz również przewodnikami dusz i spowiednikami narodu. Ich przykład i ich wskazówki jeszcze dzisiaj wywierają duży wpływ na prawosławne życie duchowe. 46 4.7. Prawosławie a ekumenizm 4.7.1 Kościoły prawosławne należą do pionierów ruchu ekumenicznego. Już w 1920 r. ukazało się orędzie Patriarchatu Konstantynopola, skierowane do wszystkich Kościołów na całym świecie. Wzywało ono do stworzenia wspólnoty Kościołów, której celem byłaby wzajemna pomoc. Patriarchat Konstantynopola należał w 1948 r. do członków-założycieli Światowej Rady Kościołów. W 1961 r. do ŚRK przyłączyły się Kościoły prawosławne z Europy Środkowo-Wschodniej — rosyjski, bułgarski, rumuński, polski. Dzisiaj całe prawosławie uczestniczy aktywnie w pracach Rady, kierując często pod jej adresem krytyczne zapytania. Tak było np. w 1973 r., gdy prawosławni protestowali przeciw jednostronnej interpretacji zbawienia jako przemiany społecznej, dokonywanej przez przedstawicieli niektórych Kościołów protestanckich. Również podczas ostatniego, VII Zgromadzenia Ogólnego ŚRK w Canberrze (Australia, luty 1991) delegacje wszystkich Kościołów prawosławnych wystąpiły solidarnie przeciw dowolnemu posługiwaniu się pojęciem Ducha Świętego. Prawosławie sprzeciwia się też konsekwentnie wszelkim formom praktykowania interkomunii podczas spotkań i zgromadzeń ekumenicznych twierdząc, że najpierw trzeba osiągnąć całkowite porozumienie w kwestiach doktrynalnych, a dopiero później wspólnie świętować Eucharystię jako ukoronowanie tego porozumienia. 4.7.2 Wielowiekowa wrogość i niechęć między prawosławiem a katolicyzmem rzymskim została przełamana w 1964 r., kiedy to w Jerozolimie spotkali się patriarcha Konstantynopola Athenagoras I i papież Paweł VI (1963-1978). W grudniu 1965 r. nastąpiło zniesienie wzajemnych anatem z 1054/. Po 14 latach żmudnych przygotowań, wJ979r. papież Jan Pawełll ipatriarcha DimitriosI (1914-1991) podczas spotkania w Stambule mogli uroczyście oznajmić rozpoczęcie oficjalnego dialogu teologicznego na płaszczyźnie światowej. Dialog ten przeżywa obecnie jednak poważny kryzys, którego główną przyczyną są odradzające się na Ukrainie Zachodniej i w Rumunii katolickie Kościoły obrządku wschodniego, pozostające w pełnej wspólnocie z Kościołem rzymskim. 4.7.3. Z dialogów dwustronnych, prowadzonych przez Kościoły prawosławne, zgodność poglądów w niemal wszystkich podstawowych kwestiach dogmatycznych osiągnięto z rodziną Kościołów przedchalcedońskich (zwanych dawniej monofizyckimi) i starokatolickich. Nie doszło jednak jeszcze do przywrócenia wspólnoty kościelnej. Zaawansowane są również rozmowy z anglikanami, ale ordynowanie kobiet przez coraz nowe Kościoły anglikańskie wywołało kryzys we wzajemnych stosunkach. Rozmowy prawosławno-luterańskie i prawosławno-reformowane znajdują się jeszcze w fazie wstępnej. 47 5. Orientalne Kościoły narodowe 5.1. Uwagi ogólne Pojecie to określa grupę pięciu Kościotów3 będących w łączności ze sobą, ale nie z Patriarchatem ekumenicznym Konstantynopola lub jakimkolwiek innym greckim lub słowiańskim Kościołem prawosławnym) uznającym prymat Konstantynopola. Orientalne Kościoły narodowe zrzeszają łącznie ok. 25 min wiernych. Kościoły te nazywane bywają niekiedy błędnie Kościołami monofizyckimi. U podstaw tego przekonania znajduje się niewłaściwy pogląd, że chrześcijanie orientalni wierzą tylko w boską naturę Chrystusa. Mówi się o nich też Kościoły przedchalcedońskie, gdyż wzbraniają się przed uznaniem Soboru w Chalcedonie (451) za sobór ekumeniczny. Uznają one tylko uchwały trzech pierwszych soborów powszechnych (Nicea 325, Konstantynopol 381, Efez 431). Bezcenne znaczenie ma fakt, że Kościoły te pozostały wierne tradycji ukształtowanej w Bizancjum w okresie poprzedzającym hellenizację. W ich łonie żywa pozostała forma teologicznej nauki i chrześcijańskiej pobożności, która prawie w ogóle nie uległa wpływom filozofii greckiej. Różnice dogmatyczne między orientalnymi Kościołami narodowymi a Kościołami prawosławnymi straciły na znaczeniu, odkąd badania historyczno-dogmatyczne ukazały, że różnice chrystologiczne mają charakter terminologiczny, a nie rzeczowy. Kościoły orientalne odłączyły się od państwowego Kościoła bizantyjskiego nie wskutek przekonań heretyckich, lecz głównie dlatego, gdyż nie mając dobrego obeznania w filozofii greckiej, pozostały bliżej myślenia biblijnego. Swoją rolę odegrały tu również konflikty polityczne. Rozmowy teologiczne między obiema grupami kościelnymi, prowadzone od przeszło dwudziestu pięciu lat, zaowocowały w 1990 r. ogłoszeniem wspólnej deklaracji chrystologicznej, uwalniającej orientalne Kościoły narodowe z zarzutu monofizytyzmu i otwierającej drogę do pełnej wspólnoty kościelnej. Obie strony potwierdzają w deklaracji, że Chrystus jest w pełni człowiekiem i w pełni Bogiem, posiadając wszystkie właściwości i cechy natury Iud2kiej i natury boskiej. Podsumowująco można powiedzieć, że abstrahując od nie uznawania uchwał Soboru w Chalcedonie i trzech następnych soborów, tradycja orientalnych Kościołów narodowych pokrywa się zasadniczo z tradycją Kościołów prawosławnych w dziedzinie eklezjologii, rozumienia urzędu duchownego i sakramentów 4 — SYMBOLIKA Zarys wiedzy o Kościołach i wspólnotach chiKtójaiiskich 49 oraz W nauce o Trójcy Świętej i inkarnacji Jezusa Chrystusa. Poniżej przedstawiamy krótką charakterystykę każdego z pięciu Kościołów orientalnych. 5.2. Kościół Koptyjski w Egipcie Wierni tego Kościoła (3,9 min) są bezpośrednimi potomkami starożytnych Egipcjan. Stan posiadania: 40 diecezji (w tym za granicą: Sudan, Etiopia, Jerozolima, USA, Kanada, Australia, Europa Zachodnia), 1200 parafii, 60 biskupów i 1500 kapłanów. Zwierzchnik Kościoła nosi tytuł: npapież Aleksandrii i patriarcha stolicy św. Marka". Kościół koptyjski zalicza się do najstarszych ośrodków chrześcijaństwa. Pobożność ludu ukształtowali mnisi. Oni też kierowali działalnością misyjną w różnych częściach Afryki (Etiopia — IV w., Nubia — VI w.). Podbój arabski w VII w. pomniejszył stan posiadania Kościoła. Odtąd, w regularnych odstępach czasu, dochodzi do konfliktów między fanatycznymi wyznawcami islamu a koptami. Pozytywnym zjawiskiem jest odrodzenie się życia religijnego wśród świeckich. Niezwykłą odnowę przeżywa dziś również męski ruch monastyczny, którego kolebką był właśnie Egipt. Do najaktywniejszych klasztorów należą: As-Surjan, Amba Maka-rius, Amba Pachom, Amba Mina, Muharraąi oraz św. Pawła i św. Antoniego. W okolicach Kairu działa też pięć klasztorów żeńskich. Kierownictwo Kościoła koptyjskiego podejmuje od wielu lat starania w kierunku zapoznania innych Kościołów z tradycją koptyjską, a własnych wiernych — z życiem i działalnością innych wspólnot chrześcijańskich. Kościół koptyjski jest od 1954 r. członkiem Światowej Rady Kościołów; jego zwierzchnik papież Szenuda III (ur. 1923) został wybrany przez VII Zgromadzenie Ogólne ŚRK w Canberrze (1991) jednym z ośmiu prezydentów Rady. Obserwatorzy koptyjscy uczestniczyli w obradach Soboru Watykańskiego II (1962-65), od kilkunastu lat trwa dialog teologiczny koptyjsko--katolicki. Kształceniem przyszłych duchownych zajmują się dwie uczelnie teologiczne (Kair, Aleksandria). Pod patronatem Kościoła działa też Instytut Studiów Koptyjskich i Muzeum Koptyjskie. W ciągu całej swej historii koptowie darzyli duchownych głębokim szacunkiem. Do nich zwracali się szukając duchowego kierownictwa i osobistego przewodnictwa, szczególnie w dniach wielkiej próby, które nie były rzadkie w historii koptów. Zgodnie z przekazem tradycji, pierwszym patriarchą miał być św. Marek. Przyjmuje się, że już za jego czasów istniała kompletnie zorganizowana hierarchia kościelna, złożona z biskupów, prezbiterów i diakonów. Od patriarchy oczekuje się zwoływania raz do roku synodu generalnego, a arcybiskupi zbierają swych biskupów dwa razy do roku na synody lokalne. Patriarcha, arcybiskupi i biskupi muszą być zakonnikami. Kapłani (prezbiterzy) muszą ożenić się przed święceniami, w innym wypadku obowiązani są zachować celibat. Jeśli owdowieją, mogą ożenić się powtórnie tylko po wystąpieniu ze stanu duchownego. Kapłani utrzymują się ze skromnego wynagrodzenia oraz ofiar wiernych i dobrowolnych datków przy udzielaniu ślubów i wykonywaniu innych czynności religijnych. 50 Rolę diakonów pełnią obecnie dzieci asystujące w liturgii jako chór. Czyni się starania, by przywrócić dawną funkcję diakona. W dawnych czasach wielu diakonów wybierano na najwyższe stanowiska kościelne. Kościoły koptyjskie dzielą się zazwyczaj na trzy części. Najbardziej w głębi położona część za ikonostasem to sanktuarium (haikal), gdzie wolno wejść tylko kapłanom i diakonom, by sprawować tajemnicę Przenajświętszego Sakramentu. Sanktuarium zamknięte jest drewnianym ekranem pięknie rzeźbionym. W ornamentyce przeważają krzyże i wzory geometryczne. Umieszczone są tam trzy ołtarze, gdyż niekiedy zachodzi konieczność celebrowania więcej niż jednego nabożeństwa tego samego dnia. Znajdująca się przed sanktuarium środkowa część kościoła jest przeznaczona dla ochrzczonych wiernych, a trzecia część, n a r t e k s, przeznaczona była dla nie ochrzczonych katechumenów. Niektóre stare kościoły mają absydy i kopuły, nigdy jednak dzwonnicy. Kopuły mają niekiedy kształt ściętego stożka. Koptowie używają malowanych ikon, natomiast obce są im posągi. Liturgia stanowi u koptów centrum całego posługiwania sakramentalnego. W istocie liczne obrzędy związane z chrztem, sakramentem małżeństwa, ostatniego namaszczenia i pozostałymi sakramentami swój punkt szczytowy znajdują w liturgii i kończą się Komunią św. Obecnie koptowie używają trzech liturgii: św. Bazylego Wielkiego, św. Grzegorza z Nazjansu (329-390) i św. Marka. Ta ostatnia została zapisana i wzbogacona przez św. Cyryla Wielkiego (+444), którego imieniem czasem się ją nazywa. Liturgii św. Bazylego używa się w ciągu całego roku, anafory gregoriańskiej natomiast tylko w wielkie święta (Boże Narodzenie, Trzech Króli, Wielkanoc). Cyryliańska anafora Sw. Marka, bardzo długa, stosunkowo mało znana, używana głównie w klasztorach, odznacza się czystością swej egipskiej konstrukcji i brzmienia. Wszystkie te trzy liturgie mają swoje odpowiedniki w oryginałach greckich, nie są jednak jedynymi w historii Kościoła koptyjskiego. Etiopczycy zachowali czternaście liturgii i co najmniej kilku z nich należy przypisać pochodzenie od koptyjskich oryginałów. Ołtarz, a także naczynia liturgiczne używane przy Komunii św. nie mogą być używane po raz drugi tego samego dnia do liturgii eucharystycznej. Jednakże liturgia może być ponownie odprawiona na drugim z trzech ołtarzy, jakie zwykle znajdują się w sanktuarium. Koptowie wybralLdla szat liturgicznych kolor biały, kolor czystości i niewinności, a odprawiający liturgię kapłan i jego pomocnicy nie noszą obuwia w sanktuarium. Całe koptyjskie nabożeństwo ma charakter wokalny i chóralny, a aktorami tego religijnego spektaklu są kapłan, główny solista, chór oraz wierni, którzy biorą żywy udział w odpowiedziach. Szeroki wachlarz koptyjskich hymnów i nabożeństw na wszystkie pory roku jest imponujący tak w swym bogactwie, jak i zróżnicowaniu. Koptyjskie litanie i modlitwy wstawiennicze obejmują wszystko i wszystkich. Koptowie modlą się za zmarłych, chorych, podróżujących, za ofiarodawców, za Nil, za ryby i wszystkie żywe stworzenia, za kapłanów, dostojników Kościoła i władców, o bezpieczeństwo i miłosierdzie, o wiatr i wielkie dobro na ziemi i o powszechne zbawienie. Liturgia składa się z trzech zasadniczych części: liturgii katechumenów, liturgii wiernych i anafory właściwej, kiedy to „misterium boskości" wypełnia się przez uświęcenie Ciała i Krwi Pańskiej. Misterium kończy się dziękczynieniem, skłonieniem głów i udzieleniem błogosławieństwa każdemu wiernemu przez położenie mu dłoni na głowie przez kapłana. 3* 51 ^ 5.3. Kościół Etiopski W omawianej grupie Kościołów jest to Kościół najliczniejszy: 16 min wiernych, 20 archidiecezji i diecezji, 20 tys. kościołów, 857 klasztorów, 24 arcybiskupów i biskupów, 250 tys. duchownych. Na czele Kościoła stoi patriarcha z tytułem abune. Według świadectwa nowotestamentowego (DsAp 8,26nn) ap. Filip ochrzcił Etiopczyka, dostojnika królowej Kandaki, gdy ten przybył do Jerozolimy, aby się modlić. Nastąpiło tutaj jednak pomylenie królowej nubijskiej z etiopską. Dowody historyczne wskazują, że chrystianizacja Etiopii nastąpiła dopiero w IV w. Współzałożycielami tamtejszego Kościoła byli dwaj bracia z Tym — Frumencjusz i Edezjusz. Duchowe zwierzchnictwo nad nim sprawował przez piętnaście wieków Kościół Kop-tyjski w Egipcie. Z grupy Kościołów orientalnych, Kościół Etiopski był jedynym, który nie znalazł sie pod panowaniem islamu i do najnowszych czasów utrzymał status Kościoła państwowego. W XVI w., wskutek zagrożenia ze strony muzułmanów, Kościół Etiopski uznał na krótki czas zwierzchnictwo Rzymu, otrzymując w zamian osłonę militarną ze strony wojsk portugalskich. W 1959 r. Kościół Koptyjski ogłosił niezależność Kościoła Etiopskiego. Pierwszym patriarchą został Basilius, drugim— Teofilos (1904-1979). Po obaleniu cesarza Hajle Sellasjego (1892-UJ75) przez komunistów (1974), patriarcha Teofilos został uwięziony pod zarzutem organizowania spisku przeciw rządowi socjalistycznemu. Prawdopodobnie został zamordowany w więzieniu. Komuniści upaństwowili cały majątek ziemski Kościoła. Tysiące kapłanów i mnichów, których egzystencja zależała od tych posiadłości, zostało zdanych na bezpośrednie wsparcie ze strony wiernych. Pod naciskiem władz komunistycznych patriarchą został abune Tekle Hajmanot (1918-1988), prosty mnich bez nowoczesnego wykształcenia. Jego następca, abune Merkorios (ur. 1930) zrezygnował 5 września 1991 r., po obaleniu komunizmu w Etiopii. Grupy wiernych organizowały przeciw niemu demonstracje, zarzucając mu bliskie powiązania z władzą komunistyczną. Kościół Etiopski jest pod względem teologicznym, organizacyjnym i luturgicznym mocno zbliżony do Kościoła Koptyjskiego. Jednakże rodzime tradycje, powstałe pod wpływem judaizmu i pogaństwa, nadają Kościołowi Etiopskiemu cechy jemu tylko właściwe. W kanonie biblijnym Etiopczyków znajdują się apokryfy późnojudaistyczne. Samson i inne postacie starotestamentowe są czczone na równi z innymi świętami. Poza tym obchodzi się szabat w sobotę, praktykuje obrzezanie chłopców oraz unika wielu potraw uważanych za nieczyste. Taniec debterów z kijami w kształcie litery T i diwięczącym sistrum, czyli kołatką, wykonywany podczas procesji religijnych w pewni dni świąteczne, uważany jest za dawny obyczaj przejęty od lewitów, którzy tańczyli przed Arką w jerozolimskiej świątyni. Sistrum używane już było przez kapłanów egipskiej bogini Izydy w czasach przedchrześcijańskich. Akompaniament bębnów wybijających rytm wiąże się z pogańskimi zwyczajami afrykańskimi. Debterowie, często mylnie uważani za kapłanów, są nie posiadającymi święceń śpiewakami i psalmistami, bez których udziału byłoby niemożliwe odprawianie nabożeństw. Najstarszym kościołem etiopskim jest katedra w Aksum, poświęcona Najświętszej Pannie Syjonu, w której sanktuarium przechowywana jest Mojżeszowa Arka Przymierza (tabot). Arka ta uważana jest za tę, którą legendarny król Menelik I (rzekomy syn królowej Saby i króla Salomona) wykradł ze świątyni w Jerozolimie 52 (pozostawiając w niej kopię). W rzeczywistości jest to kamienna tablica z wyrytym krzyżem i modlitwą w języku gyyz. Również inne kościoły etiopskie mają tabot wykonane z drzewa lub kamienia i przechowywane w sanktuarium, do którego dostęp mają tylko kapłani. W niektóre ważniejsze święta tabot obnosi się w uroczystej procesji. Przeciętny kościół etiopski ma kształt okrągły lub ośmioboczny. Na wsiach usytuowane są one zwykle na wzniesieniu, ich dach pokryty jest strzechą. Składają się zawsze z trzech koncentrycznych pierścieni i czworobocznego, zasłoniętego sanktuarium, umieszczonego w środku koła. Wokół niego jest miejsce zarezerowane dla chóru i przyjmujących Komunię św. Cała reszta zgromadzenia stoi w pierścieniu zewnętrznym, boso, na podłodze pokrytej matą. Kobiety i mężczyźni są oddzieleni przegrodami. Kapłani krążą wśród nich, modląc się, błogosławiąc i poruszając wielkimi kadzielnicami, tak że cały kościół napełniony jest obłokami kadzidła. Wnętrze zdobią ścienne malowidła i ikony. Etiopczycy do dziś dnia używają podczas celebrowania uroczystości kościelnych takich samych starannie wykonanych sprzętów, jakie można zobaczyć na starych malowidłach. Bogato haftowane szaty kleru, barwne ceremonialne parasole, krzyże ze złota lub złoconego srebra, ozdobione klejnotami sprzęty liturgiczne, sistrum, laska i kadzielnica oraz wiele innych przedmiotów czynią ich obrzędy czy procesje malowniczymi widowiskami, które sprawiają nawet wrażenie teatralności dzięki niezwykłym tańcom debterów, rytmicznemu klaskaniu zgromadzenia wiernych i podniecającemu biciu w wielkie bębny. Kapłani na co dzień ubierają się na biało i tylko szamma, którą narzucają na ramiona, ma brzeg haftowany w stonowanych kolorach. Ich turbany są również białe, w przeciwieństwie do turbanów biskupów, których strój jest taki sam jak biskupów koptyjskich w Egipcie, to znaczy cały czarny. Jednak podczas oficjalnych uroczystości biskup etiopski używa Śnieżnobiałego jedwabnego turbanu ozdobionego krzyżami wyrytymi złotymi nićmi, podczas gdy koptowie noszą zdobioną klejnotami koronę — rodzaj mitry. Nigdzie na świecie nie ma tylu mnichów jak w Etiopii. Liczne klasztory nie mogą się skarżyć na brak kandydatów do nowicjatu. Są to z reguły klasztory męskie; klasztory żeńskie są wielką rzadkością. Jednym z wysokich urzędów, charakterystycznych dla Kościoła Etiopskiego, jest urząd yczegie. Jako przełożony wielkiej liczby wspólnot monastycznych i zarządca rozległych włości zakonnych, zajmuje on w hierarchii miejsce tuż za abune. Interesujący jest też fakt istnienia niezwykle wielkiej liczby duchownych, którzy tworzą specjalną klasę. Każdy kościół (jest ich 20 000!) musi mieć dwóch wyświęconych kapłanów oprócz debterów i diakonów. W pobożności etiopskiej ważną rolę odgrywają posty, które trwają ok. 250 dni w roku. Pobożni Etiopczycy poza powstrzymywaniem się od spożywania mięsa z wszelkich produktów zwierzęcych nie jedzą zwykle do trzeciej godziny po południu w dni postne, wyjąwszy soboty i niedziele. Młode dziewczęta na znak przywiązania do wiary często tatuują sobie na czole znak krzyża. 5.4. Kościół Syryjski (jakobicki) W grupie orientalnych Kościołów narodowych jest dziś Kościołem najmniejszym. Stan posiadania: 142 tys. wiernych, 28 diecezji, 32 biskupów. Najwyższą władzą i głową Kościoła jest patriarcha, którego oficjalny tytuł brzmi: „Jego Świątobliwość Mar 53 ^ Ignacy... Najwyższy Patriarcha Apostolskiej Stolicy Antiochii i wszystkich Kościołów jakobickich w Syrii i na Wschodzie". Imię Ignacy pochodzi od wielkiego biskupa Antiochii zamęczonego w Rzymie ok. r. 117. Nazwa „jakobicki" wywodzi się od Jakuba Baradeusza (500-578), który w VI w. ożywił życie duchowe Kościoła w Syrii, Armenii, Egipcie, Persji i na Cyprze. Kościół Syryjski jest dziedzicem wspanialej tradycji chrześcijańskiej, wywodzącej się w bezpośredniej linii od chrześcijan semickicłi Jerozolimy (ap. Piotr, ś"w. Ignacy z Antiochii). Byl to Kościół, który wykreował takie postacie, jak Jan Złotousty, Teodor z Mopsuestii (ok. 352-428) i wspomniany już Jakub Baradeusz. Do jego tradycji należeli: św. Szymon Słupnik (ok. 389-459) i św. Efrem Syryjczyk (ok. 306-373). Kościół ten był na przestrzeni wieków wydany z jednej strony na ataki Bizancjum i Rzymu, z drugiej zaś — Mongołów i Turków. W znaczeniu duchowym zakorzenił się on bardziej w syryjskiej Edessie niż w greckiej Antiochii. Siedziba Patriarchatu wędrowała pomiędzy Antiochią, Damaszkiem, Hams (Emesa) a klasztorem Dair-al Zafran. Obecnie mieści się znowu w Damaszku. Organizacja hierarchii Kościoła Syryjskiego jest starannie opracowana. Obejmuje ona zarówno zakonne jak i świeckie duchowieństwo. Patriarcha jest wybierany przez synod, w którym uczestniczą wszyscy biskupi. Patriarcha i biskupi wywodzą się z mniszych szeregów. Biskupi nie mają sufraganów i konsekrowani są zwykle przez patriarchę w asyście co najmniej dwóch lub trzech biskupów. Rezydują oni w Indiach, Syrii, Iraku, Turcji, Egipcie, USA i Kanadzie. W Kościele Syryjskim utrzymuje się pewną liczbę klasztorów, które s| integralną częścią dziedzictwa duchowego i kulturowego. Opaci klasztorów mają tytuł biskupa. Kapłani świeccy, zgodnie z tradycją wschodnią, mogą się żenić przed wyświęceniem. Kapłan jakobicki zwykle jest biedny i musi powiększać swe małe dochody pracując jak inni. Parafia wybiera swego kapłana spośród wielu diakonów z całego obszaru, a biskup wyświęca go przez nałożenie rąk. Członkowie kleru golą głowy i zapuszczają brody. Noszą czarną pelerynę i czarny turban. Na wyższy stopień w hierarchii kościelnej wskazuje turban w kształcie cebuli lub kopuły. W Kościele Syryjskim istniał w pierwszych wiekach chrześcijaństwa stopień diakonisy, asystującej przy chrzcie kobiet. Urząd ten wygasi w XII w. wraz z upowszechnieniem się chrztu i bierzmowania dzieci. Antiochia była jedną z pierwszych miejscowości, gdzie powstał zorganizowany kult chrześcijański. W kościołach jakobickich wyodrębnić można zazwyczaj cztery części: narteks (przedsionek), nawę, prezbiterium i sanktuarium. Prezbiterium od sanktuarium oddziela ściana lub zasiona, która jest pomalowana lub wyhaftowana obrazami biblijnymi. Prezbiterium, przeznaczone dla diakonów i chóru, jest podwyższoną nieco platformą, często otoczoną balustradą. Sanktuarium z kolei jest podwyższone na wysokość dwóch lub trzech stopni. Pośrodku sanktuarium znajduje się główny ołtarz i niekiedy jeden lub nawet dwa boczne ołtarze do odprawiania liturgii koncelebrowanej. W kościołach syryjskich widuje się niewiele ikon. Liturgia jakobitów jest jedną z najstarszych i najbogatszych w chrześcijaństwie. Używa się 90 różnych anafor, trzy różne liturgie chrzcielne, bogata jest też liturgia Wielkiego Tygodnia. Język kultowy to odmiana aramejskiego- Liturgia syryjska nawiązuje do antiocheńskiego porządku nabożeństwa z IV w. i zawiera też greckie elementy (np. Kyrie eleison). Jest bogata w czynności symboliczne. Posiada ona wszystkie cechy wczesnych tradycjij kiedy to pogaństwo i chrześcijaństwo istniały jeszcze 54 równocześnie. Stąd pierwsza jest liturgia katechumenów, zarówno dla nie ochrzczonych, jak i dla tych, którzy już zostali ochrzczeni. Po odejściu katechumenów celebrans kontynuował główną liturgię wiernych przeznaczoną tylko dla ochrzczonych, którzy mogli brać udział w Eucharystii. Ta część zawiera Trisagion, tzn. Święty Boże, S-anęty Mocny, Święty a Nieśmiertelny oraz sporny monofizycki zwrot: Któryś został za nas ukrzyżowany. Jakobici utrzymali zwyczajowo godziny od jutrzni do komplety, którą określali jako s u 11 a r a („modlitwę o opiekę" przed udaniem się na spoczynek). Ich kalendarz opiera się na starym juliańskim systemie obliczeniowym, tak samo jak koptyjski. Również tak samo jak koptowie żegnają się oni od lewego ramienia do prawego. Chrześcijanie syryjscy oprócz śród i piątków zachowują jeszcze pięć okresów postu: Wielki Post, na 49 dni przed Wielkanocą, „mały post" Adwentu na 40 dni przed Bożym Narodzeniem, „post Niniwy", trwający trzy dni od poniedziałku trzeciego tygodnia przed Wielkim Postem, „post apostołów" obejmuje 50 dni po Zielonych Świętach, „post Dziewicy Marii" przypada na 15 pierwszych dni sierpnia. Przestrzegają oni ściśle Mojżeszowych przepisów, które zabraniają spożywania pewnych pokarmów mięsnych. Jakobici nie uznają nauki o czyśćcu, lecz modlą się za zmarłych i wierzą, że dobre dusze są prowadzone do raju przez anioły, podczas gdy dusze grzeszników pozostają pod władzą demonów aż do dnia sądu ostatecznego. Oddają oni głęboką cześć świętym. Uznają siedem sakramentów. W ich Credo nie ma formuły FHioąue. 5.5. Kościół Syryjsko-Malankarski w Indiach Według tradycji pierwszym misjonarzem w Indiach był ap. Tomasz. Wkażdym razie istnieje wystarczająco dużo dowodów na to, że już w pierwszych wiekach chrześcijaństwa w południowej części tego subkontynentu liczni byli wyznawcy Chrystusa. Na przełomie VI i VII w. chrześcijanie św. Tomasza stali się częścią Kościoła perskiego (nestoriariskiego). W XVI w., w okresie kolonializmu portugalskiego, zawarli unię z Rzymem (1599). Ci, którzy wytrwali do dziś w unii z Rzymem, tworzą w łonie Kościoła katolickiego ryt chaldejski (por. 7.6.4.2.). Inna część chrześcijan św. Tomasza zerwała z Rzymem w 1655 r., podporządkowując się jurysdykcji syryjskiego patriarchy Antiochii. Grupa ta przeżyła jeszcze dwa dalsze rozłamy: część chrześcijan św. Tomasza, pod wpływem protestantyzmu, utworzyła w połowie XIX w. Kościół Syryjski Mar Thoma Malabaru (ok. 500 tys. wiernych); inna część, pod przewodnictwem abpa Mar Ivanosa odłączyła się w 1930 r. i stanowi dziś ryt antiocheński w łonie Kościoła katolickiego (por. 7.6.3.3.). Grupa pierwotna, pielęgnująca najstarsze tradycje, uniezależniła się w 1960 r. od syryjskiego Patriarchatu Antiochii, tworząc autokefaliczny katolikat o nazwie: Kościół Syryjsko-Malankarski w Indiach. Stan posiadania tego Kościoła przedstawia się następująco: 1,6 min wiernych, 15diecezji, 1130 kościołów, 15 biskupów, 950 kapłanów, 62 diakonów. Mimo ogłoszonej autokefalii, część chrześcijan syryjsko-malankarskich uznaje w dalszym ciągu jurysdykcję patriarchy Antiochii. Kościół Syryjsko-Malankarski w Indiach, który należał do założycieli Światowej Rady Kościołów, dostarczył ruchowi ekumenicznemu wielu wybitnych przywódców. Najbardziej znany z nich to metropolita Paulos Gregorius (Paul Verghese, ur. 1922), w latach 1983-1991 prezydent ŚRK. Seminarium teologiczne w Kottajam należy do najlepszych uczelni teologicznych na kontynencie azjatyckim. 55 wszyscy bisfcupi muszą być mnichami. Jednakże z powodu braku regularnych fundacji klasztornych o uznanej formie wybiera się i wyświęca biskupów spośród księży żyjących w celibacie. Zgodnie ze zwyczajem Kościoła wschodniego, księża nie mogą się ożenić po raz drugij jeżeli owdowieją po wyświęceniu. Ksiądz (kattanar) cieszy się wielkim szacunkiem w społeczeństwie indyjskim, chociaż żyje stosunkowo ubogo. Jego utrzymanie uzależnione jest od opłat, jakie pobiera przy ceremoniach (chrzest, ślub, zgon i in.). W życiu publicznym ksiądz stoi nad wszystkimi osobami świeckimi. Idzie zawsze na czele procesji, na każdym zgromadzeniu zajmuje centralne honorowe miejsce, rozpoczyna też przyjęcia, pobłogosławiwszy uprzednio jedzenie. Na wsi z reguły towarzyszy mu diakon (szamasze) oraz członkowie świty, nie ma natomiast tego zwyczaju w miastach. Szaty liturgiczne księży są w zasadzie takie same jak szaty jakobitów, poza paroma niewielkimi innowacjami, które powstały pod wpływem Rzymu i Zachodu. Korona używana przez biskupa jest osobliwym połączeniem mitry rzymskiej z syryjską koroną. Akompaniament śpiewaków kościelnych stanowią zwykle dźwięki dzwonków oraz cymbałów. Od starożytności kościół był sercem religijnego i społecznego życia wspólnoty. Parafianie kościółki wiejskie mają osobliwą architekturę. Ich wnętrze zachowało cechy charakterystyczne dla jakobickiego kościoła syryjskiego: nawę, lekko podwyższone i otoczone niską balustradą prezbiterium, sanktuarium wyniesione o jeden lub dwa stopnie, usytuowane na wschód od prezbiterium, z głównym ołtarzem i dwoma bocznymi, przeznaczonymi do koncelebracji. Z zewnątrz natomiast kościół indyjski różni się od syryjskiego. Zbudowany pośrodku stosunkowo rozległego dziedzińca ma dach ze szczytami składający się zwykle z trzech kondygnacji, z których najwyższa ma kształt kwadratowej wieży z piramidalnym szczytem. Nieliczne okienka wpuszczają niewiele światła, toteż wierni podczas nabożeństw używają świec. Hindusi nie umieszczają w swoich kościołach figur ani krucyfiksów, jedynie prosty krzyż i kilka ikon czy malowideł. Indyjscy chrześcijanie wielką czcią otaczają krzyż. Stanowi on nie tylko główną dekorację kościelnego wnętrza. Wyniosłe kamienne krzyże wznoszone są na wszystkich dziedzińcach kościelnych. Znaki krzyża umieszcza się na domach chrześcijan, warsztatach, a nawet na niektórych narzędziach. Chrześcijanie św. Tomasza stosują się w dziedzinie wiary ściśle do jakobickich nauk Syryjczyków z Antiochii. Jednak liczne swoiste cechy nadają ich Kościołowi szczególny charakter i własną osobowość. Najbardziej może uderzającą cechą chrześcijaństwa indyjskiego jest to, że jego idee przeniesiono przez stulecia dla potomności nie za pośrednictwem systematycznej teologu, a raczej dzięki modlitwom i wspólnemu kultowi. Osoby świeckie biorą niezmiernie czynny udział w odprawianiu liturgii. Uczęszczanie do kościoła przy każdej możliwej okazji jest obowiązkiem. Chrześcijanina Indii południowych nie tyle interesują doktrynalne formuły, które w przeszłości były przedmiotem sporów między Wschodem i Zachodem, ile bardziej pobożność i mistyczna filozofia religii. Chrześcijanie św. Tomasza zwykli dosłownie interpretować ideę zmartwychwstania w dzień Sądu Ostatecznego jako powstanie ciał umarłych. Dlatego też hinduski zwyczaj palenia zwłok budził w nich wstręt. Zaobserwowano, że strasi ludzie, którzy stracili ząb, zawsze go trzymali przy sobie, aby kiedy umrą został pochowany wraz z ich ciałem. Wierzyli, że w dniu ostatecznym ów ząb powróci na właściwe mie j sce i ciało pozostanie nietknięte. 56 Jeżeli idzie o post, chrześcijanie indyjscy stosują się do tych samych reguł, co ich bracia w Syrii, z różnicą jedynie co do stopnia surowości w wypełnianiu tego obowiązku. Środa w połowie Wielkiego Postu, czterdziesty dzień i Wielki Czwartek to trzy okazje, kiedy całe rodziny Hindusów zwykle zbierają się, aby uczcić Ostatnią Wieczerzę. 5.6. Ormiański Kościół Apostolski Uchodzi za najstarszy chrześcijański Kościół narodowy. Pod wpływem św. Grzegorza Oświeciciela (+325) król Tiridates I (261-317) przyjął chrzest i cała Armenia stała się królestwem chrześcijańskim. Nawet po utracie niepodległości chrześcijaństwo pozostało religią narodową. Ormianie przypuszczalnie nie wiedzieli nic o Soborze w Chalcedonie (451), ale gdy dowiedzieli się o jego uchwałach w sprawach chrystologicznych, odrzucili je na synodzie w Dvin (504). Inwazja arabska w Armenii w VII w. umocniła Kościół. Pod osłoną Arabów urósł on jeszcze bardziej do rangi symbolu ormiańskiej tożsamości. Gorzej zaczęło się dziać, gdy Arabów zastąpili tureccy Seldżuccy. Duża część Ormian uszła wówczas przed nimi ze swych tradycyjnych siedzib, osiedlając się w Cylicji, gdzie założyła tzw. Małą Armenię (1080). Również dla tych uchodźców Kościół pozostał duchowym przywódcą. W latach 1909-1918 rozegrała się największa tragedia w dziejach narodu ormiańskiego — ofiarą ludobójczej polityki władz tureckich padło ok. 2 min Ormian. W 1920 r. Armenia (tzw. Wielka Armenia) weszła w skład ZSRR. W wyniku historycznego rozwoju ukształtowały się dwa niezależne od siebie ośrodki Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego, na czele każdego z nich stoi katolikos. Są to: a) Katolikat w Eczmiadzynie k. Erewana. Jego jurysdykcji podlegają patriarchaty w Konstantynopolu (parafie ormiańskie w Turcji) i Jerozolimie (klasztory ormiańskie w Ziemi Świętej, parafie w Jerozolimie, Betiejemie, Hajfie, Ramalahu i Ammanie). Według szacunkowych danych liczba wiernych w tzw. Wielkiej Armenii wynosi 3 min, a ok. 1,5 min mieszka na terenie Rosji i innych byłych republik ZSRR. b) Katolikat Cylicji. Tragiczne wydarzenia sprzed i podczas pierwszej wojny światowej sprawiły, iż katolikat zmuszony był przenieść swą tradycyjną siedzibę w Sis (Cylicja, Turcja) do Antelias k. Bejrutu (Liban). Siedziba ta jest de facto ośrodkiem duchowym ormiańskiej diaspory, odgrywa też ważną rolę w życiu kulturalnym, społecznym i politycznym narodu. Jurysdykcja katonkatu obejmuje Liban, Syrię, Cypr, Iran, Grecję i USA. Stan posiadania: 800 tys. wiernych, 12 diecezji, 150 parafii, 14 biskupów, 120 kapłanów. Oba katolikaty należą do Światowej Rady Kościołów od 1962 r. Katolikos Cylicji Karekin II (ur. 1932), był wiatach 1975-1983 zastępcą sekretarza generalnego ŚRK. Jeden z jego najbliższych współpracowników, arcbp Aram Keshishian (ur. 1947) został na VII Zgromadzeniu ŚRK w Canberrze (1991) przewodniczącym Komitetu Naczelnego. W Kościele ormiańskim zachowały się charakterystyczne demokratyczne cechy. Rola, jaką odgrywają ludzie świeccy na jego synodach, ich udział w wyborze kapłanów i zobowiązanie katolikosa do uznawania decyzji podjętych przez naród i synod są cechami o charakterze demokratycznym, które, jak można przypuszczać, pochodzą jeszcze z czasów organizacji wczesnego apostolskiego chrześcijaństwa. Podział władzy kościelnej pomiędzy duchownych i wiernych oraz utożsamianie ormiańskiego ludu z 57 jego r^oscioiem naaaio całe) ormiańskiej kulturze ten dominujący religijny charakter który daje się odczuć bez trudności w literaturze, sztuce i architekturze. Kościół ormiański uznaje zasadę decentralizacji; każdy biskup wykonuje uprawnienia niezależnie, opierając się na tradycji. Osobiście wyrokuje on w sprawie ślubów i rozwodów. Na ogół jednak sprawowanie władzy biskupiej odbywa się przy współpracy z lokalnymi radami, w których biorą udział duchowni i świeccy. Godnością niższą niż biskupia jest wardapet, dostojnik zakonny o najwyższej wiedzy religijnej, który ma uprawnienia do nauczania i wygłaszania kazań. Czasami jest nim owdowiały kapłan o wielkiej wiedzy. Wardapetowie zajmują szczególne miejsce w ormiańskiej hierarchii i są równi archimandrytom (przełożony kilku klasztorów) w Kościele Prawosławnym. Spośród wardapetów wybierani są zwykle biskupi. ¦ Skala hierarchii w Kościele Ormiańskim ma osiem stopni: 1. klerycy (dpir); 2. diakoni (sarkawag); 3. kapłani (kahana lub eretz); 4. archiprezbiterzy (awageretz); 5. archimandryci, czyli doktorzy (wardapet); 6. biskupi (episcopos); 7. patriarchowie (patriark); 8. katolikos. Kapłan nie może przenieść się do innego kościoła bez ponownego wyboru przez członków swej nowej parafii. Kandydaci muszą wykazywać się dobrą znajomością liturgii ormiańskiej, a także wszystkich innych spraw kościelnych. Muszą odznaczać się przykładnym życiem i nie mogą być wyświęceni bez zgody swych żon. W Armenii godność kapłana w wielu wypadkach utrzymała się przez wiele generacji w tej samej rodzinie. Kapłani pozostają na utrzymaniu swej parafii, są zależni od jej hojności. Ofiary i jałmużny, także dochody z opłat za chrzty, zaręczyny, śluby, pogrzeby, specjalnie odprawiane nabożeństwa, zwykłe błogosławieństwa domów w czasie Bożego Narodzenia i Wielkanocy dzielone są między członków kleru związanych z danym kościołem. Liturgia ormiańska oparta jest na greckich podstawach, lecz dzięki swej złożonej konstrukcji jest pomostem między liturgią wschodnią i zachodnią. Celebruje się ją w niedziele i wielkie święta, a także w soboty, jeśli zbierze się wystarczająca liczba wiernych. Jak większość starożytnych liturgii, składa się ona z trzech głównych części. Jest uważana za jeden z najpiękniejszych wśród orientalnych obrządków. Biskupi podczas odprawiania liturgii noszą rzymskie mitry, a kapłani bizantyjską koronę. Innymi insygniami biskupimi przejętymi od katolików w czasach wojen krzyżowych są pastorał i pierścień. Natomiast z Bizancjum biskupi i wysocy dostojnicy kościelni przejęli panagię, omoforion, będące odpowiednikiem łacińskiego paliusza, sandały i epigonation. To ostatnie jest wyłącznie zarezerwowane dlakatolikosa. Podczas jego wyświecenia na głowę zakłada mu się długą zasłonę. Na co dzień duchowni noszą czarny płaszcz z szerokimi rękawami i okrągłą cylindryczną czapkę ze stożkowatym szpicem. Duchowni żyjący w celibacie używają welonu, który odróżnia ich od kleru świeckiego. W Kościele Ormiańskim, jedynym wśród dawnych Kościołów wschodnich, używa się do Komunii niekwaszonego chleba i nie miesza się wina z wodą. Naczynia używane przy ołtarzu są prawie całkowicie pochodzenia bizantyjskiego. Ołtarz jest kwadratowy, nakryty koronkową tkaniną, a na nim znajdują się świeczniki, księgi liturgiczne, naczynia eucharystyczne, święte relikwie, a czasem i tabernakulum. Pomiędzy absydą a prezbiterium i pomiędzy prezbiterium a nawą wiszą dwie zasłony, które w czasie nabożeństwa zgodnie z potrzebą są zaciągane lub rozsuwane. 58 W świątyniach ormiańskich nie ma ikonostasu, a większość ikon jest umieszczana na przepierzeniu w absydzie za ołtarzem. Nie ma także posągów świętych. Ormianie uznają siedem sakramentów, chociaż ostatnie namaszczenie bywa zaniedbywane. Chrzest dzieci praktykują przez całkowite zanurzenie ich w pozycji poziomej, ale bywa też stosowane pokropienie w specjalnych wypadkach. Poszczą przez sto pięćdziesiąt siedem dni w roku. Od 1924 r. dni swoich świąt obliczają według kalendarza gregoriańskiego. Nie wierzą w czyściec, chociaż modlą się za zmarłych. Kościoły ormiańskie odznaczają się charakterystyczną formą. Mają centralną kopułę wspartą na cylindrycznym lub wielobocznym tamburze i przykrytą stożkowym dachem. Wewnątrz kościoła część prezbiterialna na ogół jest wyniesiona i oddzielona od nawy balustradą. Absyda, czyli przestrzeń, gdzie znajduje się sanktuarium, jest z kolei wyniesiona ponad prezbiterium o trzy stopnie. Wchodzi się do niej dwoma małymi bocznymi wejściami. 6. Kościół Apostolski Wschodu 6.1. Inne nazwy to: Apostolsko-Katolicki Kościół Asyryjski Wschodu, Kościół Wschodu, Kościół Wschodniosyryjski, Kościół Nestoriański. Ostatnia nazwa wywodzi się od Nestoriusza (381-451), arcybiskupa Konstantynopola w latach 428-431, potępionego przez Sobór w Efezie (431) za poglądy chrystologiczne. 6.2. Początków tego Kościoła nie da się dokładnie odtworzyć. Według tradycji za założyciela uchodzi Mar Mari, który miał być jednym z 70 uczniów Chrystusa. Orygenes (ok. 185-255)przypisujeewangelizacjętychobszarówap. Tomaszowi; inni mówią, że założycielem Kościoła był ap. Tadeusz (Mar Adaj). Organizatorem Kościoła Apostolskiego Wschodu, działającego w ramach Państwa Perskiego, był pod koniec III w. metropolita Seleucji-Ktesifonu Mar Baba. Duchowym ośrodkiem Kościoła była szkoła teologiczna w Nisibis. Już podczas Synodu w Markabata w 424 r. Kościół Wschodu zerwał wszelkie związki z Kościołem bizantyjskim, ogłaszając się Kościołem autonomicznym. Nie uczestniczył więc w sporze nestoriańskim, który osiągnął swój punkt kulminacyjny siedem lat później na Soborze w Efezie. Nestoriusz nie miał nigdy żadnych powiązań z Kościołem perskim. Jego chrystologię Kościół ten przyjął dopiero na Synodzie w Seleucji--Ktesifonie w 486 r. W ten sposób Kościół Apostolski Wschodu chciał władcom perskim wykazać, że nic nie łączy go już z Kościołem w Cesarstwie Bizantyjskim. Mimo prześladowań ze strony władców perskich, Kościół Wschodniosyryjski przeżywał w IV i V w. rozkwit w dziedzinie życia teologicznego i monastycznego, dynamicznie rozwijał też działalność misyjną. Wiara chrześcijańska docierała nie tylko do wszystkich zakątków Persji, ale i na Półwysep Arabski. Między VI a VIII w. nestorianie rozprzestrzenili się w Chinach, Azji Środkowej i Indiach. W 1625 r. odkryto w Singan--fu, w Chinach, trzymetrowy pomnik kamienny, który w języku syryjskim i chińskim informował o działalności misyjnej niejakiego Alopheusa w 635 r. Ustalono, że pomnikpostawionyzostałwroku781.Znapisuwynikałodalej,żecesarz Taj Tsung (627-649) popierał chrystianizację Chin. Staraniem nestorianów ukazał się pierwszy przekład Biblii w języku chińskim. Po podboju Persji przez muzułmańskich Arabów (651) Kościół Apostolski Wschodu został zorganizowany jako odrębna melet (grupa etniczna) i uznany przez władze islamskie. W 772 r. stolica Patriarchatu przeniosła się z Seleucji-Ktesifon do Bagdadu, który stał się siedzibą kalifatu islamskiego. Zwierzchnik nestorianów, noszący odtąd tytuł patriarchy-katolikosa Bagdadu, posiadał szerokie uznanie i władze polityczną. Chrześcijanie nestoriańscy, którzy dochodzili do wysokich stanowisk w państwie, zapoznali Arabów z dziedzictwem greckiego antyku. Z kolei dzięki Arabom dorobek myślowy starożytnych Greków został przypomniany Europejczykom. 61 W Xlii w. patriarsze-katolikosowi podlegało 25 metropolitów, każdemu metropolicie — 6 do 12 biskupów. Kościół Nestoriański zorganizowany był w 230 diecezjach. Jego wyznawców można było spotkać w Korei, Japonii, Turkmenii, na Jawie, nestoria* nami było wielu Mongołów, Turków, Tatarów i Tybetańczyków. Gwałtowny upadek Kościoła nastąpił w drugiej połowie XIV w. Przywódca mongolski Timur (1336--1405), który uprzednio przyjął islam, dokonał rzezi wyznawców nestorianizmu. Ci, którzy ocaleli, przenieśli się w góry Hakkiari, zasiedlając teren między jeziorami Urmia i Wan (północna Mezopotamia). Kościół Nestoriański, który dzięki swej ekspansji misyjnej był przez wiele stuleci Kościołem wielonarodowym, przekształca się w XV w. w zwarty Kościół narodowy z patriarchą-katolikosem, który zyskał jednocześnie znaczenie księcia plemiennego. W 1551 r. dochodzi do pierwszej schizmy w łonie Kościoła Nestoriańskiego. W 1681 r. Kościół Rzymskokatolicki zawarł unię z częścią nestorianów, którzy zrzeszyli się w ramach tzw. Kościoła Chaldejskiego. Podczas pierwszej wojny światowej Turcy wymordowali połowę członków Kościoła Apostolskiego Wschodu. Nowo powstałe państwo irackie zmusiło część nestorianów, którzy przeżyli pogrom, do emigracji. Udali się oni do Syrii, na Cypr i USA. W ostatnim z wymienionych krajów osiedlił się też w 1933 r. patriarcha-katolikos. 6.3. Stary spór o dziedziczenie funkcji patriarchy i reformy kos'delne (wprowadzenie kalendarza gregoriańskiego, redukcja okresów postnych) doprowadziły w 1968 r. do schizmy w łonie Kościoła Apostolskiego Wschodu. Na czele pierwszej grupy stoi patriarcha Mar Dinkha (ur. 1936), rezydujący dawniej w Teheranie (Iran), a obecnie w USA. Podlega mu siedmiu biskupów: po dwóch w Iraku i we Włoszech oraz pojednymwIndiach,SyTiiiUSA.Natomiastpatriarcha Mar Adaj Geevarghese, który rezyduje w Bagdadzie (Irak) ma dwóch biskupów w Iraku, dwóch w Indiach i jednego w Europie Zachodniej. Obie grupy mają łącznie ok. 200 tys. wiernych, z czego 20 tys. żyje w USA, 30 tys. w Indiach, 20 tys. w Europie, 9 tys. w Australii, pozostali — na tradycyjnych terenach w Iraku i Iranie. 6.4. Kościół Apostolski Wschodu nie rozwinął jednolitego systemu dogmatycznego. Szczególnym szacunkiem otacza się w nim dorobek myślowy Teodora z Mopsuestii, potępiony w VI w. przez Kościół bizantyjski. Z Nowego Testamentu nie uznaje się 2 listu Piotra, 2 i 3 listu Jana, listu Judy i Apokalipsy. Akcentuje się uchwały Soboru w Nicei (325) i Konstantynopolu (381) oraz Symbol Nicejsko-Konstantynopolitański. 6.4.1. Nauka o Trójcy Świętej nie różni się od tego, czego naucza Kościół bizantyjski, ale w chrystologii Kościół Apostolski Wschodu idzie własną drogą, wyprowadzając ją od Teodora z Mopsuestii i jego ucznia Nestoriusza; wzbrania się jednak przed nazywaniem swej doktryny nestoriańską. Według niej, w Jezusie Chrystusie są dwie natury i dwie osoby, ale jedna parsopa (prosopon); pod pojęciem tym rozumie się jedność moralną obu osób. Logos Boży zamieszkał w człowieku Jezusie jak w świątyni. Natura i osoba ludzka upodobniają się do natury i osoby Bożej, tworząc z nią wewnętrzną jednos'ć woli, łaski i miłości. Również podczas śmierci Chrystusa na krzyżu natura i osoba Boża utrzymała jedność woli z cierpiącą naturą i osobą ludzką. 6.4.2. Łaska Boża, objawiająca się w cierpieniu Chrystusa, odnosi się do człowieka, który się składa z ciała i duszy. W nawiązaniu do Teodora z Mopsuestii teologia nestoriańską odrzuca pogląd, że na człowieku ciąży przekleństwo grzechu pierworodnego. Uchybienia człowieka, które wikłają go w grzech i winę, są popełniane na osobistą odpowiedzialność, chociaż przyczyną ich jest niemiłe Bogu pożądanie, które opanowało stworzenie od upadku Adama. 6.4.3. Ponieważ Logos Boży zamieszkał w człowieku Chrystusie jak w świątyni, przeto Marii nie można nazywać Bożą rodzicielką (Jaldath Alaha — syriacki odpowiednik greckiego określenia Theotokos), lecz tylko rodzicielką Chrystusa (Jaldath Mszika — Christotokos). Marii oddaje się jednak dużą cześć: jej posłuszeństwo przeciwstawia się nieposłuszeństwu Ewy i mówi o jej współdziałaniu z Synem na rzecz zbawienia ludzkości. 6.4.4. Święci i męczennicy tworzą stan doskonałości, na ile jest on osiągalny dla śmiertelnych ludzi. Relikwie świętych są czczone, ich samych wzywa się o wstawiennictwo. 6.4.5. Nestorianie wierzą, że Kościół to wspólnota świętych, wyposażona w pełnomocnictwo Boże. Niewidzialną głową tego Kościoła jest Chrystus, który pierwotnie reprezentowany był na ziemi przez wspólnotę równouprawnionych i niezależnych od siebie patriarchów Rzymu, Konstantynopola, Aleksandrii, Antiochii i Seleucji--Ktesifonu. Ponieważ patriarchowie czterech pierwszych stolic popadli w herezję, przeto tylko jeszcze patriarcha Wschodu, jako duchowy następca księcia apostołów Piotra, reprezentuje prawowierny Kościół Chrystusa. Katolikos-patriarcha był wybierany pierwotnie przez biskupów. Nieustanna walka o przetrwanie skłoniła nestorianów do powierzenia przywództwa jednemu rodowi, z którego obierany był patriarcha, będący nie tylko religijnym przywódcą, lecz również swego rodzaju teokratycznym księciem. Przyszły patriarcha żyje od dziecka po wegetariańsku, jest zobowiązany do celibatu, często obejmuje stanowisko w bardzo młodym wieku. Nestorianie podzielili hierarchię kościelną na trzy triady: najwyższych kapłanów (katolikos-patriarcha, metropolita, biskup), kapłanów (chorepiskop, archidiakon, kapłan) i sług (diakon, subdiakon, lektor). Biskupi, żyjący także w celibacie, byii niegdyś wybierani przez kapłanów swojej diecezji i potwierdzani przez aklamację ludu. Dzisiaj, podobnie jak w przypadku patriarchy, stanowiska biskupie są dziedziczone w wąskim kręgu pewnych rodzin. Kapłani nestoriariscy wybierani są przez parafie. Mogą się oni żenić, a w przypadku śmierci żony ponownie wchodzić w związek małżeński (w Kościołach prawosławnych nie jest to możliwe). Stan mniszy, wielce zasłużony w sukcesach misyjnych w okresie wczesnego średniowiecza, podupadł w ostatnich stuleciach. Spotkać można jednak ascetów obojga płci, żyjących przy swoich rodzinach; świadomie nie wstępują oni w związki małżeńskie, gdyż całe życie pragną poświęcić swojej wspólnocie religijnej. 6.5. Skromne budynki kościelne dzielą się na nawę i prezbiterium. Obie części oddziela zasłona, którą odsłania się podczas nabożeństwa (liturgii). Druga zasłona znajduje się przed ołtarzem, który zaopatrzony jest w baldachim; zaciąga się ją na krótki czas podczas uroczystości eucharystycznej. Nawa kościelna jest podzielona na część męską i żeńską. W kościele nestoriańskim nie ma żadnych obrazów, jedyną jego ozdobą jest krzyż, któremu wierni oddają cześć przez pocałunek. 62 63 awny synacki dialekt edeski (odłam języka aramejskiego). Formularze liturgiczne (anafory) wywodzą się z tradycji antiocheńskiej. Dzisiaj w użyciu są trzy liturgie: apostołów Addaja (Tadeusza) i Mari (legendarnych pierwszych apostoiów Mezopotamii), pochodząca z VII w. i używana podczas większości niedziel i świąt (w części eucharystycznej nie zawiera słów ustanowienia); Teodora z Mopsuestii, używana od Adwentu do Niedzieli Palmowej; Nestoriusza, stosowana podczas określonych świąt i dni pokutnych. Chociaż dwie ostatnie liturgie zawierają stówa ustanowienia, to jednak nie mają one konsekrującego skutku. Skutek taki miały one tylko w ustach Chrystusa podczas Ostatniej Wieczerzy. Od tego czasu konsekracja dokonuje się przez zstępowanie Ducha Świętego w epiklezie. 6.7. Kościół Apostolski Wschodu nie ma powszechnie obowiązującej nauki o sakramentach. Pod wpływem Zachodu nestorianie mówią od XIII w. o siedmiu sakramentach, ale zaliczają do nich różne czynności. Chrzest, Eucharystia, małżeństwo i kapłaństwo są powszechnie akceptowane. Co do pozostałych trzech sakramentów istnieją rozbieżne opinie. Zaliczają do nich m.in.: błogosławieństwo mnichów, nabożeństwo za zmarłych, namaszczenie olejem, „święty zaczyn chlebowy" (furmentum), absolucję, znak krzyża, konsekrację kościoła lub ołtarza. Akt chrztu składa się z podwójnego namaszczenia i trzykrotnego zanurzenia. Chrzci się dzieci. Chrzest nie ma działania odpuszczającego grzechy, gdyż — jak już wspomniano — nestorianie wierzą, że człowiek rodzi się bezgrzeszny. Bezpośrednio po chrzcie udziela się Eucharystii; język niemowlęcia zostaje nawilżony poświęconym winem. Eucharystia uchodzi za pamiątkę śmierci Chrystusa i ma charakter ofiary. Jej elementami są: wino zmieszane z wodą i zakwaszony chleb, który przed każdą uroczystością eucharystycznązostajeprzygotowanyprzyużyciu świętego zaczynu chlebowe-g o. Według tradycji nestoriańskiej, ap. Jan otrzymał podczas Ostatniej Wietfeerzy dwa kawałki konsekrowanego przez Chrystusa chleba. Jeden z nich umoczył w krwi Chrystusa pod krzyżem. Po wniebowstąpieniu Pańskim chleb ten został zmieszany z mąką i ciastem. Każdy z apostołów, udając się w podróż misyjną, zabrał ze sobą trochę tego zaczynu. Z tak wytworzonego furmentum produkowano stale nowy zaczyn, tak że w chlebie komunijnym, przygotowywanym co roku w Wielki Czwartek, żyje nieprzerwanie konsekrowana przez samego Chrystusa, Jego własną krwią pod krzyżem nasiąknięta hostia. Eucharystia może być udzielona tylko w kościele i tylko raz dziennie. Udzielanie sakramentów jest zastrzeżone dla wyświęconych kapłanów. 6.8. Nestorianie używali do niedawna starego, juliariskiego sposobu określania miesięcy. Zgodnie z nim, rok kościelny rozpoczynał się 1 grudnia i był podzielony na dziewięć okresów po siedem tygodni każdy. Były to: Zwiastowanie, święto Trzech Króli, Post, Zmartwychwstanie, święto Apostołów, lato, święto Eliasza, Mojżesza i Poświęcenie Kościoła. Obowiązywały cztery okresy postu różnej długości; najdłuższy trwał 49 dni, przed Wielkanocą, był to Wielki Post; najkrótszy, Mart Myriam (świętej Marii), trwał tylko 15 dni w pierwszej połowie sierpnia; środy i piątki były dniami postu w ciągu całego roku. Ogólnie w roku było 172 dni postu. Jak już wspomniano, wprowadzenie kalendarza gregoriańskiego i redukcja okresów postnych były jedną z przyczyn, które doprowadziły do schizmy w łonie Kościoła Apostolskiego Wschodu. Grupa wokół patriarchy Mara Adaja Geeverghese trzyma się dalej kalendarza juliańskiego i pełnego wymiaru dni postnych. 64 7. Kościół Rzymskokatolicki 7.1. Nazwa Połączenie słów: katolicki i rzymski nastąpiło w XII w. Sobór Trydencki (1545-156$) pizy]ąifonmiłę:Sancta(catholica apostołka) Romana Ecclesia. Potwierdzi! ją Sobór Watykański I. Natomiast Konstytucja dogmatyczna „O Kościele" (Lumen Gentium, skrót: LG) Soboru Watykańskiego II powiada, że jedyny Kościół Chrystusowy, który wyznajemy w symbolu wiary jako jeden, święty, katolicki i apostolski (...) ustanowiony i zorganizowany na tym świecie jako społeczność, trwa w Kościele katolickim, rządzonym przez następcę Piotra oraz biskupów pozostających z nim we wspólnocie (LG 8). Mówiąc Kościół Rzymskokatolicki mamy na myśli określoną kościelna formę organizacyjną chrześcijaństwa. Natomiast słowo katolicyzm (rzymski) określa historyczną postać chrześcijaństwa, która jako wielkość światopoglądowa duchowo i społecznie przekracza ramy kościelne i niekiedy popada w konflikt z oficjalnym Kościołem. Chociaż katolicyzm pod względem personalnym i rzeczowym związany jest z Kościołem Rzymskokatolickim i jego doktrynalnymi wypowiedziami, a także mniej lub bardziej łączą go z nim organizacyjne więzi, to jednak nie jest z nim tożsamy. Angażując się w zadania społeczne (polityka, prawo, wychowanie itd.) i konkurując jako katolicyzm polityczny, społeczny, lewicowy itp. z innymi światopoglądami, przyjmuje postać ideologii. Dodać trzeba jeszcze, że katolicyzm nie jest wielkością' jednolitą. W zależności od kraju lub obszaru kulturowego, warunków polityczno-społecznych i innych czynników, posiada on swoiste cechy, tak że trzeba mówić właściwie o wielu katolicyzmach. Np. polski katolicyzm jest inny niż holenderski, niemiecki jest inny niż francuski, włoski jest inny niż latynoamerykański itd. W świadomości publicznej nie rozróżnia się często między formą kościelną a postacią światopoglądową katolicyzmu rzymskiego. Jako „katolickie" uchodzą określone cechy tego Kościoła, przy czym opinia kształtowana jest na obserwacji, doświadczeniu lub uprzedzeniu. W oczy rzuca się organizacja hierarchiczna i zewnętrzny obraz Kościoła Rzymskokatolickiego w formie przekazywanej przez środki masowego przekazu. Uwagę zwraca zwartość systemu dogmatycznego i jurydycznego, jego autorytaryzm, uniwersalizm i ekskluzywizm, który uwidacznia się w publicznych wypowiedziach i oświadczeniach papieskich. Te i podobne cechy katolicyzmu rzymskiego, w zależności od punktu obserwacyjnego, oceniane są pozytywnie lub negatywnie, rzadko zaś traktowane bywają jako pozbawione znaczenia. Na ogół mniej zwraca się uwagi na różnorodność form życia religijno-duchowego w Kościele Rzymskokatolickim, jego umiejętność dosto- 5 — SYMBOLIKA Zarys wiedzy o Kościołach i wspólnotach chrześcijańskich 65 sowywania się do konkretnych warunków i godzenia rozbieżnych poglądów, dzięki czemu potrafi uporać się z różnymi kryzysowymi sytuacjami. jl 7.2. Rozwój historyczny i stan aktualny 7.2.1. Rola Rzymu Kościół Rzymskokatolicki ma w sposób szczególny do czynienia z Rzymem. Rzym odgrywał już w starożytności chrześcijańskiej wielką role. Tam, według tradycji, znajdują się groby apostołów Piotra i Pawła, tam powstała pierwotna wersja Apostolskiego Wyznania Wiary, poza tym biskup Rzymu już bardzo wcześnie akceptowany byt jako miarodajna instytucja w sporach doktrynalnych. Kościół Rzymu uchodził za gwaranta i przykład prawdziwej tradycji. W pierwszych wiekach patriarchaty wschodnie skłonne były uznawać prymat honorowy patriarchy Zachodu, widząc w papieżu „pierwszego miedzy równymi" (primus inter pares). Z upływem czasu biskup Rzymu zaczął uważać się za następcę apostoła Piotra. Obietnice, dane Piotrowi, że jest opoką, na której zostanie zbudowany Kościół (Mt 16, 17-18), tym, który utwierdza braci we wierze (Łk 22, 32) i który jako pasterz pasie owieczki Chrystusa (J 21, 15-17), zaczęto w Rzymie traktować nie jako przyrzeczenia poczynione jednorazowo historycznej postaci apostola, lecz jako funkcje służebne, które muszą pozostać trwałym elementem w życiu i działalności Kościoła. 7.2.2. Kościół i cesarstwo Okoliczności polityczne sprawiły, że papieżowi jako biskupowi Rzymu, zwłaszcza po przeprowadzeniu się cesarza rzymskiego do Konstantynopola, przypadły zadania i obowiązki, które w istocie nie były elementem jego urzędu: polityczne przywództwo w niespokojnych czasach wędrówek ludów i w okresie, który nastąpił bezpośrednio potem. Funkcja papieża urosła do rangi cesarskiej. Ten rozwój, wspomagany innymi czynnikami, zwłaszcza przymierzem papiestwa z państwem Karola Wielkiego, prowadził do coraz większego wyobcowania między Kościołem Wschodu i Zachodu. Zakończyło się to schizmą z 1054 roku. Średniowiecze zdominowane było rywalizacją między papiestwem a cesarstwem o polityczne wpływy. Najbardziej skrajnym jej wyrazem był wydany przez papieża Grzegorza VII (1073-1085) dokument zwany DiciatusPapae. Zawierał on następujące sformułowania: Kościół rzymski został założony przez samego Pana. Tylko biskup Rzymu ma prawo do tytułu uniwersalnego pasterza. Tylko on ma prawo wydawać nowe ustawy, zakładać wspólnoty, zdejmować z urzędu biskupów bez werdyktu soboru. Tylkoon może także nałożyć na siebie insygnia cesarskie. Tylko on daje wszystkim książętom stopę do pocałunku. Tylko jemu przysługuje w całym świecie tytułpapieża. Żaden sobór nie może nazwać się powszechnym bez jego woli. On ma prawo detronisować cesarza. Jego roszczenia nie podlegają krytyce. Nikt nie może go sądzić. Wszystkie ważniejsze sprawy trzeba przedkładać Stolicy Apostolskiej. Kościół rzymski nigdy nie mylił się i — o czym Świadczy Pismo św. — nigdy nie pomyli się w przyszłości. Nikt nie może uchodzić za katolika, kto nie zgadza się z Kościołem rzymskim. Papież może uwolnić poddanych z przysięgi wierności, którą złożyli złym zwierzchnikom. Zwycięstwo papiestwa w sporze koncyliarnym, tznl w odpowiedzi na pytanie, czy najwyższą instancją i autorytetem w Kościele jest sobór powszechny lub papież, przyczyniło się do podniesienia rangi biskupa Rzymu w łonie Kościoła zachodniego. 66 7.2.3. Reformacja Reformatorzy XVI wieku nie odrzucali początkowo papiestwa, lecz chcieli je włączyć w proces odnowy Kościoła. Krytyka dotyczyła zeświecczenia papieża, świeckiej władzy Kościoła, która deklarowana była jako prawo Boże, i wreszcie wizji Kościoła jako najwyższej monarchii z papieżem jako najwyższym monarchą. Zanegowanie tego urzędu nastąpiło dopiero w momencie, gdy papież nie chciał uznać nowego odczytania Ewangelii przez Reformację, a zwłaszcza jej głównej zasady ujętej w formule: usprawiedliwienie jedynie z wiary bez uczynków Zakonu. Z wyżej wymienionych względów Marcin Luter ogłosił papieża antychrystem a papiestwo uznał za instytucję założoną przez diabła. Odtąd papież i papiści stali się głównym przedmiotem reformacyjnej krytyki. Walka z Rzymem stała się silnym węzłem łączącym zwolenników Reformacji, którzy w innych sprawach bardzo od siebie się różnili. Po stronie rzymskokatolickiej podkreślano w okresie poreformacyjnym szczególnie to, co było przedmiotem ostrej krytyki reformatorów: prymat papieża jako symbol jedności wewnątrzkościelnej i przezwyciężenie koncyliaryzmu. 7.2.4. Vaticanum I Powyższy rozwój osiągnął punkt kulminacyjny na I Soborze Watykańskim (1869--70). Odbywał się on w okresie jednoczenia Włoch, z czym łączyła się utrata świeckiej władzy papieża. Sobór miał się zająć problemem Kościoia, lecz jego obrady ograniczyły się do zdefiniowania prymatu jurysdykcyjnego papieża i nieomylności urzędu nauczycielskiego biskupa Rzymu. W odniesieniu do prymatu jurysdykcyjnego Sobór stwierdził: Jeśli zatem ktoś mówi, że Biskup Rzymski posiada tylko urząd nadzorczy lub kierowniczy, a nie pełną i najwyższą władzę jurysdykcji nad całym Kościołem, nie tylko w rzeczach wiary i moralności, lecz także w tym, co dotyczy karności i rządzenia Kościołem na całym świecie; albo jeśli mówi, że ma tylko większą część władzy, a nie pełność tej władzy najwyższej; albo że ta władza nie jest zwyczajna i bezpośrednia bądź w odniesieniu do wszystkich poszczególnych Kościołów, bądź wszystkich poszczególnych pasterzy i wiernych — niech będzie wyłączony ze społeczności wiernych. Vaticanum I powiązał ściśle prymat jurysdykcyjny papieża z nauką o nieomylności jego urzędu. Odpowiednia definicja ma następujące brzmienie: Biskup Rzymski, gdy mówi ex caihedra — tzn. gdy sprawując urząd pasterza i nauczyciela wszystkich wiernych, swą najwyższą apostolską władzą określa zobowiązującą cały Kościół naukę w sprawach wiary i moralności — dzięki opiece Bożej przyrzeczonej mu w osobie św. Piotra Apostoła posiada tę nieomylność, jaką Boski Zbawiciel chciał, aby Kościół jego był obdarzony id definowaniu nauki wiary i moralności. Toteż takie definicje są niezmienne same z siebie, a nie na skutek zgody Kościoła. Te ustalenia Soboru Watykańskiego I, wraz z odpowiednimi sformułowaniami Kodeksu Prawa Kanonicznego, sprawiły, że Kościół Rzymskokatolicki, bardziej niż dotychczas, zaczął się jawić jako Kościół papieski. Oba dogmaty przyczyniły się do powstania opozycji wewnątrzkościelnej, z której potem wyłoniły się Kościoły starokatolickie. Jednocześnie w środowiskach protestanckich wzmogły się nastroje antyrzym-skokatolickie. Wielki teolog ewangelicki Karol Barth (1886-1968) jeszcze kilkadziesiąt lat później mówił, w nawiązaniu do uchwał Vaticanum I, o watykańskim bluźnier-stwie, o Kościele pychy (hybris) i nieposłuszeństwa wobec Boga. . 5* 67 y.2.5. Vaticanum II Nowe akcenty w interesującej nas sprawie wniósł Sobór Watykański II (1963*65). Wprawdzie nie anulowano lub zmieniono definicji Vaticanum I, lecz włączono je w szerszy kontekst. Vaticanum II nie wywodzi istoty Kościoła Rzymskokatolickiego z papiestwa, podstawową jego wypowiedzią jest raczej słowo o Kościele jako sakramencie jedności. ..JZośdół jest w Chrystusie niejako sakramentem, czyli znakiem i narzędziem wewnętrznego zjednoczenia z Bogiem i jedności całego rodzaju ludzkiego (LG 1). Po tych wywodach następuje wypowiedź o Kościele jako ludzie Bożym będącym w drodze. Dopiero w dalszej kolejności jest mowa o hierarchicznym ustroju Kościoła i o episkopacie. Urzędy w Kościele, także urząd papieski, to — w rozumieniu Vatica-hum II — pełnienie funkcji apostolskich oraz służba i dar. Szczegółowe opisanie urzędu biskupiego, roli Kościoła partykularnego (lokalnego) w ramach Kościoła powszechnego (o zasięgu światowym), podkreślanie zasady kolegialności i powszechnego kapłaństwa świeckich — wszystko to pozwoliło wyprowadzić urząd papieski z izolacji, w jaką go wepchnął Sobór Watykański I, i ulokować w szerszym kontekście. Odnośnie kolegialności biskupów na uwagę zasługują następujące ustalenia Vaticanum II: Kolegium to, jako złożone z wielu jednostek, wyraża rozmaitość i powszechność Ludu Bożego, jako zaś zgromadzone pod jedną Głową wyraża jedność trzody Chrystusowej, Biskupi, przestrzegając wiernie prymatu i przodownictwa Głowy swojej, sprawują własną władzę dla dobra swoich wiernych, a także dla dobra całego Kościoła. Duch Święty zaś ustawicznie umacnia jego organiczną strukturę i zgodę. Najwyższa władza nad całym Kościołem, w jaką wyposażone jest to Kolegium, w sposób uroczysty sprawowana jest na Soborze Powszechnym (LG 22). I dalej: Kolegialna jednośćprzejawia się również w stosunkach poszczególnych biskupów z Kościołami partykularnymi i z Kościołem Powszechnym. Biskup Rzymski, jako Następca Piotra, jest trwałym i widzialnym źródłem i fundamentem jedności w swoich partykularnych Kościołach, uformowanych na wzór Kościoła Powszechnego, w których istnieje i z których się składa jeden i jedyny Kościół katolicki. Toteż poszczególni biskupi reprezentują każdy swój Kościół, wszyscy zaś razem z papieżem cały Kościół złączeni więzią pokoju, miłości i jedności {LG 25). Prerogatywy papieża Sobór Watykański II ujął następująco: Biskup Rzymski z racji swego urzędu, mianowicie urzędu Zastępcy Chrystusa i Pasterza całego Kościoła, ma pełną, najwyższą i powszechną władzę nad Kościołem i władzę tę zawsze ma prawo wykonywać w sposób nieskrępowany (LG 22). W kwestii nieomylności w zasadzie zostało powtórzone to, co już zostało powiedziane przez Vaticanum I: Nieomylnością tą z tytułu swego urzędu cieszy się Biskup Rzymki, Głowa Kolegium Biskupiego, gdy jako najwyższy pasterz i nauczyciel wszystkich wiernych Chrystusowych, który braci swych umacnia w wierze (por. Łk 22, 32), ogłasza definitywnym aktem naukę dotyczącą wiary i obyczajów (LG 25). Papieża jednak obowiązuje następująca zasada, sformułowana w Konstytucji dogmatycznej „O Objawieniu Bożym" (Dei Verbum): Urząd ten Nauczyciel nie jest ponad słowem Bożym, lecz jemu służy, nauczając tylko tego, co zostało przekazane. Z rozkazu Bożego i przy pomocy Ducha Świętego słucha on pobożnie słowa Bożego, święcie go strzeże i wiernie wyjaśnia, iwszystko, co podaje do wierzenia jako objawione przez Boga, czerpiez tego jednego depozytu wiary (DV 10). 68 J Współczesny Kościół Rzymskokatolicki chciałby rozumieć urząd papieski jako ważną służbę na rzecz jedności, przy czym chodzi tu nie tylko o jedność wewnątrzkoś-cielną, lecz również o jedność wszystkich chrześcijan i całego rodzaju ludzkiego. Kard. Joseph Ratzinger (ur. 1927) ujął to w następujących słowach: Cel jedności jest widziany jako jedność w wielości — Kościoły powinny pozostać Kościołami i stać się jednym Kościołem. 7.2.6. Statystyka Kościół Rzymskokatolicki jest najliczniejszą społecznością religijną na świecie. W 1989 r. ogólna liczba katolików rzymskich wynosiła 906 mm, co stanowiło 17,5% ludności świata. Liczba wiernych stale rośnie, zwłaszcza w Ameryce Łacińskiej i Afryce. Wzrasta też liczba biskupów: w 1989 r. było ich 4159 a podlegało im 2444 diecezji. Systematycznie zmniejsza się natomiast liczba powołań kapłańskich, czego główną przyczyną jest obowiązujący celibat. Podczas gdy w 1978 r. liczba kapłanów wynosiła 418 222, to w 1989 r. zmalała ona do 401 479. 7.3. Cechy charakterystyczne 7.3.1. Jest to Kościół, w którym istnieje urząd papieża, przy czym urząd ten ma za sobą bogatą historię w dziedzinie swego przejawiania się i realizacji. 7.3.2. Jest to Kościół, który powiada o sobie, że jest w posiadaniu pełni prawd wiary, czynności sakramentalnych i urzędów kościelnych. W jego życiu i działaniu dużą rolę odgrywa tradycja apostolska i zasada następstwa w urzędzie duchownym (sukcesja). 7.3.3. Z Kościołem Rzymskokatolickim jest związana nierozerwalnie idea Kościoła powszechnego (obejmującego cały świat). Przez długi czas rozumiano w Rzymie jedność kościelną jako jednolitość struktur kościelnych podporządkowanych papieżowi. Sobór Watykański II dowartościował znaczenie Kościołów partykularnych (lokalnych) i występującą w nich wielość; nie są one przeciwieństwem, lecz wyrazem jedności: Jeden i jedyny Kościół katolicki istnieje w Kościołach partykularnych i z nich się składa (LG 23). Przyrównanie Kościoła do ludu Bożego sprawia, że świeccy stają się w nim nie tylko słuchającymi i przyjmującymi, lecz także tymi, którzy biorą na siebie odpowiedzialność. Dotyczy to zwłaszcza sfer, w których Kościół wypełnia swe zadania wobec świata. 7.3.4. W Konstytucji dogmatycznej „O Kościele" czytamy:... widzialne zrzeszenie i wspólnota duchowa, Kościół ziemski i Kościół bogaty w dary niebiańskie — nie mogą być pojmowane jak dwie rzeczy odrębne; przeciwnie, tworzą one jedną rzeczywistość złożoną, która zrasta się z pierwiastka boskiego i ludzkiego (LG 8). Poza rym powiada się, że Kościół, jako wspólnota wierzących, jest podstawowym warunkiem wiary chrześcijańskiej. Wierzyć oznacza przyłączyć się do wspólnoty, której istotą jest wiara, a ta bierze się ze słuchania i zwiastowania (Rz 10, 17). 7.3.5. Kościół Rzymskokatolicki ma pozytywny stosunek do świata, historii i ludzkiej egzystencji. Chociaż dostrzega negatywny wpływ zła, winy i odrzucenia Boga, to jednak 69 afcceptuje i uznaje dobro i prawdę występujące w świecie, dostrzegając w naturze i stworzeniu podstawę i warunek łaski. -_ 7.3.6. Kościół Rzymskokatolicki przywiązuje dużą wagę do ładu prawnego i strukturalnego. Broni się jednak przed zarzutem, że ład ten jest przeszkodą dla przejawów spontaniczności i wolności. Uważa, że bez porządku prawnego nie może istnieć żadna wspólnota. 7.3.7. Kościół Rzymskokatolicki nie zgadza się z poglądem, szczególnie rozpowszechnionym w przeszłości, że jest Kościołem Sakramentu, podczas gdy Kościoły wyrosłe z Reformacji są Kościołami Słowa. Uważa, że tak Słowo jak i Sakrament mają konstytutywne znaczenie dla struktury i życia Kościoła, toteż obu tych elementów nie można sobie przeciwstawiać. W powołaniu na św. Augustyna podkreśla się, że Sakrament jest widzialnym Słowem (verbum visibik), a Słowo słyszalnym Sakramentem {sacramentum audibile). 7.3.8. O Kościołach wyrosłych z Reformacji powiada się, że ich doktrynę można sprowadzić do czterech zasad: jedynie wiara, jedynie łaska, jedynie Chrystus, jedynie Pismo. Natomiast Kościół Rzymskokatolicki — powiadają ewangelicy — do każdej z tych zasad dodaje dodatkowe pojęcie: wiara i miłość, łaska i uczynki, Chrystus i Kościół, Pismo i Tradycja. Odpowiedź strony rzymskokatolickiej brzmi: człon drugi wynika logicznie z pierwszego. 7.3.9. Inna cecha charakterystyczna Kościoła Rzymskokatolickiego to rozwinięta mariologia i pobożność maryjna. W odniesieniu do Matki Bożej obowiązują katolików dwa dogmaty. Pierwszy, tzw. dogmat o Niepokalanym Poczęciu Maryi, ogłoszony przez papieża Piusa IX (1846-1878) w 1854 r., ma następujące brzmienie: Najświętsza Maryjan Panna od pierwszej chwili swego poczęcia, na podstawie szczególnej łaski i przywileju wszechmogącego Boga, mocą przewidzianych zasług Jezusa Chrystusa, Zbawiciela rodzaju ludzkiego, została zachowana nietknięta od wszelkiej zmazy grzechu pierworodnego. Drugi dogmat o Wniebowzięciu Maryi, ogłosiłwl950r.papież Pius XII (1939-1958). Oto jego treść: Niepokalana Matka Boga, Maryja zawsze Dziewica, po zakończeniu ziemskiego życia z duszą i ciałem została wzięta do chwały niebieskiej. Odnośnie mariologii współczesna teologia katolicka powiada: wiele krytycznych ocen straci na znaczeniu, jeśli nie będzie się jej widzieć w sposób wyizolowany, lecz w kontekście chrystologii, nauki o zbawieniu, chrześcijańskiej antropologii, nauki o Kościele jako wspólnocie wierzących, w której Maria spotyka nas jako świadek wiary. W kwestii pobożnoności maryjnej istnieje wiele różnic i wariantów, w zależności od krajów, kultur i mentalności. Z drugiej strony nikogo nie zmusza się do przyjęcia określonych form pobożności maryjnej. Podczas obrad Soboru Watykańskiego II grupa ojców soborowych, wśród których szczególną aktywnością wyróżniali się niektórzy biskupi polscy, dążyła do tego, by we właściwym dokumencie soborowym Maria została nazwana pośredniczką zbawienia, współodkupicielką (mediatrix). Dążeniu temu sprzeciwił się przede wszystkim 70 kardynał Augustyn Bea (1881-1968), ówczesny przewodniczący watykańskiego Sekretariatu ds. Jedności Chrześcijan. W uzasadnieniu podawał, że chodzi ni o tytułnie całkiem jeszcze wyjaśniony pod względem teologicznym. Wielką zasługą kard. Bei i podobnie myślących ojców soborowych było to, że Sobór nie uchwalił oddzielnego dokumentu poświęconego Marii. Wypowiedzi maryjne włączone zostały do Konstytucji dogmatycznej „O Kościele", dzięki czemu postawiona została tama ich usamodzielnieniu się. 7.3.10. Ważną rolę w pobożności katolickiej odgrywa kult świętych. Stałym elementem tego kultu jest prośba o wstawiennictwo. W prośbie tej nie byłoby nic niezwykłego, gdyby kierowana była do Boga. Tutaj jednak wierzący zwracają się do umarłych — takimi są przecież święci — by wstawili się u Boga za żywych. W rozumieniu rzymskokatolickim święci są szczególnymi reprezentantami Kościoła, wiarygodną legitymacją jego świętości. Stanowią zarazem miarę i wzór życia chrześcijańskiego. Ponieważ są złączeni z żyjącymi wierzącymi w jednym Ciele Chrystusa, w ciętym obcowaniu, przeto można ich prosić o wstawiennictwo. Na wątpliwości ewangelików, że wzywanie świętych może naruszyć podstawową łrawdę o jedynym pośredniku Jezusie Chrystusie, strona rzymskokatolicka odpowiada zisiaj: 1. Nikt w Kościele Rzymskokatolickim nie jest zobowiązany otaczać świętych zcią i prosić o ich wstawiennictwo. 2. Każdy w swej postawie modlitewnej może się iracać bezpośrednio do Boga przez Jezusa Chrystusa w Duchu Świętym. 7.3.11. Z kultem świętych w Kościele Rzymskokatolickim wiąże się praktyka modlenia się za zmarłych, którzy znajdują się w „stanie pośrednim" między śmiercią a zmart- ychwstaniem w Dniu Ostatecznym. O tym stanie pośrednim, czyśćcu, obowiązuje io dzisiaj nauka sformułowana przez Sobór Trydencki: Istnieje czyściec, a dusze tam zatrzymane są wspomagane wstawiennictwem wiernych, zwłaszcza zaś miłą Bogu ofiarą Ołtarza. Jednocześnie wzywa się tu do powściągliwości: Zagadnienia dla prostego ludu udniejsze i subtelniejsze, które nie służą do zbudowania i z których najczęściej nie ma żadnego pożytku dla pobożności — z kazań ludowych winny być wyłączone. Biskupi niech zabronią jako zgorszenia i obrazy dla wiernych tego, co budzi tylko pewną ciekawość lub zabobonność, albo trąci brzydką chciwością. 7.3.12. Czymś specyficznie rzymskokatolickim jest wreszcie eucharystyczna pobożność. U jej podstaw tkwi przekonanie, że obecność sakramentalna ma charakter nieodwracalny, to znaczy trwa tak długo, jak długo istnieją elementy komunijne. Tym należy tłumaczyć nabożną cześć i troskę, z jaką w Kościele Rzymskokatolickim otacza się sakrament ołtarza. Nie zużyte podczas dystrybucji elementy komunijne przechowuje się w specjalnym pomieszczeniu, zwanym tabernakulum, obok którego umieszczona jest wiecznie paląca się lampka. W czwartek po niedzieli Trójcy Świętej Kościół Rzymskokatolicki obchodzi Boże Ciało — uroczystość wspominającą ustanowienie sakramentu ołtarza. 7.4. Życie kultowe 7.4.1. Rodzaje kościołów Kościół Rzymskokatolicki wymaga, aby style budowli sakramentalnej odpowiadały celom liturgicznym i chwale Bożej. Konstytucja „O liturgii świętej" (skrót: KL) 71 ,„-™„6u j.ł aiwiŁiiLŁS "a ten temat: frzy wznoszeniu świątyń należy troskliwie dbać o to, aby ułatwiały wykorzystywanie czynności iiturgicznych oraz osiągacie czynnego uczestnictwa wiernych (KL 124). Wśród różnych rodzajów kościołów pierwsze miejsce zajmuje kościół parafialny, w którym skupia się cale życie religijne parafii. Rozlegle parafie mają kościoły filialne, szczególnie na odległych wioskach. Ośrodkiem życia religijnego w diecezji jest kościół katedralny. Nazywany jest „matką kościołów" diecezji. Niektóre kościoły z racji swoich szczególnych walorów historycznych, architektonicznych i innych, wyróżnione są tytułem bazyliki. Są bazyliki większe i niniejsze. Ponadto istnieją jeszcze kaplice publiczne i prywatne. Przez kaplicę rozumie się miejsce przeznaczone, za pozwoleniem biskupa-ordynariusza, do sprawowania kultu Bożego, dla pożytku jakiejś wspólnoty lub grupy wiernych. Specjalną wymowę ma obrzęd konsekracji kościoła, który dodaje mu powagi i świętości, przeznaczając go do wyłącznej służby Bożej. Obrzęd konsekracji kościoła sięga IV w. 7.4.2. Wnętrze kościoła Z liturgicznego punktu widzenia w świątyni rzymskokatolickiej rozróżnia się dwa najważniejsze ośrodki: liturgii słowa Bożego i liturgii ofiary. Miejscem głoszenia słowa Bożego jest ambona. Z ambony wykonuje się czytania, psalm responsoryjny oraz orędzie wielkanocne. Można z tego miejsca mówić także homilię i prowadzić modlitwę powszechną (OWMR 272). Najważniejszym elementem wyposażenia kościoła i racją jego istnienia jest ołtarz. Pierwotnie był to drewniany stół. Zwyczaj umieszczania w ołtarzu relikwii świętych rozpowszechnił się w IX w. w związku z rozwojem ich kultu. Od czasów papieża Grzegorza Wielkiego, czyli od przełomu VI i VII w., mowa jest o większej liczbie ołtarzy. Domagała się tego zwiększająca się liczba kapłanów, zwłaszcza w klasztorach i zanik koncelebry. Ponadto na zwiększanie się liczby ołtarzy wpływ miały potrzeby duszpasterskie bractw (boczne kaplice), cechów, fundacji i rozwój kultu świętych, którym poświęcano ołtarze. Prawie do końca pierwszego tysiąclecia kapłan stał za mensą (blatem) ołtarza i odprawiał Mszę św. twarzą do wiernych. Potem nastąpiło przesunięcie ołtarza do ściany absydy ze względu na nadbudowę ołtarzową. Odtąd, aż do Soboru Watykańskiego II, kapłan stał plecami do ludu podczas odprawiania Mszy św. Poczynając od XIII w. zaczął upowszechniać się zwyczaj umieszczania na ołtarzu świeczników i krucyfiksu. Obowiązujące obecnie przepisy brzmią: Ołtarz główny winien być zbudowany w oddaleniu od ściany, aby można było łatwo go obejść i odprawiać twarzą do wiernych. Powinien zaś być w ten sposób usytuowany, ażeby rzeczywiście stanowił ośrodek, na którym samorzutnie skupia się uwaga całego zgromadzenia (...). Z pożytkiem winien być zachowany zwyczaj wkładania do ołtarza konsekrowanego lub umieszczania pod mensą relikwii świętych, niekoniecznie męczenników (...). Ołtarzy bocznych winno być niewiele i w nowych kościołach powinny być umieszczone w kaplicach oddzielonych w jakiś sposób od nawy głównej... {OWMR 259-270). Miejscem przeznaczonym do przechowywania konsekrowanych elementów komunijnych jest tabernakulum. W starożytności funkcję tę pełniła zakrystia 72 ^ {sacristia, od łac. sacer = święty). Eucharystię przechowywano wtedy tylko dla chorych, a nie dla adoracji. W średniowieczu pojawiła się szafka wmurowana w ścianę obok lub za ołtarzem. Potem zaczęto ją umieszczać na ołtarzu, co miało związek z rozwojem kultu eucharystycznego- Od XIII w. przyjął się zwyczaj palenia przed tabernakulum tzw. wiecznej lampki. Obecnie obowiązują przepisy: Zaleca się bardzo przechowywanie Najświętszego Sakramentu w kaplicy odpowiedniej dla prywatnej modlitwy wiernych. Jeżeli to jest nieosiągalne, należy przechowywać Najświętszy Sakrament albo w jakimś ołtarzu, albo poza ołtarzem w części kościoła najbardziej czcigodnej i odpowiednio przyozdobionej, biorąc pod uwagę strukturę kościoła i pewne zwyczaje miejscowe (OWMR 276-277). W Polsce z polecenia episkopatu (1972) tabernakulum ma być umieszczone w prezbiterium, w centralnym miejscu świątyni, widoczne dla wszystkich. Na temat chrzcielnicy w Ogólnym Wprowadzeniu do Obrzędów Chrztu czytamy: Bez względu na to czy mieści się ona w jakiejś kaplicy wewnątrz lub obok kościoła, czy w jakiejś części kościoła na widoku wiernych, tak ją należy urządzić, by w obrzędach chrztu mogło uczestniczyć wiele osób. Po zakończeniu okresu wielkanocnego w miejscu udzielania chrztu wypada ze cżdą przechowywaćpaschał i zapalać go podczas udzielania chrztu, aby od niego łatwo było zapalać świece ochrzczonych (nr 25). Paschał, czyli świeca paschalna, przez cały pięćdziesięciodniowy okres wielkanocny stoi na wysokim świeczniku przy ambonie i jest zapalany przy wszystkich obchodach liturgicznych. Po nieszporach niedzieli Zesłania Ducha Świętego zostaje umieszczony przy chrzcielnicy. Zapala się go podczas chrztu, pogrzebu i w Dzień Zaduszny. Obrazy umieszczane w świątyniach katolickich mają związek z kultem świętych. Muszą być one tak ułożone, aby tworzyły pewną harmonię i by nie powtarzały się obrazy jednego świętego. Poza obrazami dopuszczane są także posągi. Organy stosowane są w kościołach zachodnich od VIII w. Soborowa Konstytucja „O liturgii świętej" powiada: W Kościele łacińskim należy mieć w wielkim poważaniu organy piszczałkowe jako tradycyjny instrument muzyczny, którego brzmienie ceremoniom kościelnym dodaje majestatu, a umysły wiernych podnosi do Boga i spraw niebieskich. 7.4.3. Szaty i naczynia liturgiczne Szaty liturgiczne (paramenty = szaty ozdobne) wywodzą się z odzieży świeckiej. W ciągu IV i V w. ubiór liturgiczny zaczął coraz bardziej odróżniać się od odzieży świeckiej. Przez wiele stuleci kolory szat stosowane były swobodnie. Z regułami pod tym względem spotykamy się dopiero w IX w. Papież Innocenty III (1198-1216) poświadcza istnienie pięciu kolorów: białego, używanego w Święta radosne; czerwonego, używanego w święta męczenników i w dniu Zesłania Ducha Świętego; czarnego, oznaczającego żałobę i pokutę, stąd używano go w Wielkim Poście i Adwencie; fioletowego, stosowanego zamiast czarnego; zielonego, będącego kolorem pośrednim między czerwonym a białym, używanego w dni, które nie były ani uroczyste, ani pokutne. Szaty liturgiczne symbolizują dostojeństwo osób poświęconych Bogu. W XI w. zostały ułożone modlitwy przy wkładaniu szat liturgicznych. Zawierają one symbolikę poszczególnych elementów szat, wskazującą na cnoty, jakie mają zdobić li-turga: — H u me r a ł wywodzi się z chusty noszonej przez wszystkich ludzi na szyi. Symbolizuje ona hełm zbawienia przeciw napaściom złego ducha. 73 i z iiiniKi sięgającej do stóp, z długimi rękawami. Symbolizuje czystość duszy posiadającej łaskę uświęcającą. Wykonana z białego (stąd nazwa) materiału. * — Pasek (dngulum) służy do przepasania i podnoszenia alby, gdy jest za druga. Symbolizuje czystość, ponieważ przepasuje lędźwie, uważane za siedzibę pożądliwości. — Komża jest skróconą albą. Używana poza Mszą św. i ogólnie do niższych posług. Jej symbolika jest taka sama jak alby. — Stuła jest elementem stroju liturgicznego w kształcie wstęgi lub szarfy. Diakon zakłada ją przez lewe ramię, a kapłan i biskup na szyje. Jest najważniejszym insygnium spośród szat liturgicznych: symbolizuje szatę godową, odzyskaną w Chrystusie, czyli łaskę uświęcającą i nieśmiertelność. — Ornat wywodzi się z wierzchniej szaty rzymskiej. Strojem kapłańskim stał się w V w. Ponieważ ornat ubiera się na wszystkie inne szaty liturgiczne, dlatego w modlitwach podczas święceń kapłańskich uchodził za symbol miłości pokrywającej grzechy. Ponieważ spoczywa on na plecach, dlatego modlitwa przy ubieraniu go przed Mszą św. przedstawia go jako symbol słodkiego jarzma Pańskiego. — Kapa jako wierzchnia szata liturgiczna nakładana jest do odprawiania nabożeństw paraliturgicznych i do udzielania sakramentów poza Mszą św. — Dalmatyka jest wierzchnią szatą liturgiczną diakona, natomiast biskup nosi ją pod ornatem. Symbolizuje radość i nadprzyrodzoną sprawiedliwość. — Infuła (mitra) jest liturgicznym nakryciem głowy, przysługującym biskupowi (i niektórym opatom), które nosi on w czasie procecji, siedząc na miejscu przewodniczenia, przy uroczystym błogosławieństwie i przy aktach jurysdykcyjnych i reprezentacyjnych. Składa się z dwóch sztywnych tarcz (tzw. cornua, czyli rogi) z przedniej i tylnej strony i dwóch zwisających z tyłu wstęg (vittae). W użyciu kościelnym od XII w. Modlitwa przy jej wkładaniu widzi w niej hełm zbawienia. W dwóch jej rogach symbolika średniowieczna dopatrywała się symbolu obu Testamentów. — Paliusz jest wstęgą wełniana, z sześcioma krzyżami z czarnego materiału. Ma formę naszyjnika z dwoma końcami zwisającymi z przodu jeden i z rytu jeden. Noszony jest na ornacie jako insygnium przez papieża i arcybiskupów metropolitów. — Pierścień biskupa rozpowszechnił się w VII w. Uważany jest za symbol wierności Bogu i zaślubin z diecezją. — Pastorał pojawił się równocześnie z pierścieniem biskupim. Zastosowanie liturgiczne znalazł w XI w. — Pektorał to ozdobny krzyż ze szlachetnego metalu, z relikwiami, noszony na piersiach przez wyższe duchowieństwo. Zwyczaj znany od XII w., ma przypominać o wierności Chrystusowi, Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego podaje następujące zasady używania szat liturgicznych: W Kościele, który jest ciałem Chrystusa, nie wszyscy członkowie spełniają jednakowe czynności. Ta różność funkcji w spełnianiu kultu ukazuje się zewnętrznie przez różność szat liturgicznych. Dlatego te szaty powinny być znakiem funkcji właściwej każdemu z posługujących. Poza tym szaty liturgiczne powinny podkreślać piękno czynności- liturgicznych (OWMR 297-298). Do najczęściej używanych naczyń liturgicznych należą: 74 — Kielich jako naczynie na wino eucharystyczne w liturgii mszalnej, wykonane z trwałego, szlachetnego materiału. — Patena jako naczynie na hostie; ma kształt małego talerzyka. — Ampułki służą do przynoszenia wina i wody przy odprawianiu Mszy św. — Puszka {cyborium) to naczynie do przechowywania Eucharystii w postaci chleba. Najpierw była okrągłym lub czworokątnym pudełkiem, od XIII w. przyjęła formę kielicha o odpowiedniej pojemności, z przykrywką. Od XIX w. używana również w Mszy św. zamiast pateny. — Monstrancja jest naczyniem liturgicznym, w którym wystawiana jest do adoracji hostia (Najświętszy Sakrament). Pojawiła się w Kościele zachodnim w XIV w. w związku z rozwojem kultu eucharystycznego. Ozdabiano ją różnymi motywami. 7.4.4. Funkcje w zgromadzeniu liturgicznym Przewodniczącym czynności liturgicznych jest celebrans. Wzorem takiego przewodniczenia jest Chrystus, który w czasie Ostatniej Wieczerzy spełniał funkcję przewodniczącego. Kapłan, który przewodniczy liturgii in persona Christi, zanosi do Boga modlitwy w imieniu całego ludu kościelnego. Celebrans jest znakiem Chrystusa Najwyższego Kapłana, znakiem Chrystusa jako pośrednika przymierza. W każdej Mszy św. następuje odnowienie Nowego Przymierza. Kapłan jest reprezentantem kolegium apostołów. Każda Msza św. jest wypełnianiem polecenia, jakie Chrystus dał apostołom: to czyńcie na moją pamiątkę. Przedłużeniem kolegium apostołów w pierwszym rzędzie jest kolegium biskupów. Celebrans jest reprezentantem tych, którzy otrzymali to polecenie. Oprócz biskupa i kapłana, w niektórych wypadkach celebransem może być diakon. Zgodnie z przepisami prawa kanonicznego i liturgicznymi, diakon może chrzcić, głosić słowo Boże, przewodniczyć obrzędom pogrzebowym, także eucharystycznym i udzielać Komunii św. Diakon posiada przede wszystkim swój własny udział we Mszy św.: czytanie Ewangelii i usługiwanie kapłanowi. Szczególne funkcje liturgiczne spełniają: — akolita, który przygotowuje ołtarz i dary ofiarne oraz pomaga w rozdawaniu Komunii św. i udzielaniu Komunii chorych. Gdzie nie ma akolitów, ich funkcję spełniają ministranci; — lektor, wierny, któremu powierzona została funkcja czytania podczas Mszy św. tekstów z Pisma św., wyjąwszy Ewangelię; — psalmista, którego zadaniem jest śpiewanie lub recytowanie psalmu albo innego tekstu biblijnego między czytaniami. 7.4.5. Podział nabożeństw W Kościele Rzymskokatolickim wyróżnia się trzy stopnie czynności liturgicznych i nabożeństw: 7.4.5.1. Najwyższy stopień posiadają te obrzędy, które wykonuje się z ustanowienia i woli samego Chrystusa. Należą do nich Msza św. i sakramenty. 75 /.•*._*.i. U stopień stanowią te obrzędy, które wykonuje się z ustanowienia Kościoła. Należą tu wszystkie sakramenraJia, które swoją skuteczność biorą Z modlitw i zasług Kościoła. 7.4.5.3. Trzeci stopień stanowią nabożeństwa, wśród których Konstytucja „O liturgii" wyróżnia trzy rodzaje: — nabożeństwa odprawiane z polecenia Stolicy Apostolskiej, zwłaszcza wspólnie w kościele i pod kierunkiem kapłana. Do nich należą: droga krzyżowa, różaniec, litanie, nowenny; — nabożeństwa odprawiane w poszczególnych diecezjach czy regionach, za aprobata biskupów, stosownie do zwyczajów miejscowych, według ksiąg diecezjalnych prawnie zatwierdzonych. Do tej grupy nabożeństw należą: Gorzkie Żale, nabożeństwa majowe; — trzecią grupę stanowią nabożeństwa dozwolone przez Kościół, bądź takie, które z natury są własnością określonej społeczności, jak nabożeństwa cechowe czy brackie. Do tej grupy należą nabożeństwa prywatne. 7.4.6. Msza święta W rozumieniu rzymskokatolickim, Msza św., czyli ofiara eucharystyczna, jest szczytem i źródłem całego życia chrześcijańskiego (LG11). Jest sercem całej liturgii Kościoła. Wszystkie sakramenty skierowane są do Eucharystii i do oiej prowadzą. Również wszystkie nabożeństwa mają prowadzić wiernych do lepszego udziału we Mszy św. i budzić w nich pragnienie zjednoczenia się z Chrystusem. Kościół Rzymskokatolicki naucza, że godziną narodzin Mszy św. była Ostatnia Wieczerza. W ramach tej uczty Jezus tej nocy, kiedy został wydany, ustanowił eucharystyczną Ofiarę Ciała i Krwi swojej, aby w niej na całe wieki, aż do swego przyjścia, utrwalić Ofiarę Krzyża i tak umiłowanej Oblubienicy Kościołowi powierzyć pamiątkę swej Męki i Zmartwychwstania: Sakrament miłosierdzia, znak jedności, węzeł miłości, ucztę paschalną, w której pożywamy Chrystusa, w której dusza napełnia się łaską i otrzymujemy zadatek przyszłej chwały {KL 47). Z Jezusowych słów ustanowienia eucharystycznej ofiary wynikają istotne obrzędy Mszy św.: — obrzędy przygotowania darów ofiarnych: wziął chleb, podobnie wziął kielich; — modlitwa eucharystyczna: dzięki czynił, błogosławił; — obrzędy komunijne: łamał i podawał uczniom. Zgodnie z nauczaniem rzymskokatolickim, Msza św. ustanowiona przez Chrystusa we Wieczerniku jest Ofiarą Krzyża. W słowach ustanowienia jest wyraźna relacja do Jego śmierci krzyżowej: To jest Ciało moje, które za was będzie wydane, To jest kielich krwi mojej, która za was będzie wylana. Ponadto oddzielenie krwi (postać wina) od ciała (postać chleba) oznacza śmierć. W sposób sakramentalny, misteryjny, dokonało się we Wieczerniku to, co następnego dnia miało miejsce na krzyżu. Odtąd w każdej Mszy św. postacie eucharystyczne oznaczają i uobecniają Ofiarę Krzyżową Chrystusa. Obrzęd Eucharystii, Msza św., składa się w pewnej mierze z dwóch części: z liturgii słowa i z liturgii eucharystycznej w ściślejszym sensie. Obie te części wiążą się z sobą tak ściśle, że stanowią jeden akt kultu (KL 56): Do tych dwu części Mszy św. dochodzą obrzędy liturgiczne wstępu oraz zakończenia. Wynika stąd struktura następująca: • 76 J 7.4.6.1. Obrzędy wstępne: wejście z towarzyszącym śpiewem, pozdrowienie wiernych, akt pokuty, Kyrie, Gloria (Chwała na wysokości Bogu) i modlitwa dnia (kolekta). Obrzędy wstępne służą wprowadzeniu i przygotowaniu do całej uroczystości. 7.4.6.2. Liturgia słowa Bożego. Jej rdzeń stanowią czytania z Pisma św. (jedno lub dwa) i psalm responsoryjny (śpiew między czytaniami). Homilia, wyznanie wiary (Nicejsko-Konstantynopolitańskie) i modlitwa powszechna stanowią rozwinięcie i zamknięcie tej części Mszy św. Wszysdrie wymienione czynności mają symboliczne znaczenie. W czytaniach, których wykładem jest homilia, Bóg przemawia do swego ludu dając mu pokarm do życia w Duchu. Sam Chrystus obecny jest w swym słowie pośród wierzących. Psalm responsoryjny stanowi odpowiedź słuchaczy. Śpiew Alleluja jest pozdrowieniem zwróconym do Pana obecnego w głoszeniu Ewangelii. Wyznanie wiary daje wyraz przyjęciu przez wiernych słowa Bożego usłyszanego w czytaniach i homilii. Modląc się w modlitwie powszechnej za wszystkich ludzi a szczególnie za najbardziej potrzebujących, wierni wypełniają swój urząd kapłański. 7.4.6.3. Liturgia eucharystyczna (w ściślejszym sensie) składa się z kolei z trzech części. Są nimi: przygotowanie darów, modlitwa eucharystyczna, Komunia. Podczas przygotowania darów przyniesione zostają do ołtarza wśród śpiewu i modlitw chleb i wino oraz woda. Celebrans obmywa ręce, modląc się nad darami. W Modlitwie eucharystycznej, modlitwie dziękczynienia i uświęcenia, sprawowanie Eucharystii osiąga swe centrum i punkt szczytowy. Najważniejsze elementy składające się na tę modlitwę przedstawiają się następująco: dziękczynienie za całe dzieło odkupienia wyraża szczególnie prefacja. W wołaniu Święty! cala wspólnota łączy się w uwielbieniu Boga z mocami niebios. W epiklezie (wezwaniu) prosi się Boga Ojca, by zesłał Ducha Świętego na dary, aby przez Niego stały się Ciałem i Krwią Chrystusa. W konsekracji (opis ustanowienia) przez słowa i gesty Chrystusa obecne stają się pod postaciami chleba i wina Ciało i Krew Pańskie oraz uobecniona zostaje sakramentalnie ofiara złożona przez Chrystusa raz na zawsze na krzyżu. Stąd w następującej z kolei anamnezie (wspomnieniu) wspomina się mękę, zmartwychwstanie i wniebowstąpienie Jezusa Chrystusa, a w m»dlitwieo przyjęcie darów składa się przez Jezusa Chrystusa w Duchu Świętym dar ofiarny Ojcu; wspominając żywych i umarłych daje się wyraz temu, że Eucharystia jest sprawowana w jedności całego Kościoła i świętych obcowania. Doksologia końcowa wyraża raz jeszcze uwielbienie Boga, a potwierdza ją i kończy aklamacja całej zebranej wspólnoty. Obrzędy komunijne rozpoczyna Modlitwa Pańska z embolizmem (modlitwa kapłańska, zawierająca rozwinięcie ostatniej prośby Ojcze nasz i dająca wyraz oczekiwaniu na przyjście Pana) i aklamacją ludu, znak pokoju, łamanie i zmieszanie postaci, Agnus Dei (Baranku Boży), modlitwa przygotowawcza do Komunii, Komunia kapłana i wiernych. Obrzędy komunijne zamyka dziękczynienie i modlitwa końcowa. 7.4.6.4. Msza św. kończy się ogłoszeniami duszpasterskimi, pozdrowieniem i błogosławieństwem kapłańskim oraz rozesłaniem wiernych. 7.4.7. Nabożeństwa paraliturgiczne Pod pojęciem tym Kościół Rzymskokatolicki rozumie formy wspólnej modlitwy typu ludowego poza ścisłymi ramami liturgii. Nabożeństwa te były szczególnie popularne 77 wsroa prostego ludu kościelnego w okresie przed Soborem Watykańskim II, gdyż w przeciwieństwie do Mszy ś"w. byty odprawiane nie po łacinie, lecz w języku narodowym. Lud mógł zatem od początku do końca uczestniczyć aktywnie w takim nabożeństwie-Między prowadzącym kapłanem a ludem istniał bezpośredni kontakt. Wiele tych nabożeństw zawiera wątek sakramentalny. Na początku lub w jakimś późniejszym momencie następuje „wystawienie" w monstrancji Najświętszego Sakramentu. Nabożeństwa takie kończą się zazwyczaj błogosławieństwem sakramentalnym polegającym na tym, że kapłan lub diakon błogosławi monstrancją wiernych, czyniąc nią znak krzyża. Najbardziej znane do dziś nabożeństwa paraliturgiczne to maryjne nabożeństwa majowe, nabożeństwa różańcowe w październiku oraz Droga Krzyżowa. Podczas tej ostatniej przebywa się drogę Chrystusa od domu Piłata do Kalwarii, zatrzymując się, aby się modlić, w 14 miejscach (stacjach) oznaczonych krzyżem i często przedstawieniami plastycznymi. W kościołach od stacji do stacji przechodzi przeważnie tylko mała grupa, reszta zgromadzonych w tym czasie powstaje z miejsc i zwraca się w stronę kolejnej stacji. Podczas nabożeństw paraliturgicznych używane są różne tradycyjne formy modlitewne. Jedna z nich, litania, składa się z wielu wezwań (inwokacji), na które w przypadku Boga Ojca, Syna i Ducha Świętego odpowiada się aklamacją: Zmiłuj ńę nad nami!, Wysłuchaj nas, Panie, Prosimy Cię, -wysłuchaj nas.', a w przypadku świętych: Módl się za nami! Pierwotną litanią Kościoła rzymskiego )estLitania do Wszystkich Świętych, która w swojej głównej części zwraca się do Chrystusa, na początku jednak wzywa świętych jako współuczestniczących w modlitwie. Jest ona uroczyście śpiewana w Wigilię Paschalną oraz przy sprawowaniu sakramentu święceń, podczas procesji błagalnych i przy uroczystych publicznych poświęceniach i błogosławieństwach. Od czasów baroku pojawiło się wiele jej naśladownictw. Najbardziej znanym z nich jestLitania Loretańska zawierająca pebe czci wezwania do Matki Bożej. Na wzmiankę zasługują jeszcze: Litania do Najświętszego Imienia Jezus, Litania do Najświętszego Serca Pana Jezusa, Litania do Najdroższej Krwi Chrysiusa Pana, Litania do Najświętszego Sakramentu, Litania do Ducha Świętego, Litania do Matki Bożej Bolesnej. 7.4.8. Polskie zwyczaje liturgiczne Wśród zwyczajów liturgicznych charakterystycznych dla pobożności polskiej najczęściej wylicza się: Grób Pański, Roraty, Godzinki i Gorzkie Żale. W Polsce, zgodnie z wielowiekową tradycją, na zakończenie liturgii wielkopiątkowej przenosi się Najświętszy Sakrament do tzw. Grobu Pańskiego. Zwyczaj urządzania „pogrzebu Chrystusa" wywodzi się z Palestyny. W Polsce od XVI w. umieszcza się w Grobie monstrancję okrytą białym welonem, a obok, na dywaniku, układa się krzyż. Adoracja przy Grobie trwa do późnych godzin nocnych. Nawiedzanie Grobów, które w miastach nabiera charakteru pielgrzymki, trwa do Wigilii Paschalnej. R or a t y to Msza św, w okresie Adwentu, odprawiana przeważnie tylko przy świetle świec; nazwana tak od pierwszych słów śpiewu na wejście: Rorate coeli (Spuście rosę, niebiosa). W Polsce najstarsze ślady Mszy roratniej sięgają XIII w. Roraty odprawiane na Wawelu gromadziły wszystkie stany państwa (król, duchowieństwo, senatorowie, szlachta, rycerze, mieszczanie i chłopi), które kolejno zapalały jedną świecę siedmiora-miennego świecznika ze słowami: Jestem gotowy na sąd boski. Obecnie roraty gromadzą 78 raczej dzieci. Podczas Mszy roratniej zapala się dodatkowo jedną świecę ozdobioną mirtem symbolizującym Marię. Godzinki o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny układem wzorowane są na modlitwie brewiarzowej (7 godzin kanonicznych: jutrznia, pryma, tercja, seksta, nona, nieszpory, kompleta — stąd nazwa), były śpiewane kiedyś w Polsce w czasie Mszy św. (tekst polski powstał w Krakowie w 1616 r.). Obecnie (1972) Episkopat Polski polecił śpiewać je w niedziele przed Mszą św. Gorzkie żale to nabożeństwo wielkopostne poświęcone rozważaniu Męki Pańskiej w układzie dawnej trzyczęściowej jutrzni. Każda część poprzedzona „Pobudką" (wezwaniem) składa się z czytanej intencji, hymnu, lamentu duszy nad cierpiącym Jezusem i rozmowy duszy z Matką Bożą Bolesną. Autorem tekstu jest ks. Wawrzyniec B e n i k (1674-1720), misjonarz. Pierwsze nabożeństwo Gorzkich Żali odbyło się w kościele św. Krzyża w Warszawie. Tekst ukazał się drukiem w 1707 r. pt. Snopek Mirry. Śpiewane zazwyczaj w każdą niedzielę po sumie (= główna uroczysta Msza św.), w miastach po południu w połączeniu z kazaniem pasyjnym. 7.4.9. Procesje i pielgrzymki Procesje jako uroczyste pochody należą wszędzie do świątecznych obrzędów liturgicznych, przede wszystkim jako wejście i wyjście. W Mszy św. występują procesje z darami, komunijna i na Ewangelię. Do cyklu rocznego należą procesja na Matkę Boską Gromniczną (Ofiarowanie Pańskie), procesja w Niedzielę Palmową oraz procesje błagalne (wspólne obchodzenie miasta lub pól ze śpiewem Litanii do Wszystkich Świętych w sytuacji szczególnych potrzeb). Szczególnie uroczysty charakter ma procesja w Boże Ciało, przypadające w czwartek po niedzieli Trójcy Świętej. Jest to święto przypominające ustanowienie Sakramentu Ołtarza. Po zakończeniu Mszy św. formuje się procesja, w której konsekrowana w liturgii mszalnej Hostia jest niesiona w monstrancji. Procesja zatrzymuje się przy cztetech ołtarzach, gdzie śpiewane są Ewangelie o tematyce eucharystycznej; na zakończenie udziela się błogosławieństwa Najświętszym Sakramentem na cztery strony świata. Wymowa symboliczna tej procesji jest następująca: w ten sposób Kościół staje się widoczny jako pielgrzymujący Lud Boży, pokrzepiany w swojej wędrówce mocą Bożego pokarmu. Procesjami są w pewnym sensie również pielgrzymki. Służą one odwiedzaniu świętych miejsc. Chrześcijanie już wcześnie pielgrzymowali do miejsc, w których żył i działał Jezus, gdzie został ukrzyżowany, pochowany i powstał z martwych, aby w tych miejscach z większą gotowością słuchać słowa Bożego i głębiej przeżywać Eucharystię. Potem rozwinął się zwyczaj pielgrzymowania chrześcijan zachodnich do grobów świętych (św. Piotra w Rzymie, św. Marcina w Tours, św. Jakuba w Santiago de Compostela) oraz do „cudownych obrazów" Matki Bożej. Najbardziej znane sanktuaria maryjne znajdują się w Lourdes (płd. Francja), Fatimie (Portugalia), Kevelaer (Niemcy), Einsiedeln (Szwajcaria), Mariazell (Austria) i Częstochowie. 7.4.10. Rok kościelny Sobór Watykański II w Konstytucji „O liturgii" pisze na ten temat: Święta Matka Kościół uważa za swój obowiązek obchodzić w czcigodnym wspomnieniu zbawcze dzieło swego boskiego Oblubieńca przez cały rok w ustalonych dniach... Z biegiem roku Kościół odsłania całe misterium Chrystusa, począwszy od Wcielenia i Narodzenia aż do Wniebowstąpienia, do dnia Zesłania Ducha Świętego oraz oczekiwania błogosławionej nadziei i 79 ^ przyjścia fanskiego. W ten sposób obchodząc misterium Odkupienia, Kościół otwiera bogactwa zbawczych czynów i zasług swojego Pana, tak że one uobecniają się niejako w każdym czasie, aby wierni zetknęli się z nimi i dostąpili laski zbawienia (KL 102). W ciągu ostatnich stuleci w Kościele Rzymskokatolickim powstało szereg stopni świąt i oktaw. Dlatego Sobór Watykański II polecił na nowo uporządkować rok kościelny. Polecił wyeksponować niedzielę, która zagubiła się prawie w mnóstwie obchodów liturgicznych różnego rodzaju. Zbyt liczne obchody świętych polecił zredukować, względnie umieścić w kalendarzach partykularnych (regionalnych, diecezjalnych, zakonnych). Postanowienia Soboru w życie wprowadził nowy kalendarz liturgiczny, wydany w 1969 r. Rozróżnia on trzy stopnie obchodów: uroczystość, święto i wspomnienie. Tylko dwie największe uroczystości, to jest Boże Narodzenie i Wielkanoc mają oktawę. W roku kościelnym rozróżnia się dwa okresy świąteczne i jeden okres zwykły. Okresy świąteczne związane są z najważniejszymi uroczystościami: Bożego Narodzenia i Wielkanocy. Każdy z tych okresów dzieli się na dwa podokresy: przygotowawczy i świąteczny. Pozostałe 33 lub 34 tygodnie składają się na tzw. Okres Zwykły w ciągu roku. Celem Okresu Zwykłego jest dalsze zgłębianie i przeżywanie dzieła zbawczego Jezusa Chrystusa. W Konstytucji „O liturgii" o niedzieli czytamy: Zgodnie z tradycją apostolską, która wywodzi się od samego dnia zmartwychwstania Chrystusa, misterium paschalne Kościół obchodzi co ońem dni, w dniu, który słusznie nazywany jest dniem Pańskim albo niedzielą. W tym bowiem dniu wierni powinni schodzić się razem dla słuchania słowa Bożego i uczestniczenia w Eucharystii, aby tak wspominać Mękę, Zmartwychwstanie i chwałę Pana Jezusa i składać dziękczynienie Bogu, który ich odrodził przez zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa ku nadziei żywej. Niedziela jest zatem najstarszym i pierwszym dniem świątecznym, który należy tak przedstawić i wpoić w pobożność wiernych, aby stał się również dniem radości i odpoczynku od pracy. Ponieważ niedziela jest podstawą i rdzeniem całego roku liturgicznego, nie należy jej przysłaniać innymi obchodami, jeżeli nie są rzeczywiście bardzo ważne (KL 106). W myśl powyższych zaleceń, w okresie zwykłym w ciągu roku niedziela ustępuje tylko uroczystościom i świętom Pańskim. Natomiast niedziele Adwentu, Wielkiego Postu i Okresu Wielkanocnego, mają pierwszeństwo przed wszystkimi innymi obchodami liturgicznymi. Gdy uroczystość wypadnie na jedną z tych niedziel, wtedy przenosi się ją na sobotę. Gdy np. niedziela Adwentu wypadnie 8 grudnia, wtedy uroczystość Niepokalanego Poczęcia Maryi obchodzi się w sobotę 7 grudnia. Niedziela też wyklucza, z niewielkimi wyjątkami (uroczystość Najświętszej Rodziny, święto Chrztu Pańskiego, uroczystość Trójcy Przenajświętszej i uroczystość Chrystusa Króla Wszechświata), łączenie z nią na stałe innych obchodów. Okres Zwykły roku kościelnego dzieli się na dwie części: od Chrztu Pańskiego do Środy Popielcowej i od Zielonych Świąt do Adwentu. W pierwszej części Okresu Zwykłego obchodzi się w liturgii dwa święta Pańskie, które w tradycji uważane byty niekiedy za święta maryjne. Pierwszym z nich jest święto Ofiarowania Pana Jezusa, obchodzone 2 lutego. Ludowa nazwa „Matki Boskiej Gromnicznej" wywodzi się ze zwyczaju poświęcania w tym dniu świec zwanych gromnicami. Drugim obchodem tego okresu jest uroczystość Zwiastowania Pańskiego, przypadające na dzień 25 marca, to jest dziewięć miesięcy przed Bożym Narodzeniem. Treścią tego obchodu jest opis ewangelicznego Zwiastowania Pańskiego (Łk 1, 26 n). 80 W drugiej części Okresu Zwykłego przypada kilka obchodów ruchomych, które należą do grupy świąt dogmatycznych, zwanych także tematycznymi lub ideowymi. Należą do nich: — Uroczystość Trójcy Przenajświętszej, którą obchodzi się w pierwszą niedzielę po Zesłaniu Ducha Świętego. Uroczystość tę zatwierdził papież Jan XXII (1316-1334) w 1334 r. — Uroczystość Najświętszego Ciała i Krwi Pańskiej (Boże Ciało) obchodzona jest w czwartek po uroczystości Trójcy Przenajświętszej. Pojawiła się w XIII w., w 1317 r. wprowadzono ją w całym Kościele zachodnim. — Uroczystość Najświętszego Serca Pana Jezusa obchodzi się w piątek po drugiej niedzieli, licząc od Zielonych Świąt. Treścią nabożeństwa jest bosko-ludzka miłość Zbawiciela. Stolica Apostolska wprowadziła tę uroczystość do liturgii w 1856 r. Echem Triduum Paschalnego (trzydniowe obrzędy wielkanocne, które trwają od Mszy Wieczerzy Pańskiej w Wielki Czwartek do nieszporów niedzieli Zmartwychwstania Pańskiego, stanowiąc jedno wielkie święto) są święta Przemienienia Pańskiego i Podwyższenia Krzyża świętego. Pierwsze, obchodzone 6 sierpnia, w swojej treści przedstawia chwałę Chrystusa, do której wszedł przez mękę i śmierć. Drugie, obchodzone 14 września, nawiązuje do męki Pańskiej. Nowym obchodem liturgicznym, należącym do uroczystości Pańskich, jest uroczystość Chrystusa Króla Wszechświata. Ustanowił ją papież Pius XI (1922-1939) w 1925 r., wyznaczając jej obchód na niedzielę przed uroczystością Wszystkich Świętych. W nowym kalendarzu liturgicznym uroczystość ta została przesunięta na ostatnią niedzielę roku kościelnego, aby podkreślić, iż Chrystus na końcu czasów przekaże Ojcu niebieskiemu wieczne i powszechne królestwo. Powszechny kalendarz liturgiczny wymienia 13 obchodów ku czci Matki Bożej w ciągu roku kościelnego. Najważniejsze z nich to: — 8 grudnia: uroczystość Niepokalanego Poczęcia NMP. — 1 stycznia: uroczystość Bożej Rodzicielki Maryi. — 15 sierpnia: uroczystość Wniebowzięcia NMP. — 8 września: święto Narodzenia NMP. Polska ma jeszcze trzy własne obchody maryjne: — 26 sierpnia: święto Matki Bożej Jasnogórskiej. — 3 maja: uroczystość Królowej Polski. — 16 listopada: święto Matki Miłosierdzia, czyli Matki Bożej Ostrobramskiej. Spośród świętych czczonych powszechnie na uwagę zasługują: — Jan Chrzciciel: uroczystość jego narodzenia obchodzi się w liturgii 24 czerwca. Kult ten znany był już w IV w. — Józef, mąż Marii, ziemski ojciec Zbawiciela. Uroczystość ku jego czci ma swoją tradycyjną datę 19 marca. Nowy kalendarz liturgiczny z 1970 r. razem połączył kult Gabriela, Michała i Rafała. Odtąd święto Archaniołów obchodzi się w jednym dniu 29 września. Święci Joachim i Anna, rodzice Marii, mieli swoje osobne obchody liturgiczne, które w 1970 r. połączono razem we wspomnienie obowiązkowe, przypadające na 26 lipca. W polskim kalendarzu liturgicznym obok świętych i błogosławionych czczonych w całym Kościele Rzymskokatolickim lub tylko lokalnie (Marcin, Stefan, Zygmunt, Barbara) znajdują się imiona urodzonych w Polsce, lub też z Polską związanych ^ 6 — SYMBOLIKA Zarys wiedzy o Kościołach i wspólnotach chrześcijańskich 81 przez pracę misyjną (Wojciech, Otto), albo których relikwie przeniesiono do Polski (Florian). Spośród świętych, urodzonych w Polsce, szczególnie znani są: ś"w. Stanisław ze Szczepanowa (ok. 1035-1079), biskup krakowski, męczennik, kanonizowany w 1253 r.; Wincenty Kadłubek (ok. 1150-1223), biskup krakowski, autor kroniki; Jacek Odrowąż (1183-1257),dominikanin,misjonarzRusiiPrus,kanonizowanyw I594r.; Jan Kanty (1390-1473),profesorUJwKrakowie,kanonizowanywl767r; Kazimierz Jagiellończyk (1458-1484), patron Wilna i Wiłeńszczyzny, kanonizowany w 1602 r.; Stanisław Kostka (1550-1568), który w 1567 r. wstąpił w Rzymie do zakonu jezuitów, gdzie już 15 sierpnia następnego roku zmarł jako nowicjusz, kanonizowany w 1726 r. ' W związku z milenium Chrztu Polski (1966) rozpoczęto szereg procesów beatyfikacyjnych i kanonizacyjnych. W 1971 r. papież Paweł VI beatyfikował franciszkanina Maksymiliana Kolbe (1894-1941), którego do kalendarza liturgicznego wpisano pod datą 14 sierpnia. Kanonizował go papież Jan Paweł II w 1982 r. i nadal mu tytuł męczennika ze względu na jego śmierć męczeńską w Oświęcimiu. Z innych osób, „wyniesionych na ołtarze", na wspomnienie zasługują: Maria Teresa Ledó-chowska(1863-1922)5patronkadziełmisyjnychwPolsce; Urszula Ledóchowska (1865-1939), urszulanka; Józef Kalinowski (1835-1907), karmelita; Albert Chmielowski (1845-1916), założyciel albertynów; Karolina Kózkówna (1898-1914), dziewica i męczennica; Michał Kozal (1893-1943), biskup, który zginął śmiercią męczeńską w Dachau. Na wspomnienie zasługują jeszcze dwa święta: — Uroczystość Wszystkich Świętych przypadającallistopadanapamiątkę braci i ńóstr, zgromadzonych już w niebieskim Jeruzalem (prefacja), a nie tylko oficjalnie kanonizowanych. — Dzień Zaduszny (Zaduszki) czyli wspomnienie wszystkich zmarłych, z którymi żyjący czują się złączeni w świętych obcowaniu; przypada 2 listopada. Po Mszy św. — w warunkach miejskich przeważnie już poprzedniego popołudnia, tzn. w uroczystość Wszystkich Świętych — błogosławi się przy użyciu wody święconej i kadzidła groby na cmentarzu. 7.4.11. Sakramenty i sakramentalia Poczynając od XII w. z dużej liczby znaków liturgicznych wyodrębniono w Kos'ciele Rzymskokatolickim siedem jako podstawowe i nazwano je sakramentami: chrztu, bierzmowania, Eucharystii, pokuty, namaszczenia chorych, kapłaństwa, małżeństwa. Wszystkie wymienione sakramenty zostały — w przekonaniu rzymskokatolickim — ustanowione przez Chrystusa. Chrzest, bierzmowanie i Eucharystia nazywane są sakramentami wtajemniczenia chrześcijańskiego, gdyż mają ścisły związek z uroczystym włączeniem do wspólnoty Kościoła. — Chrzest jest podstawowym sakramentem, przez który ten, kto stał się wierzącym, zostaje wyrwany z mocy zła3 grzechu i włączony we wspólnotę Chrystusową. Chrzest dorosłych następuje po kilkuletnim przygotowaniu (katechumenat) z reguły w Wigilię Paschalną, w połączeniu z całością obrzędów wtajemniczenia chrześcijańskiego. W ramach odnowy liturgicznej w 1969 r. ustalono nowe, specjalne obrzędy chrztu dzieci (do tego czasu posługiwano się skróconą formą chrztu dorosłych). Nowy ryt nie każe już rodzicom chrzestnym wyznawać fikcyjnie wiary w imieniu niemowlęcia, lecz pyta 82 ^ rodziców i chrzestnych o wiaręj którą pragną oni przekazać przyniesionemu do chrztu dziecku. Chrzest odbywa się w kościele parafialnym, w miarę możliwości w niedzielę jako dzień przypominający każdego tygodnia WielkanoCj pierwotny czas chrztu. Udziela się go w obecności zgromadzonych wiernych, wspólnie dzieciom urodzonym w ostatnim czasie. Przebieg chrztu dzieci: pozdrowienie rodziców i chrzestnych u wejścia do kościoła i rozmowa z nimi; w odpowiednim miejscu liturgia słowa Bożego z czytaniami i homilią, przeżegnanie, modlitwa powszechna i modlitwa z włożeniem ręki, po przejściu do chrzcielnicy błogosławieństwo wody, wyrzeczenie się szatana i grzechu, wyznanie wiary rodziców i chrzestnych z aklamacją zgromadzonych wiernych, udzielenie chrztu i namaszczenie krzyżmem, przyodzianie dziecka w białą szatę chrzcielną, zapalenie świecy chrzcielnej przez ojca. Na koniec nowo ochrzczone dzieci są w uroczystej procesji niesione przez matki do ołtarza; tam jako zapowiedź pełnego wtajemniczenia chrześcijańskiego przez sakramenty bierzmowania i Eucharystii odmawia się Modlitwę Pańską. W wielu miejscach jest zwyczaj, że po końcowym błogosławieństwie przechodzi się jeszcze przed obraz Matki Bożej. — Bierzmowanie było udzielane początkowo wraz z sakramentem chrztu w toku jednego obrzędu, tak jak do dziś dzieje się to jeszcze w Kościołach wschodnich. Oddzielenie bierzmowania od chrztu wiązało się na Zachodzie z pragnieniem zachowania zwyczaju bierzmowania przez biskupa. Odbywa się ono podczas Mszy św. Po Ewangelii kandydaci stają przed biskupem, który wygłasza krótką homilię i odbiera od nich odnowienie chrzcielnego wyznania wiary. Po cichej modlitwie, podczas której wszyscy zgromadzeni wierni klęczą, biskup wyciąga ręce nad kandydatami i wypowiada nad nimi modlitwę o dary Ducha Świętego. Następnie kandydaci przystępują do biskupa, który zanurzonym w oleju krzyżma kciukiem kreśli im na czole znak krzyża. Potem następuje modlitwa wiernych i dalszy ciąg Mszy św. W przypadku chrztu w wieku szkolnym i dorosłym udzielający chrztu kapłan ma prawo udzielić również bierzmowania, aby obrzędy wtajemniczenia chrześcijańskiego nie były rozdzielone. — Eucharystia jest ustanowioną przez Chrystusa ucztą, którą Kościół sprawuje jako dziękczynienie na pamiątkę Pana, tak że Jego ofiara staje się obecna i skuteczna wśród wierzących. Jest ona z zasady połączona z liturgią słowa Bożego i nosi wtedy nazwę Mszy św. Obrzęd właściwej Eucharystii obejmuje przygotowanie darów, modlitwę eucharystyczną i obrzędy Komunii św. Liturgia ta stanowi od dawien dawna centrum życia Kościoła Rzymskokatolickiego. Wierni zbierają się dla jej sprawowania w każdą niedzielę, niektórzy zaś nawet codziennie. Według nauki rzymskokatolickiej, podczas sprawowania liturgii eucharystycznej Chrystus staje się w niej obecny w zgromadzonych w Jego imię, w osobie kapłana, w głoszonym przez niego słowie Bożym, szczególnie zaś pod postaciami chleba i wina; kto je z wiarą pożywa, zostaje włączony w życie Chrystusa, ofiarowuje siebie ludziom wraz z Nim i oddaje przez to cześć Bogu Ojcu. — Pokuta. Odnowiona liturgia Kościoła Rzymskokatolickiego zna trzy formy obrzędów sakramentu pokuty: 1) obrzędy pojednania jednego penitenta; 2) wspólne obrzędy pojednania z indywidualną spowiedzią i rozgrzeszeniem; 3) wspólne obrzędy pojednania z rozgrzeszeniem ogólnym. Najbardziej rozpowszechniona jest forma pierwsza, zwana popularnie spowiedzią uszną. Odbywa się ona w konfesjonale lub rozmównicy. Głównymi jej elementami są: wyznanie grzechów, przyjęcie wyznaczonej pokuty i rozgrzeszenia. Decyzją Episkopatu Polski, w naszym kraju każdy wierny przy dobrej woli może korzystać z łaski pojednania przez spowiedź indywidualną, tak że 6* 83 j t j/uiTzeuy stosowania „ Ubrzędu pojednania wielu penitentów z ogólną spowiedzią i rozgrzeszeniem". — Sakrament namaszczenia chorych powołuje się na Chrystusa, który namaszczał chorych olejem i polecił uczniom czynić to samo (Mk 6,13; Jk 5,14-15). Ma to łączyć chorego z Chrystusem, który przyjął na siebie nasze choroby. Po obrzędach wstępnych z pokropieniem z wodą święconą i spowiedzią powszechną następuje czytanie z Pisma św. i modlitwa wiary (Jk 5,15) w postaci litanijnej modlitwy wstawienniczej; następnie kapłan wśród cichej modlitwy wkłada na chorego ręce. Potem namaszcza olejem czoło i dłonie chorego. Z kolei następuje modlitwa kapłana i wspólnie odmawiana Modlitwa Pańska oraz — jeśli chory tego sobie życzy — Komunia św. Obrzędy kończą się udzieleniem przez kapłana błogosławieństwa. . — Kapłaństwo w dokumentach Kościoła Rzymskokatolickiego zawsze nosiło nazwę: sacramentum ordinis, co znaczy: sakrament święceń. Nazwa ta obejmuje diakonat, kapłaństwo i biskupstwo. Dzisiejsza teologia widzi tu trzy stopnie jednego sakramentu. Diakon, zgodnie z tradycją apostolską (Dz 6, 1-6) troszczy się o ubogich i słabych, którym zanosi chleb powszedni i chleb słowa Bożego oraz Komunię chorych. W liturgii wspólnoty wiernych powierzone jest mu głoszenie Ewangelii i posługa przy kielichu eucharystycznym. Pod nieobecność kapłana kieruje też samodzielnie pewnymi obchodami liturgicznymi (chrzest, ślub, pogrzeb, nabożeństwo z wystawieniem i błogosławieństwem Najświętszym Sakramentem). Święcenia diakonatu odbywają się podczas Mszy św. po Ewangelii. Udziela je biskup, kładąc kandydatowi w milczeniu ręce na głowę, a następnie śpiewając tzw. wielką modlitwę poświęcającą. Na koniec nowo wyświęcony diakon zostaje przyodziany w swoje szaty liturgiczne i otrzymuje od biskupa księgę Ewangelii i znak pokoju. Współczesna teologia rzymskokatolicka stwierdza jednoznacznie, że jedynym pośrednikiem między Bogiem a ludźmi jest Jezus Chrystus; tylko On jest Kapłanem (sacerdos), który całkowicie ofiarowuje się za nas Ojcu. Tę kapłańską posługę Chrystusa może współsprawować cały Kościół, napełniony Jego Duchem Świętym (Ap 1, 6). W ten sposób cała społeczność ochrzczonych jest świętym i królewskim kapłaństwem (1P 2,5.9), mającym przystęp do Ojca i służącym zbawieniu świata. Obok kapłaństwa powszechnego (wynikającego z faktu przyjęcia chrztu) istnieje jednak również kapłaństwo służebne. Prezbiterzy mają za zadanie dbać jako pasterze o Kościół Boży (Dz 20, 28). Są oni łącznikami między zgromadzeniem wiernych a biskupem, czynią to zgromadzenie widzialnym Kościołem i umożliwiają mu w ten sposób pełnienie jego kapłańskiej funkcji. Dlatego prezbiter jest nazywany kapłanem w sposób szczególny. Pełnomocnictwo i misję, otrzymuje on przez modlitwę i włożenie rąk w sakramencie święceń kapłańskich. Kandydat wyraża najpierw swoją gotowość do pełnienia posługi kapłańskiej i przyrzeka biskupowi cześć i posłuszeństwo. Potem następuje modlitwa całej zgromadzonej wspólnoty w formie wielkiej litanii, włożenie rąk przez biskupa i obecnych kapłanów oraz uroczysta modlitwa poświęcająca biskupa. Do tego dochodzą obrzędy wyjaśniające: nałożenie kapłańskich szat mszalnych, namaszczenie dłoni, przekazanie kielicha i pateny, znak pokoju. Następnie neoprezbiter podchodzi wraz z biskupem do ołtarza i koncelebruje z nim dalszy ciąg Mszy św. Święcenia biskupie udzielane są przez (co najmniej) trzech biskupów podczas Mszy św., którą koncelebruje również elekt z dwoma asystującymi mu kapłanami diecezjalnymi. Po odczytaniu nominacji apostolskiej i po przemówieniu biskupa przewodniczącego obrzędom odbywa się skrutynium (badanie wiary i przyrze- 84 . czenie) kandydata do święceń, a po uroczystej modlitwie litanijnej całej zgromadzonej wspólnoty następuje udzielenie święceń przez włożenie rąk konsekratorów i wszystkich obecnych biskupów oraz przez odmówienie modlitwy poświęcającej, podczas której na głowie przyjmującego święcenia trzymany jest ewangeliarz. Na koniec, po namaszczeniu głowy elekta krzyżmem, odbywają się obrzędy wyjaśniające: wręczenie księgi Ewangelii, pierścienia, infuły i pastorału, wprowadzenie na katedrę (siedzenie dla biskupa w absydzie kościoła) i znak pokoju. Przez wiele stuleci Kościół Rzymskokatolicki rozróżniał trzy wyższe (subdiakon, diakon, prezbiter) i cztery niższe (ostariusz, lektor, egzorcysta, akolita) święcenia kapłańskie. Papież Paweł VI zniósł w 1972 r. święcenie subdiakonatu a w miejsce święceń niższych wprowadził posługi: lektora i akolity. Posługi nie są rezerwowane tylko dla kandydatów do święceń, lecz mogą być nadane także ludziom świeckim jako stały urząd w społeczności kościelnej. Każda parafia może mieć swoich lektorów i akolitów. — Małżeństwo chrześcijańskie jest — w rozumieniu rzymskokatolickim — sakramentem, którego nowożeńcy udzielają sobie wzajemnie. Do kapłana należy: stwierdzenie warunków koniecznych do ważnego zawarcia małżeństwa chrześcijańskiego w Kościele; pytanie o zgodę małżeńską i przyjęcie jej; potwierdzenie ważności zawartego małżeństwa; udzielenie błogosławieństwa kościelnego. Sakrament małżeństwa wszczepia ochrzczonych w miłość, jaka łączy Chrystusa z Jego Kościołem. Małżeństwo jest ziemską realizacją, konkretnym znakiem uświęcającej i zbawczej siły Chrystusa w Kościele. Chrystus odnowił je, przywracając mu jego cechy jedności i nierozerwalności. Sakrament ten spełnia się głównie w dniu codziennym rodziny, we wspólnym przeżywaniu trosk i radości. Sakrament małżeństwa zostaje udzielony z reguły podczas Mszy św. W liturgii eucharystycznej nowożeńcy przyjmują Komunię św. pod dwiema postaciami. Sakramentalia — w rozumieniu rzymskokatolickim — to takie znaki liturgiczne, które przenoszą działania sakramentów w dzień powszedni. Np. przez wodę święconą w życiu rodziny pozostaje żywy chrzest, przez modlitwę przy stole — Eucharystia. Za św. Tomaszem z Akwinu dzieli się sakramentalia na: poświęcenia, błogosławienia i zaklęcia (egzorcyzmy). Poświecenia, czyli błogosławienia stałe, nadają osobom lub' rzeczom charakter Świętości (np. człowiek poświęcony Bogu, poświęcony ołtarz czy kościół) i przeznaczają je do służby Bożej. Błogosławienia upraszające (invocatrvae), niestałe, są prośbą o dobro duchowe lub doczesne, nie zmieniając charakteru osoby czy rzeczy (np. błogosławienie dzieci, chorych, domów itd.). Zaklęcia natomiast, czyli egzorcyzmy powstrzymują wpływy szatańskie albo od nich uwalniają. Kościół Rzymskokatolicki naucza, że sakramentalia, z wyjątkiem może egzorcyzmów (zob. Mt 8, 28; Mk I, 34; 3, 11 i in.) nie są ustanowienia Bożego lecz kościelnego. Chociaż niektóre sakramentalia można by odnieść do Ewangelii i Chrystusa (np. umywanie nóg w Wielki Czwartek czy błogosławienie chorych), to jednak wszystkie uświadamiają ich kościelne pochodzenie. Ich działanie opiera się na modlitwie wstawienniczej Kościoła. Konstytucja „O liturgii" tak podsumowuje omawiany temat: sakramentalia są to znaki święte, które z pewnym podobieństwem do sakramentów oznaczają skutki, przede wszystkim duchowe, a osiągają je przez modlitwę Kościoła. Przygotowują one ludzi do przyjęcia głównego skutku sakramentów i uświęcają różne okoliczności żyda (KL 60-61). 85 j_»u aamaiuciiLaiiow zancza sie taicże pogrzeb chrześcijański i ryty klasztorne. Sporo sakramentaliów jest związanych z rokiem kościelnym, jak poświęcenie świec, popiołu, palm, ognia, paschału itd. Różne są obrzędy sakramentaliów, od krótkich! złożonych z modlitwy, znaku krzyża i ewentualnego pokropienia woda święconą, aż do szeroko rozwiniętych przy poświęcaniu kościoła, ołtarza, dzwonów czy cmentarza. Kościół Rzymskokatolicki jest świadom tego, że istnieje niebezpieczeństwo traktowania sakramentaliów jako środków o sile magicznej. Dlatego Sobór polecił: Sakramen-talia należy starannie rozpatrzyć w duchu naczelnej zasady o świadomym, czynnym i łatwym do zrealizowania udziale wiernych, z uwzględnieniem potrzeb współczesnych (KL 79). . 7.5. Struktura hierarchiczna 7.5.1. Kościół Rzymskokatolicki posiada hierarchiczny ustrój kościelny. Z punktu widzenia święceń biskupowi Rzymu nie przysługuje wyższe pełnomocnictwo niż pozostałym biskupom, z którymi jest złączony w kolegium biskupów. Jednakże jako następca Piotra jest on — wcdbigKodeksuPrawaKanonicznego z 1983 r. (skrót: KPK) — Głową Kolegium Biskupów, Zastępcą Chrystusa i Pasterzem całego Kościoła tutaj na ziemi. Dlatego z racji swego urzędu posiada on najwyższą, pełną, bezpośrednią i powszechną władzę zwyczajną w Kościele, którą może wykonywać zawsze w sposób nieskrępowany (kanon 331). 7.5.2. Szczególny rodzaj kolegium tworzą kardynałowie, którym przysługuje prawo wyboru biskupa rzymskiego. Papież zwołuje ich dla rozważenia ważniejszych spraw oraz powierza im różne kierownicze urzędy w centralnej strukturze Kościoła. Kolegium kardynałów, złożone z około 120 osób, dzieli się na trzy stopnie: biskupów, prezbiterów i diakonów. Kardynałów ustanawia w sposób nieskrępowany Biskup Rzymski, wybierając ich spośród mężczyzn, którzy mają przynajmniej święcenia prezbiteria-tu (...). Ci, którzy me są jeszcze biskupami, powinni przyjąć sakrę biskupią (KPK 351,1). 7.5.3. Papież wykonując swoje obowiązki kapłańskie, nauczycielskie i pasterskie posługuje się organami i instytucjami, znanymi pod ogólną nazwą Kuria Rzymska. Po najnowszej reformie obejmuje ona: Sekretariat Stanu, 9 kongregacji, 3 sądy, 12 rad i 3 urzędy. 7.5.3.1. Sekretariat Stanu dzieli się na dwie sekcje: do spraw ogólnych i do spraw relacji z państwami. Sekcja pierwsza to rodzaj kancelarii państwowej, realizującej wszystkie sprawy wewnątrzkościelne, powierzone jej przez papieża. Sekcja druga odpowiedzialna jest za pertraktacje z rządami i stosunki dyplomatyczne. Sekretariatem Stanu kieruje kardynał — sekretarz stanu. 7.5.3.2. Kongregacje są czymś w rodzaju ministerstw resortowych w „rządzie" papieskim. Są to przede wszystkim organy administracyjne, ale przysługują im też pewne uprawnienia prawodawcze a nawet sądownicze. Na czele kongregacji stoi kardynał z tytułem prefekta, funkcję sekretarza pełni osoba w randze arcybiskupa tytularnego. W skład każdej kongregacji wchodzi ustalona przez papieża liczba kardynałów i na ogół siedmiu biskupów diecezjalnych. -Liczba i nazwa kongregacji zmienia się zależnie od aktualnych potrzeb. W chwili obecnej działają następujące: 86 — Kongregacja Doktryny Wiary (dawne Święte Ohc)um). Zajmuje się Sprawami wiary i moralności, sprawuje funkcje administracyjne i sądownicze. M.in. upoważniona jest to badania i ewentualnego zakwestionowania poglądów teologicznych w ramach postępowania procesowego. Podlegają jej: Międzynarodowa Komisja Teologów i Papieska Komisja Biblijna. — Kongregacja Kościołów Wschodnich. — Posiada szerokie kompetencje personalne, prawne i liturgiczne w odniesieniu do Kościołów rytu wschodniego będących w unii z Rzymem. Z urzędu jej członkami są wszyscy patriarchowie wschodnich Kościołów unickich oraz przewodniczący i sekretarz Rady ds. Jedności Chrześcijan. — Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów. —Jest kompetentna w sprawach liturgicznych, rozstrzyga też kwestie prawne w dziedzinie sprawowania sakramentów, jak ważność świeceń, małżeństw itd. (nie jest jednak upoważniona do ogłaszania nieważności małżeństwa). Kongregacja Spraw Świętych.—Zajmujesięprocesamibeatyfikacyjnymi kanonizacyjnymi. Kongregacja Biskupów. — Teoretycznie jej zadaniem jest tworzenie i obsadzanie diecezji, przedstawianie do nominacji ordynariuszy, koadiutorów i bisku->ów pomocniczych oraz kontrola nad nimi. W praktyce kompetencje te są ograniczone jrzez Sekretariat Stanu, Kongregację Kościołów Wschodnich i Kongregację Ewangeli-acji Narodów. W istocie pozostaje jej prawo nadzoru nad synodami partykularnymi i konferencjami episkopatów. Kongregacja Ewangelizacji Narodów (dawniej: Rozkrzewiania 7iary). — Posiada szerokie kompetencje w dziedzinie ogólnej działalności misyjnej. >dpowiedni dekret soborowy tak sformułował jej zadania: Kongregacja ma popierać zwołania i duchowość misyjną, zapał i modlitwę za misję oraz podawać dokładne i pewne uiadomości o nich. Ma się też zatroszczyć o misjonarzy (...) układać odpowiedni plan _ racy, wydawać miarodajne wskazówki i zasady w dziele ewangelizacji... (p. 29). — Kongregacja Kleru. —W ramach trzech wydziałów zajmuje się wszystkimi sprawami dyscyplinarnymi, pastoralnymi i majątkowo-prawnymi dotyczącymi kleru diecezjalnego. Kongregacja Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego. — Roztacza ogólną troskę nad życiem zakonnym. — Kongregacja Seminariów i Studiów. —Nadzoruje kościelne uniwersytety, instytuty naukowe, szkoły i seminaria. 7.5.3.3. W ramach Kurii Rzymskiej działają następujące sądy: — Penitencjaria Apostolska, kompetentna w dziedzinie odpustów; — Najwyższy Trybunał Sygnatury Apostolskiej (sądkasacyjny); — Rota Rzymska jako najwyższy sąd apelacyjny w sprawach cywilnych i karnych (m.in. prowadzi sprawy o uznanie małżeństw za nieważne). 7.5.3.4. Podczas niedawnej reformy Kurii Rzymskiej, trzy Sekretariaty — do Spraw Jedności Chrześcijan, Dialogu między Religiami i Dialogu z Niewierzącymi — przekształcone zostały w Rady Papieskie. W strukturze kurialnej oznaczało to obniżenie ich rangi. Poza wymienionymi działalność rozwijają jeszcze następujące rady: ds. Laikatu, Rodziny, Sprawiedliwości i Pokoju, Działalności Charytatywnej „Cor Unum", Duszpasterstwa Emigrantów i Turystów, Duszpasterstwa Pracowników Zdrowia, Interpretacji Tekstów Prawnych, Kultury, Społecznego Przekazu. 87 „ .. pugmuajf. ixdobnie ma się sprawa z kultem świętych. 8.6. Kontakty międzywyznaniowe i ekumeniczne 8.6.1. Poczynając od Boriskich Konferencji Unijnych w latach 1874/75 Kościoły Starokatolickie Unii Utrechckiej utrzymują żywe kontakty z Kościołami nierzymskokato-lickimi na Wschodzie i Zachodzie. Od samego początku społeczność starokatolicka uczestniczyła aktywnie w pracy głównych nurtów ruchu ekumenicznego, a zwłaszcza Ruchu Wiara i Ustrój Kościoła. Wszystkie Kościoły starokatolickie z wyjątkiem dwóch najmniejszych — w Czechach i Chorwacji — są od początku członkami Światowej Rady Kościołów. 8.6.2. Pertraktacje między Unią Utrechcką a Wspólnotą Kościołów Anglikańskich doprowadziły do zawarcia w 1931 r. pemej wspólnoty kościelnej przy jednoczesnym zachowaniu autonomii i tożsamości. W ostatnim czasie stosunki starokatolicko--anglikańskie komplikują się wskutek rozszerzenia praktyki dopuszczenia kobiet do urzędu kapłańskiego w różnych Kościołach anglikańskich. Z tego powodu Polski Narodowy Kościół Katolicki w 1978 r. zerwał interkomunic z Kościołami episkopal-nymi w USA i Kanadzie. 8.6.3. W 1965 r., wykorzystując wzorzec zastosowany z anglikanami, Kościoły członkowskie Unii Utrechckiej zawarły pełną wspólnotę kościelną z trzema niezależnymi Kościołami o ustroju episkopalnym: Hiszpańskim Reformowanym Kościołem Epi-skopalnym (ok. 2500 wiernych), Kościołem Luzytańsko-Katolickim Portugalii (ok. 3500 wiernych) i Niezależnym Kościołem Katolickim Filipin (2,5 min czionków). 8.6.4. Dialog starokatolicko-prawosławny trwa, z przerwami, od 1871 r. Ożywił się on w latach sześćdziesiątych. W 1973 r. utworzono oficjalną Komisję Prawosławno-Starokatolicką, która podjęła sześć tematów teologicznych: nauka o Bogu, chrystologia, eklezjologia, soteriologia, nauka o sakramentach i eschatologia. Praca zakończyła się w 1987 r. Wspólne teksty teologiczne, wypracowane podczas siedmiu posiedzeń plenarnych, ukazały, że w każdym temacie istnieje pełna zgodność poglądów. Mimo pozytywnego zakończenia dialogu, strona prawosławna nie okazuje gotowości przywrócenia pełnej wspólnoty kościelnej. Jako przeszkodę wymienia się fakt praktykowania przez starokatolików interkomunii z anglikanami oraz z wyznawcami innych Kościołów (przede wszystkim chodzi tu o porozumienie z 1985 r., na mocy którego starokatolicy i ewangelicy w Niemczech zapraszają się wzajemnie do udziału w uroczystości eucharystycznej; precedens ten wzbudził zresztą kontrowersje w łonie samej MKBS). Prawosławnych irytuje szczególnie to, że stale rośnie liczba Kościołów anglikańskich dopuszczających kobiety do kapłaństwa. 8.6.5. Dialog starokatolicko-rzymskokatolicki nie toczy się na płaszczyźnie światowej, lecz jest podejmowany w poszczególnych krajach. W Holandii, Szwajcarii i Niemczech przedstawiciele obu stron zawarli w 1974 r. porozumienie przewidujące ograniczoną wspólnotę kultową, a w niektórych okolicznościach wzajemne uznanie sakramentów Eucharystii i małżeństwa. Chociaż Watykan tego porozumienia nie pro-mulgował jest ono realizowane w praktyce. 102 Dialog między Polskim Narodowym Kościołem Katolickim w USA i Kanadzie a Kościołem Rzymskokatolickim, rozpoczęty na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, znalazł punkt kulminacyjny w nabożeństwie gojenia ran, które odbyło się w Scranton w dniu 15 lutego 1992 r. Stronie rzymskokatolickiej przewodził kardynał Edward Cassidy (ur. 1924) — przewodniczący Papieskiej Rady ds. Jedności Chrześcijan, PNKK — pierwszy biskup ks. John F. Swantek. Po odprawionym wspólnym nabożeństwie biskupi obu Kościołów wydali oświadczenie, które interpretowane jest jako kolejny ważny krok ku jedności obu Kościołów. Natomiast w maju 1993 r. Watykan oznajmił, że członkowie PNKK mogą otrzymywać sakramenty pokuty, Komunii św. i ostatniego namaszczenia z rąk księży rzymskokatolickich. 8.7. Kościół Mariawitów 8.7.1. Nazwa mariawici wywodzisięzesłówłacMskichManama^któreoznaczają czcicieli życia Marii. 8.7.2. Powstanie i rozwój Feliksa Kozłowska (1862-1921), klaryska, założyła w 1893 r. Zgromadzenie Kapłanów Mariawitów, które podjęło rozległą działalność religijno-społeczną. Prześladowani przez hierarchię i Rzym, mariawici utworzyli w 1907 r. niezależny Kościół, który w 1909 r. przystąpił do Unii Utrechckiej. Wskutek niewłaściwego rozwoju (małżeństwa „mistyczne" kapłanów i sióstr zakonnych, reinterpretacja Mszy św., kapłaństwo kobiet) Unia zerwała stosunki z Kościołem Mariawitów w 1924 r. Kapituła Generalna w 1935 r. pozbawiła urzędu arcybiskupa Jana Kowalskiego (1871--1942). Od tego momentu istnieją dwie organizacje kościelne: a) Kościół Starokatolicki Mariawitów, który powrócił do pierwotnych zasad (stan posiadania: 25 rys. wiernych, 42 parafie i filiały, 3 biskupów, 27 kapłanów); b) Kościół Katolicki Mariawitów, który pozostał wierny innowacjom wprowadzonym przez abpa Kowalskiego (stan posiadania: 26 kapłanów i kapłanek, 16 parafii i filiałów, ok. 3500 wiernych). 8.7.3. Cechy charakterystyczne Kościół Starokatolicki Mariawitów czuje się związany z zasadami wiary i ustrojem kościelnym starego niepodzielonego Kościoła pierwszego tysiąclecia. Szczególne znaczenie przywiązuje do kultu Eucharystii i adoracji Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. W jednym i drugim widzi źródło odrodzenia Kościoła. Aprobuje dogmat o Niepokalanym Poczęciu Marii. Nie obowiązują natomiast spowiedź uszna, celibat księży i kult relikwi. Od 1972 r. posiada ograniczoną wspólnotę kościelną z Unią Utrechcką Kościołów Starokatolickich. Jest członkiem Światowej Rady Kościołów. Stosunki z Kościołem Rzymskokatolickim w Polsce ulegają stopniowej poprawie od połowy lat osiemdziesiątych (1986 — pierwsza wizyta biskupa rzymskokatolickiego w świątyni mariawickiej oc! 80 lat). Kościół Katolicki Mariawitów czci założycielkę F. Kozłowska jako oblubienicę i małżonkę Chrystusa. 103 9. Kościół Anglikański 9.1. Rys historyczny 9.1.1. Charakter anglikanizmu można wyjaśnić tylko w świetle angielskiej histo-Kościoła. Jest on w dużej mirze syntezą katolicko-protestancką. Gdy król Henryk VIII (1509-1547) zrywał w 1533 r. kontakty z papieżem, przyczyny tego kroku iały charakter osobisty i polityczny, nie teologiczny. Ogłaszając się głową Kościoła w aglii, król nie zezwalał początkowo na istotne zmiany w sprawach wiary. Kościół lii, choć wolny od rzymskiej kontroli, musiał pozostać Kościołem katolickim. Nie ieniły się jego podstawowe struktury. Henryk VIII uważał się za obrońcę odziedzi-jnej wiary. )A.2. Charakter reformacyjny przybrał Kościół angielski dopiero za panowania idwarda VI (1547-1553), małoletniego syna Henryka VIII. Główne zasługi w formowaniu Kościoła miał arcybiskup Canterbury Thomas Cranmer (1489--1556)j który przyczynił się do odnowy kaznodziejstwa i liturgii. Wydany przezeń w 1549 r. Modlitewnik powszechny („Book of Common Prayer"), pełniący jednocześnie olę brewiarza i mszału, stał się jedną z najbardziej znaczących ksiąg w dziejach rześcijańskiej liturgii. Dzieło reformy doprowadziła do końca Elżbieta I (1558-1603). Marzył się jej Kościół obejmujący wszystkich ludzi, Kościół państwowy będący zarazem Kościołem ludowym. Abp Matthew Parker (1504-1575)chciałpoprzezjednąre!igięosiągnąć jedność narodową. Modlitewnik powszechny w swoich kolejnych wersjach, aż do wersji ostatecznej z 1662 r., byl i pozostał wyrazem kompromisu teologicznego. Zawarte w nim sformułowania można interpretować na sposób katolicki i protestancki. Artykuły Wiary (w liczbie 39), przyjęte ostatecznie w 1571 r., zostały opracowane częściowo pod wpływem myśli luterańskiej, częściowo zaś pod wpływem kalwinizmu. Nie uzyskały one nigdy rangi oficjalnego anglikańskiego wyznania wiary. Są jednak świadectwem silnego wpływu teologii protestanckiej, który zawsze był istotnym elementem anglikanizmu. Jednocześnie anglikanizm nie zrezygnował nigdy z demonstrowania swego katon'ckiego charakteru. Świadczy o tym konsekwentne obstawanie przy ustroju episkopalnym oraz zachowanie rytu święceń na diakona, kapłana i biskupa. 9.1.3. Restytucja katolicyzmu, podejmowana najpierw przez królową Marię (1553--58), a w sto lat później przez dwóch kolejnych Stuartów— Karola II (1660-1685) i Jakuball (1685-1688) — zakończyła się niepowodzeniem. Ale także próba usunięcia biskupów i wszystkich innych form tradycji katolickiej przez Oliviera Cromwella (1599-1658) ostatecznie nie powiodła się. Zwyciężyła via media. 105 ynij uusł zeświecczenie w J^osciele Anglii, doszło do upadku życia duchowego, religijność uległa sformalizowaniu. Ruch metodystyezny, działający najpierw w łonie Kościoła Anglii, potem poza oficjalnym Kościołem, był wyrazem protestu religijnego i społecznego (por. rozdział 10). 9.1.5. W wieku XIX o życiu Kościoła Anglii decydowały trzy nurty: ewangelicki (Low Church), liberalny (Broad Churck, tzw. latitudynarianie) i katolicyzujący (High Churck). 9.1.5.1. Nurt ewangelicki wywierał silny wpływ na pobożność. Jego zwolennicy prowadzili aktywną działalność duszpasterską. Nurt ten przyczynił się do powstania różnych towarzystw: ds. ewangelizacji wśród Żydów, misji wśród Indian w Ameryce, popierania proletariatu przemysłowego itp. Dużą role odgrywali tutaj ludzie świeccy. Przedstawiciel tego nurtu William Wilberforce (1759-1833)prowadziłnieustępli-wą walkę z niewolnictwem oraz angażował się na rzecz respektowania zasad chrześcijańskich w polityce i gospodarce. 9.1.5.2. Przedstawiciele nurtu liberalnego wywierali przemożny wpływ na politykę kościelna.. Propagowali ideę Kościoła dopuszczającego duże różnice w doktrynie i pobożności oraz dającego ludziom świeckim szerokie możliwości działania. Ich najwybitniejszy reprezentant Fryderic Denision Maurice (1805-1872) uważał, że zadaniem Kościoła jest kształtowanie narodu w duchu chrześcijańskim i uwrażliwianie przywódców państwa na przykazania Boże. Przy pomocy socjalizmu chrześcijańskiego chciał usuwać problemy społeczne sprzeczne z nauką Chrystusa. 9.1.5.3. Nurt katolicyzujący, zwany też ruchem oksfordzkim, skupiał się przede wszystkimwokółdwóchosób: Johna Henry Newmana (1S01-1890)i Edwarda Pusye'a (1800-1882). Zwolennikom tego nurtu chodziło o trzy rzeczy: wzmocnienie autorytetu Kościoła przez wzmocnienie autorytetu biskupa, nawiązanie do tradycji Kościoła pierwszych stuleci i odnowę życia religijnego wiernych. Oksfordczycy stawali się stopniowo zwolennikami spowiedzi usznej, celibatu kapłanów, życia zakonnego, wprowadzali też do kościoła ornaty 3 kadzidła, obrazy itp. Newman wraz z dużą grupą swoich zwolenników przeszedł w 1845 r. na łono Kościoła Rzymskokatolickiego. Fakt ten spowodował przejściowe osłabienie wpływów ruchu oksfordzkiego w Kościele Anglii. Dowodem wielkiej dojrzałości Kościoła Anglii było to, że potrafił pogodzić w swoim łonie wszystkie wspomniane wyżej nurty, nie dopuszczając do rozłamu. To doświadczenie przydało się w okresie późniejszym, gdy rozmachu zaczął nabierać ruch ekumeniczny. 9.2. Sytuacja obecna Kościoła Anglii 9.2.1. Żyda kościelnego anglikanów nie można mierzyć według uczestnictwa w nabożeństwie niedzielnym. Z przeszło 27 min zarejestrowanych członków Kościoła tylko kilka procent przystępu/e do sakramentu Wieczerzy Pańskiej. Znacznie więcej osób bierze ślub kościelny i życzy sobie chrześcijańskiego pochówku. Nie tylko regularni uczestnicy nabożeństw wykazują się znajomością Pisma św. Wielu anglikanów należy do jakiegoś stowarzyszenia kościelnego, poświęcającego się sprawom misyjnym, wychowania kościelnego, pracy społecznej itp. 9.2.2. Ruch oksfordzki przyczynił się do reaktywowania zakonów religijnych (męskich i żeńskich): przywrócono stare wspólnoty (benedyktyni, franciszkanie), utworzono też nowe. Mimo iż w życiu całego Kościoła nie 106 . odgrywają one znaczącej roli, wnoszą jednak ważny wkład do ożywienia religijności. 9.2.3. Praca duszpasterska prowadzona jest jeszcze głównie w tradycyjnym systemie parafialnym. Podejmowane są jednak także próby wychodzenia naprzeciw nowoczesnemu społeczeństwu. Ludzie nie przychodzą już masowo do kościoła, przeto kościół musi iść do ludzi. W ramach duszpasterstwa przemysłowego szuka się dróg dotarcia do robotników, warstwy społecznej, która najbardziej stroni od Kościoła Anglii jako Kościoła państwowego. Organizuje się nabożeństwa eucharystyczne z uproszczoną liturgią we wspólnotach domowych. Dobrze rozwinięte jest duszpasterstwo wojskowe i więzienne. Do szerokich warstw młodzieży dociera się przede wszystkim przez nauczanie religii w szkole. 9.2.4. Kościół Anglii jest Kościołem państwowym. Państwo ma prawo do mianowania arcybiskupów, biskupów, dziekanów i niektórych innych dostojników kościelnych. Ma też prawo nadzoru nad formami kultu oraz najwyższą jurysdykcję w sprawach ściśle kościelnych. Mianowanie dostojników kościelnych leży w gestii Korony. W praktyce król lub królowa akceptuje propozycje przedstawione przez premiera. Ten ostatni zasięga najpierw rady arcybiskupów Canterbury i Yorku. Prawo państwa do nadzorowania form kultu spotyka się dzisiaj z szeroką krytyką jako ingerencja w prawa właściwe Kościołowi. Odrzucenie zrewidowanego Modlitewnika powszechnego przez parlament w latach 1927/28 dowodzi, że jeszcze stosunkowo niedawno państwo korzystało ze swoich praw. Kościół Anglii nie otrzymuje pomocy finansowej od państwa. Jego członkowie nie płacą też podatku kościelnego. Połowa biskupów zasiada w Izbie Lordów. Arcybiskup Canterbury nadal koronuje króla, któremu w dalszym ciągu nie wolno zawrzeć związku małżeńskiego z członkiem Kościoła Rzymskokatolickiego. Kościół Anglii czerpie ok. 30% swoich dochodów z własności uzyskanej w średniowieczu (dawniej była to własność ziemska, dzisiaj są to przede wszystkim lokaty kapitałowe). 9.2.5. Kościół Anglii dzieli się na dwie prowincje: Canterbury i York. Arcybiskup Canterbury nosi tytuł prymasa całej Anglii, arcybiskup Yorku —prymasa Anglii. Prowincja Canterbury ma 30 diecezji, Yorku — 14. Obie prowincje posiadają rodzaj synodu zwany konwokacją. W skład konwokacji wchodzą biskupi danej prowincji, którzy tworzą Izbę Biskupów, i wybrani duchowni, którzy tworzą Izbę Kleru. W 1919 r. utworzono Zgromadzenie Krajowe Kościoła Anglii, które w 1970 r. przekształciło się w Synod Generalny. Należą doń: biskupi ordynariusze w liczbie 44, duchowni reprezentowani w obu konwokacjach w liczbie 350 i mniej więcej tyle samo przedstawicieli świeckich. Synod Generalny zbiera się na ogół trzy razy w roku. Ma on następujące kompetencje: — jest centralnym organem prawodawczym i administracyjnym Kościoła Anglii. Ustawy, które potrzebują zgody parlamentu, muszą mu być przedłożone i przezeń aprobowane. Synod reprezentuje Kościół wobec korony i parlamentu; — jest centralnym organem finansowym; — jest ciałem doradczym dla wszystkich spraw życia kościelnego, nie może jednak uchwalać ustaw lub podejmować decyzji, które sprawiałyby wrażenie „definicji" w sprawach wiary. 107 y praty aynoau fjenerainego jest demokratyczny i choć nieco skomplikowany, gwarantuje jednak możliwość daleko idącej zgodności poglądów. We wszystkich trzech izbach projekty dokumentów omawiane są osobno i przegłosowy-wane. Następnie Izba Biskupów opracowuje ostateczną wersję, którą wszystkie izby albo przyjmują, albo odrzucają. Kościół Anglii posiada pewne instytucje, które mają szczególne znaczenie dla życia wewnątrzkościelnego. Należą do nich: Izba ds. Wychowania, Izba ds. Społecznych, Komisja Liturgiczna, Komitet Spraw Międzynarodowych. Diecezją kieruje biskup przy pomocy synodu diecezjalnego złożonego z duchownych i świeckich. Istnieją też synody dekanalne. Parafią kieruje rada parafialna. Około 30 seminariów i wydziałów teologicznych zajmuje się kształceniem i wychowaniem kandydatów do urzędu duchownego. 9.3. Wspólnota Kościołów Anglikańskich 9.3.1. Eksploratorom brytyjskim w Ameryce, Azji, Afryce i Australii towarzyszyli na ogół przedstawiciele Kościoła Anglii. Z biegiem lat powstawały w koloniach diecezje kierowane przez biskupów. Po upływie kolejnego okresu czasu kilka diecezji na jakimś obszarze łączyło się z sobą, wybierało arcybiskupa i uzyskiwało w ten sposób ograniczoną lub pełną samodzielność. W roku 1607 powstała pierwsza parafia w Ameryce Pomocnej (Jamestown, Wirginia). W tym samym czasie misjonarze anglikańscy rozpoczęli działalność na Wyspach Karaibiskich (Idnie Zachodnie) i w Indiach. Szeroko zakrojona działalność misyjna miała jednak miejsce dopiero pod koniec XVIII) wieku, po utworzeniu Kościelnego Towarzystwa Misyjnego (Church Missionary Society). Misjonarze podjęli wówczas pracę w Birmie, Cejlonie, Chinach, Japonii i Afryce. Reorganizacja Imperium Brytyjskiego, jego powolne przekształcanie się we Wspólnotę (Commonwealth) nie pozostało bez wpływu na sytuację Kościoła w poszczególnych prowincjach. Jako pierwszy ogłosił swą samodzielność Kościół Episkopalny w USA (1787). Inne samodzielne prowincje kościelne znajdują się dzisiaj w Walii, Irlandii, Szkocji, Kanadzie, Indiach Zachodnich, Brazylii, w południowej części Ameryki Południowej, Jerozolimie i na Bliskim Wschodzie, Birmie, Afryce południowej, Afryce środkowej, Afryce zachodniej, Nigerii, Kenii, Tanzanii, Ugandzie, Rwandzie, Burundi i Zairze, Sudanie, na Oceanie Indyjskim, w Australii, Nowej Zelandii, Melanezji, Papui-Nowej Gwinei. Poza tym istnieją regionalne rady anglikańskie w Azji wschodniej i w południowej części Pacyfiku. Na tych obszarach żyje za mało anglikanów, aby można było utworzyć z nich samodzielną prowincję kościelną. Dawna prowincja chińska (Święty Kościół Katolicki w Chinach) istnieje dzisiaj w stanie szczątkowym w Hongkongu. Dawne diecezje w dzisiejszej Chińskiej Republice Ludowej tworzą dziś wraz z innymi wyznaniami protestanckimi Radę Protestancką Chin, na której czele stoi K.H. Ting (ur. 1915), były biskup anglikański. Diecezje anglikańskie na Półwyspie Indyjskim weszły w skład dwóch Kościołów unijnych: Kościoła Indii Południowych (1947) i Kościoła Indii Północnych (1970). Wspólnota Kościołów Anglikańskich składa się dziś, łącznie z Kościołem Anglii, z 26 samodzielnych prowinicji obejmujących ponad 400 diecezji i ok. 50 min wiernych. 9.3.2. Zrewidowany katechizm Kościoła Anglii z 1967 r. zawiera taką definicję: Wspólnota Kościołów Anglikańskich jest rodziną Kościołów w łonie uniwersalnego Kościoła 108 1 Chrystusowego; trzyma się ona mocno nauki i struktury apostolskiej, jej członkowie znajdują się w pełnej wspólnocie sakramentalnej ze sobą oraz ze stolicami biskupimi w Canter-bury i Yorku. Czynnikami utrzymującymi wspólnotę są m.in.: Modlitewnik powszechny, jednolity urząd kościelny, dobrowolne uznawanie arcybiskupa Canterbury honorowym prymasem i ośrodkiem jedności, wspólne dziedzictwo itd. 9.3.3. W miarę coraz większego usamodzielniania się poszczególnych prowincji anglikańskich wzrastała potrzeba powołania organu, który sprzyjałby utrzymaniu więzi wzajemnej i pozwalałby występować wspólnocie na zewnątrz jako jedna rodzina. Decydujący krok w realizacji tego celu uczyniono w 1867 r., zwołując Pierwszą Konferencję Biskupów w Lambeth (nazwa wywodzi się od londyńskiej rezydencji arcybiskupa Canterbury). Odtąd odbywają się one na ogół co 10 lat. Zwołuje je arcybiskup Canterbury, który także im przewodniczy. Zaprasza się na nie wszystkich arcybiskupów i biskupów. Konferencje w Lambeth służą komunikacji i wzajemnej konsultacji w kwestiach o żywotnym znaczeniu dla całej wspólnoty. Nie posiadają one ani autorytetu synodalnego, ani pełnomocnictw prawodawczych. Działają bez formalnego statutu. Ich uchwały mają charakter zaleceń, których przyjęcie i wprowadzenie w życie jest sprawą poszczególnych Kościołów członkowskich. Z upływem czasu stały się one ważnym elementem w życiu Wspólnoty Kościołów Anglikańskich. Mają także duże znaczenie dla ruchu ekumenicznego. W 1968 r. w obradach uczestniczyli po raz pierwszy obserwatorzy z Kościołów nieanglikariskich. Ostatnia, dwunasta z kolei Konferencja w Lambeth, odbyła się w 1988 r., gromadząc 525 uczestników. Tematyka obrad objęta następujące zagadnienia: charakter i cel Wspólnoty Kościołów Anglikańskich, dialog ekumeniczny i z wyznawcami innych religii, ordynacja kobiet, trwałość rodziny, AIDS. 9.3.4. Konferencja w Lambeth w 1968 r. powołała do życia Anglikańską Radę Konsultacyjną (Anglican Consuhative Council), w skład której wchodzi 57 członków różnej narodowości i przynależności rasowej. Poza arcybiskupem Canterbury i sekretarzem generalnym należą do niej przedstawiciele wszystkich 26 Kościołów członkowskich. Spotyka się ona co 2-3 lata, a w okresie między posiedzeniami obraduje Stały Komitet. Rada pełni funkcję pośrednika między Kościołami. Jest ona ciałem doradczym, nie posiada pełnomocnictw legislacyjnych. Pragnie przyczyniać się do lepszego przepływu informacji i większej koordynacji działań w łonie wspólnoty. W szczególnych sytuacjach Rada reprezentuje Wspólnotę na zewnątrz, np. w dziedzinie współpracy ze Światową Radą Kościołów i światowymi wspólnotami chrześcijańskimi oraz w kontaktach i rozmowach dwustronnych z Kościołami nieanglikańskimi. 9.4. Elementy doktryny 9.4.1. Wspólnota Kościołów Anglikańskich nie zna centralnej administracji, centralnego prawa kościelnego, ani też centralnego urzędu nauczającego, gwarantującego w jakiś sposób jedność nauki. Również Artykuły Wiary z 1571 r. nie mają dla anglikanów tego autorytetu, jaki przypisują wyznaniom wiary pierwszych wieków chrześcijaństwa. Mimo to istnieje silne poczucie jedności w łonie Wspólnoty. Anglikanie wierzą mocno, że są członkami jednego, świętego, katolickiego i apostolskiego Kościoła. Nie dopuszczają myśli, że ich Kościół istnieje dopiero od 450 lat. 109 „„ju^niu uaiuiicj mi noic nuriy Keiormncji przywiązuje wagę do tradycji. Wydarzenia z XVI wieku nie są przezeń traktowane jako zerwanie z tradycją. Anglikanie czują się związani z Kościołem pierwszych wieków w taki sam sposób, jak katolicy rzymscy, starokatolicy i prawosławni. 9.4.2. Już w okresie Reformacji czołowi przywódcy kościelni unikali dokładnych ustaleń i definicji. Kierowano się zasadą nie definiowania niczego, czego sam Bóg nie zdefiniował w Piśmie św., ale też nie zmieniania w Kościele niczego, co nie jest sprzeczne z Biblią. Odrzucano skrajności, wybierając drogę pośrednią. Postawa ta jest dla anglikanizmu typowa do dnia dzisiejszego. Anglikanizm godzi w sobie poglądy, które nie tylko sa rozbieżne, ale często wręcz z sobą sprzeczne. Uważa, że rozbieżność lub nawet sprzeczność poglądów nie jest jeszcze wystarczającym powodem do rozłamu kościelnego. Zachodzi pytanie, jak przy tak szerokiej skali odmiennych poglądów daje się utrzymać jedność nauki i w którym miejscu trzeba istniejącym różnicom wyznaczyć granice? Anglikanie odpowiadają na to, że granice dane sa w sposób obiektywny. Pismo św. wyraźnie ukazuje, co ma znaczenie fundamentalne, a co nie. Pełna zgodność poglądów musi zatem istnieć w sprawach fundamentalnych. 9.4.3. Anglikanie wespół z innymi nurtami protestantyzmu głoszą zasadę, że wszystkie konieczne do zbawienia prawdy wiary są zawarte w Piśmie św. Z drugiej jednak strony twierdzą, że do właściwego zrozumienia Biblii przyczyniają się cztery czynniki: wewnętrzne światło Pisma św., działanie Ducha Świętego w wierzącym, tradycja kościelna i rozum. Mamy więc tu do czynienia z pewnego rodzaju syntezą zasad katolickich i protestanckich. Element typowo anglikański polega na tym, iż żadnemu z czterech wymienionych czynników nie przypisuje się wyłączonej i wystarczającej funkcji. Dopiero przez ich łączne współdziałanie uzyskuje się pewność w sprawach wiary. Dla uzyskania wiary w boski charakter Pisma św. konieczny jest ludzki autorytet i tradycja Kościoła. Kościół doprowadza wiernego do bezpośredniej wiary w Pismo św., wiary opartej wyłącznie na autorytecie objawiającego się w Biblii Boga. Wiara ta w kontakcie z Pismem św. staje się tak niezależna od Kościoła, że wyznawcę stać na krytyczną ocenę prawowierności Kościoła. W apostołach, autorach Pisma św., Kościół uzyskuje autorytet boski. Poza Pismem św. nie da się dowieść istnienia tradycji apostolskiej. Kto wierzy Biblii, ten wierzy też Kościołowi — Kościołowi pierwotnemu i apostołom, ich tradycji i autorytetowi boskiemu. Tylko w ramach podwójnego świadectwa — Pisma św. i apostołów — wchodzimy w kontakt ze Słowem Bożym. 9.4.4. Anglikanizm czyni zasadnicze rozróżnienie między Kościołem pierwotnym a Kościołem współczesnym. Tylko tradycja apostolska ma boski charakter i cieszy się pełnym wsparciem ze strony Boga. Natomiast tradycja poapostolska nie wywodzi się bezpośrednio z objawienia Bożego, Bezpośrednie samoobja-wianie się Boga zostało zakończone w okresie Kościoła pierwotnego. Mimo powyższego zastrzeżenia, w anglikanizmie występuje żywa świadomość łączności Kościoła dzisiejszego z Kościołem pierwotnym, apostolskości Kościoła i jego boskiego charakteru. 110 9.4.5. W dziedzinie definiowania prawd wiary i wykładu Pisma św., biskupi, a nawet sobory, mają — w rozumieniu anglikańskim — jedynie autorytet ludzki. Sobór powszechny, jako legalna najwyższa reprezentacja całego Kościoła, zasługuje na jak najgłębszy szacunek, nie można mu jednak przyznać nieomylności. Właściwie zwołany sobór powszechny ma w dziedzinie rozstrzygnięć dogmatycznych autorytet tylko o tyle, o ile rozstrzygnięcia te są zgodne z Pismem św. i rozumem. Od wierzącego zależy, czy w rozstrzygnięciach tych dopatrzy się zgodności z objawieniem Bożym. Powszechna aprobata soboru dokonuje się więc tylko drogą faktycznej recepcji jego uchwał przez cały Kościół. Jeśli gwarancje, które Chrystus dał Kościołowi, obiecując mu Ducha Świętego, odnoszą się nie tylko do apostołów i Kościoła pierwotnego, to w pierwszym rzędzie obejmują one cały Kościół, a nie jego reprezentantów. Tylko do całego Kościoła odnosi się stwierdzenie, że nigdy nie wypaczy podstawowych prawd wiary, gdyż ponad wszelką wątpliwość zawsze będzie istniał jeden prawdziwy, tj. prawowierny Kościół. Żaden Kościół cząstkowy nie może odnosić do siebie gwarancji, które zostały dane całemu Kościołowi. Trwała prawowierność Kościoła nie jest związana z żadną lokalną sukcesją. Poznanie prawd wiary i Pisma św. oraz jego interpretacja nie jest domeną któregokolwiek Kościoła cząstkowego, ale wyłącznie całego Kościoła. 9.4.6. W odniesieniu do wiary jednostki występuje w nauce anglikańskiej pewien specyficzny dla niej element, dający się wyrazić w słowach: prawdy podstawowe (fundamentah). Z prawd tych wynikają wszystkie inne prawdy teologiczne. Chodzi tu o prawdy chrześcijańskie, które są niezbędne do zbawienia, prawdy, w które musi wierzyć Kościół, aby w ogóle być Kościołem,prawdziwym Kościołem. Ponieważ Kościół rozumiany jako całość jest zawsze prawowierny, przeto „prawdy podstawowe" są tym, w czym między wszystkimi istnieje zgodność poglądów. Teologowie anglikańscy bardzo niechętnie podają katalog „prawd podstawowych". W Apostolskim Wyznaniu Wiary widzi się na ogół streszczenie wszystkiego, co jest niezbędne do wierzenia. Powiada się również, że kto bez uprzedzeń czyta Pismo św., ten dzięki swemu rozumowi zorientuje się szybko, czym są istotne prawdy wiary. Bóg bowiem wypowiedział w Biblii wielokrotnie i zrozumiale dla każdego wszystko to, co konieczne do zbawienia. To co w Piśmie św. jest niejasne lub wieloznaczne, nie wchodzi w zakres prawd wiary niezbędnych do zbawienia. Człowiek dobrej woli znajdzie z całą pewnością w Piśmie św. prawdziwą wiarę. Jedność Kościoła wyraża się we wspólnym wyznawaniu prawd podstawowych. 9.5. Struktura hierarchiczna Reformacja w Anglii, w przeciwieństwie do Reformacji na kontynencie, zachowała hierarchiczną strukturę Kościoła. Liczbę urzędów kościelnych ograniczono jednak do trzech: urzędu biskupa, kapłana i diakona. Decyzję tę uważano za reformę, nie za zerwanie z tradycją. W okresie Reformacji i później było wiele prób zmierzających do zniesienia struktury hierarchicznej. Na krótki czas udało się to tylko w połowie XVII w. za rządów Oliviera Cromwella, kiedy wprowadzono strukturę prezbiteriańską. Ale wnet po jego śmierci struktura episkopalna została odbudowana przez biskupów powracających z emigracji lub wychodzących z ukrycia. Ogłoszenie przez papieża Leona XIII (1878-1903) nieważności święceń anglikańskich (1896) nie miało żadnego wpływu na praktykę święcenia biskupów, kapłanów i 111 uia*.uiiuw. i\owym wyzwaniem w tym względzie stal się współczesny ruch ekumeniczny. Jeden z głównych punktów podczas wszelkich rokowań unijnych dotyczy stale struktury i urzędu duchownego przyszłego zjednoczonego Kościoła. Nie zdarza się, aby anglikanie odeszli podczas tych rokowań od zasady hierarchicznej struktury Kościoła. Zgodnie z przekonaniem anglikanów, sukcesja apostolska zapewnia łączność z Kościołem pierwotnym i apostołami. Przeto ze szszególnym upodobaniem używają oni określenia historyczny episkopat. Urząd biskupi i jego nieprzerwane przekazywanie następcom są gwarancją łączności z Kościołem wszystkich stuleci. Żywa świadomość tradycji wśród anglikanów dochodzi tutaj w pełni do głosu. 9.6. Życie kultowe i sakramentalne 9.6.1. W anglikanizmie istnieje ścisły związek między modlitwą a doktryną. Węzłem jedności w życiu kościelnym jest liturgia. Jak długo możliwa jest wspólna modlitwa i liturgia, tak długo jedność pozostaje niezagrożona. Nie chodzi tu jednak o nieokreśloną formę liturgii, lecz o liturgię bardzo konkretną, liturgię zawartą w Modlitewniku powszechnym. Poszczególni członkowie Wspólnoty Kościołów Anglikańskich posługują się wprawdzie dzisiaj różnymi wersjami Modlitewnika, ale zasadnicza struktura liturgii pozostaje w każdej wersji taka sama. 9.6.2. Artykuły Wiary ujmują naukę o sakramentach w następujący sposób: Sakramenty ustanowione przez Chrystusa nie są jedynie znamionami i znakami wyznania chrześcijańskiego, lecz raczej wyrazem łaski t upodobania Bożego względem nas. Przez sakramenty Bóg działa w nas w niewidzialny sposób i nie tylko posila nas, lecz także umacnia i utwierdza naszą wiarę w Niego. Dwa są sakramenty ustanowione w Ewangelii przez Chrystusa naszego Pana: Chrzest i Wieczerza Pańska. Pięć pozostałych aktów zwanych powszechnie sakramentami, tj. bierzmowania, pokuty, kapłaństwa, małżeństwa i ostatniego namaszczenia, nie można zaliczyć do sakramentów Ewangelii; powstały one częściowo przez niedoskonałe naśladowanie Apostołów, częściowo zaś odnoszą ńe do pewnych stanów w życiu człowieka, potwierdzonych w Piśmie Świętym. Nie mają one jednak tej samej istoty, co Chrzest i Wieczerza Pańska, dlatego że nie są widzialnymi znakami lub obrządkami nakazanymi przez Boga. Chrystus nie ustanowił sakramentów po to, by przyciągały uwagę swą stroną zewnętrzną i by tworzyć czcze formuły, lecz po to, byśmy z nich prawidłowo korzystali. Swój zbawienny wpływ sakramenty wywierają tylko na tych, którzy godnie do nich przystępują; zaś a, którzy przystępują do nich niegodnie, ściągają na siebie potępienie, jak wskazuje na to św. Paweł{zn. 25). Przytoczony artykuł dzieli się na cztery części, z których pierwsza określa istotę i funkcję sakramentów, druga zaś liczbę ustanowionych przez Chrystusa sakramentów ustala na dwa. Część trzecia dotyczy pięciu dalszych sakramentów, którym odmawia się rangi sakramentów ewangelicznych, czwarta poucza o właściwym używaniu sakramentów. 9.6.3. Anglikańska nauka o Chrzcie nie różni się zasadniczo ani od odpowiedniej nauki Kościoła Rzymskokatolickiego, ani od poglądów głoszonych przez Kościoły wyrosłe z Reformacji. Chrzest niemowląt nie był nigdy problemem dla żadnego nurtu w Kościele Anglikańskim. Już A r ty kuły Wiary mówią o chrzcie małych dzieci jako najbardziej zgodnym z zaleceniem Chrystusa (art. 27). Liturgia 112 chrztu przewiduje zanurzenie lub polanie wodą oraz wypowiedzenie formuły tryni-tarnej. 9.6.4. Anglikanizm naucza, iż zewnętrznym widzialnym znakiem Eucharystii są chleb i wino, które przyjmuje się zgodnie z nakazem Chrystusa. Natomiast darem duchowym są Ciało i Krew Chrystusa, przez niego rzeczywiście dane i przez wiernych przyjmowane. Skutkiem Komunii św. jest umocnienie jedności z Chrystusem i Jego Kościołem, odpuszczenie grzechów i torowanie drogi ku życiu wiecznemu. Administratorami i dystrybutorami Eucharystii są biskupi i kapłani znajdujący się w sukcesji apostolskiej. Przyjmujący Komunię św. muszą wykazywać się żywą wiarą, ufać w Boże miłosierdzie i łaskę otrzymaną w Jezusie Chrystusie, szczerze wyznać swe grzechy i mieć mocne pragnienie rozpoczęcia nowego życia. Tak przedstawia się w skrócie nauka o Eucharystii zawarta w nowym katechizmie anglikańskim. 9.6.5. Wspomniany katechizm tak mówi o bierzmowaniu (konfirmacji): Bierzmowanie jest posługą (ministry), przez którą, dzięki modlitwie i nałożeniu rąk biskupa, zostaje przyjęty Duch Święty, aby dokończyć to, co rozpoczął w chrzcie, i aby udzielić siły dla życia chrześcijańskiego. Udzielającym bierzmowania jest z reguły biskup, ryt jest zbliżony do rytu katolickiego. Po przemówieniu biskupa następuje odnowa przyrzeczenia chrzcielnego, potem modlitwa na przemian biskupa i bierzmowanych, prośba biskupa o dary Ducha Świętego i wreszcie następuje właściwe bierzmowanie przez nałożenie rąk i zmówienie stosownej modlitwy. Przystępujący do bierzmowania nie mają z reguły mniej niż 15 lat, gdyż warunek jego przyjęcia brzmi: Od bierzmowanego wymaga się, aby był ochrzczony, miał ukończoną naukę wiary chrześcijańskiej, pokutował za swoje grzechy, był gotowy do wyznawania Jezusa Chrystusa jako swego Zbawiciela i okazywał Mu posłuszeństwo jako Panu. Dla podkreślenia łączności między chrztem a bierzmowaniem coraz powszechniej przyjmuje się zwyczajj iż dopuszczenie do pierwszej Komunii św. następuje dopiero po bierzmowaniu. 9.6.6. Artykuły Wiary mówią tylko mimochodem o pokucie. Uchodzi ona za sakrament nieewangeliczny. Reformatorzy angielscy znieśli przymus spowiedzi usznej, ale praktyka spowiedzi prywatnej została zachowana. Zachęca się do niej szczególnie tych, których sumienie nie uspokaja się po otrzymaniu absolucji w spowiedzi powszechnej. 9.6.7. Chociaż A nykuły Wiary nie uważają święceń biskupich, kapłańskich i diakonac-kich za właściwy sakrament, to mimo to święcenia te zajmują ważne miejsce w teologii anglikańskiej. W każdej epoce pojawiali się teologowie, którzy z praktyki apostolskiej przekazywania święceń za pomocą modlitwy i nakładania rąk wyciągali wniosek, że zostały ustanowione przez Chrystusa i dlatego są sakramentem we właściwym tego słowa znaczeniu. W ostatnich latach przedmiotem ostrej kontrowersji w łonie Wspólnoty Kościołów Anglikańskich stał się fakt udzielania święceń kapłańskich kobietom przez niektóre Kościoły członkowskie. W 1989 r. wyświęcono nawet pierwszą kobietę na biskupa. Kościół Anglii podjął w 1992 r. uchwałę w sprawie dopuszczania kobiet do urzędu SYMBOLIKA Zarys wiedzy o Kościołach i wspólnotach chrześcijańskich 113 duchownego. Mimo ostrych polemik i dyskusji nie należy spodziewać się, aby problem ordynacji kobiet stal się przyczyną rozłamu w łonie anglikanizmu. Wszystko wskazuje na to, że i tym razem zwycięstwo odniesie tak charakterystyczna dla tej tradycji chrześcijańskiej tolerancja wobec innych poglądów i praktyk. 9.6.8. Podczas gdy Artykuły Wiary mówią o małżeństwie jako sakramencie nie-ewangelicznym, wielu anglikanów uważa je dzisiaj za sakrament w ścisłym znaczeniu. Modlitewnik powszechny podaje trzy funkcje małżeństwa: prokreacja i wychowanie dzieci, uświęcenie naturalnych predyspozycji otrzymanych od Boga, wspólnota małżeńska. Małżeństwo uchodzi za związek nierozerwalny. Znana jest praktyka unieważniania małżeństw przez Kościół, Mimo nieuznawania cywilnych rozwodów wielu duchownych nie przestrzega dyscypliny kościelnej, udzielając ślubu parom mającym taki rozwód. 9.6-9. Również namaszczenie chorych (ostatnie namaszczenie) uchodzi według Artykułów Wiary za sakrament nieewangeliczny. Pierwszy Modlitewnik powszechny z 1549 r. zawierał następująca instrukcję: Jeśli chory chce być namaszczony, kapłan ma go namaścić na czole lub piersi znakiem krzyża, modląc się następującymi słowami.... Tu następowała dłuższa modlitwa o wewnętrzne namaszczenie Duchem Świętym, do której dołączona była prośba o zdrowie dla ciała i ducha. Drugi Modlitewnik powszechny z 1552 r., który powstał pod poważnym wpływem doktryny kalwińskiej, nie wspominał już o namaszczeniu chorych. Taki stan rzeczy trwał do czasów najnowszych, kiedy to pojawiła się ponownie świadomość odpowiedzialności Kościoła za zbawienie całego człowieka, jego ciała i jego duszy. Konferencja w Lambeth w 1930 r. zajęła się problemem uzdrawiania duchowego. A nowy katechizm na pytanie: Czym jest sakramentalna posługa uzdrawiania? — odpowiada: Sakramentalna posługa uzdrawiania jest posługą, przez którą łaska Boża zostaje darowana do uzdrowienia ducha, rozumu i ciała (spirit, mind and body), zgodnie z wiarą i modlitwą, przez nałożenie rąk i namaszczenie olejem. 9.7. Zaangażowanie ekumeniczne 9.7.1. Świadomość odpowiedzialności za ponowne zjednoczenie Kościołów pojawiła się w anglikanizmie bardzo wcześnie. Już III Konferencja w Lambeth (1888) zajęła się tą sprawą, uchwalając tzw. Czworobok z Lambeth {Latnbeth-Quadrilaterat), owe cztery zasady, które z perspektywy anglikańskiej tworzą podstawę dla ponownego zjednoczenia Kościołów. Zasady te brzmią: — Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu zawiera wszystko, co niezbędne do zbawienia. Jest ono drogowskazem i ostateczną normą wiary. — Apostolskie Wyznanie Wiary jako symbol chrztu oraz Nicejsko-Konstantyno-politańskie Wyznanie Wiary są wystarczającą deklaracją wiary chrześcijańskiej. — Dwa przez Chrystusa ustanowione sakramenty — Chrzest i Wieczerza Pańska — mają istotne znaczenie dla życia Kościoła Chrystusowego. — Historyczny episkopatj w metodzie sprawowania swej funkcji dostosowany do warunków lokalnych, jest niezbędnym znakiem jedności dla wszystkich narodów i ludów, powołanych do Kościoła Chrystusa. 114 i 9.7.2. Czołowi przedstawiciele Kościołów anglikańskich, bp Charles Brent (1862--1929), abp William Tempie (1881-1944), bp George Bell (1883-1958) i wielu innych, należeli do pionierów współczesnego ruchu ekumenicznego. Inicjatorem Ruchu Wiara i Ustrój Kościoła był Kościół Episkopalny w USA. Niemal wszystkie Kościoły anglikańskie należą do Światowej Rady Kościołów. Współpracują też one w regionalnych konferencjach ekumenicznych (Konferencja Kościołów Europejskich, Ogólnoafrykańska Konferencja Kościołów i in.). 9.7.3. W1931 r. wprowadzona została pełna wspólnota sakramentalna między anglika-nami a starokatołikami. Podobne porozumienie łączy Wspólnotę Kościołów Anglikańskich z Niezależnym Kościołem Katolickim Filipin. Dwa niewielkie Kościoły na Półwyspie Pirenejskim, Hiszpański Reformowany Kościół Episkopalny i Kościół Luzytańsko-Katolicki Portugalii, zostały w 1980 r. w pełni zintegrowane ze Wspólnotą i podlegają bezpośredniej jurysdykcji arcybiskupa Canterbury. Poza tym niektóre Kościoły anglikańskie posiadają pełną wspólnotę sakramentalną z Kościołem Syryjskim Mar Thoma w Indiach. 9.7.4. Kościoły anglikańskie uczestniczą w licznych rozmowach na temat zawarcia unii kościelnej między przedstawicielami kilku tradycji protestanckich. Podczas tych pertraktacji przywiązują szczególną wagę do historycznego urzędu biskupa. Niektóre prowincje anglikańskie przestały istnieć, gdyż weszły w unię z innymi Kościołami. Tak stało się np. w Indiach Południowych i Pomocnych, Pakistanie i Bangladeszu. Wszystkie te Kościoły znajdują się w pełnej wspólnocie sakramentalnej z Kościołami Wspólnoty Anglikańskiej. 9.7.5. Najczęstszym partnerem anglikanów w rozmowach unijnych są metodyści. Z rozmów, które prowadzono w Anglii w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, wyłonił się plan unii kościelnej w dwóch etapach. Podczas nabożeństwa pojednawczego duchowni anglikańscy i metodystyczni mieli zostać związani ze sobą przez nałożenie rąk przez zwierzchników obu Kościołów. Metodyści zobowiązali się, że przejmą z tradycji anglikanizmu system episkopalny, a ich duchowni będą ordynowani w przyszłości przez biskupów. Plan unii nie zosta! zrealizowany. Znalazł on wprawdzie poparcie metodystów, lecz w Synodzie Generalnym Kościoła Anglikańskiego Anglii nie zdołano uzyskać wymaganych trzech czwartych głosów. W ostatnim ćwierćwieczu rozmów nie kontynuowano. 9.7.6. Kontakty prawosławno-anglikańskie sięgają początków XVII wieku. Wydarzeniem najbardziej spektakularnym we wzajemnych stosunkach było uznanie w latach 1922-1936 ważności święceń anglikańskich przez niektóre Kościoły prawosławne (Konstantynopol, Aleksandria, Jerozolima, Cypr, Rumunia). W latach 1973-1984 pracowała, z przerwami, Anglikańsko-Prawosławna Komisja Doktrynalna, która osiągnęła porozumienie w takich kwestiach, jak: Pismo św. i Tradycja, autorytet soborów, misterium Kościoła, wiara w Trójcę św. i in. Zarówno teologowie anglikańscy uczestniczący w dialogu jak i Konferencja Biskupów w Lambeth w 1978 r. wypowiedzieli się za skreśleniem filioaue z Nicejsko-Konstantynopolitańskiego Wyznania Wiary. Największym hamulcem w rozwoju dalszego dialogu jest coraz częstsze dopuszczanie kobiet do święceń kapłańskich w poszczególnych Kościołach anglikańskich. 115 .^u6 OJ.e.u«ui3r.u-iLyiiisimKaToiiCKi ma swoją pranistoric. Wiatach 1921-1926 spotykali się w Mechelen (Belgia) teologowie obu stron, by dyskutować nad sprawą jedności. Rozmowy miały charakter prywatny, ale dzięki wyraźnej aprobacie Rzymu i Canterbury uzyskały one rangę dialogu półoficjalnego. Nowe możliwości stworzy! Sobór Watykański II. Pierwsza faza oficjalnego dialogu, prowadzona w latach 1970--1982, doprowadziła do ogłoszenia uzgodnionych dokumentów dotyczących następujących kwestii: Eucharystia, urząd duchowny i ordynacja, autorytet w Kościele. Plonem prac trwającej aktualnie drugiej fazy dialogu jest wspólna deklaracja pt. „Zbawienie i Kościół". Uzgodnione teksty zostały jednak zakwestionowane przez watykańską Kongregację Doktryny Wiary, co stało się przyczyną poważnego zamieszania i powstania wątpliwości odnośnie celowości kontynuowania rozmów. 9.7.8. W latach 1920-1954 Kościół Anglikański Anglii zawarł kolejno interkomunię z Kościołami luterańskimi Szwecji, Finlandii, Danii, Islandii, Norwegii, Estonii i Łotwy. We wszystkich tych przypadkach chodzi o Kościoły luterariskie, które zachowały ustrój episkopalny. Wymienione Kościoły luterańskie oraz Kościoły anglikańskie Anglii, Szkocji, Walii i Irlandii przyjęły w 1992 r. dokument o nazwie „Wspólna deklaracja z Porvoo", która przewiduje możliwość ściślejszej wspólnoty i praktycznej współpracy między Kościołami obu tradycji. Dialog luterarisko-anglikański na płaszczyźnie światowej, prowadzony z przerwami w latach 1970-1988, stwierdził zgodność poglądów w podstawowych kwestiach teologicznych oraz możliwość zacieśnienia wspólnoty. Dokument finalny z 1988 r. zaproponował praktyczne kroki wiodące do ustanowienia pełnej wspólnoty kościelnej. Trzy Kościoły luterariskie i Kościół Episkopalny w USA podjęły w 1982 r. uchwałę, w myśl której wzajemnie uznają swe Kościoły za Kościoły zwiastujące i nauczające Ewangelię, wzajemnie sobie służą sakramentem Wieczerzy Pańskiej, a okazjonalnie zezwalają na organizowanie wspólnych uroczystości komunijnych. 9,7.9. Wiatach 1979-1984prowadzonybyłoficjalnydialoganglikańsko-reformowany na płaszczyźnie światowej. Celem tego dialogu było dopomożenie — teologiczne i pastoralne — poszczególnym negocjacjom zjednoczeniowym, toczącym się między Kościołami anglikańskimi i reformowanymi w różnych częściach świata. W szczególności chodziło o wyjaśnienie spornego problemu ustroju kościelnego. 116 10. Kościół Ewangelicko-Metodystyczny 10.1. Nazwa John Wesley (1703-1791) i jego młodszy brat Charles (1707-1788), obaj duchowni anglikańscy, założyli w 1729 r. w Oxfordzie koło biblijne. Jego członkowie, od skrupulatnego, metodycznie uregulowanego trybu życia i wypełniania wszelkich możliwych praktyk religijnych, zostali przez niechętne im otoczenie nazwani metodystami. W późniejszym okresie przeciwnicy Wesley'ów przypomnieli sobie tę nazwę, gdy obaj bracia zaczęli przewodzić szybko rozwijającemu się w łonie anglika-nizmu ruchowi przebudzeniowemu. Wesley'owie i najbliższe grono ich współpracowników zaakceptowali ją jako nazwę przynoszącą zaszczyt. 10.2. Szkic historyczny i stan obecny W 1735 r. bracia Wesley'owie oraz dwóch innych przyjaciół z koła biblijnego udali się do Ameryki Pomocnej z zamiarem prowadzenia pracy misyjnej wśród ludności indiańskiej. Dwuletnia działalność w kolonii Georgia nie przyniosła żadnych widocznych efektów. Istotne znaczenie miało dla nich jednak zetknięcie się w podróży i na kontynencie amerykańskim z braćmi morawskimi (= kerrnhuci, jednota braterska) — członkami społeczności o charakterze pietystycznym. Już po powrocie do Anglii John Wesley uczestniczył 24 maja 1738 roku w Londynie w wieczornym zgromadzeniu braci morawskich. Podczas czytania przedmowy Marcina Lutra do Pawiowego Listu do Rzymian, w której była mowa o darze mocy zwycięstwa nad grzechem i śmiercią, Wesley przeżywa głęboką przemianę wewnętrzną, nawrócenie, które nazywa potem dziwnym rozgrzaniem serca; sformułowanie to weszło na stałe do metodystycznego słownictwa. Krótko po tym przeżyciu wygłosił w Oxfordzie pierwsze programowe kazanie, wynikające z doświadczeń duchowego przebudzenia, na tekst: Albowiem łaską zbawieni jesteście przez wiarę (ii/2, 8). Po przeżytym nawróceniu John Wesley i grono jego najbliższych zwolenników wyruszyli w drogę, aby wszystkim, którzy gotowi byli słuchać, przynieść radosne posłannictwo o zbawieniu. Wkrótce typowe stało się dla nich kaznodziejstwo otwartej przestrzeni. Najpierw w Bristolu, potem w Londynie i całej Anglii zbierano przebudzonych we wspólnotach duszpasterskich, tzw. k 1 a s a c h. Te komórki samodoskonalenia się członków łączono potem w większe stowarzyszenia, a te przekształcały się stopniowo w zbory. Zamiarem Johna Wesley'a nie było tworzenie nowego Kościoła, łecz wewnętrzna odnowa Kościoła Anglikańskiego, którego był duchownym. Struktury tego Kościoła nie były wówczas jednak dostosowane do wchłonięcia ogromnej liczby odrodzonych przez metodyzm chrześcijan. Metodystom angielskim nie pozostało więc nic innego jak zorganizować własny Kościół. Nastąpiło to jednak dopiero po śmierci Johna Wesley'a w 117 py c sprawny, że w niedługim czasie działało w Anglii kilka różnych Kościołów metodystycznych. Pierwszym samodzielnie zorganizowanym Kościołem byl jednak Metodysty-czny Kościół Episkopalny w Ameryce Płn. Grunt pod jego uniezależnienie od Kościoła Anglikańskiego stworzył sam Wesley, ordynując osobiście na duchownych dwóch wyróżniających się kaznodziejów metodystycznych: Francisa Asbury (1745-1816)i Thomasa Coke'a (1747-1814).Gdywl784r.,podczastzw. Konferencji Gwiazdkowej w Baltimore (Maryland) powoływano ten Kościół do życia, Asbuty i Coke ordynowani zostali na pierwszych biskupów. W 1760 r. żyło w Ameryce Płn. 600 metodystów, w 1805 r. 120 tys., w 1865 r. — 1,38 min. Ten gwałtowny rozwój możliwy był przede wszystkim dzięki ofiarnej działalności kaznodziejów metodystycznych, którzy docierali dosłownie wszędzie. Nie zabrakło ich wśród zdobywców tzw. Dzikiego Zachodu. Podobnie jak w Anglii uprawiali kaznodziejstwo otwartej przestrzeni. Jechali konno i wozami, szli tam, gdzie zawędrowali pionierzy. Segregacja rasowa, która nie ominęła metodystów amerykańskich, doprowadziła do wyłonienia się dwóch Kościołów złożonych z czarnej ludności: Afrykańskiego Kościoła Metodystyczno-Episkopalnego i Afrykańskiego Kościoła Metodystyczno-Episko-palnego Syjonu. Stosunek do niewolnictwa stał się także przyczyną rozłamu w Metody-stycznym Kościele Episkopalnym w 1844 r. W drugiej połowie XIX i na początku XX wieku powstało w USA jeszcze kilka innych Kościołów metodystycznych. Po pierwszej wojnie światowej rozpoczął się proces jednoczenia metodyzmu amerykańskiego, który zakończył się w 1968 r. utworzeniem Zjednoczonego Kościoła Metodystycznego. Metodyści angielscy zakończyli okres swego rozdrobnienia w 1932 r., powołując do życia jeden Kościół Metodystyczny. Przez cały wiek XIX i początek wieku XX metodyzm, mimo własnego rozdrobnienia, należał do najbardziej aktywnych pod względem misyjnym Kościołów. Z takich ośrodków, jak Londyn (1816 — utworzenie Metodystycznego Towarzystwa Misyjnego), Nowy Jork i Nashville rzesze misjonarzy wyruszały do wszystkich części świata. Dzięki temu doszło do założenia Kościołów metodystycznych w Afryce południowej i środkowej, w Australii, Indiach, Chinach, Ameryce Południowej, na wyspach Pacyfiku i w innych rejonach świata. Dane statystyczne dotyczące liczby metodystów żyjących na świecie sprawiają kło-potyj gdyż pewne publikacje podają tylko liczbę pełnoprawnych dorosłych członków, inne znowu — członków, ich dzieci i sympatyków łącznie. W 1992 r. dane te w pierwszym przypadku wynosiły 25 min., w drugim — 60 min. Tak czy inaczej, z publikowanych statystyk wynika, że najwięcej, gdyż dwie trzecie wszystkich metodystów żyje w USA. Największy w tym kraju Kościół tej tradycji. Zjednoczony Kościół Metodystyczny, ma 11 min, pełnoprawnych członków w USA i 600 tys. poza granicami kraju. Kościół Metodystyczny w Wielkiej Brytanii posiada 459 tys. pełnoprawnych członków (wraz z sympatykami liczba ta wzrasta do 871 tys.), Najbardziej dynamicznie metodyzm rozwija się w Afryce i Azji. Na ziemiach polskich metodyzm był znany w zaborze pruskim już w końcu XIX w., głównie na Pomorzu (Gdańsk, Grudziądz, Chodzież) i na Śląsku (Wrocław), pewne jego wpływy docierały też na Śląsk Cieszyński. Lecz dopiero od lat 1920/21, tj. od przybycia do wyzwolonej Polski Misji Metodystów z USA, reprezentującej Episkopalny Kościół Metodystyczny Południa (w 1968 r. wszedł w skład Zjednoczonego Kościoła Metody- 118 is.us.tiui ; stycznego), liczy się czas polskiego metoayzmu. is.us.tiui ^ n hub^j » -Metodystyczny w Polsce (nazwa wprowadzonaw 1990 r., przedtem nazywał się Kościołem Metodystycznym) posiada dzisiaj ponad 6,5 tys. wyznawców w ponad 50 zborach, filiałach i placówkach misyjnych. Pod względem administracyjnym podzielony jest na trzy okręgi: 1) pomorski, wielkopolski i mazowiecki; 2) mazurski i powiślanski oraz 3) śląski i małopolski. 10.3. Założenia doktrynalne 10.3.1. Podstawą doktrynalną metodyzmu angielskiego pozostają w dalszym ciągu anglikańskie Artykuły Wiary w niezmienionej wersji oraz anglikański Modlitewnik powszechny, z tym że jednoznacznie podkreśla się, że ostatecznym autorytetem we wszystkich kwestiach wyznaniowych jest Biblia. J. Wesley scharakteryzował Pismo św. jako homo unius libri. Znajduje się w nim wszystko, co konieczne do zbawienia. W metodyzmie obowiązuje więc w całej rozciągłości reformacyjna zasada solą Scriptura, Niezmiennie wielkim autorytetem w metodyzmie angielskim cieszą się do dnia dzisiejszego kazania i komentarze biblijne Wesley'a, które służą wyjaśnianiu kwestii dogmatycznych i egzegetycznych. John Wesley zorientował się dosyć wcześnie, że w Ameryce Płn. metodyzm rozwija się nieco inaczej niż w Anglii. Uznał więc, że Modlitewnik powszechny nie będzie tam użyteczny, natomiast Artykuły Wiary skrócił z 39 do 24 artykułów. Poniechał zamieszczenia tych, które były katolicyzujące (sakramentalizm), kalwinizujące (predestyna-cja) i związane z systemem szczególnego uprzywilejowania Kościoła państwowego. Posłał też metodystom amerykańskim porządek nabożeństwa do zastosowania w zborach, który pomijał „przerosty" liturgiczne nabożeństwa anglikańskiego. Kazania i komentarze biblijne Wesłey'a były w owym czasie tak dobrze znane w Ameryce Płn., że powszechnie uważano je za fundament nauczania kościelnego. 10.3.2. Metodyści dzielą z innymi chrześcijanami wiarę w Boga w Trójcy Jedynego, w objawienie zbawczej miłości Boga w życiu i nauce Jezusa, w Jego Śmierć przebłagalną i zmartwychwstanie, w zwycięstwo nad mocami zła i śmierci oraz w obietnicę Jego ponownego przyjścia: wierzą też w działanie Ducha Świętego w życiu jednostki i we wspólnocie wierzących. Metodyści uważają się za część powszechnego Kościoła Chrystusa oraz wierzą w panowanie Boga w tym i przyszłym świecie. Słowami historycznych wyznań wiary wyznają wiarę w jeden święty, katolicki i apostolski Kościół oraz w jedność Ciała Chrystusa. 10.3.3. Jedynie na wyżej naszkicowanej szerokiej bazie można rozpoznać charakterystyczne elementy doktryny metodystycznej. Jednym z nich to podkreślanie wiary w wyprzedzającą łaskę Bożą, która uprzedzając wszystkie świadome impulsy człowieka pozwala mu odpowiednio wcześnie poznać wolę Bożą i uświadomić sobie grzech popełniony wobec Boga. Dzięki tej łasce w człowieku rodzi się pragnienie wyzwolenia z grzechu i śmierci, a to prowadzi go w konsekwencji do pokuty i wiary. John Wesley powtarzał często w różnych wariantach, że najważniejsze „nauki" metodyzmu to pokuta, wiara i uświęcenie. Negatywne tło stanowi grzech pierworodny, pozytywne — zbawcze dzieło Boga. Konsekwencją usprawiedliwienia przez wiarę — jako prawidłowego przywileju wierzących — jest pewność aktualnie doświadczanego zbawienia: Duch Święty potwierdza pewność naszego ducha, że 119 ., ŁJ «,_,. wŁiK-j pmmresjaf jednak, że pewność zbawienia nie jest stanem uzyskanym raz na zawsze, gdyż z powodu niewiary można zbawienie znowu utracić- W tym kontekście odrzucał zdecydowanie kalwińską doktrynę predestynacji. Odrodzenie przez Ducha Świętego — powiadał Wesley — które może być zniweczone przez niewiarę lub uporczywe czynienie zła, jest początkiem boskiego dzieła uświęcenia wierzących, które przez modlitwę i inne działania dojrzewa do chrześcijańskiej doskonałości. Pełne uświęcenie może też być opisane jako pełna miłość względem Boga i bliźnich. Ale i w tym przypadku nie wyklucza się „błędów" natury ludzkiej, która wskutek upadku w grzech nie została jeszcze w pełni uzdrowiona. 10.3.4. Wesley stale podkreślał, że czyniona pokuta nie zda się na wiele, o ile nie będą jej towarzyszyć odpowiednie owoce. To przekonanie dawało inspirację do podejmowania działalności ewangelizacyjno-misyjnej i diakonackiej wobec najbardziej potrzebujących. Od samego początku cechą charakterystyczną metodystów było ich zaangażowanie społeczne. Domagali się reformy sądownictwa, uprawiali szeroko zakrojoną opiekę społeczną, zakładali placówki oświatowe i wychowawcze od szczebla przedszkoli po uniwersytety. Angażowali się również na rzecz lepszych warunków pracy robotników przemysłowych, do których docierali w dużej mierze przez ewangelizacje. Im przede wszystkim można zawdzięczać to, że w krajach anglosaskich nie doszło do powszechnego odwrócenia się proletariatu od chrześcijaństwa. Wyznanie społeczne (social creed), sformułowane po raz pierwszy w 1908 r., stało się częścią składową metodystycznych zasad doktrynalnych. 10.4. Zasady organizacyjne 10.4.1. Cechą charakterystyczną Kościołów metodystycznych jest konferencyj -ność na wszystkich szczeblach organizacyjnych. Funkcjonowanie tego systemu ukażemy poniżej na przykładzie największego, Zjednoczonego Kościoła Metodystycznego, w którego skład — nie licząc diecezji w USA — wchodzą niemal wszystkie Kościoły metodystyczne na kontynencie europejskim, w tym również Kościół Ewangelicko--Metodystyczny w Polsce. Na najniższym szczeblu istnieją konferencje parafialne, z kolei grupa parafii jakiegoś obszaru tworzy konferencje okręgowe. Z kilku okręgów powstaje konferencja doroczna, która obejmuje swą władzą jeden kraj, stan lub region. W warunkach europejskich konferencje doroczne spełniają rolę najwyższego synodalnego zgromadzenia kościelnego danego kraju. Ich członkami są wszyscy duchowni i delegaci wybrani przez konferencje parafialne (po jednej osobie świeckiej z każdej parafii). Główne zadania konferencji dorocznej to: ocena i zatwierdzenie sprawozdań osób pełniących funkcje kościelne; podejmowanie uchwał kształtujących życie Kościoła; uchwalanie budżetu i statutu Kościoła; wybór kierownictwa kościelnego. Kilka lub kilkanaście konferencji dorocznych tworzy konferencję centralną, której przewodniczy biskup. Kościół Ewangelicko-Metodystyczny w Polsce podlega Konferencji Centralnej Europy Środkowej i Południowej, która obejmuje Kościoły w 10 krajach; siedziba biskupa znajduje się w Zurychu. Najwyższym organem Zjednoczonego Kościoła Metodystycznego jest zwoływana co cztery lata Konferencja Generalna. Odbywa się ona zawsze w USA, gdyż tam mieszka zdecydowana większość członków ZKM. Uczestniczy w niej ok. 1000 de- 120 legatów z 72 konferencji krajowych, którzy w połowie są duchownymi a w połowie świeckimi, 10.4.2. W 1881 r. zebrała się w Londynie pierwsza Metodystyczna Konferencja Ekumeniczna, w której uczestniczyli przedstawiciele 28 Kościołów ze wszystkich kontynentów. Dyskutowano na temat wspólnej tradycji metodystycznej oraz zadań, przed którymi stoją Kościoły metodystyczne. W latach 1881 -1931 co dziesięć lat odbywały się Światowe konferencje metodystyczne poświęcone ogólnej wymianie poglądów i doświadczeń. Druga wojna światowa sprawiła, że następne spotkanie mogło się odbyć dopiero w 1947 r. Podczas VIII Konferencji Światowej wOxfordziew 1951 r. przyjęto statut Światowej Rady Metodystycznej. W zwoływanych przez nią co 5 lat obradach uczestniczy 500 delegatów, którzy reprezentują 63 Kościoły członkowskie. Rada podejmuje wszystkie niezbędne uchwały dotyczące spraw strukturalnych, programowych i organizacyjnych. Wybiera też najwyższe władze na kolejną kadencję. Również w 100-osobowym Komitecie Wykonawczym, który obraduje każdego roku, reprezentowane są wszystkie Kościoły członkowskie. Równolegle z posiedzeniami Światowej Rady Metodystycznej zwołuje się Światowe Konferencje Metodystyczne, których głównym celem jest umacnianie poczucia jedności między metodystami, wzbudzanie zainteresowania dla pracy Rady oraz podejmowanie najżywotniejszych dla metodyzmu światowego kwestii. Sekretariat Światowej Rady Metodystycznej ma biura w Lakę Junaluska (Północna Karolina, USA), w Centrum Ekumenicznym w Genewie oraz w Sydney (Australia; znajduje się tam Centrum Światowej Ewangelizacji). 10,5. Metodyści a ruch ekumeniczny 10.5.1. Metodyści od samego początku stawiali sobie pewne cele, które stały się potem powszechnym dobrem ruchu ekumenicznego. Są to: zwiastowanie Ewangelii wszystkim ludziom poprzez działalność ewangelizacyjno-misyjną, odnowa Kościoła uwzględniająca aktywny udział w niej ludzi świeckich, zaangażowanie na rzecz pokoju, sprawiedliwości społecznej i praw ludzkich. 10.5.2. Jako Kościół protestancki pochodzenia anglikańskiego, będący wprawdzie w posiadaniu własnej tradycji teologicznej, lecz pozbawiony wiążących pism wyznaniowych, metodyzm otworzył się wcześnie na dialog i współpracę z innymi Kościołami. Statut Światowej Rady Metodystycznej wśród celów wymienia pielęgnowanie metodystycznego udziału w ruchu ekumenicznym oraz promowanie w nim jedności metodystycznego świadectwa i służby. Trudno wyobrazić sobie powstanie współczesnego ruchu ekumenicznego bez pionierskiego wkładu świeckiego działacza metodystycznego z USA Johna Motta (1865-1955) lub cejlońskiego teologa i przywódcy kościelnego Daniela T. Nilesa (1908-1970). Metodystami byli również dwaj ostatni sekretarze generalni Światowej Rady Kościołów: Philip Potter (ur. 1921)i Emilio Castro (ur. 1927) — obaj wywodzący się z Ameryki Łacińskiej. 10.5.3. Niemal wszystkie Kościoły metodystyczne należą do Światowej Rady Kościołów oraz są członkami regionalnych konferencji ekumenicznych (Konferencja Kościo- 121 - ¦ -*-' - —,---.,— .~« v~uiiiL.nn.iiijtu. w rożnych krajach świata metodyści zawarli unie z innymi Kościołami protestanckimi i przestali istnieć jako odrębna wspólnota wyznaniowa. Dwustronny dialog teologiczny, prowadzony w ostatnich latach między metodystami i luteranami oraz między metodystami i reformowanymi na płaszczyźnie światowej, zaowocował w różnych krajach wprowadzeniem wspólnoty ołtarza i ambony (np. między metodystami i reformowanymi w Polsce). Od 1966 r. trwa, w cyklach czteroletnich, dwustronny dialog metodystyczno--rzymskokatolicki, którego rezultatem jest kilka wartościowych dokumentów. Zaczęły się też rozmowy z prawosławnymi. 122 11. Kościół Ewangelicko-Luterański 11.1. Kościół ksiąg wyznaniowych (symbolicznych) 11.1.1. Luteranizm jest jedyną znaczącą wspólnotą chrześcijańską, wyprowadzającą swoją nazwę od nazwiska Reformatora. Podczas gdy zwinglianizm lub kalwinizm są w zasadzie już tylko pojęciami historycznymi, nazwisko Lutra wkomponowane jest w oficjalną nazwę co najmniej kilkudziesięciu Kościołów. W rzeczywistości między istnieniem tych Kościołów a zasadniczą intencją Lutra i grona jego najbliższych współpracowników występuje znacząca sprzeczność. Luter i jego najbliższe grono nigdy nie występowali z roszczeniem tworzenia nowej wspólnoty kościelnej. Okoliczności historyczne sprawiły jednak, że doszło do wyodrębnienia się niezależnych Kościołów luterańskich. 11.1.2. Kościoły luterańskie dopuszczają różnorodność w dziedzinie ustroju kościelnego i form nabożeństwa. Przywiązują natomiast duże znaczenie do manifestowania wspólnej wiary. Temu celowi służą księgi wyznaniowe, które wraz z trzema starokoś-cielnymi wyznaniami wiary — Apostolskim, Nicejsko-Konstantynopolitańskim i Ata-nazjaóskim — w 1580 r. weszły w skład tzw. Księgi Zgody (Liber Concordiae). 11.1.2.1. Pośród ksiąg wyznaniowych (symbolicznych) luteranizmu naczelne miejsce zajmuje Konfesja Augsburska (Confesńo Auguscana, skrót: CA). Jej głównym autorem był najbliższy współpracownik Marcina Lutra — Filip Melanchton. Opracował on ten tekst na zlecenie elektora saskiego Jana Stałego (1525-1532)zmyśląo przedłożeniu go Sejmowi Rzeszy, który zbierał się w Augsburgu w połowie 1530 roku. Krótko ujęte tezy części pierwszej (artykuły 1 -21) CA pragną streścić główne założenia nauki reformatorskiej, część druga natomiast (artykuły 22-28) dotyczy zniesionych nadużyć. CA dystansuje się znacznie bardziej od tych, którzy kwestionują dogmaty starokościelne (art. 1), od anabaptystów (art. 5, 9, 16, 17) i od reformatora szwajcarskiego Ulryka Zwingliego oraz jego zwolenników (art. 10), niż od Kościoła papieskiego. CA pragnie bowiem wykazać, że reformatorzy stoją na gruncie Kościoła katolickiego, że pragną jego odnowy a nie utworzenia nowego Kościoła. W sposób szczególny podkreślają to rozdziały końcowe pierwszej i drugiej części. Niemiecka wersja CA została odczytana 25 czerwca 1530 r. przed cesarzem Karolem V (1519-1556) i książętami niemieckimi. Podpisało ją siedmiu książąt, w tym elektor saski, oraz senaty dwóch miast Rzeszy. Cesarz odrzuci! CA, lecz stany ewangelickie uważały ją odtąd za swoje oficjalne pismo wyznaniowe. Prawne uznanie na terenie Rzeszy uzyskała 25 lat później w wyniku zawartego w Augsburgu pokoju religijnego (1555). Pisząc CA Melanchton korzystał z już istniejących dokumentów wyznaniowych zwolenników Reformacji. Artykuły torgawskie (1530) były źródłem dla opracowania 123 iow c ui opcji metodyści za odrębna wspó nich latach m nymi na pląs wspólnoty ołt. 1966 r. trw -rzymskokato się też rozmoi 122 części drugiej dotyczącej nadużyć w Kościele, natomiast w pracy nad częścią piipołogia jest nowym typem pisma wyznaniowego. W przeciwieństwie do innych nie Melanchton korzystał przede wszystkim z artykułów marburskich i szwabnuje się ona streszczaniem wiary chrześcijańskiej w tezach, lecz ma charakter (1529). Z kolei w opracowaniu tych ostatnich korzystano z wyznania wiary Lutra prawy teologicznej. r., tekstu, który był dołączony do jego pisma polemicznego z Zwinglim nai.2.3. Autorem Artykułów Szmalkaldzkich jest Marcin Luter. Elektor rozumienia Wieczerzy Pańskiej. Tekst Lutra posługiwał się schematem tryniatEd Jan Fryderyk (1532-1547) polecił mu na początku grudnia 1536 r. opracować który był charakterystyczny dla starokościelnych wyznań wiary. Schemat ten cst, który syntetycznie ujmowałby główne artykuły wiary ewangelickiej. Miał on być zauważyć także w CA, która nie tylko pod względem treści, lecz także w edłożony na planowanym soborze w Mantui. Papież Paweł III (1534-1549) strukturze wzoruje się na symbolach starokościelnych, zwłaszcza na Apostolicum.tieizai zwołać ten sobór w maju 1537 r. w celu przedyskutowania spraw związanych równaniu z tymi symbolami znacznie rozszerzone zostały wypowiedzi dotozłamem religijnym. Z artykułami Lutra miał się najpierw zapoznać Konwent trzeciego artykułu wiary (Ducha Świętego i przejawów Jego działalności); obejmiiązku Szmalkaldzkiego (sojusz obronny obszarów ewangelickich), który zbierał się artykuły 5-18. Artykuł pierwszy mówio Bogu, trzeci — o Synu Bożym. Ośrodki lutego 1537 r. w Schmalkalden. Luter nie mógł ich przedstawić osobiście, gdyż jest art. 4 o usprawiedliwieniu tylko przez wiarę, tylko z łaski. Z kolei ośrodkien&o zachorował. Książęta ewangeliccy, pod wpływem argumentacji Melanchtona, że }tsxiorm\i\&; przez wzglądnaChrystusa (propterChristum),którą szczegółowolyjęcie Artykułów Szmalkaldzkich stanie się przyczyną nowych sporów doktrynal-art. 3. Art. 1 i 3 zajmują się fundamentem usprawiedliwienia, art. 2 {o g;n w fonie protestantyzmu, zrezygnowali z nadania im charakteru oficjalnego doku-pierworodnym) — jego tłem, art. 5 (o służbie Kościoła) i następne — skintu. p02a tym postanowiono nie wysyłać nikogo na sobór, gdyż obawiano się, że usprawiedliwienia mocą Ducha Świętego. jież me dopuści na nim do swobodnych wypowiedzi. Artykuły podpisali uczestni- 11.1.2.2. Apologia Konfesji Augsburskiej {ApologiaConfessionis Augwcyw Konwencie teologowie, jedynie Melanchton zgłosił votum separatum. Rangę pragnie bronić — zgodnie z tytułem — CA przed atakami Konfutacji. Konf ima wyznaniowego uzyskały Artykuły Szmalkaldzkie w 1544 roku. (= odparcie, obalenie) powstała z inicjatywy cesarza jako odpowiedź strony kat&ozpowszechniony jest pogląd, że Artykuły Szmalkaldzkie były pierwszym doku-na naukę reformatorską zawartąwCA Odczytano ją przed Sejmem Rzeszy w A;ntem, który zapowiadał ostateczne oddzielenie się Kościoła reformatorskiego od rgu 3 sierpnia 1530 r. Karol V uznał, że Konfutacja zawiera przekonujące arguścioła papieskiego. Twierdzenie takie jest słuszne tylko w ograniczonym sensie, na obalenie CA. Zażądał przyjęcia jej przez stronę ewangelicką, grożąc surówny akcent tego dokumentu spoczywa niewątpliwie na części drugiej, która w sankcjami w przypadku nieposłuszeństwa. Stany ewangelickie odrzuciły Konfosób niezwykle ostry uwydatnia punkty kontrowersyjne dotyczące usprawiedliwienia jednocześnie zapowiedziały przygotowanie odpowiedzi na nią. lynie przez Chrystusa, mszy i jej skutków, klasztorów i papiestwa. Namiętny styl Tekst odpowiedzi, w formie v4p0/0LiY Ol, opracował Melanchton. 22 wrześni-powiedzi Lutra jest zrozumiały, gdy się zważy, że chodziło tu o jego „główny kazano ją Sejmowi Rzeszy w imieniu stanów ewangelickich, lecz cesarz odmcykuł" — zbawienie tylko za pośrednictwem Chrystusa. Jego nastawienie polemiczne przyjęcia. Wówczas Melanchton przystąpił do pracy nad poszerzonym tekstemiiikało też z antyreformatorskich kroków podjętych przez drugą stronę. gii, który ukazał się drukiem w kwietniu lub maju 1531 r. Stany ewangelickie, zrjednakże styl konfrontacyjny części drugiej, który występuje także w części Trzeciej, od 1531 r. w Konwencie Szmalkaldzkim, uznały Apologię oficjalnie w 1537 r. zaeba widzieć w łączności z częścią pierwszą, która mówi o najważniejszych artykułach wyznaniową. )żegoMajestatu — Bogu w Trójcy Jedynym i inkarnacji Boga w Jezusie Chrystusie — Apologia jest kilkakrotnie obszerniejsza od CA. Jej artykuły są krótko ujęte tar do których nie ma sporu między nami a przeciwnikami, ponieważ wyznajemy je i z ismiejekonsenszATow/ufac/i?,natormastwprzypadku,gdytrzebaodeprzećjejrfne/, i z drugiej strony. Luter powołuje się tutaj jednoznacznie na świadectwo o artykuły Apołogii są obszerne i szczegółowe. Tak jest np. w przypadku art. 12 (o ptttrystusie zawarte w starokościelnych wyznaniach wiary. Jest ono fundamentem, w 24 (o mszy) i 27 (o ślubach zakonnych). Jedną trzecią całej Apołogii zajmuje anarciu o który on i inni reformatorzy prowadzą walkę o odnowę Kościoła. Na tym dotyczący usprawiedliwienia. Żadna inna księga symboliczna nie eksponuje taipólnym fundamencie wspiera się wszystko, także usprawiedliwienie grzesznika, źnie nauki o usprawiedliwieniu jak czyni to Apologia. Szczególnie często powt ^Artykułach Szmalkaldzkich jest więc obecna wola utrzymania jedności. Wyraża się tutaj motyw chwały Chrystusa, sformułowanie, że usprawiedliwienie jest uspraa w warunkowej akceptacji przez Lutra tradycyjnych urzędów kościelnych oraz w wieniem przez wzgląd na Chrystusa (propter Christum). go wypowiedziach na temat reformy urzędu papieskiego i biskupiego. Właściwe intencje G4 są dostrzegalne często dopiero w^po/o^ri. Naczehiyn. 1.2.4. Traktat o władzy i prymacie papieża (De potestate et primatu obu dokumentów było utrzymanie jedności Kościoła. Apologia, mimo polemipoe cractatus) zrodził się podczas Konwentu Związku Szmalkaldzkiego w 1537 r. Jego często tonu, zajmuje wyjątkowo pojednawcze stanowisko wobec poglądów stroutorem jest Filip Melanchton. W Konfesji Augsburskiej z 1530 r. pominięto problem lickiej. Świadczą o tym jej wypowiedzi o Wieczerzy Pańskiej i ofierze, Kapiestwa, gdyż nie chciano drażnić cesarza. Teraz Traktat miał być dołączony do CA w sakramentach, wierze i uczynkach, zapłacie i łasce, usprawiedliwieniu jako uczwmie aneksu. Natychmiast uzyskał on rangę księgi wyznaniowej. Władzy i prymatowi niesprawiedliwego sprawiedliwym i poczytaniu niesprawiedliwego za sprawietapieża poświęcona jest tylko część pierwsza, natomiast część druga zajmuje się władzą W Apołogii pojawiają się wyraźniej niż w CA specyficzne zalążki reformatdskupów. Traktat jest pierwszym i jedynym pismem wyznaniowym, które daje — przy drugiej jednak strony jak żadne inne luterańskie pismo wyznaniowe podkri^azji — obszerny wykład reformatorskiego rozumienia urzędu kościelnego. Urząd wspólne dziedzictwo katolickie. apieski jest omówiony także w art. 4 części drugiej Artykułów Szmalkaldzkich i w art. 124 125 i-u.u^i/ji/Lii, uamiujasiu urzcuzie DisKupimmowi również art. 28 Konfesji Augsburskiej i Apologii oraz art. 10 części trzeciej Artykułom Szmalkaldzkich. Ostrą miejscami polemikę Traktatu z papieżem i biskupami trzeba widzieć na tle epoki i antyreformatorskich kroków podejmowanych przez stronę przeciwną. 11.1.2.5. Mały Katechizm.—LutermyślałjużodpołowylatdwudziestychXVIw. o opracowaniu ogólnie zrozumiałego streszczenia zasad nauki biblijno-reformatorskiej dla świeckich. Z prowadzonych w owym czasie wizytacji parafii wynikało, że panowała tam ogromna ignorancja w dziedzinie znajomości spraw wiary, lecz także niezdolność i bezradność pastorów wobec nowych zadań, jakie stawiała im odnowa Kościoła. Mały Katechizm Lutra, który ukazał się w formie książkowej w maju 1529 roku, składał się z pięciu części, które Reformator zaliczył do abecadła chrześcijańskiego. Były to: dziesięcioro przykazań Bożych, wyznanie wiary apostolskiej, Modlitwa Pańska, nauka o chrzcie i nauka o Wieczerzy Pańskiej. Formuła Zgody (1577) zdefiniowała Mały (i Duży) Katechizm Lutra jako Biblię dla świeckich, w której streszczone jest wszystko, o czym relacjonuje w szczegółach Pismo św. t o oczym koniecznie powinien wiedzieć chrześcijanin, który chce uzyskać szczęśliwość wieczną. Mały (i Duży) Katechizm Lutra to całkiem inny typ pisma wyznaniowego w porównaniu z tymi, które w formie krótkich tez (Konfesja Augsburska) lub szczegółowych rozpraw (Apologia CA) pragną przekazać przede wszystkim naukę teologiczną. Jest to typ katechezy lub kazania, które zwraca się w pierwszym rzędzie do wspólnoty lokalnej. Mały Katechizm jest pismem duszpasterskim unikającym polemiki. 11.1.2.6. Duży Katechizm. — Składa się on z przepracowanego cyklu kazań Lutra wygłoszonego w Wittenberdze w 1528 r. W druku ukazał się w kwietniu !529 r. jako Deutscher Kateckismus. Powód jego napisania był taki sam jak w przypadku Małego Katechizmu. Miał służyć księżom i kaznodziejom jako podręcznik do nauczania dzieci i dorosłych w parafii. W przedmowie z 1530 r. zdefiniowano Duży Katechizm jako krótki wyciąg i zarys całego Pisma św. Miał on — podobnie jak Mały Katechizm — sformułować zasadnicze aspekty wiary chrześcijańskiej, to, co chrześcijanin bezwzględnie powinien wiedzieć, co może sie przydać w życiu i momencie śmierci. Duży Katechizm posługuje się prostym, obrazowym językiem, który rezygnuje z fachowego słownictwa teologicznego, np. z wyrażenia „nauka o usprawiedliwieniu". O tej kluczowej dla egzystencji chrześcijańskiej sprawie Luter mówi tutaj za pomocą innych terminów. Duży Katechizm rezygnuje świadomie z teologicznej polemiki, na pierwszy plan wysuwa natomiast duszpasterską troską przepełnione zwiastowanie. Nie chce on pełnić roli wyznania wiary przeznaczonego dla odbiorcy z zewnątrz, lecz pragnie służyć umocnieniu wewnątrzewangelickiej świadomości. Duży Katechizm, podobnie jak Mały, dzieli się na pięć części, które są poświęcone dziesięciorgu przykazań Bożych, wyznaniu wiary apostolskiej, Modlitwie Pańskiej oraz sakramentom Chrztu i Wieczerzy Pańskiej. 11.1.2.7. Formuła Zgody (Formuła Concordiae). — Spory teologiczne w łonie luteranizmu, obecne już za życia Reformatora, zaostrzyły się po jego śmierci (1546), grożąc jedności Kościoła, który wyłonił się w wyniku Reformacji wittenberskiej. Wytworzyły się dwie partie wewnątrzluterańskie: tzw. gnezjoluteranie (= prawdziwi luteranie), którzy chcieli bronić prawdziwej nauki Lutra przeciw wszelkim odstęp-stwomitzw. filipiści (zwolennicy Filipa Melanchtona, nazwani tak od jego imienia), którzy w niektórych kwestiach chcieli iść na kompromis z katolicyzmem i kalwinizmem. 126 Spory między przedstawicielami obu partii toczyły sie w sytuacji, gdy na niemieckie obszary luterańskie przenikać zaczynał kalwinizm, a katolicyzm konsolidował się w wyniku Soboru w Trydencie (1545-1563). Poczynającod pokoju religijnego w Augsburgu (1555),książętaiteoiodzy luterańscy podejmowali starania zmierzające do przezwyciężenia różnic wewnątrzlute-rańskich i przywrócenia jedności we własnym obozie. Spośród teologów w rozmowach zjednoczeniowych angażowali się przede wszystkim: Jacob Andreae (1528-1590), Martin Chemnitz i Nikolaus Selnecker (1530-1592). Pertraktacje zjednoczeniowe trwały dwa dziesięciolecia, ich rezultatem stała się Formuła Zgody z 1577 roku. Przywróciła ona jedność w luteranizmie, potępiając skrajne stanowiska obu orientacji teologicznych. Dokładny tytuł Formuły Zgody brzmi: Gruntowne, wierne, właściwe i ostateczne powtórzenie i objaśnienie niektórych artykułów Konfesji Augsburskiej. Podpisało ją większość przedstawicieli terytoriów niemieckich, które przyłączyły się do ruchu reformacyjnego. Ale były też takie luterańskie Kościoły krajowe w Niemczech i poza icłi granicami, które nie uznały nigdy Formuły Zgody za księgę wyznaniową. Formuła Zgody składa się z 12 artykułów. Podzielona jest na dwie części: bardziej szczegółową, zwaną Solida Declaratio (Gruntowne wyjaśnienie), i krótką, zatytułowaną E p i t o m e (Streszczenie). Formuła Zgody podej muje następujące problemy: Słowo Boże Pisma św. jako norma Kościoła (artykuł wstępny), grzech pierworodny (art. 1), wolna wola (art. 2), usprawiedliwienie z wiary (art. 3), dobre uczynki (art. 4), Zakon i Ewangelia (art. 5 i 6), Wieczerza Pańska (art. 7), zejście Chrystusa do piekieł (art. 8 i 9), zwyczaje kościelne zwane adiafora (art. 10), odwieczna opatrzność i wybór Boga (art. 11), fałszywe nauki anabaptystów, antytrynitarzy i innych (art. 12). 11.1.3. Księga Zgody wydana w 50 rocznicę ogłoszenia Konfesji Augsburskiej przez elektora saskiego Augusta(1553-1586) stała się pierwszym oficjalnym zbiorem ksiąg symbolicznych uznanych w Kościele luterańskim. Zachowała ona do naszych czasów duży autorytet, zapewnia też względną zwartość teologicznej myśli luteranizmu. Nie jest jednak ścisłe, gdy w podtytule do Księgi Zgody pisze się: „Księgi symboliczne Kościoła ewangelicko-luterańskiego". Niektóre niemieckie Kościoły krajowe jak i pewne europejskie Kościoły luterańskie (np. Dania) nie przyjęły nigdy Formuły Zgody. Ponadto poza Księgą Zgody istnieją do dzisiaj i obowiązują inne zbiory ksiąg symbolicznych. Rozwój luteranizmu w świecie, zwłaszcza w Azji i Afryce sprawił, że nie wszystkie księgi symboliczne mogły tam znaleźć zastosowanie. Powstały wszak one w specyficznej europejskiej sytuacji polityczno-religijnej XVI w., która niewiele lub prawie nic nie mówi mieszkańcom innych kontynentów. Tylko dwie księgi wyznaniowe cieszą się uznaniem wśród wszystkich Kościołów luterańskich na całym świecie. Są to: Konfesja Augsburska i Mały Katechizm Lutra. 11.2. Rozmieszczenie luteranizmu w świecie 11.2.1. Kościoły luterańskie, powstałe na kontynencie europejskim, rozrosły się w wiekach późniejszych, zwłaszcza w XIX stuleciu, przez emigrację — w Ameryce Pomocnej i Południowej oraz w Australii, przez działalność wielu towarzystw misyjnych — w różnych krajach Azji i Afryki. Członkowie tych Kościołów żyją dziś w bardzo zróżnicowanych warunkach politycznych, społecznych i kulturowych. Według danych z 1992 r. wspólnota luterańska na świecie zrzeszała 58,3 min członków. Większość wyznawców luteranizmu żyje w Europie — 37 829 000. Liczby dotyczące innych 127 koc ka -r ^ j ,. (.2.5 skie/egc ,, ._, .....-rr_,T.„......tijj.a romocna — 8 686 000, Afry- ), Azja i Australia — 4 383 000, Ameryka Łacińska — 1 177 000. 12,1 Niemy pozostają w dalszym ciągu największym skupiskiem wyznawców lute-—:', Wwiin^t wpływ luteranizmu niemieckiego na Kościoły luterariskie w po II wojnie światowej poważnemu osłabieniu. W Niemczech [jniPlOitffańskich Kościołów krajowych (Bawaria, Brunszwik, Hanower, Dolna „L.,v(in™,,rn._Ljppei Oldenburg, Wirtembergia, Turyngia, Saksonia, Meklem-te Kościoły wespół z (unijnym) Ewangelickim Kościołem Krajo-Kościołem Lippe i (wolnokościelnym) Kościołem Ewangelicko-(Lutf^^Badenii, są członkami Światowej Federacji Luterańskiej. Tm.ifWtir.rnrf-!-;-. Kościoły krajowe należą do Kościoła Ewangelickiego w Nie-"irche in Deutschland), tworzą też (z wyjątkiem Kościołów ;ii) Zjednoczony Kościół Ewangeltcko-Luterański Niemiec „_____utherische Kirche Deutschlands). ^p;^f.rewiystkich Kościołach tradycjiluterańskiej w Niemczech żyło 14 800 000 >^*t± ^acjnlrniur, «i-w™«je s;c5 że z tradycją luterańską związanych jest jeszcze e wangelicko- unijnych. Dtific największym skupiskiem luterariskim jest Skandynawia. Charakrery-iffidalimffis^oo luteranizmu są wielkie Kościoły ludowe lub "¦•*----i"- -")anii(zGrenlandią) —4 554 000,< Islandii — 239 000. Wszystki i profil ukształtowany został częściowo przez przebudzeniowe. Luteranie skandynawscy emigrując w swoim npri/b-; ''"Mocnej i Południowej oraz rozwijając intensywną dzia- i wpływ na luteranizm w wielu częściach świata, iskie istnieją we wszystkich trzech krajach nadbałtyckich; w Estonii na Łotwie (250 tys.) i na Litwie (29 tys.). Silna fala emigracji z tych k\ wojnie światowej doprowadziła do powstania estońskiego, łotew-śiego Kościoła emigracyjnego. W Rosji działa dziś 50-tysięczny Kościół 7 'st dług ^gą ty> 'iero w momen- oci lisrański w Polsce, noszący tu oficjalną nazwę Kościoła Ewangelicko-cef-ilb, ma ok. 80 tys. wiernych. W Europie południowo-wschodniej lnerańskich Kościołów mniejszościowych, niektóre z nich mają W Austrii żyje 348 tys. luteranów, na Węgrzech — 400 tys. dwa Kościoły luterariskie: niemiecki (29 tys.) i węgierski / z nich utracił w ostatnich 5 latach blisko 100 tys. wiernych ;Ut(tMięac)i do Niemiec. Stosunkowo liczebny jest Kościół Ewangelicko-^gspti i Słowacji (329 tys. wiernych), natomiast w Czechach działa L*ski JśiótL«aigelicko-Augsburski (48 tys. wiernych), w którym nabożeństwa odpra-. t sifUpisk i czesku. W nowej Jugosławii (obejmującej Serbię, Czarno-wia .c i coKaicztie republiki Kosowo i Wojwodinę) istnieje Słowacji Kościół g"r; rtmeryKa i'otnocna — 8 686 000, Afryka — 6 126 000, Azja i Australia — 4 383 000, Ameryka Łacińska — 1 177 000. 11.2.2. Niemcy pozostają w dalszym ciągu największym skupiskiem wyznawców lute-ranizmu. Natomiast wpływ luteranizmu niemieckiego na Kościoły luterariskie w innych krajach uległ po II wojnie światowej poważnemu osłabieniu. W Niemczech istnieje 10 luterańskich Kościołów krajowych (Bawaria, Brunszwik, Hanower, Dolna Łaba, Schaumburg-Lippe, Oidenburg, Wirtembergia, Turyngia, Saksonia, Meklemburgia). Wszystkie te Kościoły wespół z (unijnym) Ewangelickim Kościołem Krajowym Pomorza, Kościołem Lippe i (wolnokościelnym) Kościołem Ewangelicko--Luterańskim w Badenii, są członkami Światowej Federacji Luterańskiej. Wszystkie luterańskie Kościoły krajowe należą do Kościoła Ewangelickiego w Niemczech (Evangelische Kirche in Deutschland), tworzą też (z wyjątkiem Kościołów Oldenburga i Wirtembergii) Zjednoczony Kościół Ewangelicko-Luteranski Niemiec (Vereinigte Evangelisch-Lutherische Kirche Deutschland s). W1992 r. we wszystkich Kościołach tradycji luterańskiej w Niemczech żyło 14 800 000 wiernych. Szacunkowo przyjmuje się, że z tradycją luterańska związanych jest jeszcze ok. 10 min członków Kościołów ewangelicko-unijnych. 11.2.3. Drugim największym skupiskiem luterańskim jest Skandynawia. Charakterystyczną cechą tamtejszego luteranizmu są wielkie Kościoły ludowe iub państwowe. W Szwecji żyje 7 630 000 luteranów, w Danii (z Grenlandią) — 4 554 000, w Finlandii — 4 601 000, Norwegii — 3 921 000, Islandii — 239 000. Wszystkie te Kościoły zrzeszają ponad 95% ogółu ludności. Ich profil ukształtowany został częściowo przez XIX-wieczne ruchy przebudzeniowe. Luteranie skandynawscy emigrując w swoim czasie masowo do Ameryki Północnej i Południowej oraz rozwijając intensywną działalność misyjną, wywarli głęboki wpływ na luteranizm w wielu częściach świata. Kościoły luterańskie istnieją we wszystkich trzech krajach nadbałtyckich; w Estonii (70 tys. wiernych), na Łotwie (250 tys.) i na Litwie (29 tys.). Silna fala emigracji z tych terenów po drugiej wojnie światowej doprowadziła do powstania estońskiego, łotewskiego i litewskiego Kościoła emigracyjnego. W Rosji działa dziś 50-tysieczny Kościół Ewangelicko-Luterariski, w którego skład wchodzą głównie potomkowie kolonistów niemieckich. Jako samodzielny Kościół mogli się oni zorganizować dopiero w momencie rozkładu ZSRR. Kościół luterański w Polsce, noszący tu oficjalną nazwę Kościoła Ewangelicko--Augsburskiego, ma ok. 80 tys. wiernych. W Europie południowo-wschodniej istnieje wiele luterariskich Kościołów mniejszościowych, niektóre z nich mają długą historię. W Austrii żyje 348 tys. luteranów, na Węgrzech — 400 tys. W Rumunii są dwa Kościoły luterariskie: niemiecki (29 tys.) i węgierski (28 tys.). Pierwszy z nich utracił w ostatnich 5 latach blisko 100 tys. wiernych wskutek emigracji do Niemiec. Stosunkowo liczebny jest Kościół Ewangelicko--Augsburski w Słowacji (329 tys. wiernych), natomiast w Czechach działa Śląski Kościół Ewangelicko- Augsburski (48 tys. wiernych), w którym nabożeństwa odprawia się po polsku i czesku. W nowej Jugosławii (obejmującej Serbię, Czarnogórę i autonomiczne republiki Kosowo i Wojwodinę) istnieje Słowacji Kościół Ewangelicko-Augsburski (51 tys. wiernych). Także w Słowenii (19 tys. wiernych) i Chorwacji (4 tys.) istnieją niewielkie wspólnoty luterańskie. 128 W Europie południowej powstał po drugiej wojnie światowej Kościół Ewangelicko--Luterański we Włoszech; ma on 7 tys. wiernych. W Europie zachodniej jedynym liczącym się Kościołem luterańskim jest Kościół Wyznania Augsburskiego w Alzacji i Lotaryngii (217 tys. wiernych), wywodzący się z okresu Reformacji i na niektórych obszarach zachowujący jeszcze cechy Kościoła ludowego {Volkskirche). Społecznością o wiele mniejszą jest natomiast Kościół Ewangelicko-Luteranski Francji (40 tys. wiernych, główne skupiska: Montbeliard i Paryż). Poza Kościołem Ewangelicko-Luterańskim w Królestwie Holandii (24 tys. wiernych), istnieją jeszcze wielonarodowe wspólnoty luterariskie w Wielkiej Brytanii (ogólna liczba luteranów: 50 tys. osób, wśród nich kilka parafii polskich) i Szwajcarii (5000 osób). 11.2.4. W Ameryce Pomocnej luteranie są zaliczani do Kościołów historycznych, w ramach których tworzą jedną z większych grup. Początek luteranizmowi w USA i Kanadzie dali imigranci z Europy. Pierwsza luterańska struktura kościelna (ministerium) utworzona została w 1748 r. w Pensylwanii, lecz większość luteranów przybyła na kontynent północnoamerykański w dwóch falach: w XIX w. i po II wojnie światowej. Duże odległości, różna przynależność etniczna i odmienne formy pobożności sprawiły, że w pierwszym etapie zaczęły się tworzyć liczne ugrupowania zwane synodami. Dopiero po jakimś czasie pojawiły się tendencje zmierzające do zjednoczenia poszczególnych synodów luterańskich. Tendencje te przybrały na sile w XX stuleciu, doprowadzając, etapami do utworzenia w 1988 r. silnego liczebnie Kościoła Ewangelicko--Luterańskiego w Ameryce (5 245 000 członków). Wpływowym Kościołem jest Kościół Luterański Synodu Missouri (2 616 000 członków), założony w 1947 r. i utrzymujący bliskie kontakty z Kościołami luterańskimi na całym świecie, podkreślającymi dobitnie luterariski konfesjonalizm. Tradycyjnie konserwatywna orientacja Synodu Missouri, która w ostatnich latach uległa nawet pewnemu pogłębieniu, doprowadziła do poważnych napięć wewnątrzkościelnych. Postawę jeszcze bardziej konserwatywną reprezentuje Ewangelicki Synod Luterański Wisconsin (421 tys. wiernych). Oba Synody odmawiają przystąpienia do Światowej Federacji Luterańskiej, odrzucają też wspólnotę komunijną ze zrzeszonymi w niej Kościołami. W Kanadzie istnieje Kościół Ewangelicko-Luterański Kanady (206 tys. członków), działa też kanadyjska „sekcja" Synodu Missouri. Ogółem żyje w tym kraju 285 tys. luteranów, w USA natomiast — 8 401 000. 11.2.5. W wielu krajach latynoamerykańskich luteranie stanowią niewielkie społeczności, lecz w skali całego kontynentu są liczącą się grupą w ramach chrześcijaństwa nierzymskokatolickiego. W większości są oni potomkami imigrantów europejskich, w niektórych krajach zachowują w dalszym ciągu status cudzoziemskich grup etnicznych. Większe Kościoły luterariskie istnieją tylko w Brazylii i Argentynie. Największy z nich, Kościół Ewangelicki Wyznania Luterańskiego w Brazylii, był w 1990 r. gospodarzem VIII Zgromadzenia Ogólnego ŚFL. Ma on 850 tys. wiernych, podczas gdy ogółem żyje w Brazylii 983 tys. luteranów. Natomiast największy argentyński Kościół luterański to Kościół Ewangelicki nad La Pląta (47 tys. wiernych). W Brazylii i Argentynie działają też Kościoły luterańskie związane z Synodem Missouri. 9 — SYMBOLIKA Zarys wiedzy o Kościołach i wspólnotach chrześcijańskich 129 Najpilniejsze zadania luteranizmu latynoamerykańskiego to: przezwyciężenie rozłamów, integracja ze społecznościami poszczególnych krajów oraz przejęcie odpowiedzialności społecznej i misyjnej. 11.2.6. Kościoły luterariskie podjęły stosunkowo późno działalność misyjną. Dzięki zaangażowaniu dużych sił i środków przez wielkie Kościoły luterańskie w Europie nabrała ona szybko dużego rozmachu. Również luteranie amerykańscy rozwinęli intensywną działalność misyjną. Z pracy tej wyrosło wiele Kościołów luterańskich w Afryce i Azji. Negatywnym zjawiskiem było to, że każdy z tych Kościołów był „produktem" jednego z wielu towarzystw misyjnych. W ten sposób na terenie jednego kraju powstało często kilka a nawet kilkanaście Kościołów luterańskich, które muszą dopiero podejmować wysiłki zjednoczeniowe. Kościoły luterariskie w Afryce wykazują się największym wzrostem w łonie rodziny luterariskiej. Są kraje, w których liczba luteranów uległa w przeciągu kilkunastu lat podwojeniu. W wielu krajach udaje się też powoli przezwyciężyć rozbicie spowodowane działalnością różnych towarzystw misyjnych. Największe Kościoły luterańskie na tym kontynencie znajdują się w Tanzanii (1,5 min członków), na Madagaskarze (1,2 min), Etiopii (1 029 000), w Republice Południowej Afryki (kilka Kościołów o łącznej liczbie wiernych — 777 tys.) i Namibii (635 tys.; działa tu kilka Kościołów). Niemal wszystkie Kościoły afrykańskie są za pośrednictwem Światowej Federacji Luterańskiej związane z szeroką wspólnotą Kościołów luterańskich w innych częściach świata. Korzystają one z różnorodnej pomocy Federacji: edukacyjnej, duszpasterskiej i materialnej. 11.2.7. W Azji rozbicie luteranizmu jest jeszcze większe niż w Afryce. Krajami o największej liczbie luteranów są: Indonezja (8 Kościołów, łączna liczba członków: 2 298 000) i Indie (12 Kościołów, łączna liczba członków: I 242 000). Mniejsze Kościoły luterariskie występują w wielu innych krajach azjatyckich; szczególną aktywność wykazują Kościoły w Hongkongu (41 tys. członków) i Japonii (31 tys.). Szczególnym wyzwaniem dla Kościołów łuterańskich w Azji są inne wielkie religie światowe, z których wyznawcami stykają się one na co dzień. Warunki do prowadzenia dialogu i dawania świadectwa próbują one poprawić przez intensyfikację pracy teologicznej i publicystycznej. W tej i innych dziedzinach przychodzi im z pomocą Światowa Federacja Luterańska, w której są zrzeszone prawie wszystkie Kościoły na kontynencie azjatyckim. 11.2.8. Początek luteranizmowi w Australii dali głównie imigranci z Europy. Kościół Luterański Australii, liczący 105 tys. członków, jest Kościołem o profilu konserwatywnym, lecz nie związanym z amerykańskim Synodem Missouri. Nie jest także członkiem Światowej Federacji Luterańskiej. Dobrze reprezentowany jest luteranizm w Papui-Nowej Gwinei. Dwa istniejące tam Kościoły luterariskie mają 654 tys. członków. Oba też należą do ŚFL. 11.3. Zarys doktryny 11.3.1. Kościół Ewangelicko-Luterariski uważa się za urzeczywistnienie i część jednego, świętego, katolickiego (= powszechnego) i apostolskiego Kościoła, o którym mówi Niceo-Konstantynopolitariskie Wyznanie Wiary. Jako taki ma on swój początek w słowach i czynach, śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa Chrystusa oraz w wylaniu 130 Ducha Świętego w Dniu Zielonych SwiąteK. Ula iN.osciota g -Luterańskiego treścią i odbiciem jego wiary są wyznania wiary KoScioła pierwszych wieków, zwłaszcza te, które sformułowano na pierwszych czterech soborach ekumenicznych. 11.3.2. Punktem odniesienia wszystkich dogmatów jest przeświadczenie, że Bóg usprawiedliwia człowieka bez uczynków Zakonu ze względu na Chrystusa, z łaski (solą gratid); dzieje się to jedynie przez wiarę (solą fide). Luter objaśniając w Małym Katechizmie pierwszy artykuł wiary o Bogu Stworzycielu stwierdza: Bóg obdarza „mnie" codziennie obficie wszystkimi dobrami. Reformator włącza w ten sposób wierzącego chrześcijanina w interpretację dogmatu. Jedyną i miarodajną normą (norma normans) nauki kościelnej jest Pismo św. Autorytet starokościelnych wyznań wiary i ksiąg symbolicznych zależy od tego, w jakiej mierze zawarte w nich sformułowania są zgodne z Pismem św. (norma normata). 11.3.3. Pisma św. nie należy postrzegać jako dokumentu spisanego w zamierzchłej epoce, lecz jako żywy głos (viva vox) Boga. Ewangelia to słowo wypowiadane ustami, Luter powiada o niej, że jest krzykiem miłosierdzia. Słowo Pisma św. dociera do człowieka w dwojaki sposób: jako Zakon, który stawia pod jego adresem rozliczne, trudne do spełnienia żądania, i jako Ewangelia, czyli pocieszenie, zapowiedź odpuszczenia grzechów i poznania laski Bożej. Duch Święty, zwiastując za pośrednictwem Słowa Bożego Zakon i Ewangelię sprawia, że człowiek przeżywa bezpośrednią obecność Boga. Punktem wyjścia i ośrodkiem wszelkiego wykładu Pisma św. jest Jezus Chrystus. Wszystko, czym zajmuje się Biblia, koncentruje się wokół Jego osoby. Jako księga zajmująca się Chrystusem (solusChństus) jest Pismo św. jedyną (sota scriptura) normą nauki i życia Kościoła. Artykuły Szmalkaldzkie powiadają: My mamy regułę, mianowicie, że artykuły wiary ustala Słowo Boże, a poza tym nikt, nawet anioł(cz. II, 2,15). Wszystkie tradycje należy mierzyć według Pisma św. Jeśli są z nim zgodne, wówczas trzeba je szanować jako wyraz kontynuacji Kościoła. 11.3.4. Działanie Boga Trójjedynego obejmuje wszystkie aspekty wiary chrześcijańskiej: — Wierzę w Boga Ojca, Wszechmogącego, Stworzyciela nieba i ziemi. — Bóg stworzył świat i nadal dba o jego utrzymanie. Człowiek unika jednak żywej obecności Boga sądząc, że może kształtować swój los bez Niego lub nawet wbrew Niemu. To odejście człowieka od Boga i stworzonego przez Niego ładu nazywa się grzechem pierworodnym, którego skutki uwidoczniają się w moralnym niedostatku człowieka. Przepaść między Bogiem a człowiekiem jest tak głęboka, że żadna siła ludzka nie potrafi jej zasypać. — ...i w Jezusa Chrystusa, Syna Jego jedynego, Pana naszego.... — W słowie i czyniej w śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa Chrystusa, Bóg kieruje uwagę na człowieka, pragnąc z nim zawrzeć na nowo wspólnotę. Ja i Ojciec jedno jesteśmy (J 10, 30) i kto mnie widział, widział Ojca (J 14, 9) — powiada Jezus Chrystus. On jest prawdziwym człowiekiem i prawdziwym Bogiem. 131 1 — ... i w uunna jwtęiego, święty j^osciot chrześcijański. — Duch Święty przybliża nam to, co Bóg uczynił dla nas w stworzeniu i zbawieniu. Przez Słowo i Sakrament prowadzi nas do wiary w Boga Ojca i Jezusa Chrystusa, Syna Bożego. W ten sposób włącza nas do Kościoła, społeczności wierzących, i obdarza nowym życiem. Jako Pan Ożywiający jest Duch Święty nie tylko mocą Bożą, lecz Bogiem samym. Bóg ukazuje się nam, ludziom, jako Ojciec, Syn i Duch Święty. W Trójcy Świętej przejawia się w sposób najdoskonalszy wspólnota. Do uczestnictwa w niej Bóg powołał człowieka — swój obraz i podobieństwo. 11.3.5. Doktryna luterańska, opisując działanie Boga wobec człowieka, posługuje się, nawiązując do ap. Pawła (Rz3, 28), pojęciem usprawiedliwienia. — Człowiek stoi przed Bogiem jako ktoś, kto został słusznie skazany i oczekuje tylko na wyrok. Jest to dla niego jedyna właściwa postawa. Oddając Bogu samego siebie i swoją własną sprawiedliwość (pokuta) umożliwiamy Mu podjęcie odpowiednich działać. — Bóg wydaje faktycznie wyrok na człowieka. Nie jest nim jednak śmierć, lecz życie. — Ten wyrok Boży poczytuje człowieka za sprawiedliwego (iustificafió) na podstawie tego, co dla ludzi uczynił Chrystus. Przyjmując ten miłościwy wyrok Boga dajemy dowód, że wierzymy. W ten sposób Bóg otwiera człowiekowi drogę nowego posłuszeństwa. — Chrześcijanin próbując iść drogą nowego posłuszeństwa odczuwa bezustannie własną ograniczoność. Polega ona na tym, że nie potrafi wykorzystać właściwie otrzymanej możliwości życiowej. Jest on stale zdany na to, że będzie przez Boga poczytany za sprawiedliwego, szuka przeto pokrzepienia w Słowie i Sakramencie oczekując, że poprzez nie otrzyma przebaczenie. W ten sposób chrześcijanin prowadzi jednocześnie życie grzesznika i sprawiedliwego {simttliustusetpeccator}. 11.3.6. Konfesja Augsburska powiada, że Kościółjest zgromadzeniem wszystkich wierzących, wśród których Ewangelia jest czysto zwiastowana i sakramenty święte zgodnie z Ewangelią bywają udzielane (art. 7). Kościół znajduje się więc tam, gdzie zgodnie z Ewangelią głosi sie Słowo Boże oraz udziela sakramentów Chrztu i Wieczerzy Pańskiej. Kościół chrześcijański żyje wyłącznie z działania Bożego manifestującego się w Jego Słowie i Sakramencie. Tradycje ludzkie, które temu działaniu nadają kształt, mogą być różne, nie potrafią one ani ustanowić, ani rozerwać prawdziwej jedności Kościoła. Powyższa definicja Kościoła jest bardzo szeroka. Mieszczą się w niej Kościoły różnych tradycji. Tradycji luterańskiej obcy jest wszelki ekskluzywizm eklezjalny. Z drugiej strony definicja ta nie traci z oczu tego, co najistotniejsze — czyste zwiastowanie Słowa Bożego i właściwe udzielanie sakramentów. Zadaniem całego Kościoła jako zgromadzenia wszystkich -wierzących jest przekazywanie dalej zbawienia w Chrystusie. W tej misji uczestniczy każdy chrześcijanin odpowiednio do darów, jakie mu powierzył Duch Święty. Reformacja luterańska czyniła rozróżnienie międzyKościołem fałszywym ^Kościołem prawdziwym. Obu Kościołów — prawdziwego i fałszywego — nie można od siebie oddzielić, gdyż Kościół w postaci czystej po prostu nie istnieje i nawet w Kościele prawdziwym pojawiają się nieustannie fałszywi nauczyciele i prorocy. Obu Kościołów nie da sie rozdzielić także dlatego, ponieważ Kościół prawdziwy ponosi wobec fałszywego trwałą odpowiedzialność — misję ostrzegania, napominania i krytykowania. Kościół prawdziwy nie może uchylić się od tej misji wyrzekając się zupełnie Kościoła 132 1 fałszywego. Taki podział nastąpi dopiero na Sądzie Ostatecznym. Ludziom nie wolno go przeprowadzać. 11.4. Życie kultowe 11.4.1. Budynek kościelny i jego wyposażenie Reformacja zmieniła zasadniczo funkcję budynku kościelnego: kościół przestał być „mieszkaniem" Boga, stał się natomiast pomieszczeniem, w którym gromadzą się wierni w celu słuchania kazania. Zgodnie z tym rozumieniem, wnętrze kościoła ewangelicko-luterańskiego nie posiada charakteru sakralnego, a uświęca się dopiero wówczas, gdy rozbrzmiewa w nim Słowo Boże. Centralne miejsce wewnetrzu kościelnym przypada więc ambonie. Kaznodzieja głoszący Słowo Boże ma być bowiem dobrze widziany i słyszany przez wszystkich uczestników nabożeństwa. Na ołtarzu w Kościele ewangelicko-luterańskim leży z reguły Biblia. Wten symboliczny sposób chce się wyrazić, że miarą i kryterium wszelkiego zwiastowania i wszelkiej działalności Kościoła jest Pismo św. W kościele luterańskim jest tylko jeden ołtarz, który służy jako Stół Pana, miej sce udzielania Wieczerzy Pańskiej i sprawowania czynności liturgicznych. Przed oł-tarzemodbywająsiętakże obrzędy kościelne zwane kazualiami. Sątouroczystości odbywające się ze szczególnej okazji. Najważniejsze z nich to: ślub, konfirmacja, ordynacja duchownego, wprowadzenie w urząd kościelny. Ołtarz podczas tych obrzędów służy jako miejsce, sprzed którego zanoszone są prośby o błogosławieństwo Boga. Obrzędem kościelnym jest również pogrzeb, ten jednak odbywa się z reguły na cmentarzu. Na niektórych terenach wytworzył się zwyczaj, że w przedniej części wnętrza kościelnego umieszczano ołtarz, nad nim ambonę, a nad nią — organy. Układ ten ma w sobie coś symbolicznego: ambona jako ośrodek, ołtarz podporządkowany temu ośrodkowi i organy towarzyszące śpiewowi wspólnoty — tworzą jedność. W pobliżu ambony i ołtarza stawia się chrzcielnicę. Chce się przez to ukazać ścisłe powiązanie między głoszeniem Słowa Bożego, Chrztem i Wieczerzą Pańską, a jednocześnie podkreślić, że Chrzest włącza ochrzczonego do wspólnoty Ciała Chrystusowego. Marcin Luter zajął w sprawie wystroju kościoła stanowisko bardziej umiarkowane niż inni reformatorzy. Odrzucał wprawdzie kult obrazów, podkreślał, że nie za pomocą obrazu, lecz Słowa Bóg przemawia do człowieka, dopuszczał jednak obecność obrazów jako materiału pomocniczego w edukacji religijnej warstw niewykształconych. Wkościołach luterańskich rację bytu mają tylko obrazy ukazujące motywy biblijne. Przyjął się zwyczaj przedstawiania następujących tematów: w dolnej części obrazu ołtarzowego przedstawiona jest Wieczerza Pańska. Centralne miejsce zajmuje ukrzyżowanie, po bokach ukazane są sceny z Getsemane, zmartwychwstania i wniebowstąpienia. Od samego początku duża rola w nabożeństwie ewangelickim przypadała organom. Przy ich akompaniamencie rozbrzmiewał śpiew zgromadzenia wiernych. Dużą odpowiedzialność za śpiew kościelny ponosił organista. M.in. był nim słynny kompozytor Jan Sebastian Bach (1685-1750). Wirtuozem muzyki organowej wczasach współczesnych był znany teolog, lekarz i misjonarz Albert Schweitzer (1875--1965). 133 Konsekracja nowego kościoła połączona ze specjalnym rytem nie jest znana w lutera-nizmie. Budynki kościelne oddaje się uroczyście do użytkowania za pomocą Słowa Bożego i modlitwy. To samo odnosi się do przedmiotów kultu (ołtarze, chrzcielnice, organy, dzwony, naczynia komunijne itp.). Budowane współcześnie kościoły ewangelicko-luterańskie są często pomieszczeniami służącymi różnym celom: obok miejsca do odprawiania nabożeństw spotykamy w nich mniejsze lub większe sale parafialne, w których gromadzą się grupy ludzi o różnych zainteresowaniach. 11.4.2. Stroje liturgiczne Marcin Luter nie zaliczył strojów liturgicznych do znaków Kościoła, jakimi są Sakramenty, Słowo Boże, modlitwa, urząd Kościoła, ale do tzw. adiafora, czyli rzeczy neutralnych, których Biblia ani nie nakazuje, ani też nie zakazuje. Osobiście do odprawiania nabożeństwa i udzielania sakramentów zakładał stroje liturgiczne Kościoła zachodniego: albę, komżę, stułę i ornat. Synod luterański w Uppsali w 1593 r. postanowił zachować tradycyjne szaty liturgiczne. W podobnym duchu wypowiadał się książę cieszyński Wacław Adam (1528-1579) w Porządku kościelnym z 1568 r. oraz wiele innych gremiów i ksiąg kościelnych w XVI i XVII wieku. Negatywny stosunek do szat liturgicznych rozwinął się pod wpływem racjonalizmu i pietyzmu. Ich utrzymaniu nie sprzyjała również kontrreformacja w Europie Środkowej. W Słowacji zlikwidowano je (za wyjątkiem alby) w 1707 r. Król pruski Fryderyk Wilhelm I (1713-1740) zakazał dekretem gabinetowym z 1736 r. noszenia szat mszalnych. Ale jeszcze w 1802 r. podczas uroczystości pamiątki poświęcenia kościoła w Świdnicy księża luterańscy byli ubrani w ornaty. W Bawarii po raz ostatni alby i ornatu użyto w nabożeństwie luterariskim w 1810 r. Król pruski Fryderyk Wilhelm III (1797-1840), który był wyznania ewangelicko-reformowanego, dekretem gabinetowym z 1811 r. zarządził, aby odtąd strojem luturgicznym księży luterańskich, reformowanych i rabinów żydowskich była czarna toga z białą befką. Strój ten przyjęty został później także w innych krajach. W krajach skandynawskich zachowały się do dnia dzisiejszego dawne stroje luturgi-czne. Księża zakładają do czynności liturgicznych albę, stułę i ornat, biskupi — albę, stułę, kapę i infułę (mitrę), a w ręce trzymają pastorał. W Polsce tradycja noszenia szat liturgicznych jest niejednolita, na co wpływ wywarły zabory. Na Śląsku Cieszyńskim i w niektórych parafiach Polski centralnej (Warszawa, Łódź) duchowny zakłada na togę komżę (tzw. alba śląska), gdzie indziej nosi tylko togę z befkami. Ostatnio pojawiają się tendencje wzbogacenia stroju liturgicznego. W Kościołach luterańskich jest też znany strój cywilno-służbowy dla księży, krótka sutanna sięgająca nieco poza kolana, tzw. surdut luterariski. 11.4.3. Nabożeństwo Marcin Luter uważał, że najważniejszym elementem nabożeństwa jest głoszenie i nauczanie Słowa Bożego. Podczas nabożeństwa nie powinno się dziać nic innego, jak tylko to, że nasz drogi Pan osobiście rozmawia z nami przez swoje święte Słowo, a my z kolei rozmawiamy z Nim przez modlitwę i pieśń pochwalną. Reformator wittenberski byl przeciwnikiem radykalnych zmian w liturgii. Pragnął pozostać w łańcuchu tradycji i kontynuacji Kościoła wszystkich epok, Kościoła opartego 134 o lunuarneni tiwangeiu. lulci ijuui