Transformacja ustrojowa a mentalne dziedzictwo socjalizmu Bogdan W. Mach Transformacja ustrojowa a mentalne dziedzictwo socjalizmu Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk Warszawa 1998 Książka dotowana przez Komitet Badań Naukowych Redakcja Maria Baltaziuk Projekt okładki Dariusz Piaskowski BIBLIOTEKA Dziennikais-iwa •• Uniwersytetu Was ul, Nowy Świat 69, U0-04b Utwtwt tal. 620-03-81 w. 295, 296 > Copyright by Instytut Studiów Politycznych PAN, 1998 ISBN 83-86759-49-6 Wydawca Instytut Studiów Politycznych PAN 00-625 Warszawa, ul. Polna 18/20 Realizacja Ośrodek Wydawniczo-Poligraficzny SIMP - Hanna Bicz 00-669 Warszawa, ul. Emilii Plater 9/11 Spis treści WPROWADZENIE 9 Rozdział I PARADYGMATY BADAŃ NAD TRANSFORMACJĄ I TRANS FORMACYJNE ZNACZENIE ZASOBÓW RODZINNYCH Z OKRESU PAŃSTWOWEGO SOCJALIZMU 17 1. Cztery paradygmaty badań nad wschodnioeuropejską transformacją 17 2. Transformacja jako rekombinacja instytucji, praktyk i zasobów 23 3. Rola zasobów rodzinnych w okresie wychodzenia z państwowego socjalizmu 25 4. Historyczny i przyszłościowy kontekst analiz 28 5. Podsumowanie 30 Rozdział II TRANSFORMACJA JAKO REKOMBINACJA SPOŁECZNYCH ZASOBÓW I SOCJALISTYCZNE DZIEDZICTWO JAKO DETER MINANTA OBECNYCH OSIĄGNIĘĆ I POSTAW 31 1. Rekombinacja zasobów społecznych jako „plany napraw cze" na poziomie makro i na poziomie mikro 31 2. Rodzina jako podstawowy aktor i właściwa jednostka analizy procesu transformacyjnego 37 3. Wybrane aspekty metodologii badań nad wpływem „socjalistycznego dziedzictwa" na indywidualne funkcjonowanie w okresie transformacji 40 1. 4. Opis danych empirycznych 44 5. Podsumowanie 46 VR o z d z i a ł III AUTORYTARYZM I ELASTYCZNOŚĆ INTELEKTUALNA: KONCEPCJE TEORETYCZNE I POMIAR EMPIRYCZNY 49 1. Autorytaryzm i autorytarna reakcja 49 2. Elastyczność intelektualna i inteligencja 54 3. Dlaczego należy badać i autorytaryzm, i elastyczność intelektualną z okresu państwowego socjalizmu 56 4. Empiryczny pomiar autorytaryzmu i elastyczności intelektualnej 58 5. Podsumowanie 62 6. Tabele 63 Rozdział IV AUTORYTARYZM I ELASTYCZNOŚĆ INTELEKTUALNA W POLSKICH RODZINACH W LATACH 1978-1993 65 1. Indywidualna stabilność autorytaryzmu i elastyczności intelektualnej w czasie 65 2. Determinanty indywidualnych zmian w poziomie nasta wień autorytarnych i elastyczności intelektualnej 70 3. Zmiany w średnim poziomie autorytaryzmu i elastycz ności intelektualnej 72 4. Podsumowanie 77 5. Tabele 79 Rozdział V ROLA AUTORYTARYZMU I ELASTYCZNOŚCI INTELEKTUAL NEJ Z OKRESU PAŃSTWOWEGO SOCJALIZMU W PROCESIE OSIĄGNIĘĆ SPOŁECZNO-EKONOMICZNYCH W OKRESIE TRANSFORMACJI 85 1. Proces osiągania statusu w okresie transformacji ustrojowej 86 2. Autorytaryzm i elastyczność intelektualna z okresu państwowego socjalizmu a zmiany w poziomie dochodów rodzin w latach 1978-1993 88 3. Autorytaryzm i elastyczność intelektualna z okresu państwowego socjalizmu a determinacja dochodów rodzinnych w roku 1993 96 4. Zależność wykształcenia od zasobów psychologicznych z okresu państwowego socjalizmu 99 5. Podsumowanie 102 6. Tabele 105 -^Rozdział VI v AUTORYTARYZM Z OKRESU PAŃSTWOWEGO SOCJALIZMU A ORIENTACJE SPOLECZNO-POLITYCZNE W OKRESIE TRANSFORMACJI USTROJOWEJ 111 1. Transformacja, zasoby rodzinne, płeć i orientacje społeczno-polityczne młodego pokolenia: hipotetyczne zależności 112 2. Pomiar „orientacji demokratycznej" i „ekonomicznego liberalizmu" 114 3. Rodzinny autorytaryzm z okresu państwowego socjalizmu a obecny liberalizm ekonomiczny i orientacja demokratyczna wśród mężczyzn i kobiet: podstawowe korelacje 116 4. Mechanizm wpływu autorytaryzmu z okresu państwo wego socjalizmu na postawy społeczno-polityczne z okresu transformacji: pierwsze przybliżenie 119 5. Mechanizm wpływu autorytaryzmu z okresu państwo wego socjalizmu na orientacje społeczno-polityczne z okresu transformacji: drugie przybliżenie 123 6. Podsumowanie 127 7. Rysunki i tabele 130 6. Rozdział VII DYNAMIKA ZMIAN W POZIOMIE AUTORYTARYZMU INTELI GENCJI I ROBOTNIKÓW: PRZEKROJOWE PRÓWNANIE PÓŹNYCH LAT SIEDEMDZIESIĄTYCH I LAT DZIEWIĘĆDZIE SIĄTYCH 135 1. Uwagi o „społecznym konstruowaniu" rzeczywistości postkomunistycznego kapitalizmu w Polsce 136 2. Zmiany w poziomie autorytaryzmu społeczeństwa jako całości 138 3. „Nowy autorytaryzm" inteligencji i spadek poziomu autorytaryzmu wśród robotników 141 4. Podsumowanie 147 5. Tabele 149 ZAKOŃCZENIE 151 Aneks: OCENA REPREZENTATYWNOŚCI BADAŃ PANELOWYCH 1978-1993 161 BIBLIOGRAFIA 163 Table of Contents 177 Wprowadzenie Na naszych oczach porządek społeczny okresu państwowego socjalizmu, zbudowany na braku wolności i rynku, ustępuje miejsca porządkowi, którego podstawą stają się rynek i wolność. Niezależnie od tego, jak nazywamy ten proces zmian - transformacją, przejściem, reformą, rewolucją czy jeszcze inaczej - doświadczamy na co dzień fali przeobrażeń, która fundamentalnie zmienia zasady funkcjonowania instytucji społecznych, a od jednostek wymaga głębokich zmian świadomości i realizowania nowych wzorów zachowań. Nauki społeczne mogą się dziś znaleźć w centrum społecznego zainteresowania, jeżeli będą umiały zaoferować intelektualnie pociągające i społecznie relewantne, a zarazem profesjonalne i metodologicznie bezbłędne analizy dokonującej się zmiany. Analiza idealna, w optymalny sposób łącząca te cztery jakości, jeszcze nie powstała i być może jeszcze długo nie powstanie. Podstawą tej pracy jest przekonanie, że każde przybliżenie w kierunku ideału jest jednak krokiem „we właściwym kierunku". Pragnąłbym, aby w rozległym „tranzytologicznym nurcie" publikacji na temat dokonujących się przeobrażeń poniższa empiryczna analiza była takim właśnie krokiem, znajdując zarazem w tym nurcie miejsce specyficzne i dobrze zdefiniowane. Pięć cech przedstawianej Czytelnikowi pracy pomaga w określeniu tego miejsca. Po pierwsze, praca ma charakter multidyscyplinarny, łącząc wątki typowe dla nauk politycznych, psychologii i socjologii. Jest to wyraz założenia, że podejście multidyscyplinarne pozwala najbardziej efektywnie analizować tak radykalne zmiany, jak obecne przeobrażenia. 10 Wprowadzenie Wprowadzenie 11 Po drugie, w szerokiej „wiązce" procesów transformacyjnych za najważniejszy i najbardziej interesujący - w perspektywie nauk społecznych - uznałem w tej pracy proces, w trakcie którego rodzinne zasoby wyniesione z okresu państwowego socjalizmu są „wymieniane" na społeczno-ekonomiczne osiągnięcia w nowym systemie oraz społeczno-polityczne nastawienia wobec nowego systemu. Po trzecie, wśród tych zasobów szczególne znaczenie przypisuję osobowości czy, szerzej, „zasobom mentalnym" rozumianym najbardziej ogólnie jako systemy znaczeń regulujących psychologiczne funkcjonowanie jednostek. Autorytaryzm i elastyczność intelektualna - analizowane we wszystkich empirycznych rozdziałach tej pracy - są dwoma przykładami tych zasobów. Po czwarte, za właściwą jednostkę analizy w psychospołecznym badaniu zmiany systemowej uważam w poniższych rozważaniach konsekwentnie rodzinę, a nie jednostkę ludzką. Po piąte, w pracy realizuję założenie, że metodologicznie poprawne empiryczne badanie wpływu mentalnego dziedzictwa państwowego socjalizmu na osiągnięcia i postawy w nowym systemie wymaga danych dynamicznych, dzięki którym badacz dysponuje pomiarem mentalnych zasobów rodziny dokonanym przed okresem zmiany, a nie retrospektywnym, obciążonym błędem, oszacowaniem tych zasobów dokonanym już po zmianie. Utrzymujący się autonomiczny wpływ rodzinnych zasobów mentalnych z okresu państwowego socjalizmu na obecne osiągnięcia społeczno-ekonomiczne i społeczno-polityczne nastawienia wobec kształtującego się systemu uważam tutaj za definicyjny przejaw działania mentalnego dziedzictwa państwowego socjalizmu. Analiza tak rozumianego działania dziedzictwa poprzedniego okresu jest podstawowym celem pracy - stanowi podstawową oś tematyczną biegnącą przez wszystkie jej rozdziały. W tym sensie praca jest odpowiedzią na to, co Mirosława Marody nazwała prawdziwym wyzwaniem dla polskich nauk społecznych, czyli na konieczność analizowania „procesów i czynników towarzyszących oswajaniu przez społeczeństwo nowej rzeczywistości instytucjonalnej w ich empirycznym przebiegu [podkr. - B. W. M], nie zaś jedynie poprzez ich odbicie w świadomości społecznej" (Marody 1996: 284). W najbardziej ogólnym sformułowaniu poniższe analizy dotyczą roli osobowości w transformacji ustrojowej. W szczególności są próbą odpowiedzi na pytanie, czy, w jakiej mierze i w jaki sposób ukształtowane w państwowym socjalizmie psychologiczne zasoby rodzinne „przekładają się" na społeczno-ekonomiczne osiągnięcia w nowym systemie - głównie dochód oraz bieżące orientacje społeczno-polityczne, w szczególności stosunek wobec demokracji i ekonomicznego liberalizmu. Zasoby mentalne są. przy tym analizowane zawsze w kontekście innych zasobów - politycznych, ekonomicznych i społecznych. II Zmianę systemową dokonującą się w Europie Wschodniej utożsamiam w tej pracy z „demokratycznym przejściem" rozumianym za Dahrendorfem (1990: 38) minimalistycznie - jako „kontrolowane przejście od państwa mniej do bardziej liberalnego". W koncepcji Dahrendorfa demokratyczne przejście odbywa się zasadniczo według „planu" elit politycznych, a dokonujące się zmiany mają w większej mierze charakter kontrolowany niż żywiołowy. Takie „konstruktywistyczne" ujęcie lepiej opisuje wschodnioeuropejską rzeczywistość niż koncepcje zakładające, że we Wschodniej Europie dokonała się „rewolucja" lub jakaś kombinacja rewolucji i odgórnej reformy - „refolucja" - jak proponował Timothy Garton Ash (1990: 14). Dobrze osadzone w kontekście wschodnioeuropejskim ujęcie Dahrendorfa jest również bardziej użyteczne w badaniu tego regionu niż abstrakcyjna definicja ODonnella i Schmittera (1986: 6), dla których transition jest po prostu interwałem między dwoma różnymi systemami politycznymi - niezależnie od tego, jak zaczął się i jak przebiega proces zmiany. „Demokratyczne przejście" to termin z poziomu analizy instytucjonalnej sfery polityki. Na poziomie jednostkowym demokratycznemu przejściu odpowiada indywidualna i rodzinna „praca" nad przekształceniem indywidualnych i rodzinnych zasobów ukształtowanych i zgromadzonych w okresie państwowego socjalizmu w pozycje w nowo powstającym systemie i w nastawienia wobec tego systemu. Transformacja jako transformacja zasobów posiadanych 12 Wprowadzenie Wprowadzenie 13 przez rodziny i jednostki stanowi zatem, osadzony w instytucjonalnej praktyce społecznej, codzienny, polityczny, socjoekonomiczny i psychologiczny substrat demokratycznego przejścia. W przyjętym tu rozumieniu transformacja w oczywisty sposób nie implikuje ani stanu, ku któremu miałaby zmierzać zmiana systemu, ani określonej „ścieżki dojścia" do tego stanu. Zakładam w tej pracy, że demokratyczne przejście jako zmiana instytucjonalna jest „konstruowane" przez polityków działających w warunkach dużej niepewności, a jako indywidualne „oswajanie" nowej rzeczywistości jest zmienną i podatną na sytuacyjne wpływy codzienną praktyką milionów jednostek i rodzin. Oznacza to, że transformacja jest ujmowana jako nie do końca ukierunkowany proces, którego bieżące stany i ostateczny rezultat zależą przede wszystkim od działań samych aktorów (zbiorowych i indywidualnych) uwikłanych w demokratyczne przejście. W tym sensie rozwijana w tej pracy koncepcja transformacji nawiązuje do modelu „aktywnego aktora" i pozostaje w opozycji do ujęć inspirowanych teorią modernizacji, w których obecne zmiany we Wschodniej Europie są ujmowane w kategoriach „opóźnionej modernizacji" nieodwołalnie zmierzającej ku stanom znanym ze współczesnego rozwiniętego kapitalizmu (Zapf 1994). Przyjęte rozumienie transformacji odróżnia się też od wyspecjalizowanych użytków czynionych z tego terminu w naukach politycznych, w których transformacja jest ujmowana czasami jako jeden z kilku rodzajów procesu demokratyzacyjnego. Przykładowo: w znanej pracy Huntingtona (1995) transformacja jest procesem demo-kratyzacyjnym warunkowanym szczególnym układem sił między autorytarną władzą a opozycją i szczególnym układem sił w obozie władzy. Jako taki proces jest ona przeciwstawiana innym rodzajom procesów demokratyzacyjnych warunkowanych innym układem sił politycznych. W tej pracy transformacja jako „transformacja rodzinnych zasobów" jest samym mechanizmem radykalnej zmiany społecznej, a niejednym z możliwych przebiegów tej zmiany widzianej z perspektywy którejkolwiek ze szczegółowych nauk społecznych. III Praca ta jest wyrazem takiej postawy badawczej, która łączy dążenie do intelektualnie pociągającej interpretacji rzeczywistości z bezwzględnym szacunkiem dla wymogów metodologicznego warsztatu badań empirycznych. Różni się ona nieco od tradycji nauk społecznych lat osiemdziesiątych, która - w swym najlepszym wydaniu, krytycznym wobec ówczesnego systemu - przekładała (czasem z konieczności) śmiałość uogólnienia i polityczną nośność przesłania ponad „krzątanie się" w empirycznej kuchni nauk społecznych. Takie podejście pozwoliło wielu badaczom społecznym włączyć się w latach osiemdziesiątych aktywnie w opozycyjną politykę, dziennikarstwo i praktyczną kontestację ówczesnego życia społecznego, ale przyczyniło się też do pojawienia się sądów podważających profesjonalizm nauk społecznych tamtych lat. Przykładem może być uwaga Paula G. Lewisa (1995: 207), który na podstawie analizy prac z lat osiemdziesiątych uważa, że w Polsce termin „socjolog" implikuje „nieco szerszą i więcej obejmującą perspektywę niż to ma miejsce w socjologii zachodniej". Dążyłem do tego, aby moja praca - nie kwestionując wielu osiągnięć krytycznych nauk społecznych lat osiemdziesiątych i w wielu miejscach wzorując się na nich - stała się zarazem cegiełką w budowie takiej tradycji badań społecznych późnych lat dziewięćdziesiątych, której trwałą podstawą byłoby łączenie intelektualnej atrakcyjności i społecznej użyteczności z szacunkiem dla akademickiego profesjonalizmu i rygorów metodologii badań empirycznych. IV Przedstawiana Czytelnikowi książka składa się z siedmiu rozdziałów, z których dwa pierwsze mają charakter analityczny, trzeci łączy rozważania teoretyczne z analizą empiryczną, a podstawą pozostałych czterech są ustalenia empiryczne i ich interpretacje nawiązujące do koncepcji zarysowanych w dwu pierwszych rozdziałach. W rozdziale pierwszym omawiam cztery paradygmaty badań nad wschodnioeuropejską transformacją i przedstawiam szerzej najbliższy mi paradygmat, w którym obecna transformacja jest ujmowana 14 Wprowadzenie Wprowadzenie 15 bardziej jako rekombinacja instytucji, praktyk i zasobów istniejących uprzednio w państwowym socjalizmie niż jako zastępowanie tych instytucji, praktyk i zasobów przez rozwiązania i elementy charakterystyczne dla dzisiejszego rozwiniętego kapitalizmu. W rozdziale drugim przedstawiam koncepcję rekombinacji zasobów jako swoistego „planu naprawczego" realizowanego przez rodziny stanowiące podstawowego zbiorowego aktora procesu adaptacji do nowej rzeczywistości. W tym samym rozdziale rozważam też niektóre metodologiczne aspekty empirycznych badań nad wpływem „socjalistycznego dziedzictwa" na postsocjalistyczne osiągnięcia i postawy oraz przedstawiam analizowane w pracy panelowe dane empiryczne, uzyskane w wyniku dwukrotnie dokonanych pomiarów (wiatach 1978-1980 i 1993) na „rodzinnych trójkach" składających się z ojca, matki i dziecka. Rozdział trzeci jest poświęcony koncepcyjnym rozważaniom nad autorytaryzmem i elastyczynością/sztywnością intelektualną -dwoma zasobami psychologicznymi, które są podstawą wszystkich analiz mentalnego dziedzictwa państwowego socjalizmu i których empiryczny wpływ na osiągnięcia i postawy analizuję w następnych rozdziałach pracy. Omawiam tam też przyjęte definicje autorytaryzmu i elastyczności intelektualnej oraz przedstawiam, unikalny w tradycji polskich badań, sposób ich pomiaru. W rozdziale czwartym, odwołując się do analitycznych dystynkcji poczynionych w rozdziale poprzednim i przedstawionych tam modeli pomiarowych, analizuję stabilność autorytaryzmu i elastyczności w czasie, zastanawiam się, od czego ta stabilność zależy, oraz przedstawiam zmiany w poziomie autorytaryzmu i elastyczności, jakie dokonały się wśród badanych przeze mnie rodzin w okresie 1978/1980- 1993. W rozdziale piątym, nawiązując do socjologicznych i psychologicznych aspektów badań nad „procesem osiągania statusu", przedstawiam analizy, w których autorytaryzm i poziom elastyczności intelektualnej zarejestrowane w okresie państwowego socjalizmu są uważane za jedne z determinant obecnej sytuacji dochodowej. Podstawowym założeniem tego rozdziału jest przypuszczenie, że w okresie związanej z transformacją płynności nowych struktur instytucjonalnych „psychologiczne wyposażenie" odziedziczone przez jednostki po państwowym socjalizmie może odgrywać istotną rolę w osiąganiu pozycji zawodowej i dochodu. W rozdziale szóstym, łącząc wątki typowe dla nauk politycznych i psychologii, przedstawiam analizy empiryczne, których celem jest odpowiedź na pytanie, w jakiej mierze rodzinne zasoby mentalne z okresu państwowego socjalizmu funkcjonują do dziś jako istotne determinanty orientacji społeczno-politycznych. W szczególności odpowiadam na pytanie, czy rodzinny autorytaryzm z tamtego okresu wywiera istotny wpływ na obecnie przejawiane poparcie dla demokracji jako formy rządów i ekonomicznego liberalizmu jako doktryny społecznej. Rozdział siódmy zawiera porównania danych przekrojowych, a nie jak rozdziały od trzeciego do szóstego analizy wykonane na danych panelowych. Głównym celem tych porównań jest poszerzenie kontekstu interpretacyjnego istotnego dla ustaleń poprzednich rozdziałów. Odpowiadam tam przede wszystkim na pytanie, czy ogólny poziom autorytaryzmu jest dziś w społeczeństwie polskim wyższy czy też niższy niż pod koniec lat siedemdziesiątych. Analizy dotyczą też dwu wyodrębnionych grup społecznych - inteligencji i robotników wykwalifikowanych. W Zakończeniu zamieszczam syntetyczny skrót najważniejszych ustaleń empirycznych i wątków interpretacyjnych oraz - powracając do koncepcji transformacji zaproponowanej w dwóch pierwszych rozdziałach - zastanawiam się nad ich znaczeniem dla dyskusji nad teraźniejszością i przyszłością polskich przemian. Analiza reprezentatywności danych panelowych użytych w analizach empirycznych została dołączona w formie Aneksu. Miałem niezwykłe szczęście, że w całym niekrótkim okresie przygotowywania materiałów do tej książki, a później jej pisania, byłem otoczony osobami, których wiedza, sympatia i życzliwość pozwoliły mi pracować w niepowtarzalnej, intelektualnie i emocjonalnie inspirującej, atmosferze. Bez tej szczególnej atmosfery, w której nawet w deszczowe dni bez przerwy czułem za chmurami słońce, książka ta nie mogłaby powstać. Proszę, by moje serdeczne 16 Wprowadzenie podziękowanie zechcieli przyjąć: Maria Baltaziuk, Paweł Daniło-wicz, Ewa Dworniak, Martha Elliot, Anna Firkowska, Krystyna Ja-nicka, Melvm L. Kohn, Jadwiga Koralewicz, Tadeusz Krauze, Katarzyna A. Mach, Karl-Ulrich Mayer, Cindy Miller, Denise V. Po-wers, Barbara Topa, Kazimierz M. Słomczyński, Andrzej Wejland, Włodzimierz Wesołowski, Edmund Wnuk-Lipiński, Wojciech Zabo-rowski, Anna Zawadzka i Małgorzata Żbikowska. Warszawa, 1 września 1997 Rozdział I Paradygmaty badań nad transformacją i transformacyjne znaczenie zasobów rodzinnych z okresu państwowego socjalizmu W tym rozdziale, który ma charakter koncepcyjno-analityczny, (1) omawiam cztery podstawowe paradygmaty społeczno-ekono-micznych badań nad wschodnioeuropejską transformacją, (2) szerzej przedstawiam własną interpretację podstawowych założeń najbliższego mi paradygmatu, w ramach którego transformacja jest ujmowana przede wszystkim jako rekombinacja instytucji, praktyk i zasobów istniejących uprzednio w państwowym socjalizmie oraz (3) zastanawiam się nad rolą, jaką w procesie wychodzenia z systemu państwowego socjalizmu pełnią wszelkiego rodzaju zasoby rodzinne zgromadzone przez rodziny w trakcie wieloletniego funkcjonowania w tym systemie. 1. Cztery paradygmaty badań nad wschodnioeuropejską transformacją Paradygmaty badań nad wschodnioeuropejską transformacją mogą być kategoryzowane na bardzo wiele sposobów (Staniszkis 1994; Wnuk-Lipiński 1996). Z punktu widzenia celów tej pracy najważniejszym kryterium wyróżniania poszczególnych ujęć jest zakładany stopień ciągłości między systemem państwowego socjalizmu a systemem nowo powstającym i związana z nim instytucjonalna tożsamość kształtującego się układu społecznego. BIBLIOTEK/ Wydziulu Dzi( rmikarstwa i Nou* Uniwersytetu Warszaw^ ?..,,.,, ul. Nowy Świat 69, 00-046 Warszaw teh 620-03-81 w. 295, 296 18 Rozdział I Paradygmaty badań nad transformacją ... 19 Z takiego punktu widzenia deskrypcja i interpretacje procesów dokonujących się we Wschodniej Europie mogą być uznane za należące do czterech odmiennych paradygmatów ujmowania zmiany społecznej realizującej się w tym regionie świata. Sekwencje dokonujących się przeobrażeń są w nich ujmowane w kategoriach czterech odrębnych „logik" (1) logiki zastępowania, (2) logiki transplantacji, (3) logiki rekombinacji i (4) logiki retrogresji1. Te cztery perspektywy implikują nie tylko cztery odmienne definicje instytucjonalnych zmian dokonujących się we Wschodniej Europie, ale również cztery odmienne spojrzenia na psychologiczną reakcję ludności na dokonujące się tam zmiany - w tym na społeczne poparcie tych zmian. Jako paradygmaty cztery wspomniane perspektywy reprezentują oczywiście nie tylko różne widzenie tego, co się we Wschodniej Europie naprawdę dzieje, ale także różne normatywne wizje i oceny tego, co dla tego regionu wydaje się pożądane bądź najlepsze. Jest też oczywiste, że reprezentują one raczej typy idealne upraszczające rzeczywistość niż empirycznie odrębne programy badawcze budowane na przekonaniu, że rzeczywistość daje się poprawnie opisać w ramach tylko jednego paradygmatu. Paradygmat zastępowania zakłada, że istota zmiany instytucjonalnej we Wschodniej Europie sprowadza się do modernizacji polegającej na zastępowaniu elementów jednego systemu ekonomiczno-społecznego elementami wziętymi z odmiennego systemu. Zastępowanie elementów prowadzi w czasie do całkowitej wymiany systemów. Istota zmiany we Wschodniej Europie sprowadza się więc w tym paradygmacie do zastępowania wschodniego państwowego socjalizmu nowoczesnym zachodnim kapitalizmem. Logika tego podejścia zakłada, że efektywne zastępowanie wymaga jak najbardziej radykalnego pozbycia się elementów starego systemu. W tej perspektywie wschodnioeuropejska historia i tradycje (niezależnie od tego, czy państwowosocjalistyczna, czy z okresu presocja- listycznego), a także szeroko rozumiane zasoby wyniesione przez rodziny i jednostki z państwowego socjalizmu są czynnikiem ograniczającym indywidualną i organizacyjną modernizację w kierunku nowoczesnego zachodniego kapitalizmu. Logika imitacji Zachodu na Wschodzie, o której jako o popularnym wśród wschodnioeuropejskich elit programie pisał Wnuk-Li-piński (1991), jest typowym przykładem myślenia w kategorich logiki zastępowania. Źródłem procesów modernizacyjnych jest w tej perspektywie zastępowanie elementów starego systemu elementami systemu, który nie ma efektywnego strukturalnego zakorzenienia w systemie starym. Logika ta jest podstawą liberalnych planów administracyjnego wprowadzania kapitalizmu we Wschodniej Europie, a na poziomie „operacyjnym" jest podstawą „terapii szokowych" i ogólnie tych podejść do problemów reformy wschodnioeuropejskich systemów, w których propaguje się ekonomiczny, społeczny i kulturowy big bang jako najlepsze lekarstwo na bolączki Wschodniej Europy. Szczególnym przykładem działań podporządkowanych logice zastępowania jest oczywiście import przez byłą NRD „gotowego państwa" z Zachodu w ramach unifikacji Niemiec. /Deskrypcja i interpretacje reakcji psychologicznej na dokonujące się zmiany są prostą pochodną deskrypcji i interpretacji zmiany instytucjonalnej. W paradygmacie zastępowania psychologiczna reakcja na zmianę instytucjonalną jest konceptualizowana jako przejmowanie przez jednostki nie znanych im przedtem, nowych schematów poznawczych, wartości i postaw. W rzeczywistości wschodnioeuropejskiej transformacji reakcja ta sprowadza się do zastępowania charakterystycznych dla państwowego socjalizmu nastawień kolektywistycznych orientacjami indywidualistycznymi typowymi dla współczesnego kapitalizmu2. Zgodnie z logiką zastępowania jednostka wchodząca w nowy dla siebie świat może, musi i powinna zareagować na ten świat swojego rodzaju radykalną modyfikacją własnej historycznie ukształtowanej tożsamości^ 1 Inspiracją do wyróżnienia tych czterech paradygmatów nie były dla mnie poli-tologiczne typologie procesów demokratyzacyjnych (Huntington 1995; Linz 1978), w których powstawanie nowego systemu jest ujmowane z perspektywy zmian instytucji politycznych, lecz podejście neoinstytucjonalne w socjologii i ekonomii, w którym powstawanie nowego systemu jest ujmowane z perspektywy zmian struktury instytucjonalnej, obejmującej nie tylko państwo, ale również społeczeństwo i ekonomię i ich wzajemne relacje (Nee i Stark 1989; Nee i Matthews 1996; Stark 1996). 2 Problem indywidualizmu i kolektywizmu społeczeństwa polskiego w okresie translbrmacji omawiają z różnych perspektyw Daab (1990, 1991, 1993), Domański (1994, rozdz. 6), Domański i Dukaczewska (1994), Powers (1996) i Reykowski (1992, 1994). 20 Rozdział I Paradygmaty badań nad transformacją ... 21 Paradygmat transplantacji w jednej wersji zakłada, że w trakcie wschodnioeuropejskiej transformacji pewne elementy starego systemu są w niezmienionej formie przenoszone do systemu nowego, w innej zaś, że to raczej tylko pewne elementy nowego systemu zostały „wszczepione" w starą w istocie strukturę instytucjonalną. Kombinacją obu wersji takiego myślenia kierowały się najprawdopodobniej partie komunistyczne rządzące we Wschodniej Europie, mając nadzieję, że „okrągłostołowe" umowy z opozycją doprowadzą do powstania systemu, w którym państwowosocjalisty-czne elity będą mogły zachować instytucje i organizacje służące ich interesom. Logika ta jest też obecna w krytykach rozmów „okrągłego stołu" wśród radykalnych ugrupowań dawnej opozycji antykomunistycznej, co często sprowadza się do zarzutu, że w istocie taki hybrydowy system został powołany do życia i że oznacza to zdradę ideałów rewolucji przeciwko komunizmowi. Logika transplantacji wydaje się zatem koncepcyjną podstawą wszystkich podejść, w których zmianę systemową we Wschodniej Europie ujmuje się jako wspólny, dobrze przygotowany „produkt" komunistycznych rządów i antykomunistycznej opozycji3. W odniesieniu do masowej psychologicznej reakcji na zmiany i ich poparcia lub opozycji wobec nich paradygmat transplantacji nakazuje oczekiwać przede wszystkim rozwoju dysonansu poznawczego i normatywnego. Zakłada on bowiem istnienie systemu z natury dwoistego, a więc nieautentycznego, o swego rodzaju zaburzonej tożsamości. Taki system prawdopodobnie nie może być stabilny na dłuższą metę, a psychologiczna reakcja wobec niego nie może być ani elementem formowania się nowych indywidualnych tożsamości, ani konsekwencją tożsamości indywidualnych rozpowszechnionych w starym systemie. Paradygmat transplantacji opisywać może w teoretycznie interesujący sposób początkowe stadia transformacji. Konceptualizacji tej brak jednak określenia, jaki jest kierunek „dryfu transformacyjnego", i w konsekwencji niewiele ma ona do zaoferowania w myśleniu o źródłach organizacyjnej i indywidualnej zmiany we Wschodniej Europie. 3 W takim właśnie kontekście problem transplantacji elity omawia Huntington (1990). Paradygmat rekombinacji zakłada, że instytucje i organizacyjne praktyki nie są w stanie zmieniać się diametralnie, a jednostka nie jest „panem" swej tożsamości i tradycji i nie jest w stanie odchodzić od nich nawet pod wpływem radykalnej zmiany instytucjonalnej. Według tego paradygmatu proces budowania postsocjalistycznego wschodnioeuropejskiego systemu społeczno--ekonomicznego odbywa się przede wszystkim poprzez modyfikację i rekonfigurację elementów występujących już w państwowym socjalizmie. Logika rekombinacji jest klarowną podstawą konceptuali-zacyjną tej tradycji myślenia o transformacji we Wschodniej Europie. Wywodzi się ona z neoinstytucjonalnego podejścia do analiz rozwoju państwowego socjalizmu (Stark 1996, 1992). Według tego ujęcia system postkomunistyczny buduje się nie na ruinach państwowego socjalizmu, lecz przede wszystkim za pomocą „socjalistycznego gruzu"4. Nie oznacza to jednak, że jednostki i instytucje są „niewolnikami historii" i że są skazane na jej powtarzanie i regres instytucjonalny, ponieważ w okresie transformacji zarówno ludzie, jak i organizacje są ustawicznie wystawiani na nowego rodzaju szansę i możliwości oraz niepewność i ryzyko, które istotnie modyfikują wyuczone praktyki organizacyjne, sposoby zachowania i psychologiczne reakcje. Paradygmat rekombinacji ani nie przewiduje 4 Takie samo stanowisko wyraża z zupełnie innej perspektywy niż nowy instytucjonalizm Klaus von Beyme, który stwierdza: .Przejście od socjalizmu do demokracji będzie silniej warunkowane przez istniejące pozostałości socjalizmu i związanego z nim sposobu myślenia niż przez sposób przebiegu wcześniejszych fal demokratyzacji [...]. Faszystowskie sposoby myślenia i faszystowskie praktyki sprawowania władzy znikły zadziwiająco szybko, nie pozostawiając po sobie prawie żadnych śladów. W przypadku państw powstających na miejscu systemu komunistycznego sytuacja będzie inna" (1993: 23). Konstruktywne odrzucenie krępującego bagażu starego systemu zależy niewątpliwie od wielu czynników. Bardzo ważne są w tym kontekście możliwości związane z pozycją zajmowaną w starym systemie. Wschodnioeuropejskie badania nad „kapitalizmem politycznym" sugerują zgodnie, że - pomijając przypadki bardzo wysokich funkcjonariuszy partyjnych - osoby umiejscowione wysoko w partyjno-państwowych strukturach zarządzania państwowym socjalizmem najłatwiej i najkorzystniej zaadaptowały się do materialnych i mentalnych wymogów nowego systemu i stosunkowo szybko uwolniły się od dysfunkcjonalnego ciężaru „przeszłości". Większość społeczeństwa, pozbawiona w dużej mierze możliwości przygotowania sobie w starym systemie pozycji startowej w wyścigu po owoce systemu nowego, uwalnia się od tego ciężaru wolniej i z większym trudem. Rok 1989, przynajmniej w pewnym sensie, uwolnił od komunizmu komunistów, a nie społeczeństwo. Rozdział I Paradygmaty badań nad transformacją ... 23 zatem w okresie transformacji ustawicznego powielania „starego", ani też nie neguje transformacyjnego efektu związanego z przychodzącym spoza systemu „nowym". W tej perspektywie postępy transformacji są nie tyle hamowane przez „ciężar historii", co raczej historia i tradycje uprzedmiotowione jako społeczne i indywidualne zasoby - decydują istotnie (choć nie wyłącznie) o kierunkach procesów transformacyjnych i masowych reakcjach na nie. Dotyczy to zarówno zmiany instytucjonalnej, w której instytucje państwowego socjalizmu nie umierają nagłą śmiercią i nie schodzą nagle ze społecznej sceny, lecz dają życie nowym rozwiązaniom instytucjonalnym, jak i zmiany w reakcjach psychologicznych, których standardową podstawą jest nie tyle ludzki wysiłek, by przyswoić sobie nowe nieznane sposoby myślenia i działania, lecz raczej - by efektywnie wykorzystać w nowych warunkach to wszystko, co jednostki i rodziny osiągnęły i wykształciły w sobie w trakcie dotychczasowego uczestnictwa w systemie społecznym. O ile logice zastępowania najbliższa jest idea radykalnej, jednorazowej i nieodwracalnej reformy ukierunkowanej na osiągnięcie dobrze zdefiniowanego stanu finalnego, o tyle logice rekombinacji najbliższa jest idea reformy gradualnej, w której różne, czasem odwracalne, sekwencje reform cząstkowych produkują niekoniecznie te same efekty i prowadzą do niekoniecznie tych samych stanów finalnych. O ile logika transplantacji zakłada sztuczne zlepienie dwóch systemów, o tyle logika rekombinacji zakłada aktywną modyfikację i rekonfigurację elementów starego systemu i w oczywisty sposób przyjmuje, że postkomunizm jest czymś więcej niż „eklektyczną kombinacją komunistycznego dziedzictwa i elementów nowych" (Rychard 1996: 7). Paradygmat retrogresji - podobnie jak paradygmat transplantacji - daje się najlepiej stosować do pierwszego okresu zmian systemowych. Zakłada on, że przynajmniej w początkowych stadiach transformacji zmiana społeczna jest w istocie cofaniem się ku formom organizacyjnym i mentalnym z okresu przed zapoczątkowaniem transformacji. TaMe podejście w radykalny sposób reprezentuje na przykład Burawoy, gdy w analizie byłego ZSRR pisze: ,,[W]raz z zanikaniem państwa-Partii gospodarka typu sowieckiego nie tylko się nie załamuje i nie modernizuje, ale nawet zaczyna przybierać przesadnie rygorystyczne wcielenie swego poprzedniego kształtu" (Burawoy i Kratov 1992: 34). Szeroki wachlarz działań ad-mnistracyjnych wyrastających z kompleksu „oblężonej twierdzy" jest dobrą ilustracją zmiany społecznej rozwijającej się zgodnie z logiką retrogresji. Na poziomie masowej psychologicznej reakcji na zmiany funkcjonowanie tej logiki wyraża się dogmatyzacją i rytuali-zacją państwowosocjalistycznej świadomości - ucieczką w kolekty-wizm, lęk i autorytaryzm. Nie można też wykluczyć, że logika retrogresji służyć może dobrze nie tylko opisowi pierwszych faz transformacji, ale jest również możliwym scenariuszem przyszłości przynajmniej niektórych krajów regionu. W szczególności scenariusz taki nie wydaje się niemożliwy dla optymistycznych prognoz rozwoju niektórych republik byłego ZSRR. 2. Transformacja jako rekombinacja instytucji, praktyk i zasobów Analizy empiryczne przedstawione w tej pracy są mocno osadzone w paradygmacie rekombinacji. Konwersja rodzinnych zasobów z okresu państwowego socjalizmu w osiągnięcia społeczno--ekonomiczne w okresie transformacji i mentalne nastawienie wobec transformacji jest sama w sobie procesem rekombinacji materialnych i mentalnych elementów państwowego socjalizmu. Tak jak na poziomie instytucjonalnym można mówić o rekombinacji form państwowosocjalistycznej własności w różne odmiany państwowo-prywatnej „własności skrzyżowanej" czy „przetasowanej" (Kornai 1991; Stark 1994), tak na poziomie zmiany indywidualnej można mówić o transformacji jako o rekombinacji czynników wpływających na położenie jednostek w strukturze społecznej państwowego socjalizmu i o rekombinacji elementów świadomości składających się na mentalną infrastrukturę tamtego ustroju. Jak podkreśla Stark (1992), nowe nie powstaje ani z nowego, ani z niczego, lecz z przekształcenia istniejących wcześniej zasobów systemowych. To, co w społeczeństwach ulegających transformacji pojawia się jako nowy aspekt struktury czy świadomości społecznej, jest w dużej mierze wynikiem nowej aranżacji istniejących 24 Rozdział I Paradygmaty badań nad transformacją ... 25 wcześniej form instytucjonalnych, praktyk społecznych i rysów świadomości społecznej. Transformacja - zarówno jako zmiana organizacyjna, jak i zmiana na poziomie jednostki - jest modelowo, jak w znanej piosence Młynarskiego, „układaniem nowego obrazka" z jedynych dostępnych w społeczeństwie „klocków" - tych, które kiedyś składały się na inny „obrazek". Jeżeli o transformacji myślimy jako o procesie prowadzącym do dobrze zdefiniowanego stanu finalnego, znanego z krajów zachodnich, to realizację dokonujących się we Wschodniej Europie zmian widzieć można przede wszystkim w kontekście regionalnego braku właściwych „kapitałów transformacyjnych" (ekonomicznych, politycznych, społecznych i mentalnych) - braku stanowiącego podstawową przeszkodę i barierę transformacji. Nikt nie zna jednak finału dokonujących się zmian. Prawdopodobnie tylko w niewielkim stopniu zależy on od deklaracji politycznych zelotów zafascynowanych zachodnimi osiągnięciami. W największej mierze zależy najpewniej po prostu od tego, jaką rzeczywistość da się realistycznie „ułożyć" z tych instytucji, praktyk społecznych i indywidualnej świadomości odziedziczonych po państwowym socjalizmie, które są „pod ręką". Transformacja nie powinna zatem być ujmowana z perspektywy tego, czego społeczeństwu brakuje, by dokonująca się zmiana społeczna mogła być z jakiegoś względu udana. Transformacja powinna raczej być traktowana jako proces ciągłego przekształcania zasobów „wyprodukowanych" przez stary system w zasoby liczące się w systemie nowym, którego kształt nie jest jeszcze do końca określony. Istniejące dziś w polskim społeczeństwie zasoby materialne i zasoby mentalne nie zostały oczywiście w tym samym sensie „wyprodukowane" przez państwowy socjalizm. Zasoby materialne to po prostu rodzinne i indywidualne osiągnięcia socjoekonomiczne (wykształcenie, zawód, dochód, afiliacje organizacyjne i towarzyskie i inne), które stały się udziałem rodzin i jednostek na skutek zajmowania przez nie określonych pozycji w państwowosocjalistycznej strukturze społecznej. Zasoby mentalne istniejące w społeczeństwie w okresie inicjacji procesów transformacyjnych tylko do pewnego stopnia zostały „wyprodukowane" przez „socjalistyczne wejfare state" (Narojek 1991). Niektóre z nich rozwinęły się na skutek ciągłego wystawiania ludzi na organizacyjną rzeczywistość państwowego socjalizmu i swoisty transfer uczenia się tej rzeczywistości w mechanizmy adaptacji do niej. Pochodzenie analizowanych w tej pracy postaw autorytarnych, a także konformizmu, wyuczonej bezradności i dziesiątków innych opisanych w literaturze syndromów „cywilizacyjnej niekompetencji" i „kultury bloku" (Sztompka 1994) daje się dobrze interpretować w tej adaptacyjnej perspektywie. Pochodzenie innych zasobów psychologicznych było w większym stopniu niezależne od systemu państwowego socjalizmu, gdyż reprezentowały one bardziej autonomiczne względem wpływów społecznych głębsze rysy osobowości. Analizowana w następnych rozdziałach elastyczność/sztywność intelektualna, rozumiana jako szczególny aspekt inteligencji, jest dobrym przykładem takiego zasobu psychologicznego, choć -jak argumentuję w odpowiednim miejscu - również ona ma wyraźny wymiar społeczny, bez którego byłaby do opisu zmieniającej się rzeczywistości społecznej mniej przydatna. 3. Rola zasobów rodzinnych w okresie wychodzenia z państwowego socjalizmu Podstawowa hipoteza tej pracy, daje się wyrazić w sformułowaniu mającym charakter paradoksalny: w okresie odchodzenia od systemu państwowego socjalizmu wpływ zasobów rodzinnych ukształtowanych w odchodzącym systemie na bieżące osiągnięcia i postawy staje się szczególnie wyraźny i efektywny. Wpływ ten manifestuje się zarówno w indywidualnych osiągnięciach społeczno--ekonomicznych, jak i w indywidualnych postawach i orientacjach społeczno-politycznych. Dotyczy on przy tym nie tylko rodzinnych zasobów ekonomicznych, organizacyjnych i kulturowych, ale także, i to szczególnie, zasobów psychologicznych - zarówno w ich wymiarach emocjonalnych, jak i poznawczych. Dlatego właśnie roli zasobów mentalnych w procesie osiągnięć społeczno-ekonomicz-nych i formowaniu postaw społeczno-politycznych nauki społeczne powinny poświęcić w analizie transformacji szczególną uwagę. Różne tradycje nauk społecznych mogą być przywołane w celu stwierdzenia, że (1) wcale nie mamy tu do czynienia z paradoksem, lub (2) mamy do czynienia nie z paradoksem, lecz raczej ze stwierdzeniem nieprawdziwym. 26 Rozdział I Paradygmaty badań nad transformacją ... 27 Jeżeli chce się uważać, że w większej mierze „historia" niż „liberalne wmanewrowanie" stanowić będzie ostateczną podstawę wschodnioeuropejskich reakcji na upadek państwowego socjalizmu i powstawanie nowego systemu, to nie ma nic paradoksalnego w tym, że państwowosocjalistyczna przeszłość silnie wpływa na indywidualne trajektorie i nastawienia w okresie wychodzenia z systemu państwowego socjalizmu. W takiej perspektywie paradoksem byłby nie wpływ państwowosocjalistycznej przeszłości, lecz raczej brak takiego wpływu. Jeżeli zaś w klasycznie antropologiczno-socjologiczny (patrz np. Mead 1978) sposób chce się uważać, że w okresach radykalnej zmiany społecznej maleje znaczenie historii, tradycji, rodziny i więzi międzypokoleniowych, to hipoteza o szczególnie wyraźnym i efektywnym wpływie państwowosocjalistycznych zasobów rodzinnych na osiągnięcia i postawy z okresu transformacji wydaje się po prostu nieprawdziwa. Koncepcjom rozwijanym w tej pracy zdecydowanie bliższa jest argumentacja pierwszego rodzaju. Można rozsądnie zakładać, że w okresie transformacji zasoby rodzinne (ekonomiczne, społeczne i mentalne) odgrywają w procesach osiągania pozycji społecznych, i ogólnie w procesach nierówności społecznej, bardziej wyraźną rolę niż w okresach stabilności społecznej. W okresach stabilności system w pełni wykształconych instytucji, pełniących rolę „sita", efektywnie strukturalizuje przepływy pomiędzy statusami, a rodzinne i indywidualne zasoby raczej pełnią wtórną funkcję „sygnałów" dla tego systemu instytucji, niż są autonomicznymi, rodzinnie lub indywidualnie kontrolowanymi, czynnikami w procesach osiągania pozycji społecznych. W okresie transformacji system instytucji ulega jednak dezorganizacji, a jego czytelność dla bardziej lub mniej racjonalnie planujących swe życie jednostek staje się problematyczna. Transformacja nie jest bowiem „grą" toczoną zgodnie z pewnymi ustalonymi i znanymi wszystkim regułami, ale jest „metagrą", której przedmiotem są reguły „gry transformacyjnej" (Giza-Poleszczuk, Marody, Rychard 1995). W takiej sytuacji dostęp jednostek do innych zasobów niż zasoby rodzinne jest utrudniony co najmniej z trzech względów. Po pierwsze, wówczas gdy jeszcze nie jest całkowicie jasne, co stanowi zasoby relewantne ze względu na nowo powstający system, zasoby rodzinne są jedynymi zasobami, o których skuteczności jednostka może być na podstawie własnych doświadczeń w egzystencjalny sposób przekonana. Po drugie, niezależnie od tego, jak dobrze czy jak źle zdefiniowane są zasoby relewantne w nowo powstającym systemie, w okresie transformacji zdobycie informacji o tym, czym w istocie są te relewantne zasoby jest utrudnione - w konsekwencji ta trudność w naturalny sposób kieruje ludzi ku zasobom rodzinnym, wobec których na ogół nie istnieje bariera informacyjna. Po trzecie, niezależnie od tego, co jest relewantne w nowo powstającym, nie do końca zdefiniowanym systemie i jak łatwe czy trudne jest uzyskanie odpowiedniej informacji na ten temat, koszty gromadzenia i stosowania zasobów w celu osiągania materialnych korzyści bądź kształtowania subiektywnych nastawień są najniższe w przypadku zasobów rodzinnych, które się raczej „ma" niż „zdobywa" jakimś kosztem. Z tego potrójnego względu w okresie transformacji rodzina stanowi najtańsze źródło kapitału niezbędnego w procesach dostosowania się do nowej rzeczywistości - intencjonalne bądź nieświadome „używanie" rodzinnych kapitałów ekonomicznych, społecznych i świadomościowych w procesach społeczno-ekonomicznego i mentalnego przystosowywania się do nowego systemu jest więc w warunkach transformacji działaniem racjonalnym. Czy jest to kapitał najwłaściwszy i najbardziej efektywny, jest jednak pytaniem, na które odpowiadać muszą badania empiryczne - takie właśnie jak to przedstawione w empirycznych rozdziałach tej pracy. Postuluję, że w okresie transformacji rola pochodzących z okresu państwowego socjalizmu zasobów rodzinnych jest szczególnie wyraźna w odniesieniu do osiągnięć społeczno-ekonomicznych i orientacji społeczno-politycznych. Utrzymująca się efektywność tych zasobów w okresie zmiany społecznej jest właśnie tą rzeczywistością, poprzez którą państwowy socjalizm strukturalizuje w dalszym ciągu postkomunistyczne życie społeczne5. Są również istotne 5 Nie twierdzę przy tym oczywiście, że jest to jedyny sposób, w jaki państwowosocjalistyczna przeszłość wpływa na dzisiejszą rzeczywistość. Fascynującym zadaniem badawczym byłoby opracowanie typologii tych wpływów na różnych szczeblach organizacji społecznej. 28 Rozdział I Paradygmaty badań nad transformacją ... 29 powody, by przypuszczać, że strukturalizacja ta jest silniejsza w przypadku osiągnięć społeczno-ekonomicznych, a słabsza w przypadku postaw i zachowań społeczno-politycznych. Wynika to z faktu, że sfera nastawień i działań społeczno-politycznych jest szczególnie czuła raczej na indywidualną niż na rodzinną sytuację życiową (problem rodzin podzielonych przez orientacje polityczne swych członków), a także na wpływy kontekstowe, związane bardziej z indywidualną niż rodzinną, prospektywną lub retrospektywną, oceną sytuacji w kraju. Przedmiotem mojego szczególnego zainteresowania jest wpływ rodzinnych zasobów mentalnych. Wpływu tego nie można jednak badać bez kontekstu tworzonego przez oddziaływanie rodzinnych zasobów ekonomicznych edukacyjnych i innych - wszystkie więc zostały uwzględnione. Autorytaryzm i sztywność intelektualna - jako dwa odrębne aspekty braku otwartości mentalnej - są dwoma podstawowymi zasobami, które kolejno analizuję6. Oprócz nich wiele uwagi poświęcam zasobom społeczno-ekonomicznym - takim jak zawód, wykształcenie, dochód, przynależność do PZPR i inne typowe charakterystyki demograficzne. 4. Historyczny i przyszłościowy kontekst analiz Korzenie przedstawianych przeze mnie w tej pracy analiz sięgają ustaleń zawartych w The Authoritarian Personality, które były intelektualną odpowiedzią na organizacyjny triumf faszystowskiego totalitaryzmu. Fenomen masowego poparcia dla totalitaryzmu wyjśniano tam przez skomplikowaną interakcję postaw autorytarnych i sztywności intelektualnej, jako szczególnych zasobów mentalnych, oraz cech pewnej szczególnej sytuacji społecznej. W analogiczny sposób warto się zastanowić nad przejściem od państwowego socjalizmu do rynku i demokracji. To przejście również dokonuje się w warunkach interakcji między pokaźnym bagażem autorytaryzmu i sztywności intelektualnej istniejących w społeczeń- 6 Przyjęte w tej pracy rozumienie autorytaryzmu i sztywności/elastyczności intelektualnej szczegółowo omawiam w rozdziale trzecim. stwach wschodnioeuropejskich a szczególną, stressującą wielu sytuacją społeczną7. Shils (1954) zarzucił Adorno pominięcie lewicowego autorytaryzmu. Miał na myśli fakt, że nie uwzględniono autorytaryzmu związanego z wyznawaniem lewicowej ideologii. Przedmiotem moich analiz jest autorytaryzm związany nie tyle z przemyślanym wyznawaniem lewicowej ideologii, ile raczej z życiem w instytucjonalnym systemie stworzonym przez wyznawców lewicowej ideologii. Rozważania nad autorytaryzmem i sztywnością intelektualną jako zasobami wynoszonymi przez rodziny i jednostki z państwowego socjalizmu otwierają w takim kontekście nową perspektywę w myśleniu o przyszłości wschodnioeuropejskiej transformacji. Jeżeli bowiem i rynek, i demokracja wymagają rozwoju otwartości mentalnej wyrażającej się w niskim poziomie autorytaryzmu i wysokim poziomie elastyczności intelektualnej, a także stymulują ten rozwój, to czy rynek i demokracja, które nie są „zgrane w fazie", tak