Transformacja ustrojowa a mentalne dziedzictwo socjalizmu Bogdan W. Mach Transformacja ustrojowa a mentalne dziedzictwo socjalizmu Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk Warszawa 1998 Książka dotowana przez Komitet Badań Naukowych Redakcja Maria Baltaziuk Projekt okładki Dariusz Piaskowski BIBLIOTEKA Dziennikais-iwa •• Uniwersytetu Was ul, Nowy Świat 69, U0-04b Utwtwt tal. 620-03-81 w. 295, 296 > Copyright by Instytut Studiów Politycznych PAN, 1998 ISBN 83-86759-49-6 Wydawca Instytut Studiów Politycznych PAN 00-625 Warszawa, ul. Polna 18/20 Realizacja Ośrodek Wydawniczo-Poligraficzny SIMP - Hanna Bicz 00-669 Warszawa, ul. Emilii Plater 9/11 Spis treści WPROWADZENIE 9 Rozdział I PARADYGMATY BADAŃ NAD TRANSFORMACJĄ I TRANS FORMACYJNE ZNACZENIE ZASOBÓW RODZINNYCH Z OKRESU PAŃSTWOWEGO SOCJALIZMU 17 1. Cztery paradygmaty badań nad wschodnioeuropejską transformacją 17 2. Transformacja jako rekombinacja instytucji, praktyk i zasobów 23 3. Rola zasobów rodzinnych w okresie wychodzenia z państwowego socjalizmu 25 4. Historyczny i przyszłościowy kontekst analiz 28 5. Podsumowanie 30 Rozdział II TRANSFORMACJA JAKO REKOMBINACJA SPOŁECZNYCH ZASOBÓW I SOCJALISTYCZNE DZIEDZICTWO JAKO DETER MINANTA OBECNYCH OSIĄGNIĘĆ I POSTAW 31 1. Rekombinacja zasobów społecznych jako „plany napraw cze" na poziomie makro i na poziomie mikro 31 2. Rodzina jako podstawowy aktor i właściwa jednostka analizy procesu transformacyjnego 37 3. Wybrane aspekty metodologii badań nad wpływem „socjalistycznego dziedzictwa" na indywidualne funkcjonowanie w okresie transformacji 40 1. 4. Opis danych empirycznych 44 5. Podsumowanie 46 VR o z d z i a ł III AUTORYTARYZM I ELASTYCZNOŚĆ INTELEKTUALNA: KONCEPCJE TEORETYCZNE I POMIAR EMPIRYCZNY 49 1. Autorytaryzm i autorytarna reakcja 49 2. Elastyczność intelektualna i inteligencja 54 3. Dlaczego należy badać i autorytaryzm, i elastyczność intelektualną z okresu państwowego socjalizmu 56 4. Empiryczny pomiar autorytaryzmu i elastyczności intelektualnej 58 5. Podsumowanie 62 6. Tabele 63 Rozdział IV AUTORYTARYZM I ELASTYCZNOŚĆ INTELEKTUALNA W POLSKICH RODZINACH W LATACH 1978-1993 65 1. Indywidualna stabilność autorytaryzmu i elastyczności intelektualnej w czasie 65 2. Determinanty indywidualnych zmian w poziomie nasta wień autorytarnych i elastyczności intelektualnej 70 3. Zmiany w średnim poziomie autorytaryzmu i elastycz ności intelektualnej 72 4. Podsumowanie 77 5. Tabele 79 Rozdział V ROLA AUTORYTARYZMU I ELASTYCZNOŚCI INTELEKTUAL NEJ Z OKRESU PAŃSTWOWEGO SOCJALIZMU W PROCESIE OSIĄGNIĘĆ SPOŁECZNO-EKONOMICZNYCH W OKRESIE TRANSFORMACJI 85 1. Proces osiągania statusu w okresie transformacji ustrojowej 86 2. Autorytaryzm i elastyczność intelektualna z okresu państwowego socjalizmu a zmiany w poziomie dochodów rodzin w latach 1978-1993 88 3. Autorytaryzm i elastyczność intelektualna z okresu państwowego socjalizmu a determinacja dochodów rodzinnych w roku 1993 96 4. Zależność wykształcenia od zasobów psychologicznych z okresu państwowego socjalizmu 99 5. Podsumowanie 102 6. Tabele 105 -^Rozdział VI v AUTORYTARYZM Z OKRESU PAŃSTWOWEGO SOCJALIZMU A ORIENTACJE SPOLECZNO-POLITYCZNE W OKRESIE TRANSFORMACJI USTROJOWEJ 111 1. Transformacja, zasoby rodzinne, płeć i orientacje społeczno-polityczne młodego pokolenia: hipotetyczne zależności 112 2. Pomiar „orientacji demokratycznej" i „ekonomicznego liberalizmu" 114 3. Rodzinny autorytaryzm z okresu państwowego socjalizmu a obecny liberalizm ekonomiczny i orientacja demokratyczna wśród mężczyzn i kobiet: podstawowe korelacje 116 4. Mechanizm wpływu autorytaryzmu z okresu państwo wego socjalizmu na postawy społeczno-polityczne z okresu transformacji: pierwsze przybliżenie 119 5. Mechanizm wpływu autorytaryzmu z okresu państwo wego socjalizmu na orientacje społeczno-polityczne z okresu transformacji: drugie przybliżenie 123 6. Podsumowanie 127 7. Rysunki i tabele 130 6. Rozdział VII DYNAMIKA ZMIAN W POZIOMIE AUTORYTARYZMU INTELI GENCJI I ROBOTNIKÓW: PRZEKROJOWE PRÓWNANIE PÓŹNYCH LAT SIEDEMDZIESIĄTYCH I LAT DZIEWIĘĆDZIE SIĄTYCH 135 1. Uwagi o „społecznym konstruowaniu" rzeczywistości postkomunistycznego kapitalizmu w Polsce 136 2. Zmiany w poziomie autorytaryzmu społeczeństwa jako całości 138 3. „Nowy autorytaryzm" inteligencji i spadek poziomu autorytaryzmu wśród robotników 141 4. Podsumowanie 147 5. Tabele 149 ZAKOŃCZENIE 151 Aneks: OCENA REPREZENTATYWNOŚCI BADAŃ PANELOWYCH 1978-1993 161 BIBLIOGRAFIA 163 Table of Contents 177 Wprowadzenie Na naszych oczach porządek społeczny okresu państwowego socjalizmu, zbudowany na braku wolności i rynku, ustępuje miejsca porządkowi, którego podstawą stają się rynek i wolność. Niezależnie od tego, jak nazywamy ten proces zmian - transformacją, przejściem, reformą, rewolucją czy jeszcze inaczej - doświadczamy na co dzień fali przeobrażeń, która fundamentalnie zmienia zasady funkcjonowania instytucji społecznych, a od jednostek wymaga głębokich zmian świadomości i realizowania nowych wzorów zachowań. Nauki społeczne mogą się dziś znaleźć w centrum społecznego zainteresowania, jeżeli będą umiały zaoferować intelektualnie pociągające i społecznie relewantne, a zarazem profesjonalne i metodologicznie bezbłędne analizy dokonującej się zmiany. Analiza idealna, w optymalny sposób łącząca te cztery jakości, jeszcze nie powstała i być może jeszcze długo nie powstanie. Podstawą tej pracy jest przekonanie, że każde przybliżenie w kierunku ideału jest jednak krokiem „we właściwym kierunku". Pragnąłbym, aby w rozległym „tranzytologicznym nurcie" publikacji na temat dokonujących się przeobrażeń poniższa empiryczna analiza była takim właśnie krokiem, znajdując zarazem w tym nurcie miejsce specyficzne i dobrze zdefiniowane. Pięć cech przedstawianej Czytelnikowi pracy pomaga w określeniu tego miejsca. Po pierwsze, praca ma charakter multidyscyplinarny, łącząc wątki typowe dla nauk politycznych, psychologii i socjologii. Jest to wyraz założenia, że podejście multidyscyplinarne pozwala najbardziej efektywnie analizować tak radykalne zmiany, jak obecne przeobrażenia. 10 Wprowadzenie Wprowadzenie 11 Po drugie, w szerokiej „wiązce" procesów transformacyjnych za najważniejszy i najbardziej interesujący - w perspektywie nauk społecznych - uznałem w tej pracy proces, w trakcie którego rodzinne zasoby wyniesione z okresu państwowego socjalizmu są „wymieniane" na społeczno-ekonomiczne osiągnięcia w nowym systemie oraz społeczno-polityczne nastawienia wobec nowego systemu. Po trzecie, wśród tych zasobów szczególne znaczenie przypisuję osobowości czy, szerzej, „zasobom mentalnym" rozumianym najbardziej ogólnie jako systemy znaczeń regulujących psychologiczne funkcjonowanie jednostek. Autorytaryzm i elastyczność intelektualna - analizowane we wszystkich empirycznych rozdziałach tej pracy - są dwoma przykładami tych zasobów. Po czwarte, za właściwą jednostkę analizy w psychospołecznym badaniu zmiany systemowej uważam w poniższych rozważaniach konsekwentnie rodzinę, a nie jednostkę ludzką. Po piąte, w pracy realizuję założenie, że metodologicznie poprawne empiryczne badanie wpływu mentalnego dziedzictwa państwowego socjalizmu na osiągnięcia i postawy w nowym systemie wymaga danych dynamicznych, dzięki którym badacz dysponuje pomiarem mentalnych zasobów rodziny dokonanym przed okresem zmiany, a nie retrospektywnym, obciążonym błędem, oszacowaniem tych zasobów dokonanym już po zmianie. Utrzymujący się autonomiczny wpływ rodzinnych zasobów mentalnych z okresu państwowego socjalizmu na obecne osiągnięcia społeczno-ekonomiczne i społeczno-polityczne nastawienia wobec kształtującego się systemu uważam tutaj za definicyjny przejaw działania mentalnego dziedzictwa państwowego socjalizmu. Analiza tak rozumianego działania dziedzictwa poprzedniego okresu jest podstawowym celem pracy - stanowi podstawową oś tematyczną biegnącą przez wszystkie jej rozdziały. W tym sensie praca jest odpowiedzią na to, co Mirosława Marody nazwała prawdziwym wyzwaniem dla polskich nauk społecznych, czyli na konieczność analizowania „procesów i czynników towarzyszących oswajaniu przez społeczeństwo nowej rzeczywistości instytucjonalnej w ich empirycznym przebiegu [podkr. - B. W. M], nie zaś jedynie poprzez ich odbicie w świadomości społecznej" (Marody 1996: 284). W najbardziej ogólnym sformułowaniu poniższe analizy dotyczą roli osobowości w transformacji ustrojowej. W szczególności są próbą odpowiedzi na pytanie, czy, w jakiej mierze i w jaki sposób ukształtowane w państwowym socjalizmie psychologiczne zasoby rodzinne „przekładają się" na społeczno-ekonomiczne osiągnięcia w nowym systemie - głównie dochód oraz bieżące orientacje społeczno-polityczne, w szczególności stosunek wobec demokracji i ekonomicznego liberalizmu. Zasoby mentalne są. przy tym analizowane zawsze w kontekście innych zasobów - politycznych, ekonomicznych i społecznych. II Zmianę systemową dokonującą się w Europie Wschodniej utożsamiam w tej pracy z „demokratycznym przejściem" rozumianym za Dahrendorfem (1990: 38) minimalistycznie - jako „kontrolowane przejście od państwa mniej do bardziej liberalnego". W koncepcji Dahrendorfa demokratyczne przejście odbywa się zasadniczo według „planu" elit politycznych, a dokonujące się zmiany mają w większej mierze charakter kontrolowany niż żywiołowy. Takie „konstruktywistyczne" ujęcie lepiej opisuje wschodnioeuropejską rzeczywistość niż koncepcje zakładające, że we Wschodniej Europie dokonała się „rewolucja" lub jakaś kombinacja rewolucji i odgórnej reformy - „refolucja" - jak proponował Timothy Garton Ash (1990: 14). Dobrze osadzone w kontekście wschodnioeuropejskim ujęcie Dahrendorfa jest również bardziej użyteczne w badaniu tego regionu niż abstrakcyjna definicja ODonnella i Schmittera (1986: 6), dla których transition jest po prostu interwałem między dwoma różnymi systemami politycznymi - niezależnie od tego, jak zaczął się i jak przebiega proces zmiany. „Demokratyczne przejście" to termin z poziomu analizy instytucjonalnej sfery polityki. Na poziomie jednostkowym demokratycznemu przejściu odpowiada indywidualna i rodzinna „praca" nad przekształceniem indywidualnych i rodzinnych zasobów ukształtowanych i zgromadzonych w okresie państwowego socjalizmu w pozycje w nowo powstającym systemie i w nastawienia wobec tego systemu. Transformacja jako transformacja zasobów posiadanych 12 Wprowadzenie Wprowadzenie 13 przez rodziny i jednostki stanowi zatem, osadzony w instytucjonalnej praktyce społecznej, codzienny, polityczny, socjoekonomiczny i psychologiczny substrat demokratycznego przejścia. W przyjętym tu rozumieniu transformacja w oczywisty sposób nie implikuje ani stanu, ku któremu miałaby zmierzać zmiana systemu, ani określonej „ścieżki dojścia" do tego stanu. Zakładam w tej pracy, że demokratyczne przejście jako zmiana instytucjonalna jest „konstruowane" przez polityków działających w warunkach dużej niepewności, a jako indywidualne „oswajanie" nowej rzeczywistości jest zmienną i podatną na sytuacyjne wpływy codzienną praktyką milionów jednostek i rodzin. Oznacza to, że transformacja jest ujmowana jako nie do końca ukierunkowany proces, którego bieżące stany i ostateczny rezultat zależą przede wszystkim od działań samych aktorów (zbiorowych i indywidualnych) uwikłanych w demokratyczne przejście. W tym sensie rozwijana w tej pracy koncepcja transformacji nawiązuje do modelu „aktywnego aktora" i pozostaje w opozycji do ujęć inspirowanych teorią modernizacji, w których obecne zmiany we Wschodniej Europie są ujmowane w kategoriach „opóźnionej modernizacji" nieodwołalnie zmierzającej ku stanom znanym ze współczesnego rozwiniętego kapitalizmu (Zapf 1994). Przyjęte rozumienie transformacji odróżnia się też od wyspecjalizowanych użytków czynionych z tego terminu w naukach politycznych, w których transformacja jest ujmowana czasami jako jeden z kilku rodzajów procesu demokratyzacyjnego. Przykładowo: w znanej pracy Huntingtona (1995) transformacja jest procesem demo-kratyzacyjnym warunkowanym szczególnym układem sił między autorytarną władzą a opozycją i szczególnym układem sił w obozie władzy. Jako taki proces jest ona przeciwstawiana innym rodzajom procesów demokratyzacyjnych warunkowanych innym układem sił politycznych. W tej pracy transformacja jako „transformacja rodzinnych zasobów" jest samym mechanizmem radykalnej zmiany społecznej, a niejednym z możliwych przebiegów tej zmiany widzianej z perspektywy którejkolwiek ze szczegółowych nauk społecznych. III Praca ta jest wyrazem takiej postawy badawczej, która łączy dążenie do intelektualnie pociągającej interpretacji rzeczywistości z bezwzględnym szacunkiem dla wymogów metodologicznego warsztatu badań empirycznych. Różni się ona nieco od tradycji nauk społecznych lat osiemdziesiątych, która - w swym najlepszym wydaniu, krytycznym wobec ówczesnego systemu - przekładała (czasem z konieczności) śmiałość uogólnienia i polityczną nośność przesłania ponad „krzątanie się" w empirycznej kuchni nauk społecznych. Takie podejście pozwoliło wielu badaczom społecznym włączyć się w latach osiemdziesiątych aktywnie w opozycyjną politykę, dziennikarstwo i praktyczną kontestację ówczesnego życia społecznego, ale przyczyniło się też do pojawienia się sądów podważających profesjonalizm nauk społecznych tamtych lat. Przykładem może być uwaga Paula G. Lewisa (1995: 207), który na podstawie analizy prac z lat osiemdziesiątych uważa, że w Polsce termin „socjolog" implikuje „nieco szerszą i więcej obejmującą perspektywę niż to ma miejsce w socjologii zachodniej". Dążyłem do tego, aby moja praca - nie kwestionując wielu osiągnięć krytycznych nauk społecznych lat osiemdziesiątych i w wielu miejscach wzorując się na nich - stała się zarazem cegiełką w budowie takiej tradycji badań społecznych późnych lat dziewięćdziesiątych, której trwałą podstawą byłoby łączenie intelektualnej atrakcyjności i społecznej użyteczności z szacunkiem dla akademickiego profesjonalizmu i rygorów metodologii badań empirycznych. IV Przedstawiana Czytelnikowi książka składa się z siedmiu rozdziałów, z których dwa pierwsze mają charakter analityczny, trzeci łączy rozważania teoretyczne z analizą empiryczną, a podstawą pozostałych czterech są ustalenia empiryczne i ich interpretacje nawiązujące do koncepcji zarysowanych w dwu pierwszych rozdziałach. W rozdziale pierwszym omawiam cztery paradygmaty badań nad wschodnioeuropejską transformacją i przedstawiam szerzej najbliższy mi paradygmat, w którym obecna transformacja jest ujmowana 14 Wprowadzenie Wprowadzenie 15 bardziej jako rekombinacja instytucji, praktyk i zasobów istniejących uprzednio w państwowym socjalizmie niż jako zastępowanie tych instytucji, praktyk i zasobów przez rozwiązania i elementy charakterystyczne dla dzisiejszego rozwiniętego kapitalizmu. W rozdziale drugim przedstawiam koncepcję rekombinacji zasobów jako swoistego „planu naprawczego" realizowanego przez rodziny stanowiące podstawowego zbiorowego aktora procesu adaptacji do nowej rzeczywistości. W tym samym rozdziale rozważam też niektóre metodologiczne aspekty empirycznych badań nad wpływem „socjalistycznego dziedzictwa" na postsocjalistyczne osiągnięcia i postawy oraz przedstawiam analizowane w pracy panelowe dane empiryczne, uzyskane w wyniku dwukrotnie dokonanych pomiarów (wiatach 1978-1980 i 1993) na „rodzinnych trójkach" składających się z ojca, matki i dziecka. Rozdział trzeci jest poświęcony koncepcyjnym rozważaniom nad autorytaryzmem i elastyczynością/sztywnością intelektualną -dwoma zasobami psychologicznymi, które są podstawą wszystkich analiz mentalnego dziedzictwa państwowego socjalizmu i których empiryczny wpływ na osiągnięcia i postawy analizuję w następnych rozdziałach pracy. Omawiam tam też przyjęte definicje autorytaryzmu i elastyczności intelektualnej oraz przedstawiam, unikalny w tradycji polskich badań, sposób ich pomiaru. W rozdziale czwartym, odwołując się do analitycznych dystynkcji poczynionych w rozdziale poprzednim i przedstawionych tam modeli pomiarowych, analizuję stabilność autorytaryzmu i elastyczności w czasie, zastanawiam się, od czego ta stabilność zależy, oraz przedstawiam zmiany w poziomie autorytaryzmu i elastyczności, jakie dokonały się wśród badanych przeze mnie rodzin w okresie 1978/1980- 1993. W rozdziale piątym, nawiązując do socjologicznych i psychologicznych aspektów badań nad „procesem osiągania statusu", przedstawiam analizy, w których autorytaryzm i poziom elastyczności intelektualnej zarejestrowane w okresie państwowego socjalizmu są uważane za jedne z determinant obecnej sytuacji dochodowej. Podstawowym założeniem tego rozdziału jest przypuszczenie, że w okresie związanej z transformacją płynności nowych struktur instytucjonalnych „psychologiczne wyposażenie" odziedziczone przez jednostki po państwowym socjalizmie może odgrywać istotną rolę w osiąganiu pozycji zawodowej i dochodu. W rozdziale szóstym, łącząc wątki typowe dla nauk politycznych i psychologii, przedstawiam analizy empiryczne, których celem jest odpowiedź na pytanie, w jakiej mierze rodzinne zasoby mentalne z okresu państwowego socjalizmu funkcjonują do dziś jako istotne determinanty orientacji społeczno-politycznych. W szczególności odpowiadam na pytanie, czy rodzinny autorytaryzm z tamtego okresu wywiera istotny wpływ na obecnie przejawiane poparcie dla demokracji jako formy rządów i ekonomicznego liberalizmu jako doktryny społecznej. Rozdział siódmy zawiera porównania danych przekrojowych, a nie jak rozdziały od trzeciego do szóstego analizy wykonane na danych panelowych. Głównym celem tych porównań jest poszerzenie kontekstu interpretacyjnego istotnego dla ustaleń poprzednich rozdziałów. Odpowiadam tam przede wszystkim na pytanie, czy ogólny poziom autorytaryzmu jest dziś w społeczeństwie polskim wyższy czy też niższy niż pod koniec lat siedemdziesiątych. Analizy dotyczą też dwu wyodrębnionych grup społecznych - inteligencji i robotników wykwalifikowanych. W Zakończeniu zamieszczam syntetyczny skrót najważniejszych ustaleń empirycznych i wątków interpretacyjnych oraz - powracając do koncepcji transformacji zaproponowanej w dwóch pierwszych rozdziałach - zastanawiam się nad ich znaczeniem dla dyskusji nad teraźniejszością i przyszłością polskich przemian. Analiza reprezentatywności danych panelowych użytych w analizach empirycznych została dołączona w formie Aneksu. Miałem niezwykłe szczęście, że w całym niekrótkim okresie przygotowywania materiałów do tej książki, a później jej pisania, byłem otoczony osobami, których wiedza, sympatia i życzliwość pozwoliły mi pracować w niepowtarzalnej, intelektualnie i emocjonalnie inspirującej, atmosferze. Bez tej szczególnej atmosfery, w której nawet w deszczowe dni bez przerwy czułem za chmurami słońce, książka ta nie mogłaby powstać. Proszę, by moje serdeczne 16 Wprowadzenie podziękowanie zechcieli przyjąć: Maria Baltaziuk, Paweł Daniło-wicz, Ewa Dworniak, Martha Elliot, Anna Firkowska, Krystyna Ja-nicka, Melvm L. Kohn, Jadwiga Koralewicz, Tadeusz Krauze, Katarzyna A. Mach, Karl-Ulrich Mayer, Cindy Miller, Denise V. Po-wers, Barbara Topa, Kazimierz M. Słomczyński, Andrzej Wejland, Włodzimierz Wesołowski, Edmund Wnuk-Lipiński, Wojciech Zabo-rowski, Anna Zawadzka i Małgorzata Żbikowska. Warszawa, 1 września 1997 Rozdział I Paradygmaty badań nad transformacją i transformacyjne znaczenie zasobów rodzinnych z okresu państwowego socjalizmu W tym rozdziale, który ma charakter koncepcyjno-analityczny, (1) omawiam cztery podstawowe paradygmaty społeczno-ekono-micznych badań nad wschodnioeuropejską transformacją, (2) szerzej przedstawiam własną interpretację podstawowych założeń najbliższego mi paradygmatu, w ramach którego transformacja jest ujmowana przede wszystkim jako rekombinacja instytucji, praktyk i zasobów istniejących uprzednio w państwowym socjalizmie oraz (3) zastanawiam się nad rolą, jaką w procesie wychodzenia z systemu państwowego socjalizmu pełnią wszelkiego rodzaju zasoby rodzinne zgromadzone przez rodziny w trakcie wieloletniego funkcjonowania w tym systemie. 1. Cztery paradygmaty badań nad wschodnioeuropejską transformacją Paradygmaty badań nad wschodnioeuropejską transformacją mogą być kategoryzowane na bardzo wiele sposobów (Staniszkis 1994; Wnuk-Lipiński 1996). Z punktu widzenia celów tej pracy najważniejszym kryterium wyróżniania poszczególnych ujęć jest zakładany stopień ciągłości między systemem państwowego socjalizmu a systemem nowo powstającym i związana z nim instytucjonalna tożsamość kształtującego się układu społecznego. BIBLIOTEK/ Wydziulu Dzi( rmikarstwa i Nou* Uniwersytetu Warszaw^ ?..,,.,, ul. Nowy Świat 69, 00-046 Warszaw teh 620-03-81 w. 295, 296 18 Rozdział I Paradygmaty badań nad transformacją ... 19 Z takiego punktu widzenia deskrypcja i interpretacje procesów dokonujących się we Wschodniej Europie mogą być uznane za należące do czterech odmiennych paradygmatów ujmowania zmiany społecznej realizującej się w tym regionie świata. Sekwencje dokonujących się przeobrażeń są w nich ujmowane w kategoriach czterech odrębnych „logik" (1) logiki zastępowania, (2) logiki transplantacji, (3) logiki rekombinacji i (4) logiki retrogresji1. Te cztery perspektywy implikują nie tylko cztery odmienne definicje instytucjonalnych zmian dokonujących się we Wschodniej Europie, ale również cztery odmienne spojrzenia na psychologiczną reakcję ludności na dokonujące się tam zmiany - w tym na społeczne poparcie tych zmian. Jako paradygmaty cztery wspomniane perspektywy reprezentują oczywiście nie tylko różne widzenie tego, co się we Wschodniej Europie naprawdę dzieje, ale także różne normatywne wizje i oceny tego, co dla tego regionu wydaje się pożądane bądź najlepsze. Jest też oczywiste, że reprezentują one raczej typy idealne upraszczające rzeczywistość niż empirycznie odrębne programy badawcze budowane na przekonaniu, że rzeczywistość daje się poprawnie opisać w ramach tylko jednego paradygmatu. Paradygmat zastępowania zakłada, że istota zmiany instytucjonalnej we Wschodniej Europie sprowadza się do modernizacji polegającej na zastępowaniu elementów jednego systemu ekonomiczno-społecznego elementami wziętymi z odmiennego systemu. Zastępowanie elementów prowadzi w czasie do całkowitej wymiany systemów. Istota zmiany we Wschodniej Europie sprowadza się więc w tym paradygmacie do zastępowania wschodniego państwowego socjalizmu nowoczesnym zachodnim kapitalizmem. Logika tego podejścia zakłada, że efektywne zastępowanie wymaga jak najbardziej radykalnego pozbycia się elementów starego systemu. W tej perspektywie wschodnioeuropejska historia i tradycje (niezależnie od tego, czy państwowosocjalistyczna, czy z okresu presocja- listycznego), a także szeroko rozumiane zasoby wyniesione przez rodziny i jednostki z państwowego socjalizmu są czynnikiem ograniczającym indywidualną i organizacyjną modernizację w kierunku nowoczesnego zachodniego kapitalizmu. Logika imitacji Zachodu na Wschodzie, o której jako o popularnym wśród wschodnioeuropejskich elit programie pisał Wnuk-Li-piński (1991), jest typowym przykładem myślenia w kategorich logiki zastępowania. Źródłem procesów modernizacyjnych jest w tej perspektywie zastępowanie elementów starego systemu elementami systemu, który nie ma efektywnego strukturalnego zakorzenienia w systemie starym. Logika ta jest podstawą liberalnych planów administracyjnego wprowadzania kapitalizmu we Wschodniej Europie, a na poziomie „operacyjnym" jest podstawą „terapii szokowych" i ogólnie tych podejść do problemów reformy wschodnioeuropejskich systemów, w których propaguje się ekonomiczny, społeczny i kulturowy big bang jako najlepsze lekarstwo na bolączki Wschodniej Europy. Szczególnym przykładem działań podporządkowanych logice zastępowania jest oczywiście import przez byłą NRD „gotowego państwa" z Zachodu w ramach unifikacji Niemiec. /Deskrypcja i interpretacje reakcji psychologicznej na dokonujące się zmiany są prostą pochodną deskrypcji i interpretacji zmiany instytucjonalnej. W paradygmacie zastępowania psychologiczna reakcja na zmianę instytucjonalną jest konceptualizowana jako przejmowanie przez jednostki nie znanych im przedtem, nowych schematów poznawczych, wartości i postaw. W rzeczywistości wschodnioeuropejskiej transformacji reakcja ta sprowadza się do zastępowania charakterystycznych dla państwowego socjalizmu nastawień kolektywistycznych orientacjami indywidualistycznymi typowymi dla współczesnego kapitalizmu2. Zgodnie z logiką zastępowania jednostka wchodząca w nowy dla siebie świat może, musi i powinna zareagować na ten świat swojego rodzaju radykalną modyfikacją własnej historycznie ukształtowanej tożsamości^ 1 Inspiracją do wyróżnienia tych czterech paradygmatów nie były dla mnie poli-tologiczne typologie procesów demokratyzacyjnych (Huntington 1995; Linz 1978), w których powstawanie nowego systemu jest ujmowane z perspektywy zmian instytucji politycznych, lecz podejście neoinstytucjonalne w socjologii i ekonomii, w którym powstawanie nowego systemu jest ujmowane z perspektywy zmian struktury instytucjonalnej, obejmującej nie tylko państwo, ale również społeczeństwo i ekonomię i ich wzajemne relacje (Nee i Stark 1989; Nee i Matthews 1996; Stark 1996). 2 Problem indywidualizmu i kolektywizmu społeczeństwa polskiego w okresie translbrmacji omawiają z różnych perspektyw Daab (1990, 1991, 1993), Domański (1994, rozdz. 6), Domański i Dukaczewska (1994), Powers (1996) i Reykowski (1992, 1994). 20 Rozdział I Paradygmaty badań nad transformacją ... 21 Paradygmat transplantacji w jednej wersji zakłada, że w trakcie wschodnioeuropejskiej transformacji pewne elementy starego systemu są w niezmienionej formie przenoszone do systemu nowego, w innej zaś, że to raczej tylko pewne elementy nowego systemu zostały „wszczepione" w starą w istocie strukturę instytucjonalną. Kombinacją obu wersji takiego myślenia kierowały się najprawdopodobniej partie komunistyczne rządzące we Wschodniej Europie, mając nadzieję, że „okrągłostołowe" umowy z opozycją doprowadzą do powstania systemu, w którym państwowosocjalisty-czne elity będą mogły zachować instytucje i organizacje służące ich interesom. Logika ta jest też obecna w krytykach rozmów „okrągłego stołu" wśród radykalnych ugrupowań dawnej opozycji antykomunistycznej, co często sprowadza się do zarzutu, że w istocie taki hybrydowy system został powołany do życia i że oznacza to zdradę ideałów rewolucji przeciwko komunizmowi. Logika transplantacji wydaje się zatem koncepcyjną podstawą wszystkich podejść, w których zmianę systemową we Wschodniej Europie ujmuje się jako wspólny, dobrze przygotowany „produkt" komunistycznych rządów i antykomunistycznej opozycji3. W odniesieniu do masowej psychologicznej reakcji na zmiany i ich poparcia lub opozycji wobec nich paradygmat transplantacji nakazuje oczekiwać przede wszystkim rozwoju dysonansu poznawczego i normatywnego. Zakłada on bowiem istnienie systemu z natury dwoistego, a więc nieautentycznego, o swego rodzaju zaburzonej tożsamości. Taki system prawdopodobnie nie może być stabilny na dłuższą metę, a psychologiczna reakcja wobec niego nie może być ani elementem formowania się nowych indywidualnych tożsamości, ani konsekwencją tożsamości indywidualnych rozpowszechnionych w starym systemie. Paradygmat transplantacji opisywać może w teoretycznie interesujący sposób początkowe stadia transformacji. Konceptualizacji tej brak jednak określenia, jaki jest kierunek „dryfu transformacyjnego", i w konsekwencji niewiele ma ona do zaoferowania w myśleniu o źródłach organizacyjnej i indywidualnej zmiany we Wschodniej Europie. 3 W takim właśnie kontekście problem transplantacji elity omawia Huntington (1990). Paradygmat rekombinacji zakłada, że instytucje i organizacyjne praktyki nie są w stanie zmieniać się diametralnie, a jednostka nie jest „panem" swej tożsamości i tradycji i nie jest w stanie odchodzić od nich nawet pod wpływem radykalnej zmiany instytucjonalnej. Według tego paradygmatu proces budowania postsocjalistycznego wschodnioeuropejskiego systemu społeczno--ekonomicznego odbywa się przede wszystkim poprzez modyfikację i rekonfigurację elementów występujących już w państwowym socjalizmie. Logika rekombinacji jest klarowną podstawą konceptuali-zacyjną tej tradycji myślenia o transformacji we Wschodniej Europie. Wywodzi się ona z neoinstytucjonalnego podejścia do analiz rozwoju państwowego socjalizmu (Stark 1996, 1992). Według tego ujęcia system postkomunistyczny buduje się nie na ruinach państwowego socjalizmu, lecz przede wszystkim za pomocą „socjalistycznego gruzu"4. Nie oznacza to jednak, że jednostki i instytucje są „niewolnikami historii" i że są skazane na jej powtarzanie i regres instytucjonalny, ponieważ w okresie transformacji zarówno ludzie, jak i organizacje są ustawicznie wystawiani na nowego rodzaju szansę i możliwości oraz niepewność i ryzyko, które istotnie modyfikują wyuczone praktyki organizacyjne, sposoby zachowania i psychologiczne reakcje. Paradygmat rekombinacji ani nie przewiduje 4 Takie samo stanowisko wyraża z zupełnie innej perspektywy niż nowy instytucjonalizm Klaus von Beyme, który stwierdza: .Przejście od socjalizmu do demokracji będzie silniej warunkowane przez istniejące pozostałości socjalizmu i związanego z nim sposobu myślenia niż przez sposób przebiegu wcześniejszych fal demokratyzacji [...]. Faszystowskie sposoby myślenia i faszystowskie praktyki sprawowania władzy znikły zadziwiająco szybko, nie pozostawiając po sobie prawie żadnych śladów. W przypadku państw powstających na miejscu systemu komunistycznego sytuacja będzie inna" (1993: 23). Konstruktywne odrzucenie krępującego bagażu starego systemu zależy niewątpliwie od wielu czynników. Bardzo ważne są w tym kontekście możliwości związane z pozycją zajmowaną w starym systemie. Wschodnioeuropejskie badania nad „kapitalizmem politycznym" sugerują zgodnie, że - pomijając przypadki bardzo wysokich funkcjonariuszy partyjnych - osoby umiejscowione wysoko w partyjno-państwowych strukturach zarządzania państwowym socjalizmem najłatwiej i najkorzystniej zaadaptowały się do materialnych i mentalnych wymogów nowego systemu i stosunkowo szybko uwolniły się od dysfunkcjonalnego ciężaru „przeszłości". Większość społeczeństwa, pozbawiona w dużej mierze możliwości przygotowania sobie w starym systemie pozycji startowej w wyścigu po owoce systemu nowego, uwalnia się od tego ciężaru wolniej i z większym trudem. Rok 1989, przynajmniej w pewnym sensie, uwolnił od komunizmu komunistów, a nie społeczeństwo. Rozdział I Paradygmaty badań nad transformacją ... 23 zatem w okresie transformacji ustawicznego powielania „starego", ani też nie neguje transformacyjnego efektu związanego z przychodzącym spoza systemu „nowym". W tej perspektywie postępy transformacji są nie tyle hamowane przez „ciężar historii", co raczej historia i tradycje uprzedmiotowione jako społeczne i indywidualne zasoby - decydują istotnie (choć nie wyłącznie) o kierunkach procesów transformacyjnych i masowych reakcjach na nie. Dotyczy to zarówno zmiany instytucjonalnej, w której instytucje państwowego socjalizmu nie umierają nagłą śmiercią i nie schodzą nagle ze społecznej sceny, lecz dają życie nowym rozwiązaniom instytucjonalnym, jak i zmiany w reakcjach psychologicznych, których standardową podstawą jest nie tyle ludzki wysiłek, by przyswoić sobie nowe nieznane sposoby myślenia i działania, lecz raczej - by efektywnie wykorzystać w nowych warunkach to wszystko, co jednostki i rodziny osiągnęły i wykształciły w sobie w trakcie dotychczasowego uczestnictwa w systemie społecznym. O ile logice zastępowania najbliższa jest idea radykalnej, jednorazowej i nieodwracalnej reformy ukierunkowanej na osiągnięcie dobrze zdefiniowanego stanu finalnego, o tyle logice rekombinacji najbliższa jest idea reformy gradualnej, w której różne, czasem odwracalne, sekwencje reform cząstkowych produkują niekoniecznie te same efekty i prowadzą do niekoniecznie tych samych stanów finalnych. O ile logika transplantacji zakłada sztuczne zlepienie dwóch systemów, o tyle logika rekombinacji zakłada aktywną modyfikację i rekonfigurację elementów starego systemu i w oczywisty sposób przyjmuje, że postkomunizm jest czymś więcej niż „eklektyczną kombinacją komunistycznego dziedzictwa i elementów nowych" (Rychard 1996: 7). Paradygmat retrogresji - podobnie jak paradygmat transplantacji - daje się najlepiej stosować do pierwszego okresu zmian systemowych. Zakłada on, że przynajmniej w początkowych stadiach transformacji zmiana społeczna jest w istocie cofaniem się ku formom organizacyjnym i mentalnym z okresu przed zapoczątkowaniem transformacji. TaMe podejście w radykalny sposób reprezentuje na przykład Burawoy, gdy w analizie byłego ZSRR pisze: ,,[W]raz z zanikaniem państwa-Partii gospodarka typu sowieckiego nie tylko się nie załamuje i nie modernizuje, ale nawet zaczyna przybierać przesadnie rygorystyczne wcielenie swego poprzedniego kształtu" (Burawoy i Kratov 1992: 34). Szeroki wachlarz działań ad-mnistracyjnych wyrastających z kompleksu „oblężonej twierdzy" jest dobrą ilustracją zmiany społecznej rozwijającej się zgodnie z logiką retrogresji. Na poziomie masowej psychologicznej reakcji na zmiany funkcjonowanie tej logiki wyraża się dogmatyzacją i rytuali-zacją państwowosocjalistycznej świadomości - ucieczką w kolekty-wizm, lęk i autorytaryzm. Nie można też wykluczyć, że logika retrogresji służyć może dobrze nie tylko opisowi pierwszych faz transformacji, ale jest również możliwym scenariuszem przyszłości przynajmniej niektórych krajów regionu. W szczególności scenariusz taki nie wydaje się niemożliwy dla optymistycznych prognoz rozwoju niektórych republik byłego ZSRR. 2. Transformacja jako rekombinacja instytucji, praktyk i zasobów Analizy empiryczne przedstawione w tej pracy są mocno osadzone w paradygmacie rekombinacji. Konwersja rodzinnych zasobów z okresu państwowego socjalizmu w osiągnięcia społeczno--ekonomiczne w okresie transformacji i mentalne nastawienie wobec transformacji jest sama w sobie procesem rekombinacji materialnych i mentalnych elementów państwowego socjalizmu. Tak jak na poziomie instytucjonalnym można mówić o rekombinacji form państwowosocjalistycznej własności w różne odmiany państwowo-prywatnej „własności skrzyżowanej" czy „przetasowanej" (Kornai 1991; Stark 1994), tak na poziomie zmiany indywidualnej można mówić o transformacji jako o rekombinacji czynników wpływających na położenie jednostek w strukturze społecznej państwowego socjalizmu i o rekombinacji elementów świadomości składających się na mentalną infrastrukturę tamtego ustroju. Jak podkreśla Stark (1992), nowe nie powstaje ani z nowego, ani z niczego, lecz z przekształcenia istniejących wcześniej zasobów systemowych. To, co w społeczeństwach ulegających transformacji pojawia się jako nowy aspekt struktury czy świadomości społecznej, jest w dużej mierze wynikiem nowej aranżacji istniejących 24 Rozdział I Paradygmaty badań nad transformacją ... 25 wcześniej form instytucjonalnych, praktyk społecznych i rysów świadomości społecznej. Transformacja - zarówno jako zmiana organizacyjna, jak i zmiana na poziomie jednostki - jest modelowo, jak w znanej piosence Młynarskiego, „układaniem nowego obrazka" z jedynych dostępnych w społeczeństwie „klocków" - tych, które kiedyś składały się na inny „obrazek". Jeżeli o transformacji myślimy jako o procesie prowadzącym do dobrze zdefiniowanego stanu finalnego, znanego z krajów zachodnich, to realizację dokonujących się we Wschodniej Europie zmian widzieć można przede wszystkim w kontekście regionalnego braku właściwych „kapitałów transformacyjnych" (ekonomicznych, politycznych, społecznych i mentalnych) - braku stanowiącego podstawową przeszkodę i barierę transformacji. Nikt nie zna jednak finału dokonujących się zmian. Prawdopodobnie tylko w niewielkim stopniu zależy on od deklaracji politycznych zelotów zafascynowanych zachodnimi osiągnięciami. W największej mierze zależy najpewniej po prostu od tego, jaką rzeczywistość da się realistycznie „ułożyć" z tych instytucji, praktyk społecznych i indywidualnej świadomości odziedziczonych po państwowym socjalizmie, które są „pod ręką". Transformacja nie powinna zatem być ujmowana z perspektywy tego, czego społeczeństwu brakuje, by dokonująca się zmiana społeczna mogła być z jakiegoś względu udana. Transformacja powinna raczej być traktowana jako proces ciągłego przekształcania zasobów „wyprodukowanych" przez stary system w zasoby liczące się w systemie nowym, którego kształt nie jest jeszcze do końca określony. Istniejące dziś w polskim społeczeństwie zasoby materialne i zasoby mentalne nie zostały oczywiście w tym samym sensie „wyprodukowane" przez państwowy socjalizm. Zasoby materialne to po prostu rodzinne i indywidualne osiągnięcia socjoekonomiczne (wykształcenie, zawód, dochód, afiliacje organizacyjne i towarzyskie i inne), które stały się udziałem rodzin i jednostek na skutek zajmowania przez nie określonych pozycji w państwowosocjalistycznej strukturze społecznej. Zasoby mentalne istniejące w społeczeństwie w okresie inicjacji procesów transformacyjnych tylko do pewnego stopnia zostały „wyprodukowane" przez „socjalistyczne wejfare state" (Narojek 1991). Niektóre z nich rozwinęły się na skutek ciągłego wystawiania ludzi na organizacyjną rzeczywistość państwowego socjalizmu i swoisty transfer uczenia się tej rzeczywistości w mechanizmy adaptacji do niej. Pochodzenie analizowanych w tej pracy postaw autorytarnych, a także konformizmu, wyuczonej bezradności i dziesiątków innych opisanych w literaturze syndromów „cywilizacyjnej niekompetencji" i „kultury bloku" (Sztompka 1994) daje się dobrze interpretować w tej adaptacyjnej perspektywie. Pochodzenie innych zasobów psychologicznych było w większym stopniu niezależne od systemu państwowego socjalizmu, gdyż reprezentowały one bardziej autonomiczne względem wpływów społecznych głębsze rysy osobowości. Analizowana w następnych rozdziałach elastyczność/sztywność intelektualna, rozumiana jako szczególny aspekt inteligencji, jest dobrym przykładem takiego zasobu psychologicznego, choć -jak argumentuję w odpowiednim miejscu - również ona ma wyraźny wymiar społeczny, bez którego byłaby do opisu zmieniającej się rzeczywistości społecznej mniej przydatna. 3. Rola zasobów rodzinnych w okresie wychodzenia z państwowego socjalizmu Podstawowa hipoteza tej pracy, daje się wyrazić w sformułowaniu mającym charakter paradoksalny: w okresie odchodzenia od systemu państwowego socjalizmu wpływ zasobów rodzinnych ukształtowanych w odchodzącym systemie na bieżące osiągnięcia i postawy staje się szczególnie wyraźny i efektywny. Wpływ ten manifestuje się zarówno w indywidualnych osiągnięciach społeczno--ekonomicznych, jak i w indywidualnych postawach i orientacjach społeczno-politycznych. Dotyczy on przy tym nie tylko rodzinnych zasobów ekonomicznych, organizacyjnych i kulturowych, ale także, i to szczególnie, zasobów psychologicznych - zarówno w ich wymiarach emocjonalnych, jak i poznawczych. Dlatego właśnie roli zasobów mentalnych w procesie osiągnięć społeczno-ekonomicz-nych i formowaniu postaw społeczno-politycznych nauki społeczne powinny poświęcić w analizie transformacji szczególną uwagę. Różne tradycje nauk społecznych mogą być przywołane w celu stwierdzenia, że (1) wcale nie mamy tu do czynienia z paradoksem, lub (2) mamy do czynienia nie z paradoksem, lecz raczej ze stwierdzeniem nieprawdziwym. 26 Rozdział I Paradygmaty badań nad transformacją ... 27 Jeżeli chce się uważać, że w większej mierze „historia" niż „liberalne wmanewrowanie" stanowić będzie ostateczną podstawę wschodnioeuropejskich reakcji na upadek państwowego socjalizmu i powstawanie nowego systemu, to nie ma nic paradoksalnego w tym, że państwowosocjalistyczna przeszłość silnie wpływa na indywidualne trajektorie i nastawienia w okresie wychodzenia z systemu państwowego socjalizmu. W takiej perspektywie paradoksem byłby nie wpływ państwowosocjalistycznej przeszłości, lecz raczej brak takiego wpływu. Jeżeli zaś w klasycznie antropologiczno-socjologiczny (patrz np. Mead 1978) sposób chce się uważać, że w okresach radykalnej zmiany społecznej maleje znaczenie historii, tradycji, rodziny i więzi międzypokoleniowych, to hipoteza o szczególnie wyraźnym i efektywnym wpływie państwowosocjalistycznych zasobów rodzinnych na osiągnięcia i postawy z okresu transformacji wydaje się po prostu nieprawdziwa. Koncepcjom rozwijanym w tej pracy zdecydowanie bliższa jest argumentacja pierwszego rodzaju. Można rozsądnie zakładać, że w okresie transformacji zasoby rodzinne (ekonomiczne, społeczne i mentalne) odgrywają w procesach osiągania pozycji społecznych, i ogólnie w procesach nierówności społecznej, bardziej wyraźną rolę niż w okresach stabilności społecznej. W okresach stabilności system w pełni wykształconych instytucji, pełniących rolę „sita", efektywnie strukturalizuje przepływy pomiędzy statusami, a rodzinne i indywidualne zasoby raczej pełnią wtórną funkcję „sygnałów" dla tego systemu instytucji, niż są autonomicznymi, rodzinnie lub indywidualnie kontrolowanymi, czynnikami w procesach osiągania pozycji społecznych. W okresie transformacji system instytucji ulega jednak dezorganizacji, a jego czytelność dla bardziej lub mniej racjonalnie planujących swe życie jednostek staje się problematyczna. Transformacja nie jest bowiem „grą" toczoną zgodnie z pewnymi ustalonymi i znanymi wszystkim regułami, ale jest „metagrą", której przedmiotem są reguły „gry transformacyjnej" (Giza-Poleszczuk, Marody, Rychard 1995). W takiej sytuacji dostęp jednostek do innych zasobów niż zasoby rodzinne jest utrudniony co najmniej z trzech względów. Po pierwsze, wówczas gdy jeszcze nie jest całkowicie jasne, co stanowi zasoby relewantne ze względu na nowo powstający system, zasoby rodzinne są jedynymi zasobami, o których skuteczności jednostka może być na podstawie własnych doświadczeń w egzystencjalny sposób przekonana. Po drugie, niezależnie od tego, jak dobrze czy jak źle zdefiniowane są zasoby relewantne w nowo powstającym systemie, w okresie transformacji zdobycie informacji o tym, czym w istocie są te relewantne zasoby jest utrudnione - w konsekwencji ta trudność w naturalny sposób kieruje ludzi ku zasobom rodzinnym, wobec których na ogół nie istnieje bariera informacyjna. Po trzecie, niezależnie od tego, co jest relewantne w nowo powstającym, nie do końca zdefiniowanym systemie i jak łatwe czy trudne jest uzyskanie odpowiedniej informacji na ten temat, koszty gromadzenia i stosowania zasobów w celu osiągania materialnych korzyści bądź kształtowania subiektywnych nastawień są najniższe w przypadku zasobów rodzinnych, które się raczej „ma" niż „zdobywa" jakimś kosztem. Z tego potrójnego względu w okresie transformacji rodzina stanowi najtańsze źródło kapitału niezbędnego w procesach dostosowania się do nowej rzeczywistości - intencjonalne bądź nieświadome „używanie" rodzinnych kapitałów ekonomicznych, społecznych i świadomościowych w procesach społeczno-ekonomicznego i mentalnego przystosowywania się do nowego systemu jest więc w warunkach transformacji działaniem racjonalnym. Czy jest to kapitał najwłaściwszy i najbardziej efektywny, jest jednak pytaniem, na które odpowiadać muszą badania empiryczne - takie właśnie jak to przedstawione w empirycznych rozdziałach tej pracy. Postuluję, że w okresie transformacji rola pochodzących z okresu państwowego socjalizmu zasobów rodzinnych jest szczególnie wyraźna w odniesieniu do osiągnięć społeczno-ekonomicznych i orientacji społeczno-politycznych. Utrzymująca się efektywność tych zasobów w okresie zmiany społecznej jest właśnie tą rzeczywistością, poprzez którą państwowy socjalizm strukturalizuje w dalszym ciągu postkomunistyczne życie społeczne5. Są również istotne 5 Nie twierdzę przy tym oczywiście, że jest to jedyny sposób, w jaki państwowosocjalistyczna przeszłość wpływa na dzisiejszą rzeczywistość. Fascynującym zadaniem badawczym byłoby opracowanie typologii tych wpływów na różnych szczeblach organizacji społecznej. 28 Rozdział I Paradygmaty badań nad transformacją ... 29 powody, by przypuszczać, że strukturalizacja ta jest silniejsza w przypadku osiągnięć społeczno-ekonomicznych, a słabsza w przypadku postaw i zachowań społeczno-politycznych. Wynika to z faktu, że sfera nastawień i działań społeczno-politycznych jest szczególnie czuła raczej na indywidualną niż na rodzinną sytuację życiową (problem rodzin podzielonych przez orientacje polityczne swych członków), a także na wpływy kontekstowe, związane bardziej z indywidualną niż rodzinną, prospektywną lub retrospektywną, oceną sytuacji w kraju. Przedmiotem mojego szczególnego zainteresowania jest wpływ rodzinnych zasobów mentalnych. Wpływu tego nie można jednak badać bez kontekstu tworzonego przez oddziaływanie rodzinnych zasobów ekonomicznych edukacyjnych i innych - wszystkie więc zostały uwzględnione. Autorytaryzm i sztywność intelektualna - jako dwa odrębne aspekty braku otwartości mentalnej - są dwoma podstawowymi zasobami, które kolejno analizuję6. Oprócz nich wiele uwagi poświęcam zasobom społeczno-ekonomicznym - takim jak zawód, wykształcenie, dochód, przynależność do PZPR i inne typowe charakterystyki demograficzne. 4. Historyczny i przyszłościowy kontekst analiz Korzenie przedstawianych przeze mnie w tej pracy analiz sięgają ustaleń zawartych w The Authoritarian Personality, które były intelektualną odpowiedzią na organizacyjny triumf faszystowskiego totalitaryzmu. Fenomen masowego poparcia dla totalitaryzmu wyjśniano tam przez skomplikowaną interakcję postaw autorytarnych i sztywności intelektualnej, jako szczególnych zasobów mentalnych, oraz cech pewnej szczególnej sytuacji społecznej. W analogiczny sposób warto się zastanowić nad przejściem od państwowego socjalizmu do rynku i demokracji. To przejście również dokonuje się w warunkach interakcji między pokaźnym bagażem autorytaryzmu i sztywności intelektualnej istniejących w społeczeń- 6 Przyjęte w tej pracy rozumienie autorytaryzmu i sztywności/elastyczności intelektualnej szczegółowo omawiam w rozdziale trzecim. stwach wschodnioeuropejskich a szczególną, stressującą wielu sytuacją społeczną7. Shils (1954) zarzucił Adorno pominięcie lewicowego autorytaryzmu. Miał na myśli fakt, że nie uwzględniono autorytaryzmu związanego z wyznawaniem lewicowej ideologii. Przedmiotem moich analiz jest autorytaryzm związany nie tyle z przemyślanym wyznawaniem lewicowej ideologii, ile raczej z życiem w instytucjonalnym systemie stworzonym przez wyznawców lewicowej ideologii. Rozważania nad autorytaryzmem i sztywnością intelektualną jako zasobami wynoszonymi przez rodziny i jednostki z państwowego socjalizmu otwierają w takim kontekście nową perspektywę w myśleniu o przyszłości wschodnioeuropejskiej transformacji. Jeżeli bowiem i rynek, i demokracja wymagają rozwoju otwartości mentalnej wyrażającej się w niskim poziomie autorytaryzmu i wysokim poziomie elastyczności intelektualnej, a także stymulują ten rozwój, to czy rynek i demokracja, które nie są „zgrane w fazie", tak jak we Wschodniej Europie, też stymulują tolerancję i elastyczność? Argumentowano często, że efektywne wprowadzanie rynku może wymagać ograniczenia demokracji, a efektywna, prawdziwie „ludowa" demokracja może ograniczać rozwój rynku (Przeworski 1991). Czy jeżeli któraś z tych możliwości zrealizuje się we Wschodniej Europie, to szansę na rozwój tolerancji i elastyczności w tym regionie zostaną ograniczone? Jeżeli okaże się, że autorytaryzm wyniesiony z państwowego socjalizmu w jakiś sposób pomaga ludziom w adaptacji do nowego systemu, to dlaczego ludzie mieliby stawać się mniej autorytarni, jak chcieliby oczekiwać rzecznicy „interesu transformacji"? Jeżeli okaże się, że autorytaryzm wyniesiony z państwowego socjalizmu ma negatywny wpływ na dzisiejszy sto- 7 Problem wschodnioeuropejskiego przejścia do demokracji jest tym bardziej ciekawy, ze - przynajmniej w Polsce - również zapoczątkowanie zmian (rewolucja „Solidarności" w 1980 r.) może być tłumaczone przez taką samą interakcję autorytaryzmu (wiara w słuszność ruchu społecznego gwarantowana przez masowość ruchu oraz obniżona przez masowość protestu „granica strachu"), intelektualnej naiwności (socjalizm jako ciastko, które można zjeść, czyli odrzucić, i jednocześnie zachować na później, to znaczy korzystać z jego rozwiązań ustrojowych) oraz sytuacji społecznej (niemożność utrzymania w drugiej połowie lat siedemdziesiątych tempa rozwoju gospodarczego, do którego społeczeństwo przywykło w pierwszych latach tej dekady). 30 Rozdział I sunek do demokracji, to dlaczego mielibyśmy oczekiwać, że ludzie we wschodniej Europie w ogóle chcą demokracji? Pytania te stają się jeszcze bardziej dramatyczne, jeśli weźmie się pod uwagę także to, że autorytaryzm wyniesiony z państwowego socjalizmu nie obejmuje wszystkich postaw autorytarnych istniejących w społeczeństwach ulegających transformacji. Również procesy transformacyjne - produkując niezrozumienie, szok kulturowy, poczucie braku efektywności i sprawstwa oraz poczucie lęku -przyczyniają się do rozwoju nastawień autorytarnych. Ta nie badana w tej pracy tematyka jest atrakcyjnym zadaniem badawczym, które zapewne wkrótce zostanie podjęte. 5. Podsumowanie W rozdziale tym omówiłem kolejno cztery najważniejsze paradygmaty występujące w myśleniu o wschodnioeuropejskiej transformacji: zastępowania, transplantacji, rekombinacji i retrogresji, które różnią się między sobą zakładanym stopniem ciągłości między systemem odchodzącym a systemem nowym. Przedstawiłem następnie własną interpretację podstawowych założeń najbliższego mi paradygmatu rekombinacji, w którym kształtowanie nowego we Wschodniej Europie odbywa się przede wszystkim na drodze modyfikacji i rekonfiguracji elementów występujących już w państwowym socjalizmie, a nie na drodze imitacji jakiegokolwiek dobrze zdefiniowanego modelu systemu społecznego. Traktując zasoby rodzinne jako jeden z takich elementów argumentowałem następnie, że centralność zasobów rodzinnych jako zasobów transformacyjnych jest funkcją nieprzejrzystości powstającej instytucjonalnej struktury społecznej. Owa nieprzejrzystość sprawia, że zasoby rodzinne są jedynymi zasobami, nad którymi jednostka ma efektywną kontrolę, o których ma wystarczającą informację i za które nie musi w standardowy sposób płacić. Na koniec został skrótowo przedstawiony historyczny i przyszłościowy kontekst tych rozważań. Rozdział II Transformacja jako rekombinacja społecznych zasobów i socjalistyczne dziedzictwo jako determinanta obecnych osiągnięć i postaw Rozdział ten, podobnie jak poprzedni, ma charakter koncepcyj-no-analityczny. W kontekście tezy o transformacji jako rekombinacji zasobów społecznych (1) przedstawiam w nim koncepcję rekombinacji jako „planu naprawczego" realizowanego na poziomie społecznym i na poziomie indywidualnym, (2) analizuję znaczenie rodziny jako podstawowego aktora procesu transformacyjnego i właściwej jednostki analizy tego procesu, (3) rozważam niektóre metodologiczne aspekty badań nad wpływem socjalistycznego dziedzictwa na postsocjalistyczne osiągnięcia i postawy oraz (4) przedstawiam dane empiryczne analizowane w tej pracy. 1. Rekombinacja zasobów społecznych jako „ plany naprawcze" na poziomie makro i na poziomie mikro Przekształcanie zasobów z okresu państwowego socjalizmu w obecne indywidualne osiągnięcia społeczno-ekonomiczne i orientacje społeczno-polityczne jest w najbardziej ogólnej perspektywie teoretycznej częścią „planu" odchodzenia od gospodarki planowej. „Planowość" tego odchodzenia jest najsilniej pokreślana w koncepcjach przeciwstawiających „organiczny" rozwój zachodniego kapitalizmu „dekretowemu" wprowadzaniu nowego systemu przez 32 Rozdział II Transformacja jako rekombinacja społecznych zasobów ... 33 wschodnioeuropejskie elity polityczne. W przeciwstawieniu tym „planowość" przypisuje się przede wszystkim procesowi tworzenia nowej infrastruktury instytucjonalnej decydującej o systemowej tożsamości i systemowej efektywności na poziomie makro1. W dokonujących się obecnie zmianach warto jest jednak widzieć nie tylko wielki organizacyjny plan sterowanego przez elity przejścia z systemu do systemu, ale także małe indywidualne plany, których celem jest jednostkowe i rodzinne odnalezienie się w nowej rzeczywistości społecznej. Transformacja może być w istocie zdefiniowana jako interakcja planów organizacyjnych zorientowanych na kreowanie zbiorowej tożsamości nowo powstającego systemu i zasad funkcjonowania składających się nań instytucji oraz planów indywidualnych zorientowanych na kreowanie nowych tożsamości indywidualnych i nowych reguł indywidualnego funkcjonowania jednostek2. Plan indywidualny nie oznacza tu oczywiście w żadnym sensie intencjonalnych racjonalnie projektowanych strategii dawania sobie rady z rzeczywistością okresu zmiany. Oznacza raczej zwyczajową, często nieustrukturalizowaną praktykę życiową, w trakcie której jednostki i rodziny wykorzystują wszystkie dostępne im środki w celu osiągania materialnych i niematerialnych korzyści, które mogą stać się podstawą społecznie i psychologicznie znośnej adaptacji do nowej sytuacji. Tożsamości indywidualne i rodzinne warunkują tę praktykę, a następnie same są przez nią zwrotnie warunkowane. Odwołując się do takiej dwoistej optyki planowania w okresie odchodzenia od gospodarki planowej obecne przemiany uważam za współzależne realizacje dwóch planów naprawczych. W skali makro realizowany jest uspołeczniony plan naprawczy, którego celem jest konwersja organizacyjnych zasobów z okresu państwowego socjalizmu (państwowosocjalistyćznej struktury społecznej) w nowy układ instytucji ekonomicznych, politycznych i społecznych. W skali mikro mamy zaś do czynienia z milionami prywatnych planów naprawczych, których przedmiotem adaptujący się do nowej sytuacji ludzie czynią działania zmierzające do przekształcenia dostępnych im zasobów w nową indywidualną „infrastrukturę" mentalną i nowe indywidualne strategie życiowe3. Centralną kwestią w ramach planu uspołecznionego jest de-regulacja państwowosocjalistyćznej gospodarki przeregulowanej przez kontrolę polityczną mającą swe źródło w totalnej władzy monopartii. Pytanie, czy prywatne plany naprawcze deregulują z kolei państwowosocjalistyczną osobowość w kierunku samosterownej mentalności, jakiej wymagają rynek i demokracja, jest pytaniem otwartym, wymagającym empirycznie udokumentowanej odpowiedzi. Nie możemy być również pewni, że prywatne plany naprawcze redukują orientacje zewnątrzsterowne, których wymagał, lub które narzucał państwowy socjalizm. Odpowiedzi na te pytania zależą od 1 „Po raz pierwszy w historii kapitalizm jest wprowadzany jako zastosowanie pewnej doktryny, a nie rozwija się jako historyczny proces prób i błędów" (Przewor ski et al. 1995: VII). Spośród olbrzymiej liczby publikacji poruszających problem odgórnego „planowania" obecnych przemian szczególnie interesujący jest, moim zdaniem, artykuł Janosa Matyasa Kovacsa w wydanej przez niego książce na temat przejścia do kapitalizmu we Wschodniej Europie (Kovacs 1994). Tekst ten, zatytuło wany Planowanie transformacji?, dotyczy przede wszystkim planistycznej roli ekono mistów, ale rozpatruje ten problem w szerokim kontekście planowania jako sposobu przekształcania rzeczywistości. Różne aspekty tego problemu w warunkach polskiej transformacji poruszane są m.in. w: Grabowska et al. 1991; Kamiński i Kurczewska 1994; Kowalik 1991; Marody 1991, 1996; Narojek 1991; Wnuk-Lipiński 1991, 1996; Ziółkowski 1995. 2 Tożsamość indywidualną definiuję najogólniej za Hanną Malewską-Peyre (1981: 27) jako „poczucie jedności, podobieństwa do samego siebie, ciągłości w cza sie i przestrzeni: inaczej mówiąc względnie trwałą organizację uczuć, wartości, przed stawień, doświadczeń i projektów na przyszłość odnoszących się do siebie samego". 3 Pewien czytelnik tego rozdziału zwrócił mi uwagę, że zamiast przymiotnika „uspołeczniony" powinienem używać przymiotnika „państwowy" albo sformułowania „realizowany przez władzę państwową", gdyż proces implementacji zmian instytucjonalnych odbywa się we Wschodniej Europie przy niedużej partycypacji społeczeństwa obywatelskiego i w dużej mierze, jak w starym systemie, pod dyktando władzy państwowej. Używam przymiotnika „uspołeczniony", by podkreślić fakt, że planowanie obecnych zmian, nawet jeżeli realizowane w dużej mierze przez struktury państwowe, jest jakościowo odmiennym procesem od planowania znanego z poprzedniego systemu scentralizowanej władzy monopartii. Piszę też o „prywatnych planach naprawczych", chociaż zdaję sobie sprawę, że podstawą wielu z nich jest centralnie upowszechniana liberalna ideologia przemian (Pickel 1995). Nie ulega jednakże dla mnie wątpliwości, że własne, rzadko być może artykułowane i werbalizowane, „prywatne teorie ja" i „prywatne teorie społeczeństwa" grają ważną rolę w kształtowaniu tych planów. Opozycja między planami dużej i malej skali - niezależnie od tego, jak je nazwiemy - może być na bardziej fundamentalnym poziomie analizy społecznej uważana za refleks opozycji między tymi rodzajami społecznej praktyki, które najogólniej nazwać można „socjotechniką manipulacyjną" i „socjotechniką emancypacyjną". 34 Rozdział II Transformacja jako rekombinacja społecznych zasobów ... 35 tego, w jakiej mierze zasoby ekonomiczne, społeczne i mentalne zgromadzone przez jednostki i rodziny w warunkach państwowego socjalizmu są funkcjonalne względem osiągnięć społeczno-ekono-micznych w nowym systemie i efektywne w determinowaniu postaw, nastawień i orientacji wobec nowego systemu. Tego właśnie, jak sądzę, dotyczy przede wszystkim problem socjalistycznego dziedzictwa i empiryczną analizą tego właśnie jego aspektu zajmuję się w empirycznych rozdziałach tej pracy. Realizacja planu uspołecznionego jest procesem instytucjonalnym, konceptualizowanym przez elity polityczne i realizowanym w dużej mierze przez administrację państwową. Realizacja planów prywatnych jest procesem „rodzinnego konstruowania" sposobów radzenia sobie z rzeczywistością przemian. Czerpiąc impulsy ze świata zmieniających się instytucji, realizuje się on w sferze pry-watno-rodzinnej w trakcie rodzinnej socjalizacji i resocjalizacji oraz familijnej gospodarki rodzinnymi zasobami ekonomicznymi, mentalnymi, edukacyjnymi i innymi. Ten właśnie proces - realizujący się poprzez rodzinną międzygeneracyjną i wewnątrzgeneracyjną transmisję zasobów - jest zasadniczym ogniwem procesów transformacyjnych na poziomie indywidualnym. Realizacja planu uspołecznionego dokonująca się poprzez proces budowy i reformy instytucji społecznych stanowi makrotło dla wewnątrzrodzinnych transferów zasobów, które z kolei determinują kształt prywatnych planów naprawczych. Istnieje zasadnicza odpowiedniość między paradygmatycznymi ujęciami systemowej zmiany dokonującej się we Wschodniej Europie a myśleniem o perspektywie i skali realizowanych w niej planów naprawczych. Myślenie w kategoriach „dużego" planu elit implikuje opisaną wcześniej logikę zastępowania lub logikę transplantacji. Myślenie w kategoriach „małych" planów rodzin i jednostek bezpośrednio narzuca logikę rekombinacji. W jaki bowiem sposób jednostki i rodziny akumulować mają potencjał adaptacyjny, jeśli jego fundamentem nie ma być przede wszystkim wykorzystanie zasobów, które uprzednio udało się im zgromadzić? Z perspektywy „dużego" planu elit indywidualne zasoby są przede wszystkim niechcianym socjalistycznym dziedzictwem, historycznymi pozostałościami, które przeszkadzają w rozwoju procesów transformacyjnych. Z perspektywy „małych" planów zasoby pozostające w dyspozycji jednostek i rodzin są jedyną podstawą racjonalnych decyzji dotyczących ich sposobu adaptacji do zmian. Z tego punktu widzenia, nawet gdyby to było możliwe, indywidualnych i rodzinnych historii, dokonań i osiągnięć nie warto byłoby (z wyjątkiem szczególnych okoliczności) się pozbywać4. W najbardziej ogólnym społecznym sensie indywidualne historie są jedynym zasobem, nad którym w okresie przemian jednostki i rodziny mają pełną efektywną kontrolę. Kontrola ta wynika też z fundamentalnego faktu, że „historia" już się po prostu zdarzyła, podczas gdy wszystko inne może się zdarzyć, ale nie musi. Innymi słowy, możemy nie wiedzieć, ku czemu zmierzamy, ale przynajmniej wiemy, co poza sobą zostawiamy, znamy to. Łatwo przeoczyć prosty fakt, że nawet jeśli indywidualni politycy wywodzący się z poprzedniego systemu są w dalszym ciągu aktywni w bieżącej polityce (lub nawet od czasu do czasu decydują o jej kształcie), to zmiana instytucjonalnej infrastruktury społeczno-eko-nomiczno-politycznej jest realizowana przez elity polityczne, które są „nowe" w tym zasadniczym sensie, że stanowią element nowego systemu politycznego - strukturalnie odmiennego od systemu mo-nowładzy partii komunistycznej. Natomiast indywidualne zmiany w mentalności i zachowaniu jednostek dokonują się w rodzinach, których skład osobowy nie uległ zmianie w tym sensie, w jakim stary układ władzy został zastąpiony przez układ nowy. O ile w pełnieniu nowych ról publicznych nawet byli działacze komunistyczni są już ludźmi „nowego systemu", o tyle w rolach rodzinnych - ze względu na bagaż historii rodzinnych, które na bieżąco wpływają na dzień dzisiejszy milionów rodzin - wszyscy jesteśmy ludźmi „starego systemu"5. 4 Oczywiście nie oznacza to, że w swych autoprezentacjach jednostki zawsze będą przedstawiać swe historie „tak, jak się one naprawdę zdarzyły". Pisanie historii na nowo i prezentyzm w historycznym myśleniu są zapewne uniwersalną cechą okre sów radykalnych przemian. 5 Bardzo trafnie ujęła to Jadwiga Staniszkis: „Dramatyzm podejmowanych obec nie działań transformacyjnych łączy się z faktem, że są one podejmowane przez pod mioty ukształtowane w tradycji myślowej, którą muszą zmienić - aby zmiana była dostatecznie głęboka i trwała" (1989: 140). Według mnie sformułowanie to jest bar dziej trafne w odniesieniu do rodzin dających sobie radę z transformacją na co dzień niż do polityków sterujących transformacją. Ci ostatni zadziwiająco łatwo akceptują nowe ideologie, które pozwalają im wychodzić poza schematy myślowe starego syste- 36 Rozdział II Transformacja jako rekombinacja społecznych zasobów ... 37 Analizy prywatnych planów naprawczych sprowadzają się więc z konieczności do analiz wpływu starego systemu na system nowy lub, używając sformułowania innego rodzaju, są zawsze rodzajem analizy socjalistycznego dziedzictwa. Prywatny plan naprawczy nie jest bowiem w istocie niczym więcej niż, bardziej lub mniej intencjo-nalną, indywidualną lub rodzinną, próbą wykorzystania wszelkiego rodzaju zasobów zgromadzonych przez jednostkę lub rodzinę w czasie całego dotychczasowego życia w celu osiągnięcia korzyści w sytuacji zmiany społecznej i wypracowania w sobie nastawień, postaw i orientacji wobec nowo powstającego systemu. Dokonująca się transformacja i rozwój systemu rynkowego wymagają zarówno zasobów ekonomicznych, jak i psychologicznych. W Polsce brak kapitału ekonomicznego i brak kapitału psychologicznego sprzyjającego rozwojowi pozytywnych nastawień wobec nowoczesnej, efektywnej przedsiębiorczości. Kapitał psychologiczny funkcjonalny wobec transformacji to, innymi słowy, rodzaj indywidualnej infrastruktury psychologiczno-moralnej, która sprzyja udanej adaptacji jednostki do wymogów powstającego systemu rynkowego. W ramach sterowanego przez elity uspołecznionego planu naprawczego kapitał ekonomiczny można, pod pewnymi warunkami, przyciągnąć z Zachodu. Kapitał psychologiczny może być pozyskany tylko w ramach prywatnych planów naprawczych. Zgodnie z „logiką rekombinacji" uważam, że kapitał ten w przeważającej mierze powstać może tylko wskutek procesów resocjalizacyjnych polegających na modyfikacji i rekonfiguracji wartości, postaw, orientacji i rysów osobowości, które ukształtowały sie w okresie państwowego socjalizmu. Możliwości „importu" ideologii i świadomości nie należy lekceważyć, ale „świadomość transformacyjna" powstanie przede wszystkim poprzez dezintegrację „świadomości socjalistycznej" -sytuacyjnie determinowaną modyfikację składających się na nią elementów i ich rekombinację w nowe formy świadomości. Instytucjonalne analizy transformacji powinny być zatem uzupełnione o analizy transformacji zasobów mentalnych. Podkreśla mu. W rodzinach, nawet jeżeli taki import ideologii się odbywa, musi być on stale i boleśnie konfrontowany z dostępnymi rodzinom zasobami, które w dużej mierze pochodzą ze starego systemu. się przykładowo (Miszalska 1995), że „zasoby psychologiczne" polskiego społeczeństwa - jego potencjał modernizacyjny, dyspozycje osobowościowe, motywacja do osiągnięć, wiara w siebie, skłonność do ryzyka, dynamizm życiowy itp. - zostały ukształtowane przez państwowy socjalizm i dlatego transformacja ustrojowa jest dla jednostek zagrożeniem. W takiej perspektywie transformacja jest „z definicji" postrzegana przede wszystkim jako makrostresor, a jednostkowe zasoby mentalne, przez implikację, jako mlkroprzeszkody czy mikroblokady transformacji. Rozumowanie to zakłada w oczywisty sposób, że istnieje jakiś negatywny związek między zasobami mentalnymi wyniesionymi z państwowego socjalizmu a osiągnięciami społeczno-ekonomicznymi w nowym systemie i rozwojem postaw wyrażających poparcie dla zasad ustrojowych nowego systemu. W empirycznych rozdziałach tej pracy badam, w jakim stopniu założenie takie jest spełnione w polskiej empirycznej rzeczywistości lat dziewięćdziesiątych. 2. Rodzina jako podstawowy aktor i właściwa jednostka analizy procesu transformacyjnego Jednym z podstawowych założeń tej pracy jest teza, że w okresie transformacji zasoby rodzinne stają się szczególnie istotnym czynnikiem determinującym indywidualne osiągnięcia społeczno-ekono-miczne i kształtującym orientacje społeczno-polityczne6. W konsekwencji to raczej rodzina niż jednostka jest podstawowym aktorem procesu transformacyjnego i właściwą jednostką analizy tego procesu. Można podać przynajmniej trzy uzasadnienia dla tej tezy. Uzasadnienia te wykazują także trzy odmienne mechanizmy wpływu zasobów rodzinnych na indywidualne osiągnięcia i orientacje. (1) W okresie transformacji wzrasta instrumentalna użyteczność zasobów rodzinnych. Rzeczywistość okresu transformacji wymaga 6 Teza ta nie jest prostym opisem rzeczywstości i nie sugeruje, że we wszystkich typach rodzin, w każdej sytuacji i w każdym czasie transformacyjna rola zasobów rodzinnych jest szczególnie doniosła. Teza ta opisuje raczej potencję zawartą w dynamice transformacji. W zależności od uwarunkowań sytuacyjnych potencja ta może się materializowć w różnego rodzaju procesach społecznych; w niektórych wypadkach może nie materializować się w ogóle. 38 Rozdział II Transformacja jako rekombinacja społecznych zasobów ... 39 od jednostek maksymalnej mobilizacji dostępnych im zasobów materialnych i niematerialnych. Mobilizacja ta ma na celu nie tylko skierowane w przyszłość dążenie do wykorzystywania szans przynoszonych przez transformację, ale również skierowane w przeszłość dążenie do obrony przed zagrożeniami związanymi z transformacją. Ekonomiczne, kulturowe, społeczne i mentalne zasoby rodzinne stanowią dla jednostek w okresie transformacji najtańszy (a często i jedyny) dostępny kapitał, który może być użyty w celu „dawania sobie rady" z transformacją. Rodzina jest więc w takim okresie naturalnym oparciem zarówno w próbach wykorzystywania szans związanych z transformacją, jak i próbach obrony przed związanymi z nią zagrożeniami - w efekcie to raczej całe rodziny niż poszczególne jednostki stawiają czoło wyzwaniom transformacji7. (2) W okresie transformacji wzrasta efektywność poparcia jednostek przez rodziny. W okresie tym wzrasta nie tylko jednostkowe zapotrzebowanie na zasoby rodzinne, ale także rodziny mają więcej do efektywnego zaoferowania swym członkom. Wynika to z faktu, że wraz z rozwojem przemian systemowych „próżnia socjologiczna" między poziomem państwa a poziomem małych grup wypełnia się instytucjami, które realizując swe partykularne i wyspecjalizowane funkcje uwalniają rodziny od ich nienaturalnie i bardzo selektywnie rozbudowanych w okresie państwowego socjalizmu funkcji obronnych (rodziny jako „ciche przystanie" przed zakusami totalitarnego państwa). W coraz większym zakresie uwalniane od tego balastu rodziny mogą coraz bardziej efektywnie oferować swym członkom aktywne poparcie w rozwijaniu trajektorii życiowych, a w wypadkach 7 Chociaż indywidualizacja związana z postępującym urynkowieniem życia i pracy w oczywisty i naturalny sposób czyni postępy we Wschodniej Europie, ekonomiczne i psychologiczne wymogi stawiane przez transformację zwiększają instrumentalną użyteczność zasobów rodzinnych pozostających do dyspozycji członków rodziny. Jest empirycznym problemem, który należy uważnie zbadać, czy wzrost instrumentalnej użyteczności zasobów rodzinnych prowadzi do wzrostu organizacyjnej i emocjonalnej spójności rodzin. Nie znamy w tej chwili odpowiedzi na to pytanie. Rozsądna wydaje się hipoteza, że zanim postępujące procesy urynkowienia i indywidualizacji doprowadzą do osłabienia więzi rodzinnych, w pierwszym okresie transformacji (a okres ten może trwać jeszcze wiele lat) możemy mieć do czynienia ze wzrostem organizacyjnej i emocjonalnej spójności rodzinnej. Gdyby tak właśnie było, teza o rodzinie jako podstawowym aktorze transformacji i właściwej jednostce analizy procesu transformacyjnego znalazłaby dodatkowe uzasadnienie. niepowodzeń taką ochronę, która nie polega na zapewnieniu miejsca do „wycofania się", lecz sprzyja powtórnej mobilizacji dostępnych zasobów w celu realizowania alternatywnych trajektorii życiowych. To, w jakiej mierze taki scenariusz opisuje obecną polską lub wschodnioeuropejską sytuację, jest wartym zbadania zagadnieniem empirycznym. Bez założenia, że w okresie transformacji badać należy rodziny jako całości, problem ten nie może być jednak nawet postawiony. (3) W okresie transformacji wzrasta regulacyjna doniosłość rodzinnych zasobów mentalnych, a w szczególności autoidentyfikacji rodzinnych. Uważam, że ze względu na niewykrystalizowany jeszcze kształt i słabą „moc regulacyjną" nowej struktury instytucjonalnej rodzinne zasoby mentalne mogą w okresie transformacji pełnić szczególnie doniosłe funkcje regulacyjne wobec procesów osiągania dóbr i kształtowania orientacji. W perspektywie psychospołecznej zasoby te stanowią efekt procesów komunikacyjnych, wśród których komunikacja w rodzinach pełni jedną z centralnych funkcji. Psychologiczny potencjał jednostek, jako pochodna rodzinnej komunikacji, nie może więc być badany bez uwzględnienia całej rodziny i rodzinnych zasobów psychologicznych. Zasadniczą cechą wewnątrzrodzinnej komunikacji w okresie zmiany systemowej jest fakt, że - przynajmniej potencjalnie - może ona zostać uwolniona od zakłamania i dymorfizmów charakterystycznych dla mentalności okresu państwowego socjalizmu (Korale-wicz 1987; Wnuk-Lipiński 1991). Upowszechnianie się tego rodzaju komunikacji miałoby pozytywny wpływ na rozwój jednostek i kształtowanie się ich zasobów mentalnych. Bez uwzględnienia rodziny jako najwłaściwszej jednostki analizy badanie tego wpływu jest jednak zupełnie niemożliwe. Okres transformacji jest okresem częstych kryzysów indywidualnej tożsamości. W okresach takich funkcje regulacyjne przejmować będzie często tożsamość społeczna (Jarymowicz et al. 1986), w której - ze wzlędu na niedorozwój nowych struktur instytucjonalnych dostarczających „publicznych" elementów tożsamości społecznej - szczególnego znaczenia nabierają elementy „niepubliczne" w postaci identyfikacji rodzinnych. W takich czasach jednostka może nie tylko chcieć instrumentalnie wykorzystywać tanie zasoby rodzinne, ale również dążyć do identyfikowania się poprzez swą 40 Rozdział II Transformacja jako rekombinacja społecznych zasobów ... 41 przynależność rodzinną. Mechanizm wpływu zasobów rodzinnych na indywidualne osiągnięcia i orientacje byłby w takiej sytuacji konsekwencją tego dążenia i w ten sposób mógłby być wyjaśniany. 3. Wybrane aspekty metodologii badań nad wpływem socjalistycznego dziedzictwa na indywidualne funkcjonowanie w okresie transformacji Przynajmniej trzy problemy metodologiczne wymagają poruszenia w kontekście badań nad wpływem socjalistycznego dziedzictwa: (1) niezbędność badań panelowych, (2) interpretacja faz transformacji oraz (3) wybór optymalnej populacji do badań. (1) Niezbędność badań panelowych. Metodologicznie poprawne empiryczne badanie wpływu socjalistycznego dziedzictwa na osiągnięcia i postawy w nowym systemie wymaga danych panelowych zawierających informacje o położeniu społecznym i orientacjach rodziny z okresu po zmianie systemowej oraz pomiar zasobów rodziny dokonany w okresie trwania państwowego socjalizmu. Z oczywistych względów uzyskiwanie jakichkolwiek danych panelowych nie jest łatwe. Jeszcze trudniej o dane panelowe dotyczące całych rodzin, bez których pomiar zasobów rodzinnych jest niemożliwy, niepełny lub nierzetelny. Byłoby ponadto pożądane, by pomiar zasobów rodzinnych z okresu państwowego socjalizmu odnosił się do okresu stosunkowo „czystego" socjalizmu, a nie do jego okresu schyłkowego - „zanieczyszczonego" eksperymentowaniem gospodarczym i społecznym rządzącej wówczas partii. W przypadku Polski oznacza to preferencję dla danych sprzed okresu stanu wojennego i późniejszego okresu kontrolowanej przez PZPR reformy gospodarczej. Niewielki, ale odznaczający się wysoką jakością, zbiór takich danych analizuję w empirycznych rozdziałach tej pracy. Warto podkreślić wyraźnie, że metodologicznie rzetelne badanie wpływu socjalistycznego dziedzictwa wymaga danych panelowych i że nie mogą one być niczym zastąpione8. Oznacza to jednak zara- 8 Alternatywą dla badań panelowych mogłyby być badania przekrojowe, w których można pytać o retrospektywną ocenę zasobów posiadanych przez jednostkę lub rodzinę w jakimś punkcie czasowym usytuowanym w państwowosocjalis-tycznej przeszłości. Nierealistyczność takiego programu badawczego jest zupełnie zem, że nasze możliwości rozsądnej interpretacji problemu socjalistycznego dziedzictwa zależą nie tylko od obecnie realizowanych badań, lecz również od stanu badań empirycznych z okresu państwowego socjalizmu. Jest to swoisty paradoks, że i w taki właśnie sposób wyraża się jeden z aspektów socjalistycznego dziedzictwa. (2) Interpretacja faz transformacji. Innego typu problemem metodologicznym, przed którym stoją badania nad wpływem socjalistycznego dziedzictwa, jest zagadnienie zaawansowania procesów transformacyjnych. Można rozsądnie zakładać, że wciąż mamy do czynienia z wczesnym stadium transformacji, w którym dystans przebyty od starego systemu w kierunku systemu nowego nie jest jeszcze imponujący. Prawdziwość tego założenia może być oczywiście coraz mniej oczywista w miarę upływu czasu, ale w najbliższej przyszłości założenie to będzie z pewnością w dużym stopniu spełnione. Jego prawdziwości tym bardziej nie można kwestionować w analizach wykorzystujących obecnie zbierane dane lub dane zebrane, jak w przypadku tej pracy, przed kilku laty. Zatem zarówno dane, które możemy wykorzystywać obecnie, jak i dane, które zbierane będą jeszcze przez jakiś, trudny do określenia, czas w przyszłości, dotyczyć będą stosunkowo wczesnych faz transformacji, w których wpływ starego systemu zarówno w sferze instytucjonalnej, jak i w sferze zachowń i postaw jest jeszcze w „naturalny" sposób wyraźny i oczywisty. Można by nawet argumentować, że analizy z wykorzystaniem tych danych dotyczą raczej schyłkowego okresu państwowego socjalizmu niż pierwszego okresu postkomunistycznego kapitalizmu. Takie postawienie zagadnienia nie wydaje się jednak przekonujące. oczywista w wypadku pomiaru zasobów mentalnych. Również w wypadku pomiaru „obiektywnych" zasobów - na przykład ekonomicznych - program taki byłby trudny do wykonania ze względu na problemy rzetelności raportów retrospektywnych i zmiany kontekstu czasowego. W każdej z tych sytuacji badania przekrojowe napotykają barierę swych możliwości eksplanacyjnych. Inną alternatywą dla badań panelowych mogłoby być porównanie dwóch badań przekrojowych - jednego zrealizowanego w okresie państwowosocjalistycznym i drugiego przeprowadzonego po zmianie systemowej. Porównanie takie, choć pomija fundamentalny problem mechanizmów indywidualnej zmiany, może dostarczyć interesujących wniosków na temat zagregowanych różnic w wartościach zmiennych i zależnościach między zmiennymi. W rozdziale siódmym w takim właśnie celu porównuję dwa badania przekrojowe. 42 Rozdział II Transformacja jako rekombinacja społecznych zasobów ... 43 Pytanie o początek i fazy procesu, który z definicji - jak transformacja - jest ciągły, jest akademickim dzieleniem włosa na czworo. Ważniejszy przy tym jest fakt, że nie jest tak, by prognostyczna wartość analiz dotyczących wczesnego okresu transformacji wobec okresów późniejszych była zupełnie niejasna. Warto na przykład pamiętać, że badając system nowy w okresie utrzymających się silnych wpływów systemu starego najprawdopodobniej zawyżamy ten wpływ w stosunku do wpływu, który stwierdzilibyśmy w późniejszym okresie transformacji. Argument ten ma jednak swoją transpozycję: jeżeli we wczesnym okresie transformacji nie stwierdzamy w empirycznym badaniu pewnego fragmentu rzeczywistości wpływu systemu starego na system nowy, to możemy z dużym prawdopodobieństwem zakładać, że wpływ ten nie wystąpi też w późniejszych okresach transformacji. Tę metodologiczną dyrektywę należy brać pod uwagę we wszystkich analizach empirycznych dotyczących wpływu socjalistycznego dziedzictwa na poszczególne aspekty obecnej rzeczywistości9. (3) Optymalna populacja do badań. Różne populacje w różnej mierze nadają się do badania wpływu rodzinnych państwowosocja-listycznych zasobów na funkcjonowanie jednostek w postpaństwo-wosocjalistycznej rzeczywistości. Nie jest jasne, w jaki sposób zaprojektować najbardziej przekonujący test, który rozstrzygałby problem istnienia bądź nieistnienia tego wpływu. Sformułować można trzy postulaty wobec testu, który uważam za optymalny. (3.1) Test powinien być zrobiony na populacji, która w maksymalnym stopniu wystawiona była na działanie „czystego" systemu państwowego socjalizmu. Osoby, których formatywne doświadczenia realizowały się w okresie państwowego socjalizmu, stanowiłyby jądro takiej populacji. 9 Niezależnie jednak od tego, co powiedziano wyżej, trzeba stwierdzić, że wówczas gdy pojawią się oznaki wchodzenia w jakościowo odmienną, bardziej zaawansowaną fazę transformacji, należałoby podjąć nowe badania w celu sprawdzenia, czy ustalenia dotyczące problemu socjalistycznego dziedzictwa z okresu wstępnej fazy są aktualne również w okresie późniejszym. Dopełnieniem takiego badania powinno być zbadanie, jak psychologiczno-moralny potencjał ukształtowany we wczesnej fazie transformacji wpływa na orientacje i postawy oraz osiągnięcia socjoekonomiczne w fazie późniejszej. (3.2) Idealny dystans pomiędzy pomiarem z okresu państwowe go socjalizmu a pomiarem dokonanym po zmianie systemu powi nien spełniać dwa kryteria. Po pierwsze, pomiar z okresu socja listycznego powinien odnosić się do najpóźniejszego z okresów, w których system państwowego socjalizmu może być uznany za „czysty" w sensie minimalnej kontaminacji wpływami „spoza syste mu". Po drugie, pomiar z okresu po zmianie systemowej powinien się odnosić do najwcześniejszego z okresów, w których nowo pow stający system definitywnie prezentuje „nową jakość" w porówna niu z systemem odchodzącym. (3.3) Definicja zasobów rodzinnych w badanej populacji powin na być w maksymalnym stopniu jasna i oczywista. W szczególności w badanej populacji klarowna powinna być dystynkcja pomiędzy zasobami indywidualnymi a zasobami rodzinnymi. Z punktów (3.1) - (3.3) wynika, jak sądzę, że optymalną populacją, w której badać należałoby wpływ socjalistycznego dziedzictwa na bieżące funkcjonowanie jednostek, jest populacja młodzieży z późnych lat sześćdziesiątych. To właśnie ta populacja wystawiona była w maksymalnym stopniu na względnie „czysty" państwowy socjalizm i przeżywała swe formatywne doświadczenia w okresie takiego socjalizmu. Urodzona po okresie „wypaczeń" stalinowskich, a przed okresem gierkowskiego „otwarcia" na Zachód, młodzież ta osiągała szczyt aktywności społeczno-zawodowej w okresie wczesnych lat dziewięćdziesiątych. W tym sensie populacja ta minimalizuje dystans pomiędzy możliwym ostatnim pomiarem z okresu „czystego" państwowego socjalizmu a pierwszym możliwym pomiarem z okresu istotnie nowego systemu. Ponadto niezależnie od tego, o jakim okresie historycznym mówimy, w pokoleniu młodzieży (w okresie pierwszego pomiaru badań panelowych) definicja zasobów rodzinnych jest najczystsza, ponieważ odnosi się do „przypisanych" młodemu pokoleniu zasobów rodziców. Niestety w późnych latach sześćdziesiątych prawdopodobnie nie zrealizowano w Polsce reprezentatywnego badania, które mogłoby się stać podstawą badania panelowego w latach dziewięćdziesiątych. Być może zatem idealnej analizy wpływu socjalistycznego dziedzictwa na postsocjalistyczne funkcjonowanie jednostek nigdy nie będziemy w stanie zrealizować. Pozostają zatem przyliżenia. Uważam, że opisane niżej przybliżenie zaproponowane w empi- 44 Rozdział II Transformacja jako rekombinacja społecznych zasobów ... 45 rycznych rozdziałach tej pracy nie jest zbyt dalekie od opisanego ideału. 4. Opis danych empirycznych Dane wykorzystywane w następnych rozdziałach tej pracy pochodzą z unikalnego badania panelowego, w którym dwukrotnie badano rodzinne triady składające się z ojca, matki i dziecka. Pierwsze badanie odbyło się w latach 1978-1980, w okresie „ustabilizowanego" państwowego socjalizmu końca lat siedemdziesiątych. Badanie powtórne zrealizowano po zmianie ustrojowej - w roku 199310. Badanie z lat 1978-1980 przeprowadzono jako fragment projektu „Sytuacja pracy i jej psychologiczne konsekwencje" zrealizowanego przez Krystynę Janicką, Jadwigę Koralewicz i Kazimierza M. Słomczyńskiego (Słomczyński et al. 1988). Ten fragment projektu koordynowała Anna Zawadzka i bez jej późniejszej pomocy przy rekonstrukcji list respondentów badanie panelowe nie byłoby w ogóle możliwe. W wyniku przebadania w roku 1978 ojców, a w roku 1980 matek i dzieci powstał liczący 177 jednostek zbiór triad rodzinnych składających się z ojca, matki i dziecka w wieku 13-17 lat (w 1978 r.). Ojcowie zbadani w 1978 r. zostali wybrani z reprezentacyjnej próby męskiej ludności miejskiej jako podpróba wszystkich osób mających dzieci w wieku 13-17 lat. W dwa lata później wywiady przeprowadzono z ich żonami i losowo wybranym dzieckiem w wieku 13-17 lat. Badanie powtórne przeprowadzono jako finansowany przez KBN projekt pt. „Międzypokoleniowa transmisja wartości a socjalizacja polityczna w warunkach zmiany ustrojowej" kierowany przez autora tej pracy. Projekt ten był realizowany w ścisłej koordynacji z projektem pt. „Struktura społeczna a psychologiczne funkcjonowanie jednostki w warunkach zmiany społecznej" kierowanym przez Kazimierza M. Słomczyńskiego i również finansowanym przez KBN 10 Choć badania na „trójkach rodzinnych" należą w naukach społecznych do rzadkości, w Polsce przeprowadzono ich niemało. Są to przykładowo: Banaszkiewicz 1990; Firkowska-Mankiewicz 1996; Jasińska-Kania 1988, 1990; Nowak 1989; Ros-towska 1993; Skarzyńska 1991; Wejland i Daniłowicz 1994). (Słomczyński et al. 1996). Odszukiwanie respondentów zaczęło się jesienią 1992 r. i trwało do końca wiosny 1993 r. W wyniku intensywnych poszukiwań członków 177 pierwotnych triad rodzinnych udało się zrealizować wywiady ze 123 ojcami (70% realizacji), 126 matkami (71%) i 108 (61 %) „dziećmi" (w wieku 26-30 lat w 1993). Tak wysoki procent realizacji panelu po 13-15 latach nie byłby możliwy bez olbrzymiego nakładu pracy Pawła Daniłowicza i Andrzeja Wejlanda, kierujących Socjologiczną Agencją Badawczą „Survey" w Łodzi, która przeprowadziła terenową fazę badań. Agencja ta sporządziła też dokładną ewidencję przyczyn niezrealizowania poszczególnych wywiadów. Na krytycznie ważne dla każdego badania panelowego pytanie 0 reprezentatywność osób przebadanych w drugiej „fali" można od powiedzieć, że nie stwierdzono istotnych odkształceń próby. Choć po trzynastu latach udało się odnaleźć więcej dziewczynek (13-17 lat w roku 1978) niż chłopców, fakt ten nie ma wpływu na reprezen tatywność panelu względem długiej listy zmiennych strukturalnych 1 psychologicznych. Szczegółowa dokumentacja reprezentatywności panelu została zamieszczona w Aneksie. W rozdziale siódmym, w którym przeprowadzam uzupełniające analizy panelowe porównania badań przekrojowych, będę korzystać również z liczącego 230 rodzin zbioru „nowych" triad, przebadanych w roku 1993 po raz pierwszy, a zdefiniowanych i dobranych w sposób analogiczny do badania z lat 1978-1980. Stopień zrealizowania próby wyniósł w tym przypadku 75%, a reprezentatywność otrzymanego materiału nie budzi zastrzeżeń ze względu na cechy respondentów ogólnopolskiego badania pt. „Struktura społeczna a psychologiczne funkcjonowanie jednostki w warunkach zmiany społecznej" (Słomczyński et al. 1996), które posłużyło do wyboru osób mających dzieci w wieku 13-17 lat w roku 1993. W rozdziale siódmym wykorzystam też fragmenty tego ogólnopolskiego badania. Warto ten rozdział zakończyć następującym komentarzem. Jest oczywiste, że dysponując próbą o wyjściowej liczebności 177 trudno jest być pewnym stabilności rezultatów i możliwości generalizowania otrzymywanych rezultatów. Nie mogąc temu efektywnie zaradzić staram się jednak (1) zwracać uwagę wyłącznie na zależności 46 Rozdział II Transformacja jako rekombinacja społecznych zasobów ... 47 statystycznie istotne - co przy niewielkiej liczebności próby oznacza zależności bardzo silne w sensie absolutnym - oraz (2) raczej odważnie formułować nowe problemy i interpretacje, które mogą rozwijać badania nad transformacją, niż stwarzać wrażenie, że w doskonały i szczegółowy sposób opisuję istniejącą rzeczywistość. W takiej sytuacji jest bardzo ważne, by przedstawione wyniki zostały skonfrontowane z wynikami innych podobnych badań. Planuję takie badania w przyszłości i mam nadzieję, że również inni badacze krytycznie nawiążą do przedstawionych przeze mnie rezultatów i interpretacji. 5. Podsumowanie W rozdziale tym przedstawiłem koncepcję, w której rekombinacja państwowosocjalistycznych zasobów rodzinnych we współczesne osiągnięcia i postawy jest ujmowana jako szczególny plan naprawczy realizowany na poziomie społecznym i na poziomie indywidualnym. Transformacja została zdefiniowana jako interakcja planów organizacyjnych zorientowanych na kreowanie zbiorowej tożsamości nowego systemu i planów indywidualnych zorientowanych na kreowanie nowych tożsamości indywidualnych. W optyce „dużego" planu elit indywidualne zasoby są historyczną pozostałością, która przeszkadza w efektywnym rozwoju procesów transformacyjnych. W optyce „małych" planów indywidualne i rodzinne zasoby są jedyną dostępną podstawą racjonalnych decyzji sprzyjających adaptacji do nowej sytuacji. Postulowałem następnie, że w okresie transformacji zasoby rodzinne stają się szczególnie istotne w determinowaniu indywidualnych osiągnięć społeczno-ekonomicznych i kształtowaniu orientacji społeczno-politycznych. Analiza dotyczyła trzech uzasadnień tej tezy. Wskazałem, że w okresie transformacji można oczekiwać wzrostu (1) instrumentalnej użyteczności zasobów rodzinnnych, (2) efektywności poparcia jednostek przez rodziny oraz (3) regulacyjnej doniosłości rodzinnych zasobów mentalnych, a w szczególności auto-identyfikacji rodzinnych. Analizując sposoby badania wpływu „socjalistycznego dziedzictwa" na obecne osiągnięcia i postawy jednostek, wskazałem na (1) niezbędność analiz panelowych, (2) problemy związane z interpretacją faz transformacji oraz (3) problemy związane z wyborem właściwej populacji do badania tego wpływu. Przedstawiłem też dane empiryczne wykorzystywane w tej pracy oraz ograniczenia i możliwości interpretacji i uogólnień budowanych na podstawie analizy tych danych. Rozdział III Autorytaryzm i elastyczność intelektualna: koncepcje teoretyczne i pomiar empiryczny Rozdział ten jest poświęcony autorytaryzmowi i elastyczyności intelektualnej - dwu podstawowym zasobom mentalnym, których wpływ na osiągnięcia i postawy analizuję w tej pracy. Początkowo (1) omawiam przyjęte przeze mnie definicje autorytaryzmu i elastyczności intelektualnej oraz wprowadzam pojęcie autorytarnej uległości, a następnie (2) przedstawiam unikalny w tradycji polskich badań psychospołecznych sposób ich pomiaru. 1. Autorytaryzm i autorytarna reakcja W myśl szeroko podzielanego w tradycji badań społecznych przekonania istotą autorytaryzmu jest rygoryzm w jednostkowych definicjach tego, co jest społecznie akceptowalne - „na jednym krańcu zgodność z nakazami zewnętrznego autorytetu i nietolerancja wobec nonkonformizmu, a na drugim brak uprzedzeń i otwartość poglądów" (Kohn i Schooler 1986: 64)1. W tym rozumieniu 1 Kohn w swoich pracach mówi o autorytarnym konserwatyzmie, a nie o autorytaryzmie. Choć operacyjna miara używana w tej pracy została wzięta od Kohna, używam jednak wobec niej terminu „autorytaryzm", ponieważ pozycje używanej przez niego skali w dużej mierze nawiązują do sformułowań używanych przez Adorno i tradycyjnie konotujących przynajmniej pewne aspekty nastawień autorytarnych. Również inni polscy badacze używający narzędzia skonstruowanego przez Kohna (Kora-lewicz, Korzeniowski, Reykowski, Słomczyński) mówią po prostu o autorytaryzmie. Warto jednak pamiętać, że fakt konceptualnego i werbalnego podobieństwa do skali 50 Rozdział III Autorytaryzm i elastyczność intelektualna ... 51 podkreśla się, że autorytaryzm jest „orientacją" co oznacza, że nie tylko opisuje on pewne mentalne nastawienie wobec rzeczywistości, ale jest też elementem jednostkowej perspektywy poznawczej i jako specyficzny sposób przetwarzania informacji społecznej służy percepcji społecznej rzeczywistości. Ten drugi aspekt autorytaryzmu jako orientacji eksponowała w swych badaniach Jadwiga Korale-wicz, która uważała autorytaryzm za „system przekonań i postaw ludzi, dla których rzeczywistość społeczna jest mało zrozumiała, nad którą nie mają kontroli, czy nawet czują się przez nią zagrożeni. Jednym z podstawowych sposobów radzenia sobie z tak definiowaną sytuacją jest m.in. gotowość do podporządkowania się autorytetom, odwoływania się do trwałych i bewzględnie obowiązujących zasad i norm" (Koralewicz 1988: 169). Wspomniane rozróżnienie między inspirowanym przez Adorno ujęciem autorytaryzmu jako typu osobowości i inspirowanym koncepcjami poznawczymi ujęciem autorytaryzmu jako sposobu widzenia świata warunkowanego przez brak wykształcenia i kompetencji lub przez poziom lęku jest fundamentem badań nad autorytaryzmem (Koralewicz 1987). Analizy znaczenia autorytaryzmu w procesach zmiany systemowej we Wschodniej Europie wymagają jednak rozwijania badań nad autorytaryzmem w nowych kierunkach2. F może nie być najsilniejszą podstawą dla używania terminu „autorytaryzm". W The Authoritariaii Personality skala F nigdy bowiem nie była nazwana skalą autorytaryzmu, a „najlepszym współczesnym narzędziem do pomiaru esencji tego, co autorzy The Authoritarian Personality chcieli mierzyć", jest - według Christie (1991: 552) -skala prawicowego autorytaryzmu Altemeyera (1981), w wielu miejscach niepodobna do skali F. Fakt, że używam w tej pracy terminu „autorytaryzm", nie oznacza, bym uważał. że istnieje dziewięciowymiarowa „osobowość autorytarna" postulowana w The Autno-ritarian Personality. Jak wiadomo, w żadnej próbie nie stwierdzono konsystentnie wysokich korelacji pomiędzy wymiarami opisanymi przez Adorno (Christie 1991: 564), a teoretyczne obiekcje wobec tego pojęcia są powszechnie znane (Koralewicz 1987). Do problemu tego jeszcze powrócę. W tekście nie robię też żadnego systematycznego przeglądu różnych koncepcji autorytaryzmu, odsyłając zainteresowanych czytelników do pracy Jadwigi Koralewicz (1987). 2 Historycznie najpierw rozwijały się koncepcje autorytaryzmu jako typu osobowości, później koncepcje poznawcze. Rzadko które pojęcie było (i jest) tak popularne i tak krytykowane jak autorytaryzm. O jego popularności świadczyć może fakt. że do końca lat osiemdziesiątych w Psychological Abstracts odnotowano 2341 publikacji na temat autorytaryzmu i dogmatyzmu (Meloen 1993). Ujęcie autorytaryzmu rozwija- Kierunkiem, który wydaje się szczególnie interesujący, są badania nad autorytarną reakcją, którą Ósterreich (1993: 43) definiuje jako „nawykową gotowość do reagowania w kryzysowych sytuacjach ucieczką pod ochronę instancji oferujących bezpieczeństwo". Udana socjalizacja polega w tej koncepcji na demontażu autorytarnej reakcji. Zasadniczym problemem w takiej perspektywie badawczej nie jest pytanie o to, jak rozwijają się postawy autorytarne w trakcie określonego typu socjalizacji, lecz raczej pytanie o to, w jaki sposób autorytarna reakcja, która dla rozwijającego się ne w tej pracy inspirowane jest próbą uniknięcia przynajmniej niektórych z pięciu następujących zarzutów wobec „autorytaryzmu". Po pierwsze, wskazuje się, że niejasny jest status teoretyczny samego pojęcia. Jest oczywiste, że autorytaryzm może być konceptualizowany na różne sposoby, ale równie oczywiste jest. że autorytaryzm jako typ mentalności nie jest tym samym, co autorytaryzm jako perspektywa poznawcza. Po drugie, podkreśla się, że pojęcie autorytaryzmu było i jest wykorzystywane do celów walki politycznej. Tak często przedstawia się przeciwników politycznych jako ucieleśnienie autorytaryzmu, że dziwić się można, dlaczego ta „nalepka" nie została jeszcze przyklejona wszystkim biorącym udział w polityce. Po trzecie, codzienne obserwacje dowodzą, że „realnie isniejący" autorytaryzm jest na ogół tak odległy od teoretycznego modelu, iż jego użyteczność w wyjaśnianiu empirycznej rzeczywistości musi być ograniczona. Przykładowo osobę autorytarną przedstawia się jako neurotyczną, antydemokratyczną, kierującą się uprzedzeniami, agresywną, konwencjonalną, nieszczerą, kompulsywną, sztywną, bojaźliwą, dogmatyczną, głupią, demagogiczną, konformistyczną, chorą na punkcie władzy, uległą, zahamowaną itd. Jak słusznie zauważa Ósterreich (1993: 16), człowiek ucieleśniający wszystkie te cechy nie mógłby po prostu istnieć. Próbą uwzględnienia tego rodzaju zarzutu jest rezygnacja z autorytaryzmu jako globalnego pojęcia i używanie w analizach konkretnych, szczegółowych „podwymiarów" tego pojęcia. Po czwarte, nietrudno zauważyć, że kumulacja wiedzy na temat autorytaryzmu jest znikoma. Chociaż na początku lat siedemdziesiątych badania nad osobowością autorytarną uznano za jedno z 62 przełomowych osiągnięć nauk społecznych w okresie lat 1900-1965. to już w roku 1981 Altemeyer (1981: 112) pisał, że po dziesiątkach lat badań nad prawicowym autorytaryzmem „w dalszym ciągu praktycznie niczego nie wiemy". Dzisiejsza sytuacja wygląda lepiej (patrz przegląd koncepcji w pracy: Stone, Lederer i Christie 1993, a także wiele interesujących wyników empirycznych - głównie w pracach badaczy holenderskich: Dekker i Ester 1992; Farnen, Meloen, German 1994: Meloen, Linden, Witte 1994; Middendorp 1992; Scheepers, Felling, Peters 1992; Scheepers, Esinga, Snippenburg 1992; Vollebergh 1994). W dalszym ciągu trudno jest jednak mówić o wyraźnie postępującej kumulacji wiedzy na temat autorytaryzmu. Po piąte, wskazuje się, że dotychczasowe badania nie są w stanie jednoznacznie ustalić istnienia znaczącego związku między autorytaryzmem a autorytarnym zachowaniem. Choć pewne skale autorytaryzmu dają pod tym względem obiecujące wyniki (Christie 1991). to naukom społecznym bez wątpienia daleko jeszcze do rozwiązania tego problemu. 52 Rozdział III Autorytaryzm i elastyczność intelektualna ... 53 dziecka jest konieczna i funkcjonalna, zostaje w czasie rozwoju jednostki porzucana na rzecz autonomii (Ósterreich 1993, 1996)3. To skoncentrowane na rozwoju osobniczym podejście do autorytaryzmu daje się dobrze zastosować do badań nad niektórymi problemami transformacji wschodnioeuropejskiej. W rozumieniu transformacji jako przejścia od systemu autorytarnego do społeczeństwa demokratycznego, otwartego i obywatelskiego zawarta jest explidte idea demontażu autorytarnej reakcji standardowo produkowanej przez strukturę społeczną i polityczną państwowego socjalizmu. Tak jak socjalizacja na poziomie jednostki może być udana lub nieudana i prowadzić do odrzucenia lub utrzymywania się reakcji autorytarnej, tak na poziomie społecznym zmiana systemowa, w zależności od tego jak przebiega, oznaczać może zanik lub utrzymywanie się autorytaryzmu stanowiącego funkcjonalną (niekoniecznie dla wszystkich) konsekwencję państwowosocjalistycznej organizacji życia społecznego. Odwołuję się do koncepcji „autorytarnej reakcji" dlatego przede wszystkim, że implikowana przez nią perspektywa badawcza jest w oczywisty sposób krytyczna wobec paradygmatu autorytarnej osobowości, a ważny w analizie transformacji problem związku między autorytaryzmem a zachowaniem znajduje się w centrum tej koncepcji. Zakłada się w niej bowiem od samego początku, że osoby o autorytarnej osobowości nie zawsze zachowują się autorytarnie, a autorytarne zachowanie nie zawsze jest ekspresją autorytarnej osobowości. Koncepcji tej nie szkodzi też dewastujący dla ortodoksyjnego myślenia o autorytarnej osobowości fakt, że autorytarne zachowanie można „wyprodukować" sytuacyjnie - jak pokazuje w małej skali eksperyment Miligrama, a w skali większej sytuacje przymusu opisane przez Stanisława Ossowskiego czy komentarze Zygmunta Baumana (1992) na temat „etyki posłuszeństwa"4. Autorytaryzm definiuję zatem jako latentną dyspozycję do zachowań autorytarnych (reakcji autorytarnej). W pewnych warunkach społecznych dyspozycja ta prowadzi do zachowań autorytarnych, w innych pozostaje niezrealizowaną potencją. Najbardziej podstawowym pytaniem w badanich nad autorytaryzmem jest zatem pytanie o to, w jakich warunkach dyspozycje autorytarne prowadzą do autorytarnych zachowań (Christie 1991: 567; Ósterreich 1993: 25). W odniesieniu do badań nad postkomunistyczną transformacją pytanie to sprowadza się do pytania o to, czy transformacja przebiega tak, że intensyfikuje warunki sprzyjające demontażowi „autorytarnej reakcji" czy też raczej warunki sprzyjające jej utrzymywaniu się. Chodzi przede wszystkim o to, czy autorytaryzm wyniesiony z państwowego socjalizmu ma negatywny wpływ na osiągnięcia i postawy sprzyjające udanej adaptacji do nowego systemu, czy też - przynajmniej wbrew niektórym projektantom obecnych zmian -ma na nie wpływ pozytywny. Gdyby miało być tak, że autorytaryzm również w nowym systemie jest dla jednostki w jakimś sensie funkcjonalnie niezbędny czy „opłacalny", to indywidualna gotowość do demontażu autorytarnej reakcji odziedziczonej po państwowym socjalizmie będzie ograniczona, społeczeństwo zaś, jako układ nie wychodzący poza tę reakcję w stronę autonomii, mogłoby być -przez analogię do nie rozwijającego się dziecka - określane jako niedojrzałe, to znaczy „sztywne", niedemokratyczne itd. Społeczeństwo demokratyczne i otwarte, ku któremu zmierzać mają procesy transformacyjne ma przecież z definicji być społeczeństwem, w którym autonomia i samosterowność, a nie autorytaryzm i konformizm decydują o osiągnięciach i kształtują postawy. W tym kontekście pytanie o to, czy wyniesiony z państwowego socjalizmu autorytaryzm wpływa na osiągnięcia i postawy w nowym systemie, jest w najbar- 1 Podobną koncepcję proponował Janusz Reykowski mówiąc o autorytaryzmie jako „niedorozwoju osobowości" (patrz na ten temat: Koralewicz 1987: 138). W skrótowo zarysowanej koncepcji nie wprowadzał on jednak odpowiednika „autorytarnej reakcji". 4 Bardzo trafna wydaje się przytoczona przez Zygmunta Baumana (1992, s. 213) uwaga Dwighta Macdonalda, który w 1945 r. powiedział, że po doświadczeniach wojny „b:irdziej należy obawiać się tego, kto przestrzega prawa, niż tego, kto je łamie". Warto dodać, że koncepcja autorytarnej reakcji jest takim rodzajem podejścia badawczego, w którym zachowania są interpretowane jako rezultat interakcji między cechami jednostki i cechami sytuacji społecznej. W takiej koncepcji jest oczywiste, że dwie tak samo psychologicznie wyposażone osoby mogą zachowywać się odmiennie w dwóch różnych społecznych sytuacjach. Równie oczywiste jest w niej, że w tej samej sytuacji społecznej dwie psychologicznie różne osoby mogą także zachować się odmiennie. Elegancką ilustracją tych sformułowań jest uwaga Allporta (1937: 325): „to samo ciepło topi masło i pozwala ugotować jajko na twardo". 54 Rozdział III Autorytaryzm i elastyczność intelektualna ... 55 dziej fundamentalnym sensie pytaniem o efektywność socjalistycznego dziedzictwa i dlatego właśnie to pytanie jest tak ważne5. Jest też całkiem oczywiste, że autorytaryzm implikuje zawsze pewnego rodzaju konformizm, a każdego rodzaju konformizm zakłada zawsze jakiś rodzaj autorytetu. Choć oba typy orientacji są pozytywnie skorelowane, koncepcyjnie są one pod wieloma względami różne i z różnymi znakami mogą wpływać na inne zjawiska (Korale-wicz 1987; Skarżyńska 1991). W szczególnie wysokim stopniu dziać się tak może w okresie transformacji ustrojowej, w której zarówno pojęcie dopasowania się, jak i pojęcie autorytetu ulegają rozchwianiu. Konformizm wystąpi w roli „pomocniczej" wobec autorytaryzmu w niektórych późniejszych fragmentach tej pracy. Będzie on w nich definiowany najogólniej jako taki wybór aksjologiczny - dla siebie lub dla dzieci - w którym wartości związane z adaptacją do ustalonego otoczenia przeważają nad wartościami rozwojowymi decydującymi o autonomii jednostki6. 2. Elastyczność intelektualna i inteligencja Istotą elastyczności intelektualnej - w przyjętym przeze mnie rozumieniu -jest umiejętność definiowania zjawisk jako elementów szerszych kontekstów znaczeniowych oraz sprawność w ich postrzeganiu i analizowaniu jako takich elementów. Inwencyjność myślenia, łatwość dostrzegania alternatyw i wieloaspektowości, umiejęt- 5 Nie twierdzę jednak, że badanie autorytaryzmu w takim kontekście jest jedy nym możliwym, najbardziej trafnym czy też w jakimś sensie najlepszym zastosowa niem tego konceptu w badaniach nad transformacją. W ostatnich latach ukazało się wiele publikacji wykorzystujących empiryczne miary autorytaryzmu w badaniach różnych aspektów transformacji. Przykładowo tylko wymienię Janusza Czapińskiego (1995), który interesował się poziomem autorytaryzmu polskich menadżerów i związ kami między autorytaryzmem a wykształceniem, Krzysztofa Korzeniowskiego (1993), który bada związki między autorytaryzmem a poglądami społeczno-politycznymi i preferencjami wyborczymi, Kazimierza M. Słomczyńskiego (Słomczyński et al. 1996), który śledzi czasowe zmiany w związkach między autorytaryzmem a położe niem w strukturze społecznej i Marka Ziółkowskiego (Zlółkowski, Pawłowska, Drozdowski 1994), który analizuje zależności między autorytaryzmem a wizjami ładu gospodarczego i społeczno-kulturowego, stosunkiem do demokracji i orientacją pro- transfo rmacyj ną. 6 Sposób pomiaru konformizmu za pomocą pytań o wartości dla siebie i dla dzie ci (wartości rodzicielskich) zostanie opisany w następnym rozdziale. ność dostrzegania „za" i „przeciw", zdolność do analizowania zjawisk z różnych punktów widzenia, zrozumienie, że rzeczy niekoniecznie są tym, czym się wydają, są intuicyjnie bliskie znaczeniu tego pojęcia. Tak rozumiana elastyczność ma aspekt ideacyjny, związany z „otwartością myślenia", i aspekt percepcyjny - związany z „otwartością widzenia"7. W obu tych aspektach jest ona oczywiście związana z konwencjonalnie rozumianą „inteligencją". Elastyczność intelektualna w przyjętym tu rozumieniu łączy jednak w sobie i cechy nabyte na skutek wpływów środowiskowo--społecznych i cechy warunkowane dziedzicznie. Oba te aspekty zostały uwzględnione w konstrukcji wskaźników używanych do empirycznego pomiaru elastyczności. Szczególne zainteresowanie problemem zależności między stopniem „otwartości mentalnej" z okresu państwowego socjalizmu a osiągnięciami i postawami z okresu transformacyjnego skłania mnie do akcentowania „społecznego charakteru" elastyczności, zgodnie z którym zależy ona od warunków społecznych w znacznie większym stopniu niż implikuje to pojęcie inteligencji - w interpretacji wielu silnie warunkowanej dziedzicznie. Elastyczność jest jednak również aspektem inteligencji rozumianej tak, jak próbują ją mierzyć testy inteligencji. W istocie atrakcyjność pojęcia elastyczności w analizach funkcjonowania jednostek i rodzin w okresie zmian społecznych jest refleksem tego jej podwójnego charakteru. Bez wątpienia poziom elastyczności intelektualnej jest stosunkowo stabilny w dłuższych okresach. Amerykańskie dane empiryczne wskazują jednakże, że wyjaśnienie wysokiej korelacji pomiędzy odległymi w czasie pomiarami elastyczności w dużej mierze sprowadza się do faktu, że warunki społeczne, w których żyją ludzie, nie zmieniają się radykalnie po okresie szkolnym i po rozpoczęciu życia zawodowego. W sytuacjach i okresach, gdy warunki te ulegają zmianie, elastyczność może istotnie ulegać ich wpływowi (Kohn 1996). Okres obecnej transformacji ustrojowej obfituje w wydarzenia, które na poziomie jednostek prowadzić mogą do zmian poziomu elastyczności. Tym bardziej istotne w badaniu wpływu ' W szczególności w pracach Kohna i jego współpracowników (Kohn i Schooler 1983) wiele uwagi poświęca się rozróżnieniu między elastycznością ideacyjną i elastycznością percepcyjną. 56 Rozdział III Autorytaryzm i elastyczność intelektualna ... 57 państwowego socjalizmu na obecne osiągnięcia i postawy jest zatem dysponowanie pomiarem elastyczności z okresu przed zmianą ustrojową8. 3. Dlaczego należy badać i autorytaryzm, i elastyczność intelektualną z okresu państwowego socjalizmu Autorytaryzm i sztywność/elestyczność intelektualna są dwoma podstawowymi zasobami mentalnymi, których wpływ na osiągnięcia i postawy analizuję w tej pracy. Badając wpływ zasobów z okresu państwowego socjalizmu na osiągnięcia i postawy w okresie po zmianie ustrojowej, z trzech powodów zajmuję się tymi właśnie dwoma aspektami psychologicznego funkcjonowania jednostek. Po pierwsze, chociaż definicje i autorytaryzmu, i elastyczności intelektualnej różnią się między sobą (Koralewicz 1987: 128; Słom-czyński et al. 1988: 68), zarówno autorytaryzm, jak i elastyczność/sztywność intelektualną można bez wątpienia uznać za elementy ogólniejszego pojęcia otwartości mentalnej, w którym niski autorytaryzm reprezentuje przede wszystkim otwartość treści przekonań jednostki, a elastyczność intelektualna przede wszystkim otwartość procesu myślowego ustanawiającego te treści. Wybór tych dwóch właśnie aspektów funkcjonowania psychologicznego pozwala na całościowe badanie wpływu zasobów mentalnych na osiągnięcia i postawy (patrz także: Miller, Słom-czyński i Kohn 1985). Ponadto ponieważ krytycy państwowego socjalizmu kojarzą ten system z brakiem otwartości zarówno jednego, jak i drugiego rodzaju, łączne badanie autorytaryzmu i elastyczności jest szczególnie atrakcyjne z perspektywy badań nad mentalnym dziedzictwem tego ustroju. Po drugie, autorytaryzm i elastyczność/sztywność intelektualna jako aspekty otwartości są na ogół postrzegane jako dwa odmienne typy ze względu na swą podatność na wpływy warunków społecznych. O ile w obserwowanym poziomie autorytaryzmu większość H Argument ten w jeszcze większym stopniu dotyczy oczywiście analizowanego wcześniej autorytaryzmu. badaczy bez trudu dopatruje się różnych form wpływu państwowo-socjalistycznej struktury społecznej na osobowość, o tyle w przypadku elastyczności intelektualnej tendencja do akcentowania jej społecznego charakteru jest wyraźnie słabsza. W konsekwecji elastyczność rzadko jest przedmiotem tranzytologicznych badań społecznych. Efektem tego stanu rzeczy jest jednostronność tych badań polegająca na koncentracji na treściach świadomości i zaniedbywaniu jej procesualnych aspektów. Po trzecie, uwzględnienie w tych samych analizach autorytaryzmu i elastyczności intelekualnej pozwala nie tylko na całościowe badanie wpływu zasobów mentalnych na osiągnięcia i postawy, ale stwarza także unikalną szansę badania wpływu autorytaryzmu przy kontroli elastyczności intelektualnej i vice versa. Procedura taka jest potrzebna, ponieważ w szacowaniu wpływu autorytaryzmu umożliwia ona kontrolę poznawczych aspektów nastawień autorytarnych silnie skorelowanych z elastycznością intelektualną. „Uwalniając" w ten sposób autorytaryzm od tych jego aspektów, które pozwalają go uważać za rodzaj ograniczonej perspektyw}' poznawczej, można w najbardziej precyzyjny sposób zbadać wpływ łych jego aspektów, które pozwalają uważać go za rodzaj typu mentalności. Ta właśnie mentalność może być szczególnie ważna w badaniu wpływu socjalistycznego dziedzictwa, gdyż to raczej ona niż poznawcze apekty nastawień autorytarnych jest na ogół uznawana za produkt specyficznych warunków społecznych panujących w PRL9. Autorytaryzm jako ograniczona perspektywa poznawcza powstająca na skutek niezrozumienia rzeczywistości, braku poczucia kontroli nad nią i obawy przed nią (Koralewicz 1987) jest najprawdopodobniej w dużym rozmiarze produkowany również w obecnym okresie zmiany systemowej. Zmieniły się podstawy indywidualnego niezrozumienia rzeczywistości, braku kontroli nad nią i obaw przed nią. ale niezrozumienie, brak kontroli i obawa są w dalszym ciągu udziałem dużych grup ludzi. Poznawcze podstawy autorytaryzmu są zatem niekoniecznie specyficznie pań-stwowosoejalistyczne i z tego też względu powinny być w miarę możliwości kontrolowane w analizie wpływu socjalistycznego dziedzictwa. Analizy łącznie wykorzystujące pomiary autorytaryzmu i elastyczności mogą nie być technicznie prosie ze względu na problem empirycznej współzależności (współli-niowości) między tymi pomiarami. Ten metodologiczny problem nie może jednak podważać teoretycznego sensu analiz}', w której uwzględnia się jednocześnie i autorytaryzm, i elastyczność. 58 Rozdział III Autorytaryzm i elastyczność intelektualna ... 59 Kontrola autorytaryzmu w trakcie badania wpływu elastyczności intelektualnej w oczywisty sposób pozwala z kolei na maksymalnie precyzyjne oszacowanie siły, z jaką na osiągnięcia i postawy oddziałują poznawcze aspekty funkcjonowania psychologicznego. 4. Empiryczny pomiar autorytaryzmu i elastyczności intelektualnej W tabeli III-1 przedstawiam model pomiaru autorytaryzmu. Model ten jest przykładem zastosowania konfirmacyjnej analizy czynnikowej, w której zakłada się, że każde z pytań wskaźnikowych mierzy interesujące badacza pojęcie (konstrukt) z pewnym błędem, a sam ów konstrukt jest inferowany z obserwowanej macierzy wa-riancji-kowariancji wskaźników przy założonej przez badacza strukturze zależności pomiędzy błędami pomiaru. Za akceptowalny w takim podejściu uważa się model, który (1) uwzględnia trafne na gruncie pewnej teorii wskaźniki, (2) „produkuje" istotne statystycznie wagi (ładunki czynnikowe) dla poszczególnych wskaźników, (3) pozwala na statystycznie satysfakcjonujące odtworzenie struktury danych wyjściowych i (4) postuluje koncepcyjnie uzasadnioną strukturę zależności pomiędzy błędami pomiaru10. Model przedstawiony w tabeli III-1 ma bardzo szczególną cechę, którą należy podkreślić. Jest on modelem „rodzinnym" w tym sensie, że wykorzystuje pomiary dotyczące matki, ojca i dziecka, i to dokonane dwukrotnie. Model ten został zaprojektowany w ten właśnie sposób specjalnie ze względu na cel prezentowanych analiz. Uwzględniając jednocześnie wszystkich członków rodziny i oba punkty czasowe, model ten umożliwia bowiem najbardziej poprawne oszacowanie zarówno korelacji między punktami czasowymi (a zatem i najlepszy pomiar stopnia stabilności autorytaryzmu), jak i korelacji wewnątrzrodzinnych w obu punktach czasowych. W polskiej praktyce pomiaru w badaniach psychospołecznych model taki nie był jeszcze wykorzystywany. 10 Założenia analizy czynnikowej i praktyczne sposoby jej zastosowania omawia szczegółowo Słomczyński (Słomczyński et al. 1988). W obliczeniach przedstawionych w tym rozdziale korzystałem z programów LISREL VII i LISREL VIII. Choć wiele pytań wskaźnikowych z tabeli III-1 nawiązuje do pytań stosowanych przez Adorno w jego skali F, to jednak celem tej analizy nie jest próba zbliżenia się do tej skali, lecz zastosowanie pytań, których trafności - jako wskaźników autorytaryzmu w przyjętym tu rozumieniu - dowiodła praktyka badawcza wielu polskich psychologów i socjologów11. Zakładam też, że interpretacja autorytaryzmu, mierzonego za pomocą wskaźników przedstawionych w tabeli III-1, może się odwoływać do pojęcia autorytarnej reakcji, które wydaje się szczególnie użyteczne w analizie dokonujących się w naszym kraju przeobrażeń społecznych12. Uwagi pod tabelą III-1 informują, że dla wszystkich pytań ich ładunki czynnikowe okazały się istotne statystycznie, a dobroć dopasowania modelu do danych wejściowych statystycznie zadowalająca. Nie przedstawiona w tabeli struktura korelacji błędów pomiaru jest koncepcyjnie uzasadniona przez fakt, że nie dopuszcza ona korelacji między dwoma punktami czasowymi dla różnych pytań lub dla różnych osób. Korelacje między błędami pomiaru wynikają zatem wyłącznie (1) z faktu, że poszczególne pytania zadawane są członkom tej samej rodziny i w związku z tym reakcja na nie może wynikać nie tylko z autorytaryzmu członków rodziny, ale również z jakiejś innej idiosynkratycznej cechy badanej rodziny lub (2) z faktu, że dane pytanie jest zadawane dwa razy tej samej osobie i w związku z tym mierzyć ono może nie tylko jej autorytaryzm, ale również jakąś inną specyficzną cechę tej osoby. W konkluzji można zatem stwierdzić, że model pomiaru autorytaryzmu przedstawiony w tabeli III-1 spełnia warunki (1) - (4), które wprowadzono wcześniej jako warunki poprawności modelu pomiarowego wykorzystującego konfirmacyjną analizę czynnikową. 1' Patrz pierwszy przypis do tego rozdziału. Praktyka stosowania skali autorytaryzmu opracowanej przez Kohna dowiodła też, że w zależności od potrzeb badacza używać można skróconych lub rozbudowanych wersji tej skali. W warunkach polskich wersje te mogą zawierać od czterech do trzynastu pozycji, a wyniki analiz wykorzystujących różne wersje są do siebie bardzo zbliżone (Słomczyński et al. 1996). la Jest jednak oczywiste, że pytania przedstawione w tabeli III-1 tylko w bardzo pośredni sposób odnoszą się do „autorytarnej reakcji", gdyż nie mierzą tej reakcji jako zachowania. Bardziej bezpośrednie miary „autorytarnej reakcji" mogłyby udoskonalić badania nad mentalnymi aspektami transformacji. 60 Rozdział III Autorytaryzm i elastyczność intelektualna ... 61 Warto zwrócić uwagę na kilka wniosków płynących z tabeli III-1 -Po pierwsze, najsilniejszym wskaźnikiem autorytaryzmu wydaje się przekonanie o tym, że dzieci powinny być wychowywane w całkowitym posłuszeństwie wobec rodziców. Potwierdza to formułowany czasami wniosek, że rygoryzm w wychowywaniu dzieci jest najważniejszym wspólnym elementem we wszelkich syndromach nastawień autorytarnych (Christie 1991: 565). Po drugie, w badanym okresie wzrasta nieco znaczenie jako wskaźników autorytaryzmu przekonań wyrażających konieczność posłuszeństwa wobec osób zajmujących wyższe miejsce w hierarchii (pytania 4 i 5). Spostrzeżenie to - oparte na danych panelowych - może podważać wniosek -formułowany na podstawie danych przekrojowych - że przekonania dotyczące szacunku wobec „biurokratycznego" autorytetu były specyficznymi, sytuacyjnie wytworzonymi przez państwowy socjalizm składnikami autorytaryzmu i obecnie, w okresie przemian ustrojowych, tracą swe znaczenie (Słomczyński et al. 1988; 1996). Po trzecie, spada znaczenie jako wskaźników autorytaryzmu przekonań wyrażających rygoryzm obyczajowy i stosunek wobec obowiązującego prawa. Postępująca modernizacja obyczajowa i ciągła zmienność prawa okresu transformacji są bez wątpienia czynnikami - po części przynajmniej - tłumaczącymi te tendencje. W tabeli I1I-2 przedstawiam model pomiaru autorytarnej uległości, przez którą rozumiem szczególnego rodzaju „wydestylowany" autorytaryzm związany bezpośrednio i wyłącznie z uległością wobec autorytetów - w życiu rodzinnym, w życiu zawodowym i w życiu publicznym. Dwa względy skłoniły mnie do skonstruowania tego pojęcia. Z jednej strony chciałem móc abstrahować od wiełowątko-wośei autorytaryzmu rozumianego jak w poprzedniej tabeli i uprzedzić reakcje krytyków wyznających pogląd, że nie ma czegoś takiego jak autorytaryzm - są tylko poszczególne luźno ze sobą skorelowane nastawienia, które należy analitycznie oddzielić od siebie. Uległość wobec autorytetów jest bez wątpienia jednym z takich nastawień. Drugi wzgląd jest zdecydowanie ważniejszy. Uległość wobec autorytetów nie jest po prostu jednym z aspektów autorytaryzmu -jest aspektem najważniejszym, często utożsamianym z samą istotą autorytaryzmu (Ray 1976). Ponadto, jak wspomniałem w poprzednim paragrafie, ten właśnie aspekt autorytaryzmu mógł być szczególnie silnie produkowany przez strukturę społeczną państwowego socjalizmu i w związku z tym jest możliwe, że wpływ autorytaryzmu z tamtego okresu na obecne posiągnięcia i postawy ujawnia się w sposób szczególnie wyraźny w odniesieniu do tego właśnie aspektu. Model przedstawiony w tabeli jest modelem w pełni akceptowalnym z punktu widzenia wprowadzonych wcześniej kryteriów. Tabela III-3 prezentuje model pomiaru elastyczności intelektualnej. Szczegółowy opis pięciu wykorzystanych zmiennych znajduje się w pracy Słomczyńskiego (Słomczyński et al. 1988). Dwa pierwsze wskaźniki zostały skonstruowane na podstawie odpowiedzi na pytania otwarte, w których respondenci byli proszeni o ustosunkowanie się do „społecznych problemów" i wymienienie argumentów za i przeciw w odniesieniu do reklamy w radiu i telewizji oraz argumentów, które warto uwzględnić przy podejmowaniu decyzji o lokalizacji kiosku „Ruchu". Skłonność do potakiwania ustalono na podstawie wzoru odpowiedzi typu „zgadzam się - nie zgadzam się" na 57 pytań, a test Figur Ukrytych (Witkin et al. 1962) składał się z pięciu zadań, w których respondenci proszeni byli o wyodrębnienie figury z „ukrywającego" ją tła. Model pomiaru elastyczności jest również akceptowalny, choć w odniesieniu do drugiego pomiaru dla dziecka niektóre ładunki czynnikowe mogłyby być wyższe13. 11 Przedstawione w tym rozdziale modele pomiarowe wymagają jeszcze dwóch ogólnych komentarzy. Po pierwsze, ich teoretyczną podstawą jest badanie postaw i orientacji za pomocą testów, w których zadawane ludziom pytania są traktowane jako - z samej istoty rzeczywistości - nie do końca trafne i nie do końca rzetelne testy. Zgodnie z tą koncepcją niektórzy ludzie będą werbalizować swe „wewnętrzne" nastawienia autorytarne w stopniu silniejszym, gdy zada się im pytanie „x", a w stopniu słabszym, gdy zada się im pytanie „y". U innych ludzi może być odwrotnie, a jeszcze inni mogą ujawniać autorytaryzm najbardziej dopiero wtedy, gdy zada się im pytanie „z". W takiej sytuacji dobrze jest mieć większą liczbę wskaźników interesującego badacza pojęcia. Równie ważne jest jednak, by nie zapominać, że z każdym z tych pytań związany jest pewien błąd pomiaru, a błędy związane z poszczególnymi pytaniami są w takiej sytuacji prawdopodobnie skorelowane - co ma zaburzający wpływ na oszacowania interesujących badacza zależności. Zakładając, że wszytkie pytania pytania wskaźnikowe są trafne, to znaczy mierzą to samo. a owo ..Io" jest tym. o co chodzi badaczowi, można pokazać, że nieuwzględnienie błędów pomiaru prowadzi do zaniżenia „prawdziwego wpływu" mierzonej zmiennej na zmienne zależne. Warunek ograniczający sformułowany na początku poprzedniego zdania ma jednak również zasadnicze znaczenie. .Jeżeli nasze pytania wskaźnikowe mierzą w istocie różne rzeczy, to uwzględnienie błędów pomiaru prowadzi do zawyżenia wpływu mierzonej zmiennej na zmienne zależne (Crouse et al. 1979). Dlatego jest tale ważne, by wiedzieć, że baterie używanych pytań mierzą w istocie (choć nie doskona- 62 Rozdział III Autorytaryzm i elastyczność intelektualna ... 63 5. Podsumowanie W rozdziale tym, w konteście rozważań nad autorytaryzmem, przedstawiłem koncepcje autorytaryzmu rozumianego jako latentna dyspozycja do zachowań autorytarnych (reakcji autorytarnej) oraz wprowadziłem pojęcie autorytarnej uległości jako szczególnego rodzaju „wydestylowanego" autorytaryzmu. W kontekście rozważań nad elastycznością intelektualną przedstawiłem taką koncepcję, która, choć podkreśla społeczny charakter elastyczności, ujmuje ją jako aspekt inteligencji i utożsamia z inwencyjnością myślenia, łatwością w dostrzeganiu wieloaspektowości życia, umiejętnością dostrzegania „za" i „przeciw", zdolnością do analizowania zjawisk z różnych punktów widzenia itp. Zaprezentowałem następnie unikalne w polskiej tradycji badań panelowe „rodzinne" modele pomiaru autorytaryzmu, autorytarnej uległości i elastyczności intelektualnej, w których wykorzystuje się metody koniirmacyjnej analizy czynnikowej umożliwiającej szacowanie interesujących badacza zależności z uwzględnieniem błędów związanych z niedoskonałością psychosocjologicznego pomiaru. le) to, o co badaczowi chodzi (Dronkers i Bakker 1989). Teorie i tradycje badawcze opisujące związki między pojęciami a ich wskaźnikami są zatem w kontekście konfir-macyjnej analizy czynnikowej krytycznie ważne. Tam, gdzie ich nie ma, analiza ta powinna być stosowana z dużą ostrożnością. Po drugie, dane, którymi dysponujemy konstruując modele pomiarowe, to nic innego jak to, co ludzie mówią badaczom społecznym podczas badania. Konstruując takie modele z odpowiedzi na większą liczbę pytań badacz powinien zakładać, że „przebija się" w ten sposób przez racjonalny system pojęciowy jednostki, docierając do jej prywatnej teorii rzeczywistości i do przeżyciowego systemu pojęciowego reagującego przede wszystkim na to, co jest uważane za słuszne, a nie na to. co uważane jest za prawdziwe czy uzasadnione. Powyższe uwagi - inspirowane terminologią poznawczo przeżyciowej teorii „ja" (Epstein 1990) - zyskują na znaczeniu, gdy pod uwagę weźmie się też fakt, że system przeżyciowy znacznie częściej determinuje ludzkie zachowanie niż system racjonalny. W tym kontekście konfirmacyjna analiza czynnikowa wydaje się szczególnie dobrym narzędziem badania związków między osobowością a zachowaniem. 6. Tabele Tabela III-l. Ładunki czynnikowe w „rodzinnym" modelu pomiaru autorytaryzmu; panelowa próba triad rodzinnych badanych w latach 1978/1980 i 1993 - łącznie sześć pomiarów (po dwa dla ojców, matek i dzieci) Pytania wskaźnikowe Ojciec 1978 Matka 1980 Dziecko 1980 Ojciec 1993 Matka 1993 Dziecko 1993 Najważniejszą rzeczą, której trzeba nauczyć dzieci, jest całkowite posłuszeństwo wobec rodziców. 0,74 0,73 0,53 0,72 0,63 0,61 Zawsze powinno się okazywać szacunek tym, którzy sprawują władzę. 0,70 0,45 0,64 0,55 0,50 0,46 W tym skomplikowanym świecie jedynym sposobem na to, aby wiedzieć, co robić, jest zdać się na specjalistów. 0,56 0,41 0,43 0,33 0,45 0,47 Każdy dobry kierownik, aby uzyskać uznanie i posłuch, powinien być surowy wobec ludzi, którzy mu podlegają. 0,44 0,53 0,44 0,51 0,67 0,61 Każdy powinien być posłuszny wobec swoich zwierzchników niezależnie od tego, czy jest przekonany o ich racji. 0,51 0,58 0,59 0,61 0,58 0,68 Żaden przyzwoity mężczyzna nie może szanować kobiety. która przed małżeństwem na- wiązywała stosunki seksualne. 0,36 0,59 0,44 0,34 0,37 0,24 Z którym z tych dwóch zdań P. się zgadza: „każdy czyn zgodny z prawem jest właściwy" czy „są czyny zgodne z prawem, które nie są właściwe?" 0,61 0,40 0,42 0,25 0,26 0,25 Niedobrze jest robić cokolwiek w inny sposób, niż robiły to poprzednie pokolenia. 0,41 0,53 0,26 0,53 0,66 0,53 Uwagi: ]?/DF= 1,68, RMSR = 0,116: w tabeli nie przedstawiono uwzględnionych w modelu 26 statystycznie istotnych (p < 0,05) interkorelacji pomiędzy błędami pomiaru dla poszczególnych pytań; wszystkie ładunki czynnikowe są statystycznie istotne na poziomie p < 0,05. 64 Rozdział III Tabela IH-2. Ładunki czynnikowe w „rodzinnym" modelu pomiaru autorytarnej uległości; panelowa próba triad rodzinnych badanych w latach 1978/1980 i 1993 - łącznie sześć pomiarów (po dwa dla ojców, matek i dzieci) Pytania wskaźnikowe Ojciec 1978 Matka 1980 Dziecko 1980 Ojciec 1993 Matka 1993 Dziecko j; 1993 ]| Najważniejszą rzeczą, której ———— trzeba nauczyć dzieci, jest cał- kowite posłuszeństwo wobec rodziców. 0,62 0,58 0.57 0,57 0.58 0,56 || Zawsze powinno się okazywać szacunek tym, którzy sprawują władzę. 0,86 0,42 0,70 0,72 0,62 0,40 i Każdy powinien być posłuszny wobec swoich zwierzchników | niezależnie od tego. czy jest przekonany o jeh racji. 0.52 0.61 0,52 0.63 0,55 0,52 | Uwagi: X2/DF= 1,16, RMSR = 0.094; w tabeli nie przedstawiono uwzględnionych w modelu 6 statystycznie istotnych (p < 0.05) interkorelaeji pomiędzy błędami pomiaru dla poszczególnych pytań; wszystkie ładunki czynnikowe są statystycznie istotne na poziomie p < 0,05. Tabela III-3. Ładunki czynnikowe w „rodzinnym" modelu pomiaru elastyczności intelektualnej w panelowej próbie triad rodzinnych badanych w latach 1978/1980 i 1993 - łącznie sześć pomiarów (po dwa dla ojców, matek i dzieci) r Ojciec Matka Dziecko Ojciec Matka Dziecko Wskaźniki 1978 1980 1980 1993 1993 1993 Argumentacja w sprawie lokalizacji kiosku 0,32 0.49 0,33 0,36 0.37 0.15 Argumentacja w sprawie reklamy 0.29 0.39 0,39 0,23 0.23 0,40 Skłonność do potakiwania -0.48 -0,43 -0.55 -0,41 -0.22 -0.22 Ocena inteligencji respondenta dokonana przez ankietera 0,49 0,81 0.58 0,55 0,65 0,55 I Wyniki Testu Figur Ukrytych 0,62 0,41 0,33 0,52 0,61 0.50 1 Uwagi: X1/DF= 3.16. RMSR = 0,056; w tabeli nie przedstawiono uwzględnionych w modelu 12 statystycznie istotnych korelacji między błędami pomiaru dla poszczególnych pytań; wszystkie ładunki czynnikowe są statystycznie istotne na poziomie p < 0.05, z wyjątkiem współczynników dla dziecka w 1993 r. istotnych na poziomie p<0.10. Rozdział IV Autorytaryzm i elastyczność intelektualna w polskich rodzinach w latach 1978 - 1993 W rozdziale tym, odwołując się do dystynkcji poczynionych wcześniej i wcześniej przedstawionych modeli pomiaru, analizuję problem, czy, w jakiej mierze i w jaki sposób w okresie 1978/1980 - 1993 uległ w polskich rodzinach zmianom poziom takich zasobów mentalnych, jak autorytaryzm, autorytarna uległość i elastyczność intelektualna. Wiedza na temat czasowo-sytuacyjnej stabilności psychologicznych aspektów funkcjonowania jednostek i rodzin, nie tylko w okresach radykalnych zmian społecznych, jest w polskich (i nie tylko polskich) naukach społecznych ograniczona. Bez podstawowej wiedzy o „trwałości" bądź „nietrwałości" zasobów mentalnych rzetelna empiryczna analiza mentalnego dziedzictwa państwowego socjalizmu nie jest jednak możliwa. Obecny rozdział ma na celu przyczynienie się do rozwoju takiej wiedzy. 1. Indywidualna stabilność autorytaryzmu i elastyczności intelektualnej w czasie Problem empirycznej analizy mentalnego dziedzictwa państwowego socjalizmu - tak jak jest ono tutaj rozumiane - ma dwa współzależne aspekty. Po pierwsze, o istnieniu tego dziedzictwa mówi się w przyjętej tu koncepcji wtedy, gdy zasoby mentalne charakteryzujące rodzinę w okresie socjalizmu wpływają na osiągnięcia jej członków w nowym systemie lub na ich nastawienia wobec tego systemu - na przykład na osiągany obecnie przez nich dochód lub 66 Rozdział IV Autorytaryzm i elastyczność intelektualna w polskich rodzinach ... 67 ich pozytywne bądź negatywne nastawienie wobec gospodarki rynkowej. Z definicji - im silniejszy ten wpływ, tym silniejsze „dziedzictwo". Po drugie, trwałość i stabilność zasobów mentalnych członków rodziny w okresie transformacji jest ważnym (a może nawet podstawowym) mechanizmem realizowania się wpływu „mentalnej infrastruktury" socjalizmu na bieżące osiągnięcia i postawy. Gdyby stabilność ta nie była stosunkowo wysoka, to skuteczność tego mechanizmu byłaby wątpliwa. W skrajnej sytuacji na przykład, gdyby nastawienia autorytarne były całkowicie zmienne w czasie, trudno byłoby im w ogóle przypisywać jakiś rodzaj tożsamego trwania, bez którego wpływ czegokolwiek na cokolwiek nie jest możliwy. Z tego względu stwierdzenie, czy analizowane w tej pracy zasoby mentalne były w interesującym nas okresie wysoce czy raczej mało stabilne, ma podstawowe znaczenie. W tabelach IV-1 - IV-3 podkreślono współczynniki korelacji mierzące stabilność autorytaryzmu, autorytarnej uległości i elastyczności intelektualnej w okresie 1978/1980 - 1993. W przypadku autorytaryzmu wynoszą one 0,56 dla ojca, 0,57 dla matki i 0,38 dla dziecka. Niższy współczynnik dla dziecka daje się, przynajmniej częściowo, wytłumaczyć faktem, że pierwszy pomiar przeprowadzono w okresie, gdy dziecko miało 13-17 lat - a więc wówczas, gdy jego nastawienia i orientacje dopiero się formowały i ulegały wpływom wielu zmian rozwojowych. Czy otrzymane współczynniki są wysokie, czy niskie? Bardzo trudno jest na to pytanie odpowiedzieć, gdyż w polskiej literaturze nieznane są porównywalne wyniki pozwalające ustalić, co w tym wypadku znaczyć mógłby przymiotnik „wysoki", a co „niski". W odpowiedzi na to pytanie można się jednak odwołać do dwu obserwacji - jednej z zagranicy, drugiej z Polski. (1) W panelowych badaniach amerykańskich realizowanych w latach 1964-1974 używając podobnej miary autorytaryzmu stwierdzono dla mężczyzn stabilność na poziomie 0,78 (Kohn i Schooler 1983: 328). Stabilność nastawień autorytarnych w Stanach Zjednoczonych wydaje się zatem wyższa niż w Polsce. Różnica nie jest jednak dramatyczna, jeśli weźmie się pod uwagę, że dane amerykańskie obejmowały okres dziesięciu lat względnie stabilnych, a nie trzynastu-piętnastu lat obfitujących w dramatyczne wydarzenia społeczno-ekonomiczne - jak w przypadku Polski. Ponad- to w analizowanych danych holenderskich (Fernan et al. 1994) stabilność autorytaryzmu w krótkich stosunkowo odcinkach czasu wynosiła tylko około 0,60 - była zatem zbliżona do wartości zaobserwowanych w Polsce na przestrzeni bardzo długiego odcinka bardzo burzliwego czasu między rokiem 1978 a 1993. (2) W panelowych danych zrealizowanych w Polsce w latach 1992-1995 z użyciem tej samej miary autorytaryzmu stwierdzono stabilność na poziomie 0,78 dla mężczyzn i 0,76 dla kobiet (Mach 1996). Wartości te są wyższe niż przedstawione wyżej, ale jeśli się weźmie pod uwagę oczywiste odmienności historyczne między okresem lat 1978/1980-1993 a 1992-1995, to otrzymane różnice wydają się raczej umiarkowane. W świetle obu przytoczonych porównań nie sposób nie uznać przedstawionych wyżej wyników za sygnały bardzo wyraźnej i znaczącej stabilności nastawień autorytarnych pomiędzy okresem państwowego socjalizmu a okresem obecnej zmiany ustrojowej. Istnienie tego aspektu mentalnego dziedzictwa polskiego państwowego socjalizmu wydaje się zatem niewątpliwe i dobrze potwierdzone. Wszystkie powyższe wnioski odnoszą się również do autorytarnej uległości analizowanej w tabeli IV-2. Stabilność tego „wydesty-lowanego" autorytaryzmu okazuje się wyższa niż w przypadku autorytaryzmu (ojcowie - 0,61, matki - 0,77, dzieci - 0,56) i w istocie nie odbiega istotnie ani od wyników analiz danych amerykańskich, ani od wyników polskich porównań z lat 1992-1995. Wynik ten wzmacnia jeszcze wyrażone wcześniej przekonanie, że wysoka stabilność nastawień autorytarnych pomiędzy końcem lat siedemdziesiątych a okresem wczesnych lat dziewięćdziesiątych pozwala oczekiwać silnego wpływu socjalistycznego dziedzictwa na postsocjalistyczną rzeczywistość. W odniesieniu do elastyczności intelektualnej (tabela IV-3) stabilność w okresie 1978/1980-1993 jest jeszcze wyższa niż w przypadku autorytaryzmu. Bez wątpienia wynik ten jest konsekwencją faktu, że - pomimo wykorzystania w tej analizie miar uwzględniających „społeczny wymiar" elastyczności intelektualnej - w przypadku autorytaryzmu mamy do czynienia z silniejszą determinacją przez kontekst społeczny niż w przypadku elastyczności. W grupie ojców aż ponad 80% wariancji z roku 1993 jest wyjaśnione przez elastyczność sprzed piętnastu lat. Wyniki polskie (ojcowie - 0,91, 68 Rozdział IV matki - 0,74, dzieci - 0,66) nie są przy tym istotnie niższe od porównywalnych wyników amerykańskich (Kohn i Schooler 1983: 113). Biorąc pod uwagę różnice w czasie i w okolicznościach przeprowadzonych badań można bez wątpienia stwierdzić, że wysoka stabilność elastyczności intelektualnej w długim okresie czasu jest specyficznym rysem socjalistycznego dziedzictwa w postsocjalisty-cznej Polsce. Stabilność ta nie jest jednak doskonała (szczególnie w pokoleniu „dzieci"). W konsekwencji poziom elastyczności intelektualnej daleki jest od stałości i elastyczność z okresu socjalistycznego może być również badana jako ważna przyczyna obecnych osiągnięć i orientacji. W formie dodatkowego komentarza do tabel IV-1 - IV-3 warto zwrócić uwagę na fakt, że ze względu na autorytaryzm członkowie rodziny w miarę upływu czasu raczej „zbliżają" się do siebie, podczas gdy ze względu na elastyczność intelektualną raczej się „rozchodzą". Wzrost rodzinnej spójności ze względu na autorytaryzm wynika przy tym, jak się wydaje, przede wszystkim ze wzrostu podobieństwa pomiędzy ojcem a dzieckiem, a spadek rodzinnej spójności ze względu na elasyczność intelektualną - z malejącego podobieństwa pomiędzy dzieckiem a matką. Tabele IV-4 i IV-5 dotyczące autorytaryzmu i autorytarnej uległości oraz nie ujęte w tabelę wyniki dotyczące elastyczności1 pozwalają nawet przypuszczać, że w przypadku autorytaryzmu wzrost podobieństwa między ojcem a dzieckiem wynika w największym stopniu ze wzrostu podobieństwa między ojcem a córką. Natomiast w przypadku elastyczności intelektualnej spektakularny spadek podobieństwa między matką a dzieckiem w okresie 1978/1980 - 1993 dotyczy przede wszystkim podobieństwa między córką a matką2. 1 Ze względu na nieduże liczebności analizowanych prób, konstrukcja osobnych modeli pomiarowych dla obu płci nie była możliwa. W tabelach IV-4 i IV-5 przedsta wiono więc korelacje odnoszące się do wartości skal czynnikowych (factor scores) skonstruowanych na podstawie omówionych wcześniej modeli pomiaru autorytaryz mu i autorytarnej uległości. W związku z tym korelacje te nie są korygowane ze względu na nierzetelność pomiaru i nie są bezpośrednio porównywalne ze współczyn nikami z poprzednich tabel. 2 W przypadku elastyczności i podobieństwa między matką a córką odpowiednie współczynniki wynoszą 0,53 i 0,27, podczas gdy spadek podobieństwa między matką a synem jest zupełnie nieznaczny (0,28 vs 0,25). Warto też wskazać, że (1) w odnie sieniu do autorytaryzmu i autorytarnej uległości korelacje między matką i synem Autorytaryzm i elastyczność intelektualna w polskich rodzinach ... 69 „Zbliżanie się" córek do ojców ze względu na natężenie nastawień proautorytarnych bądź antyautorytarnych i „oddalenie się" córek od matek ze względu na poziom elastyczności intelektualnej jest najprawdopodobniej w największej mierze aspektem jakiegoś uniwersalnego, czysto psychologicznego, mechanizmu kształtującego stopień mentalnej spójności rodziny w okresie usamodzielniania się dziecka. Fascynujące pozostaje jednak w tym kontekście pytanie o to, czy obserwowane w Polsce procesy „maskulinizacji" i „de-feminizacji" w kształtowaniu się podobieństwa wewnątrzrodzinnego nie są jednak, przynajmniej po części, również funkcją przechodzenia od państwowego socjalizmu do zdominowanego przez mężczyzn postsocjalistycznego kapitalizmu. Dane analizowane w tej pracy skłaniają do postawienia tego interesującego pytania. Nie pozwalają one, niestety, na jednoznaczną odpowiedź3. oraz matką i córką ulegają tylko nieznacznym zmianom oraz (2) w przypadku elastyczności intelektualnej wzrasta nieznacznie podobieństwo między ojcem a córką (0,30 vs 0,39), a podobieństwo między ojcem a synem spada wyraźnie (0,32 vs 0,14). Nie interpretuję jednak w tym miejscu tych ostatnich korelacji, ponieważ tabele IV-1 - IV-3 (zawierające korelacje skorygowane ze względu na nierzetelność pomiaru) nie wskazywały, by zależności „matka-dziecko" w przypadku autorytaryzmu i zależności „ojciec-dziecko" w przypadku elastyczności ulegały zasadniczym zmianom w czasie. Analiza Carmichael i McGue (1994) poświęcona zmianom w podobieństwie między rodzicami a dziećmi na przestrzeni dziewiętnastu lat stanowić może dobry kontekst porównawczy dla wyników prezentowanych w tej pracy - jednakże ani rodzaj próby ani rodzaj stosowanych tam metod nie pozwalają na bezpośrednie porównania z obecnie prezentowanymi wynikami. 3 W tej sytuacji mniej atrakcyjna wydała mi się też próba konstruowania modelu międzygeneracyjnego podobieństwa postaw i orientacji, w którym bez wątpienia należałoby analitycznie wydzielić wpływy związane z (1) bezpośrednią i intencjonalną socjalizacją dzieci przez rodziców, (2) dziedziczeniem statusu i (3) oddziaływaniem postaw i orientacji dzieci na psychologiczne funkcjonowanie rodziców (patrz np. Glass et al. 1986). Przywiązuję dużą wagę do stwierdzonych różnic między płciami, nawet jeżeli analizowane tu próby są małe i nie były pobierane specjalnie w celu badania tych różnic. Dzięki analizom Anny Firkowskiej-Mankiewicz (1993a, 1993b, 1996) na temat związków między funkcjonowaniem psychologicznym a położeniem młodzieży w strukturze społecznej wiemy sporo o wpływie płci na zmienne psychologiczne. Wyniki przedstawione wyżej pomóc mogą w rozwoju i systematyzowaniu tej wiedzy. 70 Rozdział IV Autorytaryzm i elastyczność intelektualna w polskich rodzinach ... 71 2. Determinanty indywidualnych zmian w poziomie nastawień autorytarnych i elastyczności intelektualnej Choć stwierdzony wcześniej poziom stabilności autorytaryzmu i elastyczności intelektualnej bez wątpienia należy uznać za wysoki, biorąc pod uwagę historię społeczną i indywidualne historie ostatnich piętnastu lat, to jednak daleko mu do doskonałej korelacji. W danych istnieje więc sporo indywidualnej zmienności, na którą w całościowej analizie mentalnego dziedzictwa trzeba również zwrócić uwagę, gdyż zmienność ta jest „drugą stroną" stabilności zasobów mentalnych. W tabelach IV-6 i IV-7 odpowiadam na dwa pytania związane z tym problemem. W pytaniu pierwszym chodzi 0 to, jak stabilność i zmienność autorytaryzmu, autorytarnej uleg łości i elastyczności intelektualnej pomiędzy okresem państwowego socjalizmu a rokiem 1993 zależy bądź od takich aspektów położenia jednostki w strukturze społecznej, jak jej status socjoekonomiczny 1 wykształcenie, bądź od charakterystyk demograficznych - jak wiek. Chodzi zatem w tym pytaniu o analizę zewnętrznego uwarunkowania trwałości zasobów mentalnych przez sytuację spo łeczną jednostki. Pytanie drugie odnosi się do analizy ich wew nętrznego uwarunkowania przez inne zasoby mentalne - w szczególności, czy poziom autorytaryzmu ogranicza w jakiś sposób możliwości zmiany elastyczności intelektualnej, a poziom tej ostatniej możliwości zmiany autorytaryzmu? Podstawowe wnioski wynikające z tabeli IV-6 zawierającej wyniki dotyczące pokolenia ro dziców można sformułować następująco. (1) Ani wśród mężczyzn, ani wśród kobiet wiek nie wywiera istotnego wpływu na poziom stabilności elastyczności intelektualnej na przestrzeni piętnastu lat między rokiem 1978/1980 a 1993. Można by oczekiwać, że im starsza osoba, tym mniejszy ewentualny przyrost elastyczności lub tym większy jej ewentualny spadek. W analizowanych danych istnieje zależność o takim kierunku, ale jest ona statystycznie niestotna. Poziom stabilności elastyczności intelektualnej jest zatem najprawdopodobniej taki sam wśród osób starszych i wśród osób młodszych. Wiek jest natomiast istotnie związany ze stabilnością autorytaryzmu - ale tylko wśród mężczyzn. Przyśpie- sza on tempo wzrostu autorytaryzmu wśród osób, dla których autorytaryzm wzrasta, i hamuje tempo jego spadku wśród osób, dla których autorytaryzm maleje. (2) Położenie w strukturze społecznej istotnie różnicuje poziom stabilności autorytaryzmu i elastyczności wśród mężczyzn i wśród kobiet. Im wyższe wykształcenie i status społeczno-ekonomiczny, tym większe możliwości zmian w kierunku „od autorytaryzmu" i w kierunku „ku elastyczności". Lepsze położenie w strukturze społecznej hamuje zatem przyrost autorytaryzmu wśród osób, dla których autorytaryzm wzrasta, i wzmacnia spadek autorytaryzmu wśród osób, dla których autorytaryzm maleje. Jeśli chodzi o ela styczność intelektualną, to wykształcenie i status społeczno-ekono miczny stymulują jej wzrost i hamują spadek. Podobne wyniki doty czące roli wykształcenia wobec indywidualnych zmian w poziomie autorytaryzmu otrzymano w badaniach holenderskich (Vollebergh 1994). (3) Poziom elastyczności wpływa na stabilność autorytaryzmu a poziom autorytaryzmu (przynajmniej wśród mężczyzn) wpływa na stabilność elastyczności. I dla kobiet, i dla mężczyzn elastyczność „ogranicza" autorytaryzm, hamując jego przyrost bądź przyśpiesza jąc jego spadek. W przypadku mężczyzn występuje ponadto za leżność odwrotna - autorytaryzm hamuje przyrost bądź przyśpiesza spadek elastyczności. W tabeli IV-7 przedstawiam wyniki uproszczonych analiz dla młodszego pokolenia, w którym wpływ położenia w strukturze społecznej nie mógł być zbadany, gdyż w okresie 1978/1980, badani mieli dopiero trzynaście-siedemnaście lat. Zmienność wieku ograniczona do zaledwie pięciu roczników nie pozwoliła też na przekonującą analizę wpływu wieku w tym pokoleniu. Podstawowy wniosek z tabeli IV-7 jest zbliżony do trzeciego wniosku dotyczącego pokolenia rodziców. Również dla młodego pokolenia poziom elastyczności hamuje przyrost autorytaryzmu bądź sprzyja jego spadkowi. Autorytaryzm nie wpływa jednak na zmienność poziomu elastyczności -ani wśród młodych mężczyzn, ani wśród młodych kobiet. Wzajemne współwarunkowanie się autorytaryzmu i elastyczności, które zaobserwowano wśród starszych mężczyzn, wydaje się zatem raczej wyjątkiem niż regułą. 72 Rozdział IV Autorytaryzm i elastyczność intelektualna w polskich rodzinach ... 73 3. Zmiany w średnim poziomie autorytaryzmu i elastyczności intelektualnej Do tej pory abstrahowałem od problemu, czy w okresie 1978/1980 - 1993 średni poziom autorytaryzmu i elastyczności intelektualnej badanych ojców, matek i dzieci wzrósł, zmalał, czy też pozostał na nie zmienionym poziomie. W tabelach IV-8 - IV-11 odpowiadam na to pytanie, prezentując odpowiednie średnie i statystyczną istotność różnic między nimi4. Zmienne psychologiczne są w tych tabelach traktowane jako zmienne zależne, na które i czas biologiczny, i czas społeczny wywierają swój wpływ. W tabeli IV-8 wyższe wartości oznaczają mniejsze natężenie nastawień autorytarnych, a tabela IV-9 informuje o statystycznej istotności odpowiednich porównań. W okresie 1978/1980 - 1993 najwyraźniej zmniejszył się autorytaryzm synów - mniej wyraźnie ojców i jeszcze mniej wyraźnie córek. W przeciwieństwie do starszych mężczyzn (ojców) i młodych ludzi (synów i córek) autorytaryzm starszych kobiet (matek) wyraźnie wzrósł. W wyniku tych zmian młodzi mężczyźni są dziś mniej autorytarni niż młode kobiety, choć przed trzynastoma laty w roku 1980 jako młodzi chłopcy nie byli wcale bardziej autorytarni niż młode dziewczęta. Inny proces zaszedł wśród ludzi starszych. Starsi mężczyźni, którzy przed trzynastoma laty byli zdecydowanie bardziej autorytarni niż starsze kobiety, dziś już tylko minimalnie, jeśli w ogóle, przewyższają je poziomem autorytaryzmu. Silny wzrost autorytaryzmu matek przy umiarkowanym spadku autorytaryzmu córek doprowadził też do „rozejścia" się poziomów charakteryzujących matki i córki: o ile różnica między tymi poziomami była zupełnie nieistotna w roku 1980, gdy córka miała 13-17 lat, w roku 1993 córki są wyraźnie mniej autorytarne niż matki. W przypadku ojców i synów to międzygeneracyjne „rozejście" się jest dużo słabiej widoczne, ponieważ już w 1978/1980 synowie byli wyraźnie mniej autorytarni niż ojcowie. 4 Średnie skal czynnikowych (factor scoreś) otrzymanych z zastosowania ładunków czynnikowych z modeli pomiarowych przedstawionych w poprzednim rozdziale. Sumę ładunków za każdym razem standaryzowano do 1. Bez wątpienia powyższe wyniki „ukrywają" skomplikowaną strukturę współzależnych mechanizmów psychospołecznych, która z trudem poddaje się jednej, czytelnej i generalizującej interpretacji. Gdyby jednak obniżanie się poziomu nastawień autorytarnych uznać również za efekt „modernizacji mentalnej" związanej z przejściem od funkcjonalnie niedorozwiniętego systemu autorytarnego zwierzchnictwa do funkcjonalnie złożonego systemu opartego na demokracji i rynku, to powyższe wyniki sugerują, że modernizacja tego rodzaju w większej mierze stała się udziałem mężczyzn niż kobiet. Nie można być oczywiście pewnym, czy wyniki te są w ogóle w jakiejś rozsądnej mierze konsekwencją transformacji i czy byłyby podobne, gdyby instytucjonalny system państwowego socjalizmu nie przestał w Polsce istnieć. Być może są one przede wszystkim refleksem niezależnych od systemu społecznego bardziej ogólnych psychologicznych różnic między kobietami a mężczyznami, a być może także różnic między kategoriami wiekowymi. Stwierdzone różnice uprawniają jednak do podjęcia przynajmniej prób interpretacji wychodzącej poza psychologię. Do prób takich uprawnia na przykład fakt, że poziom autorytaryzmu ojców uległ obniżeniu, a poziom autorytaryzmu matek wzrósł, mimo że badani mężczyźni (mężowie) są na ogół starsi, a więc w „psychologicznie zrozumiały" sposób bardziej skłonni do nastawień autorytarnych niż badane kobiety (żony). Również fakt, że w przypadku ojców spadek nastawień autorytarnch jest bardziej istotny niż w przypadku ich, dużo przecież młodszych, córek, skłania do poszukiwania „społecznych" wyjaśnień obserwowanych zmian. Nie możemy zatem wykluczyć trafności hipotezy, że prezentowane wyniki są, przynajmniej po części, także refleksem różnic w warunkach społecznych, które - i jako szansę, i jako zagrożenia -stały się w okresie transformacji udziałem kobiet i mężczyzn. Można przypuszczać, że - ceteris paribus - mężczyźni w sposób bardziej aktywny niż kobiety uczestniczą w dokonujących się przemianach społecznych. Decydują o tym i względy zawodowo-ekono-miczne, i ciągle żywy polski tradycjonalizm w definiowaniu ról „właściwych" kobietom i mężczyznom. W efekcie mężczyźni mogą być w większym stopniu niż kobiety wystawieni na działanie modernizacyjnych bodźców płynących z modernizującego się i coraz bar- 74 Rozdział IV dziej złożonego otoczenia społecznego. Redukcja poziomu autorytaryzmu wśród starszych mężczyzn i szybsze niż wśród kobiet tempo tej redukcji w przypadku mężczyzn młodszych, jest zatem być może nie tylko zjawiskiem ze sfery „czystej psychologii", lecz po części przynajmniej także konsekwencją bardziej „wychodzącego poza dom" uczestnictwa mężczyzn w procesach transformacyjnych. W takiej „społecznej" interpretacji wyższy poziom kobiecego autorytaryzmu musiałby być wiązany z mniej aktywnym, często na skutek instytucjonalnej dyskryminacji, uczestnictwem kobiet w „pozado-mowej" rzeczywistości polskich przemian. Nie można też wykluczyć, że taka interpretacja może być częściowo słuszna nawet w odniesieniu do zagregowanej zmiany w poziomie elastyczności intelektualnej - zasobu mentalnego mniej wrażliwego na rzeczywistość społeczną niż autorytaryzm. W odniesieniu do oceny inteligencji respondenta (przez ankietera) i dla jego wyniku w Teście Figur Ukrytych - dwóch wskaźników elastyczności, w których jej „społeczny wymiar" jest najsłabiej obecny -porównuję w tabeli IV-10 średnie dla roku 1978/1980 i roku 19935, a w tabeli IV-11 przedstawiam statystyczną ocenę istotności stwierdzonych różnic. Z tabel tych wynika wyraźnie, że w okresie 1978/1980 - 1993 nasilniej wzrosła elastyczność intelektualna młodszych mężczyzn (synów), a następnie młodszych kobiet (córek) i starszych mężczyzn (ojców). W przeciwieństwie do nich elastyczność intelektualna starszych kobiet (matek) bardzo wyraźnie spadła. W efekcie młodzi mężczyźni są dziś, podobnie jak w roku 1980, w zasadzie na tym samym poziomie co młode kobiety ze względu na ogólną ocenę inteligencji, ale ze względu na aspekty inteligencji mierzone testami „wykonawczymi" zdecydowanie je przewyższają -choć przed trzynastoma laty w roku 1980 jako młodzi chłopcy byli w zasadzie na tym samym poziomie co młode dziewczęta. W przy- 5 Zdecydowałem się, inaczej niż w przypadku autorytaryzmu, nie analizować w ogóle średnich elastyczności intelektualnej traktowanej jako latentny konstrukt. Powodem jest fakt, że pomimo wielu starań nie mam absolutnej pewności, czy sposób kodowania pytań o „kiosk" i „reklamę" w 1978 r. i 1993 r. był całkowicie porównywalny (zob. tabela III-3). Zrezygnowawszy z analizy zmiany średniej całego konstruk-tu musiałem też zrezygnować z analizy średniej „potakiwania", które ma sens tylko jako jeden ze wskaźników szerszego pojęcia, a nie jako cecha ważna „sama w sobie". Autorytaryzm i elastyczność intelektualna w polskich rodzinach ... 75 padku osób starszych uderza fakt, że mężczyźni, których inteligencję przed trzynastoma laty oceniano jako średnio niższą niż inteligencja kobiet, dziś otrzymują średnio wyższą ocenę niż kobiety. Ponadto w ich przypadku pogorszenie się wyniku Testu Figur Ukrytych jest nieznaczące, podczas gdy w przypadku kobiet jest dramatyczne. Choć przeciw zaprezentowanym wnioskom opartym na ocenie inteligencji dokonanej przez ankietera można wysuwać pewne metodologiczne zarzuty6, to jednak całość opisanych wyników wyraźnie sugeruje, że - podobnie jak w przypadku autorytaryzmu -i w tym przypadku można mówić o silniejszej tendencji do modernizacji mentalnej (lub co najmniej słabszym nasileniu tendencji de-modernizacyjnych) wśród mężczyzn niż wśród kobiet. Tendencje te są bez wątpienia przejawem istnienia szczególnego psychospołecznego kontestu kształtującego wpływ płci na funkcjonowanie intelektualne. Anna Firkowska-Mankiewicz (1993b) sądzi na przykład, że na skutek większego rygoryzmu w wychowywaniu dziewczynek, niższych na ogół rodzicielskich aspiracji wobec nich, a także silniejszej niż w przypadku chłopców podatności na czynniki emocjonalne młode kobiety w mniejszym stopniu niż młodzi mężczyźni rozwijają swe możliwości intelektualne7. Choć młode kobiety osiągają lepsze rezultaty niż młodzi mężczyźni w testach werbalnych (na przykład testach osiągnięć szkolnych), to w miarę upływu czasu różnica ta znika. Ponadto młodzi mężczyźni systematycznie osiągają lepsze niż kobiety rezultaty w „testach wykonawczych". Analizowana w tym rozdziale ocena inteligencji respondenta dokonana przez ankietera po długim i skomplikowanym wywiadzie 6 Pewien czytelnik tego rozdziału zwrócił mi na przykład uwagę, że ankietrzy (głównie młodzi ludzie) mogą być bardziej negatywnie nastawieni do starszych kobiet niż do starszych mężczyzn i, w konsekwencji, niżej oceniać inteligencję starszych ko biet. Nie jestem całkowicie pewien, dlaczego tak właśnie miałoby być. Analizy ankie- terskich uwag spisywanych po zakończeniu wywiadu nie wskazują na istnienie takiego efektu. 7 Firkowska-Mankiewicz (1993b: 20) zwraca też uwagę na potencjalną rolę babć, które przynajmniej w rodzinach inteligenckich „utrwalają we wnukach i wnuczkach tradycyjny wzór chłopca, który ma być sprawny intelektualnie, i dziewczynki, która inteligentna być nie musi". Rozdział IV Autorytaryzm i elastyczność intelektualna w polskich rodzinach ... 77 bez wątpienia może być uznana za swego rodzaju „test werbalny". Test Figur Ukrytych jest z kolei typowym „testem wykonawczym". Wyniki przedstawione w tym rozdziale sugerują zatem wyraźnie, że tendencje zobserwowane przez Firkowską-Mankiewicz odnoszą się nie tylko do ludzi młodych, ale charakteryzują w istocie każde pro-cesualnie ujęte porównanie między mężczyznami a kobietami. Firkowska sugeruje, że ograniczające intelektualny rozwój młodych kobiet wpływy rodzinnej socjalizacji są tak silne, iż prowadzą do negatywnych efektów nawet pomimo faktu, że inteligencja dziewcząt może być silniej warunkowana genetycznie i generalnie mniej podatna na wpływy środowiskowe niż inteligencja chłopców. W wyniku inspiracji płynących z jej uwag o restryktywnym charakterze, dominującej, tradycyjnej rodzinnej socjalizacji dziewcząt, chcę sformułować przypuszczenie, że „transformacyjna resocjalizacja" lub „resocjalizacja przez transformację", którą przeżywamy dziś wszyscy, może w przypadku kobiet - i niezależnie od ich wieku - mieć taki sam restryktywny charakter jak typowa rodzinna socjalizacja młodych dziewcząt. Wydaje się, że wystawienie na indukowaną przez transformację instytucjonalną zmienność i złożoność środowiska społeczno-eko-nomicznego lat dziewięćdziesiątych okazało się dla polskich mężczyzn w większej mierze szansą na poprawienie ich intelektualnego funkcjonowania niż zagrożeniem dla niego. Z podobnych jak w przypadku autorytaryzmu społeczno-ekonomicznych i rodzinno-tradycjonalnych względów polskie kobiety są w bardziej ograniczonym stopniu niż mężczyźni wystawione na sprzyjające elastyczności działanie tego środowiska zmian. Nowy reżym „socjalizacyjnej transformacji" , wykluczający w większym stopniu kobiety niż mężczyzn z udziału w szczególnie intensywnych procesach zmian społecznych (świat pracy, polityki, społeczeństwa obywatelskiego), może zatem nie sprzyjać mentalnej modernizacji polskich kobiet (niezależnie od ich wieku) w sposób podobny do tego, w jaki tradycyjna socjalizacja rodzinna ograniczać może rozwój elastyczności intelektualnej wśród dziewcząt. Wyspecjalizowane badanie inspirowane możliwością istnienia takiej paraleli dostarczyłoby interesujących danych dla refleksji nad stanem i perspektywami polskiej transformacji. 4. Podsumowanie W rozdziale tym - uwzględniając wszystkie możliwe standardy porównawcze - stwierdziłem, że stabilność autorytaryzmu, autorytarnej uległości i elastyczności intelektualnej pomiędzy okresem państwowego socjalizmu a dniem dzisiejszym jest wysoka i znacząca. Istnienie tego aspektu mentalnego dziedzictwa państwowego socjalizmu zostało zatem przekonująco udokumentowane. Badane stabilności nie są przy tym ekstremalnie wysokie - nie stawiają więc pod znakiem zapytania metodologicznej możliwości zbadania wpływu zasobów mentalnych z okresu państwowego socjalizmu na osiągnięcia i postawy w okresie obecnym. Pokazałem następnie i w formie komentarza zaproponowałem interpretację zmian w czasie w spójności rodzin ze względu na autorytaryzm, autorytarną uległość i elastyczność intelektualną ich członków. „Zbliżanie się" córek do ojców ze względu na nastawienia autorytarne i „oddalenie się" córek od matek ze względu na elastyczność intelektualną wydaje się ważnym mechanizmem odpowiedzialnym za zmiany mentalnej spójności rodziny w okresie usamodzielniania się dziecka. Nie sposób w tej chwili odpowiedzieć na fascynujące pytanie, czy ta „maskulinizacja" i „defeminizacja" podobieństwa wewnątrzrodzinnego jest wyłącznie funkcją, autonomicznych wobec kontekstu społecznego, procesów rozwoju i usamodzielniania się młodzieży, czy też być może również funkcją przejścia od państwowego socjalizmu do bardziej zdominowanego przez mężczyzn postsocjalistycznego kapitalizmu. Stwierdziłem również, że stabilność autorytaryzmu i elastyczności i wśród mężczyzn, i wśród kobiet zależy od położenia w strukturze społecznej. Wyższe wykształcenie i wyższy status społeczno-ekono-miczny hamują przyrost autorytaryzmu wśród osób, dla których autorytaryzm wzrasta, i wzmacniają spadek autorytaryzmu wśród osób, dla których autorytaryzm maleje. W przypadku elastyczności intelektualnej zależność jest odwrotna: wykształcenie i status społeczno-eko-nomiczny stymulują jej wzrost i hamują spadek. Wiek badanych natomiast nie wywiera, jak się wydaje, większego wpływu na stabilność zasobów mentalnych. Ponadto poziom elastyczności hamuje przyrost autorytaryzmu bądź sprzyja jego spadkowi - autorytaryzm nie wpływa jednak na ogół na zmienność poziomu elastyczności. Rozdział IV Autorytaryzm i elastyczność intelektualna w polskich rodzinach ... 79 Analizując ruch średnich badanych aspektów funkcjonowania psychologicznego wskazałem wreszcie, że gdyby obniżanie się poziomu nastawień autorytarnych uznać za aspekt modernizacji mentalnej implikowanej przez przejście od systemu autorytarnego zwierzchnictwa do systemu opartego na demokracji i rynku, to otrzymane wyniki sugerują, iż modernizacja ta w większej mierze stała się udziałem mężczyzn niż kobiet. Również w wypadku elastyczności intelektualnej można mówić o słabszym nasileniu modernizacji mentalnej (lub wyraźniej szym nasileniu tendencji demoderni-zacyjnych) wśród kobiet niż wśród mężczyzn. Jako hipotezę do dalszych wyspecjalizowanych badań sformułowałem taką interpretację tych wyników, w której są one uważane za przynajmniej częściowy przejaw „transformacyjnej resocjalizacji" polegającej na „wystawieniu" kobiet w mniejszym stopniu niż mężczyzn na niektóre aspekty polskich przemian, potencjalnie sprzyjające otwartości mentalnej. 5. Tabele Tabela IV-1. Korelacje pomiędzy pomiarami autorytaryzmu w panelowej próbie triad rodzinnych badanych w latach 1978/1980 i powtórnie w roku 1993; korelacje pomiędzy konstruktami mierzonymi za pomocą modelu pomiarowego8 uwzględniającego łącznie sześć pomiarów dla ojców, matek i dzieci badanych w dwóch momentach czasowych Ojciec Matka Dziecko Ojciec Matka Dziecko 1978 1980 1980 1993 1993 1993 Ojciec 1978 1,00 Matka 1980 0,48 1,00 Dziecko 1980 0,17 0,30 1,00 Ojciec 1993 0,56 0,33 0,13 1,00 Matka 1993 0,29 0.57 0,20 0,61 1,00 Dziecko 1993 0,18 0,15 0,38 0,54 0,36 1.00 a Model pomiarowy przedstawiono w tabeli III-1. współczynniki mierzące stabilność autorytarnego konserwatyzmu wśród ojców, matek i dzieci podkreślono; z wyjątkiem korelacji „dziecko 1980 - ojciec 1993" i „dziecko 1993 - matka 1980" wszystkie współczynniki są statystycznie istotne na poziomie p < 0,05. Tabela IV-2. Korelacje pomiędzy pomiarami autorytarnej uległości w panelowej próbie triad rodzinnych badanych w latach 1978/1980 i powtórnie w roku 1993: korelacje pomiędzy konstruktami mierzonymi za pomocą modelu pomiarowegoa uwzględniającego łącznie sześć pomiarów dla ojców, matek i dzieci badanych w dwóch momentach czasowych Ojciec Matka Dziecko Ojciec Matka Dziecko 1978 1980 1980 1993 1993 1993 Ojciec 1978 1,00 Matka 1980 0,50 1,00 Dziecko 1980 0,17 0,42 1,00 Ojciec 1993 0,61 0,31 0,20 1,00 Matka 1993 0,39 0,77 0,28 0,55 1,00 Dziecko 1993 0,32 0,26 0,56 0,79 0,49 1,00 a Model pomiarowy przedstawiono w tabeli III-2, współczynniki mierzące stabilność autorytarnego podporządkowania wśród ojców, matek i dzieci podkreślono; z wyjątkiem korelacji „ojciec - dziecko" w 1978/1980 wszystkie współczynniki są statystycznie istotne na poziomie p < 0,05. 80 Rozdział IV Tabela IV-3. Korelacje pomiędzy pomiarami elastyczności intelektualnej w panelowej próbie triad rodzinnych badanych w latach 1978/1980 i powtórnie w roku 1993; korelacje pomiędzy konstruk-tami mierzonymi za pomocą modelu pomiarowego21 uwzględniającego łącznie sześć pomiarów dla ojców, matek i dzieci badanych w dwóch momentach czasowych Ojciec Matka Dziecko Ojciec Matka Dziecko 1978 1980 1980 1993 1993 1993 Ojciec 1978 1,00 Matka 1980 0,70 1,00 Dziecko 1980 0,52 0,75 1,00 Ojciec 1993 0,91 0,77 0,68 1,00 Matka 1993 0,54 0,74 0,49 0,62 1,00 Dziecko 1993 0,50 0,51 0.66 0,53 0,34 1,00 a Model pomiarowy przedstawiono w tabeli III-3, współczynniki mierzące stabilność elastyczności wśród ojców, matek i dzieci podkreślono; wszystkie współczynniki są statystycznie istotne na poziomie p < 0,05. Autorytaryzm i elastyczność intelektualna w polskich rodzinach ... 81 Tabela IV-5. Korelacje między autorytarną uległością rodziców i dziecka przy kontroli płci dziecka; panelowa próba triad badanych w latach 1978/1980 i powtórnie w roku 1993a Korelacja Rodzice i dzieci w 1978/1980 Rodzice i dzieci w 1993 Ojciec - syn Ojciec - córka Matka - syn Matka - córka 0,05 0,10 0,06 0,47 0,31 0,48 0,05 0,32 a Korelacje między skalami czynnikowymi otrzymanymi z modelu pomiarowego przedstawionego w tabeli III-2; brak danych pominięto „parami"; liczba par uwzględnionych w obliczeniach wynosi od 40 do 74 w zależności od korelacji. Tabela IV-6. Determinanty indywidualnych zmian poziomu autorytaryzmu, autorytarnej uległości i elastyczności intelektualnej w okresie 1978/1980 - 1993 wśród ojców i matek w panelowej próbie rodzinnych triad. Wartości statystyki t dla współczynników równań regresji panelowej Tabela IV-4. Korelacje między autorytaryzmem rodziców i dziecka przy kontroli płci dziecka; panelowa próba triad badanych w latach 1978/1980 i powtórnie w roku 1993a Korelacja Rodzice i dzieci w 1978/1980 Rodzice i dzieci w 1993 Ojciec - syn Ojciec - córka Matka - syn Matka - córka 0,13 0,14 0,06 0,40 0,26 0,45 0,11 0,34 a Korelacje między skalami czynnikowymi (factor scores) otrzymanymi z modelu pomiarowego przedstawionego w tabeli III-l; brak danych pominięto „parami"; liczba par uwzględnionych w obliczeniach wynosi od 40 do 74 w zależności od korelacji. Zmiana Zmiana Zmiana poziomu poziomu poziomu Determinanty autorytaryzmu autorytarnej elastyczności zmian uległości intelektualnej ojciec matka ojciec matka ojciec matka Wiek 1,59 -0,14 1,15 0,29 -0,59 -0,75 Wykształcenie -1,71 -5,30 -0,73 -3,97 2,76 3,04 Status społeczno-ekonomiczny -1,41 -5,05 -0,80 -2,71 2,96 4,07 Elastyczność intelektualna -1,71 -3,04 -0,73 -2,40 - - Autorytaryzm - - - - -1,60 -0,72 82 Rozdział IV Autorytaryzm i elastyczność intelektualna w polskich rodzinach ... 83 Tabela IV-7. Zależność indywidualnych zmian poziomu autorytaryzmu i autorytarnej uległości od poziomu elastyczności intelektualnej oraz zmian poziomu elastyczności intelektualnej od poziomu autorytaryzmu i autorytarnej uległości w okresie 1980-1993 wśród synów i córek w panelowej próbie rodzinnych triad. Wartości statystyki t dla współczynników równań regresji panelowej Zmiana Zmiana Zmiana poziomu poziomu poziomu Determinanty autorytaryzmu autorytarnej elastyczności zmian uległości intelektualnej syn córka syn córka syn córka Autorytaryzm - - - - -0,53 -0,79 Autorytarna uległość - - - - -0,49 -0,72 Elastyczność intelektualna -2,07 -2,21 -2,07 -2,00 — — Tabela IV-8. Średnie wartości skali autorytaryzmu i autorytarnej uległości w panelowej próbie rodzinnych triada Autorytaryzm Autorytarna uległość 1978/1980 1993 1978/1980 1993 Ojciec 2,45 2,67 2,25 2,54 Matka 2,92 2,77 2,92 2,64 Syn 2,87 3,33 2,67 3,14 Córka 2,84 3,09 2,67 2,79 przedstawionych w tabelach III-1 i III autorytaryzmu a Średnie latentnych konstruktów mierzonych za pomocą modeli pomiarowych nr7pdstnwinnvrh w tabelach II III-2. Wyższa wartość oznacza niższy poziom Tabela IV-9. Istotność statystyczna różnic między średnimi wartościami skali autorytaryzmu i autorytarnej uległości, panelowa próba rodzinnych triad Autorytaryzm Autorytarna uległość Porównywane średnie wartość statystyki r1 1. Ojciec 1978 - ojciec 1993 -2,67 -2,93 2. Matka 1980 - matka 1993 2,11 3,30 3. Ojciec 1978 - matka 1980 -5,83 -6,41 4. Ojciec 1993 - matka 1993 -1,56 -1,14 5. Ojciec 1978 - syn 1980 -2,37 -1,58 6. Ojciec 1978 - córka 1980 -4,42 -3,54 7. Matka 1980 - syn 1980 0,32 1,96 8. Matka 1980 - córka 1980 0,03 0,84 9. Ojciec 1993 - syn 1993 -3,98 -3,11 10. Ojciec 1993 - córka 1993 -3,97 -2,39 11. Matka 1993 - syn 1993 -3,37 -2,17 12. Matka 1993 - córka 1993 -2,82 -1,51 13. Syn 1980 - syn 1993 -4,06 -2,96 14. Córka 1978 - córka 1993 -1,85 -0,79 15. Syn 1980 - córka 1980 0,19 -0,10 16. Syn 1993 - córka 1993 1,82 2,20 a Wartości ujemne oznaczają więcej autorytaryzmu „po lewej stronie" porównania; wartości dodatnie oznaczają więcej autorytaryzmu „po stronie prawej". Minimalna liczba przypadków użytych w obliczeniu różnic między średnimi wynosi 40 dla syna, 58 dla córki, 110 dla ojca i 113 dla matki. Tabela IV-10. Średnie wartości oceny inteligencji oraz wyniku Testu Figur Ukrytych w panelowej próbie rodzinnych triada Ocena inteligencji Test Figui Ukrytych 1978/1980 1993 1978/1980 1993 Ojciec 3,00 3,20 3,42 3,30 Matka 3,21 2,94 2,98 2,34 Syn 3,26 3,64 3,59 4,41 Córka 3,44 3,80 3,52 3,85 a Wyższa wartość oznacza wyższą ocenę inteligencji i lepszy wynik Testu Figur Ukrytych. 84 Rozdział IV Tabela IV-11. Istotność statystyczna różnic między średnimi oceny inteligencji i wyniku Testu Figur Ukrytych w panelowej próbie rodzinnych triada Ocena inteligencji Test Figur Ukrytych wartość statystyki N wartość statystyki N ta ta 1. Ojciec 1978 - - ojciec 1993 -1,64 110 0,42 39 2. Matka 1980 - matka 1993 3,21 114 3,74 115 3. Syn 1980 - syn 1993 -2,80 40 -3,73 40 4. Córka 1980 - - córka 1993 -2,40 59 -1,96 58 a Wartości ujemne oznaczają niższą ocenę inteligencji i gorszy wynik Testu Figur Ukrytych „po lewej stronie" porównania; wartości dodatnie niższą ocenę inteligencji i gorszy wynik Testu Figur Ukrytych „po stronie prawej". Rozdział V Rola autorytaryzmu i elastyczności intelektualnej z okresu państwowego socjalizmu w procesie osiągnięć społeczno-ekonomicznych w okresie transformacji Podstawową hipotezą tego rozdziału jest przypuszczenie, że zasoby mentalne istniejące w rodzinach w okresie państwowego socjalizmu mają istotny wpływ na pozycję ekonomiczną rodzin w bieżącym okresie transformacji. Ogólnym uzasadnieniem dla tej hipotezy jest przekonanie, że wówczas gdy instytucjonalne ramy procesu osiągnięć społeczno-ekonomicznych ulegają radykalnej zmianie, rodzinne „wyposażenie" psychologiczne nabiera w tym procesie autonomicznego i zasadniczego znaczenia. Konceptualną ramą rozdziału jest socjologiczna tradycja badań nad „procesem osiągania statusu" (Blau i Duncan 1967; Mach i Słomczyński 1976; Pohoski 1979) i rolą zmiennych psychologicznych w tym procesie (Klarkowski 1981; Słomczyński 1986; Słomczyński i Mach 1996). W okresie transformacji ustrojowej we Wschodniej Europie tradycja ta nabiera jednak nowego znaczenia, ponieważ wpływ wcześniejszych zasobów psychologicznych na aktualne osiągnięcia daje się interpretować w kategoriach mentalnego dziedzictwa państwowego socjalizmu. 86 Rozdział V Rola autorytaryzmu i elastyczności intelektualnej ... 87 1. Proces osiągania statusu w okresie transformacji ustrojowej Proces osiągania statusu realizuje się w nowoczesnych społeczeństwach na dwu płaszczyznach, przenikających się, choć analitycznie odrębnych. Pierwszą z nich jest szeroko rozumiana i nigdy nie kończąca się rodzinna socjalizacja, drugą - instytucjonalna alokacja (Kerckhoff 1976, 1989, 1995). W perspektywie socjalizacyjnej podstawowym procesem decydującym o osiągnięciach jest socjalizacyjny wpływ zasobów rodzinnych. Kształtowanie i ciągłe podtrzymywanie aspiracji, motywacji i innych cech osobowościowych sprzyjających adaptacji i osiągnięciom, a także tworzenie i utrzymywanie nieograniczonego w czasie poczucia wsparcia ze strony rodziny są w tej perspektywie najważniejszymi mechanizmami „przekładania się" pozycji rodziny w późniejsze rodzinne i indywidualne osiągnięcia. Blau i Duncan (1967), choć we własnych analizach empirycznych nie uwzględniali zmiennych psychologicznych, w teoretycznych interpretacjch procesu osiągania statusu w nowoczesnych społeczeństwach wyraźnie faworyzowali socjalizacyjną stronę tego zagadnienia. Krytycy podejścia Blaua i Duncana zwracali zwykle uwagę na pomijanie przez nich instytucjonalnych aspektów organizacji społecznej. W perspektywie alokacyjnej podkreśla się fakt, że osiągnięcia społeczno-ekonomiczne nie realizują się w „instytucjonalnej próżni", lecz poprzez „przydzielanie" jednostkom pozycji w instytucjonalnej strukturze społecznej. Instytucje społeczne pełnią rolę „sit" i „bramek", które powiązane między sobą regułami własnej organizacyjnej logiki - decydują o osiągnięciach w istotnej mierze niezależnie od indywidualnych aspiracji, motywacji i cech osobowościowych. W perspektywie alokacyjnej instytucjonalna struktura społeczna jest zatem autonomicznym źródłem nierówności społecznej - niezależnym od tych cech indywidualnych, które mogą być efektem bardziej lub mniej udanej rodzinnej socjalizacji. Jest przy tym zupełnie oczywiste, że perspektywa alokacyjna zakłada istnienie dobrze ukształtowanej, stabilnej struktury instytucji społecznych, które socjalizacji rodzinnej efektywnie przeciwstawiają socjalizację instytucjonalną. Podsumowując wprowadzone rozróżnienie można stwierdzić, że w perspektywie alokacji osiągnięcia są przede wszystkim zewnętrznie reglamentowane przez struktury instytucjonalne, w perspektywie socjalizacji są zaś przede wszystkim wewnętrznie generowane przez rodzinne zasoby i działania socjalizacyjne. W okresie obecnej transformacji perspektywa socjalizacyjną powinna lepiej opisywać rzeczywistość społeczną. Instytucjonalna infrastruktura społeczeństwa ulega bowiem rozchwianiu i nie może działać tak efektywnie jak w okresach stabilności społecznej. Oznacza to, że zasoby rodzinne z czasu państwowego socjalizmu (zarówno ekonomiczne, polityczne, kulturowe, jak i mentalne) powinny ujawniać swe relatywne, jeśli nie absolutne, znaczenie. Gdyby tak było w istocie, to - zgodnie z założeniami tej pracy - mielibyśmy do czynienia ze specyficznym przejawem dziedzictwa państwowego socjalizmu. Gdyby udało się stwierdzić utrzymywanie się niezależnego od innych czynników wpływu rodzinnych zasobów mentalnych z okresu państwowego socjalizmu na obecne osiągnięcia, to moglibyśmy mówić o istnieniu mentalnego dziedzictwa państwowego socjalizmu. Dalsze części tego rozdziału są poświęcone właśnie poszukiwaniu empirycznych dowodów istnienia tego dziedzictwa1. Czy są podstawy, by uważać, że poszukiwanie to może zakończyć się sukcesem? W praktyce społecznych badań nad procesami osiągnięć zasobom mentalnym przypisywano różne role. Z jednej strony formułowano tezy, w myśl których nie tylko zasoby tego rodzaju, ale również fundamentalne czynniki w rodzaju pochodzenia społecznego, wykształcenia i zawodu nie odgrywają w tym procesie 1 W analizach empirycznych mających na celu badanie wpływu zasobów rodzinnych z okresu państwowego socjalizmu na obecne osiągnięcia zawsze kontroluję obecne wykształcenie. Uzasadnia to stwierdzenie, że pozytywny wpływ wykształcenia na pozycję zawodową i dochód jest w dużej mierze niezależny od systemu społeczno-- politycznego. W analizach, które służą poszukiwaniu specyficznych śladów wpływu poprzedniego systemu na system obecny, wszelkie zależności związane w rolą wykształcenia w osiąganiu pozycji społecznych powinny być zatem wyeliminowane. Eliminując z analizy wpływy związane z wykształceniem pomijamy jednak również wpływ wcześniejszych zasobów rodzinnych na osiągane przez dzieci wykształcenie. We wpływie tym manifestować się mogą jednak różne przejawy mentalnego dziedzictwa państwowego socjalizmu. W ostatniej części tego rozdziału fakt ten wezmę pod uwagę. Kontrola wykształcenia oznacza, że w poszukiwaniu dowodów na istnienie mentalnego dziedzictwa państwowego socjalizmu zastosowano metodę, która raczej utrudnia niż ułatwia pozytywną odpowiedź na pytanie o istnienie owego dziedzictwa. 88 Rozdział V Rola autorytaryzmu i elastyczności intelektualnej ... 89 istotnej roli (Jencks et al. 1972; Jencks 1979). Z drugiej strony znane są jednak wyniki dobrze udokumentowanych badań empirycznych, w których stwierdzano, że nawet wyniki testów inteligencji z okresu młodzieńczego mają silny - niezależny od późniejszego wykształcenia i zawodu - pozytywny wpływ na dochód rodziny założonej przez młodego człowieka po wielu latach (Dronkers i Bakker 1989). Herrnstein i Murray (1995) w swej kontrowersyjnej książce o inteligencji i strukturze klasowej w Stanach Zjednoczonych twierdzą nawet, że IQ jest najbardziej efektywnym predyktorem osiągnięć społeczno-ekonomicznych. W myśl pierwszej tezy poszukiwanie jakiegokolwiek wpływu psychologicznego funkcjonowania w okresie państwowego socjalizmu na obecne osiągnięcia jest bezsensowne. Obserwacje drugiego rodzaju skłaniają ku akceptacji tezy, w myśl której zasoby mentalne z okresu państwowego socjalizmu mogą wywierać nawet bardzo silny wpływ na obecne położenie ekonomiczne. W następnych partiach tego rozdziału odpowiadam na pytanie, która z tych dwu tez bliższa jest prawdy o rzeczywistości polskiej transformacji lat dziewięćdziesiątych. 2. Autorytaryzm i elastyczność intelektualna z okresu państwowego socjalizmu a zmiany w poziomie dochodów rodzin w latach 1978-1993 Czy autorytaryzm z okresu państwowego socjalizmu wywiera -niezależnie od innych czynników - wpływ na sytuację dochodową rodziny w latach 1978 - 1993? Czy wpływ ten jest negatywny, czy pozytywny? Czy i jaki wpływ wywiera elastyczność intelektualna z tamtego okresu? Oto pytania, na które odpowiadam poniżej. Argumentowałem wcześniej, że nie tylko istnieją poznawcze i afektywne koncepcje autorytaryzmu, ale także sam autorytaryzm - jako cecha jednostki - ma komponenty poznawcze i afektywne. Sposób, w jaki u indywidualnych osób i w rodzinach współwystę-pują są te dwa elementy, nie jest na ogół znany. Utrudnia to badanie odrębnych wpływów obu komponent i interpretację wpływu autorytaryzmu na inne zjawiska. Wolno przypuszczać, że dziedzictwo państwowego socjalizmu ujawnia się przede wszystkim w utrzymującym się wpływie autory- taryzmu, rozumianego raczej jako szczególnego rodzaju orientacja mentalna niż szczególnego rodzaju (ograniczona) perspektywa poznawcza2. Jeżeli jednak chcemy uchwycić wpływ autorytaryzmu wolnego od komponenty poznawczej, to z analiz wyeliminować należy nie tylko wpływy formalnego wykształcenia, ale również wpływy elastyczności intelektualnej. Ta ostatnia bowiem, choć silnie związana z wykształceniem, mierzy cechy psychologiczne, którym wykształcenie niewątpliwie sprzyja, ale których w żadnej rozsądnej mierze nie gwarantuje. Po tego rodzaju eliminacji badacz dysponowałaby lepszą miarą autorytaryzmu jako typu mentalności stanowiącego mieszankę autorytarngo podporządkowania, autorytarnej agresji i autorytarnego „lęku przed światem" - czynników standardowo i z dużym natężeniem produkowanych przez hierarchiczne struktury zwierzchnictwa typowe dla państwowego socjalizmu. Z kolei jeżeli chcemy uchwycić czysty wpływ zdolności intelektualnych na osiągnięcia, to taką lepszą miarę otrzymamy wówczas, gdy pomiar elastyczności intelektualnej uwolnimy nie tylko od wpływu formalnego wykształcenia (które sprzyja elastyczności, ale samo w sobie elastycznością nie jest), ale również od społeczno-obyczajo-wego autorytaryzmu, który ograniczając pole doświadczeń i pole refleksji, w niezależny od (braku) wykształcenia sposób ogranicza zdolności poznawcze. Elastyczność intelektualna przy kontroli zarówno wykształcenia, jak i autorytaryzmu jest prawdopodobnie „najczystszą" miarą zasobów intelektualnych w nieeksperymenalnych naukach społecznych. Utrzymujący się wpływ takiej elastyczności zmierzonej w okresie państwowego socjalizmu stanowiłby oczywiście inny przejaw mentalnego dziedzictwa tamtego systemu niż utrzymujący się wpływ nastawień autorytarnych z tamtego okresu. Mając na uwadze powyższe ustalenia, w tabelach V-1, V-2 i V-3 analizuję związki między autorytaryzmem i elastycznością intelektualną z okresu państwowego socjalizmu a sytuacją dochodową rodzin w latach 1978-1993. W analizie tej jednostką analizy nie jest pojedyncza osoba, lecz cała rodzina3. Jako zmienne kontrolne 2 Rozbudowane uwagi na ten temat znajdują się w rozdziale III. 3 Choć w 1993 r. około połowy młodych ludzi badanych po raz pierwszy w 1980 r. nie mieszkało już z rodzicami i w formalnym sensie nie prowadziło z nimi wspólnego gospodarstwa domowego, zakładam, że w okresie transformacji rodzice 90 Rozdział V Rola autorytaryzmu i elastyczności intelektualnej ... 91 uwględniam w niej też rodzinne zasoby demograficzne, zawodowe i polityczne. W tabeli V-l dla 147 analizowanych w tym rozdziale rodzin przedstawiono korelacje pomiędzy najważniejszymi zmiennymi uwzględnionymi w analizie4. Trzy wyniki w tej tabeli zasługują na podkreślenie. (1) Najwyższą wartość osiąga korelacja między autorytaryzmem rodziny z lat 1978/1980 a jej elastycznością intelektualną z tamte go okresu. Korelacja ta - zgodnie z oczekiwaniami jest silnie nega tywna (-0,69), ale nie w tym stopniu, by niemożliwe było rozdziele nie wpływów tych zmiennych na zmienną zależną5. (2) Elastyczność intelektualna rodziny z okresu 1978/1980 jest najsilniejszym korelatem rodzinnego dochodu z roku 1993. Związek między tą elastycznością a dochodem jest nawet silniejszy od związ ku między obecnym dochodem rodziny a jej obecnym wykształce- i dzieci niezależnie of faktu wspólnego zamieszkiwania tworzą „dającą sobie wspólnie radę" wspólnotę, w której obecnych osiągnięciach poszukiwać należy utrzymujących się wpływów zasobów rodzinnych z okresu państwowego socjalizmu. Ważniejszy dla zrozumienia polskiej rzeczywistości okresu transformacji jest przy tym nie fakt, że połowa osób w wieku 27-31 lat nie mieszka już z rodzicami, lecz raczej fakt, że aż połowa w dalszym ciągu mieszka w domu rodzinnym. 4 W przypadku trzydziestu rodzin z podstawowej próby 177 rodzin zbadanych w latach 1978-1980 w 1993 r. nie udało się odszukać ani rodziców, ani dziecka. Tylko te rodziny zostały wyeliminowane z analizy. Dało to próbę 147 (niekoniecznie pełnych) rodzin stanowiących podstawę analiz zamieszczonych w tym rozdziale. Braki danych w poniższych analizach pomijano parami. Alternatywne sposoby uwzględnienia braków danych, choć mają - nieunikniony przy niedużej liczebności próby -wpływ na poszczególne współczynniki, prowadzą do zasadniczo takich samych wniosków. Miary rodzinnego autorytaryzmu, autorytarnej uległości i elastyczności intelektualnej z okresu 1978/1980 zostały stworzone jako skale czynnikowe wykorzystujące jednowymiarowe rozwiązania analizy czynnikowej dla odpowiednich zmiennych charakteryzujących ojca, matkę i dziecko w tamtym okresie (patrz rozdział III). Miara konformizmu rodziny w latach 1978-1980 została stworzona w podobny sposób. Jej podstawą są wybory wartości (przez rodziców dla dzieci i przez dzieci dla samych siebie) z wymiaru „samosterowność - konformizm" (Koralewicz 1987; Słomczyński et al. 1988; Skarżyńska 1991; Janowska 1992). Wykształcenie rodziny z 1993 r. jest sumą liczby klas ukończonych przez matkę, ojca i syna bądź córkę. Dochód rodziny (na głowę) w 1993 r. jest mierzony za pomocą skali czynnikowej, w której miary „dochodu na głowę" raportowane przez poszczególnych członków rodziny są skombino-wane w jedną wartość. 5 Warto zauważyć, ze korelacja 0,69 implikuje mniej niż 50% wariancji wyjaśnionej przez jedną zmienną w drugiej. niem. Bez wątpienia w analizach regresyjnych, nawet przy kontroli innych zmiennych, wolno oczekiwać istotnych wpływów elastyczności sprzed kilkunastu lat na społeczno-ekonomiczne osiągnięcia w okresie transformacji. (3) Związek między autorytaryzmem rodziny z okresu 1978/1980 a jej dochodem w roku 1993 jest umiarkowany i negatywny. Silnie negatywne korelacje między autorytaryzmem rodziny a jej elastycznością i wykształceniem sugerują jednak, że przy kontroli wykształcenia i elastyczności czysty wpływ autorytaryzmu na dochód może nie być negatywny. Te trzy wyniki stanowią wstęp do analizy regresyjnej przedstawionej w tabeli V-2. Ponieważ w analizie tej kontrolowany jest dochód rodziny z lat 1978/1980, współczynniki przedstawione w tabeli informują o pozytywnym lub negatywnym wpływie na zmianę dochodu rodziny w okresie 1978/1980 - 1993. Po pierwsze, elastyczność intelektualna z okresu 1978/1980 ma pozytywny wpływ na zmianę dochodu rodziny w latach 1978-1993 nawet wtedy, gdy uwzględniony jest wpływ dużej liczby innych czynników charakteryzujących położenie rodziny w państwowoso-cjalistycznej strukturze społecznej, autorytaryzm rodziny z tamtego okresu oraz wykształcenie członków rodziny w roku 1993. Najwyraźniej okres transformacji wspiera konwersję rodzinnej elastyczności (nie związanej ani z formalnym wykształceniem, ani z poziomem autorytaryzmu) w osiągnięcia społeczno-ekonomiczne w nowym systemie. Przy „wyrównanych innych czynnikach" system sprzyja tym rodzinom, które w okresie państwowego socjalizmu charakteryzował wysoki poziom elastyczności intelektualnej. Nie możemy być całkowicie pewni, co ta elastyczność zawiera w sobie i w jakiej mierze została „wyprodukowana" przez bierne bądź aktywne uczestnictwo w poprzednim systemie. Bez wątpienia tylko po części mierzy ona „socjalistyczną elastyczność" ukształtowaną przez „dawanie sobie rady z systemem", ale właśnie z powodu tej części jest ona tak interesująca. Nie ma przy tym żadnego przekonującego powodu, by uważać, że elastyczność ta ukształtowała się całkowicie poza codziennym doświadczeniem. Zawiera ona w sobie zapewne i rodzaj „chytrości" bądź „przebiegłości", których uczyło uczestnictwo w systemie państwowego socjalizmu, i bardziej generalną postawę kognitywnej „rzutkości", którą można było kształtować 92 Rozdział V Rola autorytaryzmu i elastyczności intelektualnej ... 93 również „przeciw systemowi". Jednak w każdej interpretacji nie ulega wątpliwości istnienie bezpośredniego (omijającego wykształcenie) wpływu zasobów intelektualnych z okresu późnego socjalizmu na obecną sytuację dochodową rodziny. Koncentruję się na takiej interpretacji tego wpływu, która pozwala mówić o działaniu mentalnego dziedzictwa starego systemu. Trzeba jednak zaznaczyć, że w tej mierze, w jakiej elastyczność mierzy nie „socjalistyczną zaradność", lecz „czystą inteligencję", istnienie nie związanego z położeniem w strukturze, bezpośredniego wpływu elastyczności z lat 1978/1980 na sytuację ekonomiczną z roku 1993 jest również bardzo silnym dowodem na istotną rolę osobowości w procesie osiągnięć. Po drugie, wydaje się prawdopodobne, że autorytaryzm rodziny z okresu państwowego socjalizmu pozytywnie wpływa na sytuację ekonomiczną rodziny z okresu wczesnej transformacji. Im silniejszy autorytaryzm rodziny w późnych latach siedemdziesiątych, tym wyższy bowiem ceteris paribus przyrost dochodów rodziny w okresie 1978/1980 - 1993 (lub tym mniejszy spadek dochodów w tym czasie). Ta teza, tylko pozornie nieoczekiwana, wymaga komentarza. Uważam ją raczej za prawdopodobną niż za całkowicie pewną z dwóch względów: odpowiedni współczynnik (standaryzowany), choć wysoki (0,17), nie jest statystycznie istotny nawet na poziomie 0,10, ponadto współczynnik ten jest pozytywny, podczas gdy odpowiednia korelacja zerowego rzędu jest negatywna (0,17 vs -0,34). W żaden sposób nie przeczy to jednak tezie o możliwości pozytywnego wpływu autorytaryzmu z okresu państwowego socjalizmu na obecną sytuację ekonomiczną rodzin. Odpowiedni współczynnik jest w sensie absolutnym wyższy niż współczynniki standardowo spotykane w analizach regresyjnych tego rodzaju, a zmiana kierunku zależności w stosunku do korelacji zerowego rzędu nie powinna dziwić. Można bowiem pokazać, że negatywny wpływ wczesnego autorytaryzmu na dochód jest całkowicie wyjaśniany przez związek autorytaryzmu z wykształceniem6. Przywykliśmy oczekiwać, że oso- 6 Negatywna korelacja między autorytaryzmem a dochodem jest bez wątpienia w dużej mierze efektem silnej negatywnej korelacji między autorytaryzmem a wykształceniem i elastycznością oraz umiarkowanych pozytywnych korelacji między dwiema ostatnimi zmiennymi a dochodem. Kontrola samego tylko wykształcenia i zmiennych charakteryzujących rodzinne zasoby demograficzne, ekonomiczne i polityczne by autorytarne zarabiają mniej. Zapominamy przy tym często, iż dzieje się tak głównie dlatego, że osoby te mają niższe wykształcenie, które nie sprzyja dochodom. Jeżeli jednak jest tak właśnie, to dlaczego wpływ na dochód autorytaryzmu uwolnionego od edukacyjnych (w szerokim znaczeniu) korelatów nie miałby być pozytywny? Wydaje się, że dopiero kontrola poznawczych korelatów autorytaryzmu pozwala wydobyć - ukryty w zwykłej korelacji - pozytywny związek między państwowosocjalistycznym autorytaryzmem a sytuacją ekonomiczną w postkomunistycznym kapitalizmie7. Po trzecie, wśród zmiennych charakteryzujących rodzinne zasoby demograficzne, zawodowe i polityczne z okresu państwowego socjalizmu wiele mówiący wydaje się silny pozytywny związek między przynależnością ojca do PZPR w roku 1978 a sytuacją ekonomiczną jego rodziny piętnaście lat później, w roku 1993. Związek ten utrzymuje się przy kontroli wszystkich innych zmiennych uwzględnionych w tabeli V-2. Jest zatem niezależny od grupy zawodowej ojca, od wykształcenia członków rodziny, a także od ich elastyczności intelektualnej i autorytaryzmu. Warto w tym miejscu przypomnieć, że kontrolując w tej analizie rodzinny dochód z lat 1978/1980, twierdzę w istocie, iż (przy stałych innych czynnikach) z okresu państwowego socjalizmu całkowicie eliminuje oryginalną korelację między autorytaryzmem z lat 1978/1980 a dochodem z roku 1993 (-0,34 vs -0,04). 7 W opisanych wyżej analizach nie kontroluję statusu zawodowego członków rodziny w 1993 r. Nie robię tego z dwóch powodów. Pierwszy sprowadza się do tego, że - ze względu na wiek - wielu rodziców w obecnej próbie już nie pracuje, a wiele dzieci jeszcze nie pracuje. W obu pokoleniach są też bezrobotni. Oba czynniki zwiększają w ten sposób bardzo istotnie liczbę braków danych i redukują liczbę przypadków dostępnych dla analizy empirycznej. Drugi powód ma charakter koncepcyjny. Nie jest mianowicie oczywiste, że obecny status zawodowy należy za wszelką cenę w takiej analizie kontrolować. Być może pozytywny wpływ autorytaryzmu na obecny dochód bierze się stąd, że wykształcony w okresie państwowego socjalizmu autorytaryzm pomógł niektórym osobom w zdobyciu dobrze płatnych zawodów. Jeżeli jest tak rzeczywiście, to mamy tu do czynienia z bardzo dobrym przykładem jednego z mechanizmów, poprzez które mentalne dziedzictwo socjalizmu wpływa na nasz dzień dzisiejszy. Obecna analiza nie wyklucza takiej interpretacji. Kontrola statusu zawodowego, której podstawą byłoby przekonanie, że bez tej kontroli model testowania hipotezy o mentalnym dziedzictwie nie jest właściwie wyspecyfikowany, byłaby w tej sytuacji nie na miejscu. Tym niemniej byłoby oczywiście dobrze wiedzieć, czy wspomniany mechanizm rzeczywiście działa, ponieważ w ten sposób specyfikacja mechanizmów wpływu mentalnego dziedzictwa byłaby bardziej szczegółowa i pełna. W następnej części tego rozdziału powrócę krótko do tego zagadnienia (zob. przypis 12). Rozdział V Rola autorytaryzmu i elastyczności intelektualnej ... 95 przynależność ojca do PZPR w okresie państwowego socjalizmu prowadzi do pozytywnych (w stosunku do innych rodzin) zmian w sytuacji ekonomicznej rodziny w okresie 1978/1980 - 1993. Dziedzictwo państwowego socjalizmu wyraża się w tym wyniku nie jako efekt istnienia państwowosocjalistycznych struktur mentalnych, lecz jako efekt istnienia państwowosocjalistycznych struktur organizacyjnych. Pozytywny wpływ autorytaryzmu z końca lat siedemdziesiątych na osiągnięcia społeczno-ekonomiczne w okresie wczesnej transformacji bez wątpienia wymaga potwierdzenia w analizach kontrolnych. Tabela V-3 zawiera wyniki takich właśnie analiz. Obok autorytaryzmu uwzględniam w niej również rodzinne pomiary autorytarnej uległości i konformizmu (patrz przypis 4) z przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Zarówno w przypadku autorytarnej uległości, jak i konformizmu przedstawione w tabeli analizy potwierdzają, że przy kontroli innych czynników (w szczególności elastyczności intelektualnej z lat 1978/1980 i wykształcenia z roku 1993) istnieje pozytywny wpływ rodzinnych nastawień autorytarno--konformistycznych z okresu państwowego socjalizmu na rodzinny dochód z okresu transformacji. W odniesieniu do autorytarnej uległości wpływ ten, mimo iż próba jest bardzo niewielka, osiąga nawet poziom statystycznej istotności. Wpływ rodzinnego konformizmu jest również pozytywny - choć słabszy i nieistotny statystycznie8. Powyższe wyniki konsekwentnie sugerują, że psychologiczne funkcjonowanie rodzin w okresie państwowego socjalizmu ma utrzymujący się do dziś wpływ na rodzinne osiągnięcia społeczno-ekonomiczne. Wpływ - niezależny od wykształcenia i demograficzno- K Ważniejszy niż siła tego oddziaływania jest fakt, że pomimo wyraźnie niższych korelacji z elastycznością i wykształceniem (tabela V-1) również w przypadku rodzinnego konformizmu kontrolowanie elastyczności i wykształcenia prowadzi do zmiany kierunku stwierdzonego wpływu konformizmu na dochód - z negatywnego na pozytywny. To konsystentne odwrócenie znaków nawet w sytuacji, w której podejrzenie współliniowości jest szczególnie słabo uzasadnione, oraz udokumentowany statystycznie istotny pozytywny wpływ rodzinnej autorytarnej uległości z lat 1978/1980 na dochód rodziny w 1993 r. skłaniają mnie do uznania, że pozytywna zależność między „negatywnymi" zasobami psychologicznymi z okresu państwowego socjalizmu a spo-łeczno-ekonomicznymi osiągnięciami w okresie transformacji nie jest artefaktem, lecz adekwatnym opisem pewnego wycinka obecnej postkomunistycznej rzeczywistości społecznej. -społecznych charakterystyk - zachowuje nie tylko elastyczność intelektualna z tamtego okresu, ale także ówczesny poziom autorytaryzmu. Zarówno elastyczność intelektualna, jak i autorytaryzm ukształtowane w okresie państwowego socjalizmu wywierają pozytywny wpływ na sytuację ekonomiczną rodziny w latach dziewięćdziesiątych. Wpływ ten nie jest przy tym ani konsekwencją umiejscowienia rodzin w strukturze społecznej państwowego socjalizmu, ani też refleksem wpływu wykształcenia członków rodziny na jej dochody. Najwyraźniej istnieje „czysty", niezależny od innych czynników, wpływ zasobów mentalnych z okresu państwowego socjalizmu na obecne osiągnięcia. Jaki jest mechanizm tego wpływu? Analiza danych nie może udzielić jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie. Elastyczność intelektualna ukształtowana w państwowym socjalizmie miała aspekty systemowo specyficzne i aspekty od systemu niezależne. „Cwaniactwo", intelektualna „chytrość" i „przebiegłość" - należą do pierwszych. Bardziej abstrakcyjne: intelektualna „rzutkość" i sprawność - należą do drugich. Zapewne i jedne, i drugie pomogły i pomagają polskim rodzinom w dawaniu sobie rady w niejasnej i nie do końca ukształtowanej strukturze polskiego kapitalizmu. W przypadku autorytaryzmu ukształtowanego i funkcjonującego w państwowym socjalizmie aspekty specyficzne systemowo wydają się bardziej widoczne. Autorytaryzm ten oznaczał bez wątpienia mieszankę autorytarnej agresji i autorytarnego podporządkowania, które przejawiały się w niezwracaniu uwagi na innych, nachalności, służalczości i chamstwie. Czynniki te pomagały w osiągnięciach w starym systemie i - na podstawie przedstawionych rezultatów -można przypuszczać, że najprawdopodobniej ich działanie rozciąga się na obecny system. Autorytaryzm z okresu państwowego socjalizmu łączył się jednak w oczywisty sposób nie tylko z takimi czynnikami. Łączył się również z tradycjonalizmem, pomocą i solidar-nścią rodzinną, które kształtowały się (i utrzymywały) niezależnie od systemu państwowego socjalizmu, lub wręcz przeciwko temu systemowi. Utrzymywanie się wpływu autorytaryzmu z poprzedniego systemu na obecne osiągnięcia społeczno-ekonomiczne musi być widziane również jako efekt tych właśnie czynników. Problem efektywnego utrzymywania się wpływów starego systemu jako aspektu mentalnego dziedzictwa państwowego socjalizmu 96 Rozdział V Rola autorytaryzmu i elastyczności intelektualnej 97 jest zatem skomplikowany i otwarty na różne interpretacje. Powyższe empiryczne analizy wykazują, że może on jednak być formułowany w sposób precyzyjny (w rozsądnym socjopsychologicznym znaczeniu terminu „precyzyjny") i w taki sam sposób rozstrzygany. W świetle tych analiz można mówić o istnieniu mentalnego dziedzictwa państwowego socjalizmu, wskazując na specyficzny, niespro-wadzalny do położenia w socjalistycznej strukturze i do obecnego wykształcenia, pozytywny wpływ wywierany na obecne osiągnięcia i przez elastyczność intelektualną, i przez autorytaryzm charakteryzujące funkcjonowanie polskich rodzin w poprzednim systemie9. 3. Autorytaryzm i elastyczność intelektualna z okresu państwowego socjalizmu a determinacja dochodów rodzinnych w roku 1993 Powyższe analizy były zgodne z przyjętym założeniem, że dziedzictwo poprzedniego systemu powinno się przejawiać szczególnie silnie w historii całych rodzin stanowiących głównego autora procesów transformacyjnych. Analizowane rodziny są jednak szczególne - są to rodziny, w których w 1993 r. dzieci miały 27-31 lat i często (choć nie na ogół) nie mieszkały już z rodzicami. Takie rodziny dobrze nadają się do schematu badań nad socjalistycznym dziedzictwem, który proponuję w tej pracy, jednak dzieci wywodzące się z tych rodzin (i rodziny tych dzieci) stanowią również odrębną populację, w której w optymalny sposób można badać to zagadnienie. Przedstawię teraz analizy dotyczące tej właśnie populacji. Tabela V-4 zawiera korelacje pomiędzy zmiennymi wykorzystywanymi w analizie. Sądząc z tych korelacji związki między socjalistyczną mentalnością a osiągnięciami społeczno-ekonomicznymi z okresu transformacji nie są zbyt silne. Do niektórych korelacji należy też podchodzić z ostrożnością ze względu na niedużą liczebność próby10. Tym niemniej wyraźna korelacja między elastycznością in- 9 Utrzymujący się wpływ przynależności ojca do PZPR jest innym przykładem zasługującym na odrębną analizę. 10 Podstawą dla obliczenia tych współczynników jest próba 107 osób (dzieci z 1980 r.) w wieku 27-31 lat w 1993 r. Korelacje uwzględniające prestiż wykonywa nego zawodu i zarobki związane z wykonywaniem tego zawodu dotyczą 67 osób pra- telektualną rodziny z lat 1978-1980 a dochodem na głowę w rodzinie dziecka w roku 1993 (0,32) oraz nieistotna statystycznie, ale pozytywna korelacja między autorytaryzmem dziecka z roku 1980 a jego zarobkami z pracy w roku 1993 (0,14) stanowią w tabeli V-4 dwa ślady, które pozwalają przypuszczać, że analizy wielozmienno-we mogą i w tym wypadku ujawnić istnienie pozytywnego wpływu państwowosocjalistycznej przeszłości na obecne osiągnięcia. W tabeli V-5 przedstawiam analizy, które testują dwa wspomniane wyżej ślady. Dokumentują one istnienie zależności między indywidualnymi i rodzinnymi zasobami mentalnymi z okresu państwowego socjalizmu a dochodem na głowę w rodzinach osób liczących 27-31 lat w roku 1993. W analizach tych zrezygnowałem z kontroli całej baterii zmiennych kontrolowanych poprzednio. Kontroluję tylko wiek i płeć dziecka oraz fakt, czy w dalszym ciągu tworzy ono jedno gospodarstwo domowe z rodzicami, czy prowadzi odrębne gospodarstwo, oraz - jak zawsze w tej pracy - wykształcenie dziecka w 1993. Kontrola wielu zmiennych miała sens w poprzednich analizach, w których ta sama rodzina była badana w dwóch punktach czasowych, wydaje się niepotrzebnie restryktywna w badaniu wpływu rodziny na losy jednego z jej członków. Współczynniki w pierwszej kolumnie tabeli V-5 wskazują, że uwolniony od korelatów poznawczych (elastyczność intelektualna i wykształcenie) autorytaryzm młodzieży z okresu państwowego socjalizmu sprzyja wysokim dochodom rodzin, w których młodzież ta znalazła się po piętnastu latach. Tego rodzaju zależność utrzymuje się nawet przy kontroli zarobków dziecka z roku 1993 (trzeci wiersz tabeli). Podobnie jak w przypadku wcześniejszych analiz „rodzinnych" wpływ ten dotyczy wyłącznie autorytaryzmu jako typu mentalnego (to znaczy staje się widoczny dopiero przy kontroli wykształcenia i/lub elastyczności)11. Konsekwentnie twierdzę bowiem, że w tym właśnie aspekcie autorytaryzmu doszukiwać się należy cujących zawodowo w roku 1993. Byłoby bardzo dobrze dysponować większą liczbą przypadków, ale większe próby tego rodzaju niestety nie istnieją. 11 Jak widać w pierwszym wierszu tabeli V-5, przy kontroli ograniczonej do wieku i płci dziecka oraz składu jego rodziny (mieszkanie z rodzicami vs mieszkanie bez rodziców) wspomniany wpływ jest statystycznie nieistotny, a jeśli nie kontroluje się żadnych zmiennych, to korelacja między autorytaryzmem dziecka z roku 1980 a dochodem na głowę w jego rodzinie z roku 1993 jest dokładnie zerowa (tabela V-4). 98 Rozdział V Rola autorytaryzmu i elastyczności intelektualnej ... 99 istnienia mentalnego dziedzictwa poprzedniego systemu. Kontrola aspektów poznawczych autorytaryzmu jest zatem właściwym sposobem badania wpływu autorytaryzmu jako elementu mentalnego dziedzictwa państwowego socjalizmu. Wiersze od czwartego do siódmego w tabeli V-5 przekonują, że elastyczność intelektualna rodziny z okresu państwowego socjalizmu ma wpływ na dochód rodziny, w której znalazło się jej dziecko po piętnastu latach. Wpływ ten jest szczególnie silny przy kontroli autorytaryzmu dziecka z roku 1980, ale jest znaczący i bez tej kontroli. Ważniejszy jest jednak fakt, że wpływ ten jest niezależny od wykształcenia ówczesnego dziecka i częściowo realizuje się przez (niezależne od wykształcenia) oddziaływanie na jego zarobki. Wydaje się zatem, że również na poziomie osiągnięć indywidualnych elastyczność i autorytaryzm z okresu państwowego socjalizmu mają do dziś pozytywny, niezależny od wykształcenia, wpływ. W przypadku elastyczności wpływ ten dotyczy przede wszystkim elastyczności jako cechy całej rodziny z tamtego okresu. W przypadku autorytaryzmu oddziałuje raczej wczesny, ukształtowany w państwowym socjalizmie, autorytaryzm samej jednostki. W przypadku elastyczności najważniejszy wydaje się, niezależny od wpływu rodziców na wykształcenie dziecka, pozytywny wpływ rodzinnej elastyczności z okresu dorastania na obecnie osiągane zarobki z pracy. Elementami tego mechanizmu są zapewne (a) rodzicielskie kształtowanie pozytywnych motywacji, aspiracji i nawyków zawodowych mające podstawę w rodzinnej umiejętności intelektualnego radzenia sobie ze złożonością szeroko rozumianego otoczenia społecznego oraz (b) częściowo genetycznie, a częściowo środowiskowo warunkowany bezpośredni międzygeneracyjny transfer elastyczności, która - przy wyrównanym poziomie wykształcenia -stwarza najróżniejsze dodatkowe możliwości uzyskiwania wyższych zarobków z pracy zawodowej. W przypadku autorytaryzmu, który wpływa na dochód w rodzinie nawet niezależnie od zarobków z pracy, chodzić może o kształtowanie nacechowanych autorytaryzmem cech psychicznych sprzyjających zarabianiu poza zawodem. Przykładem może być zarówno aktywna bezwzględność w zarabianiu pieniędzy, jak i „wyczekujące" swej szansy posłuszeństwo wobec zwierzchników. Liczą się bez wątpienia nie tylko wpływy tego rodzaju. Wpływ autorytaryzmu jako zasobu rodzinnego wyrażać się może również w solidarnej rodzicielskiej pomocy, która często jest jednocześnie formą autorytarnej nadopiekuńczości ze strony autorytarnych rodziców i formą zapraszającego autorytarnego podporządkowania się rodzicom ze strony autorytarnego dziecka. We wszystkich tych wpływach, co do których można tylko spekulować, żyje do dziś mentalne dziedzictwo państwowego socjalizmu12. 4. Zależność wykształcenia od zasobów psychologicznych z okresu państwowego socjalizmu W dotychczasowych analizach - dotyczących determinacji dochodów, w których poziom osiąganego wykształcenia był kontrolowany, a nie wyjaśniany - nie uwzględniałem bezpośrednio wpływu rodzinnych zasobów psychologicznych z okresu państwowego socjalizmu na edukacyjne osiągnięcia z okresu transformacji. Przedstawione wcześniej korelacje sugerują, że autorytaryzm rodziny z okresu 1978/1980 wpływa negatywnie na poziom osiągnięć edukacyjnych dziecka zanotowany w roku 1993. Taki sam wpływ wywiera również autorytaryzm samego dziecka zmierzony w roku 1980, gdy dziecko miało 13-17 lat. Nie badałem jednak do tej pory, czy za związek między rodzinnym autorytaryzmu a późniejszym wykształceniem dziecka nie odpowiadają przede wszystkim wykształcenie matki i wykształcenie ojca, które wpływają zarówno na rodzinny autorytaryzm, jak i na późniejsze wykształcenie dziecka. Innymi słowy, chodzi o to, czy wpływ rodzinnego autorytaryzmu na późniejsze wykształcenie dziecka „ukrywa" tylko wpływ (braku) wykształcenia rodziców na 12 Analizom przedstawionym w tabelach V-4 i V-5 towarzyszyły bardziej szczegółowe analizy ścieżkowe, w których uwzględniałem także prestiż zawodu wykonywanego w 1993 r. przez osoby, które w 1980 r. miały 13-17 lat (zob. przypis 7). Analizy te dokumentują istnienie bezpośredniego pozytywnego wpływu autorytaryzmu z okresu socjalistycznej młodości na zarobki w roku 1993. Wpływ ten jest niezależny nie tylko od wykształcenia, ale i prestiżu wykonywanego w 1993 r. zawodu. Bezpośredni wpływ prestiżu na zarobki okazał się przy kontroli wykształcenia całkowicie nieistotny. Wyniki te pozostają w zasadzie bez zmiany niezależnie od tego, czy kontrola dotyczy zmiennych uwzględnionych w tabeli V-5 czy obszerniejszego zestawu zmiennych z tabeli V-2. 100 Rozdział V Rola autorytaryzmu i elastyczności intelektualnej ... 101 edukacyjne osiągnięcia ich dzieci, czy też jest wpływem autonomicznym i nie może być interpretowany w kategoriach zróżnicowanych szans edukacyjnych stojących przed dziećmi pochodzącymi z rodzin o różnym poziomie wykształcenia rodziców. W tabeli V-6 zamiast pomiaru autorytaryzmu uwzględniłem pomiar autorytarnej uległości, który wyraża się zarazem w gotowości do posłuszeństwa i w wymaganiu posłuszeństwa. Autorytarna uległość stanowi, jak pisałem wcześniej, kwintesencję autorytaryzmu typowego dla społeczeństwa okresu państwowego socjalizmu. Przedstawiam poniżej wyniki dotyczące autorytarnej uległości, gdyż układają się one w bardziej wyraźny wzór niż wyniki dotyczące autorytaryzmu. Te ostatnie są jednak w tendencji całkowicie zgodne z tabelą V-6. Wyniki dla mężczyzn wyraźnie sugerują, że przy kontroli wykształcenia rodziców zarówno autorytarna uległość matki, jak i wczesna autorytarna uległość syna w okresie 1978/1980 wywierają istotny negatywny wpływ na osiągnięcia edukacyjne syna w roku 1993. Mamy tu do czynienia ze szczególną ilustracją tezy o „blokującym wpływie" państwowego socjalizmu na możliwości modernizacyjne społeczeństwa lat dziewięćdziesiątych. „Produkując" w rodzicach i dzieciach autorytarną uległość, państwowy socjalizm przyczyniał się do ograniczania osiągnięć edukacyjnych młodzieży i w konsekwencji redukował szansę młodego pokolenia na udaną adaptację do wymogów nowoczesnego, zorientowanego na wykształcenie systemu rynkowego. Powyższy wniosek w jeszcze wyższym stopniu dotyczy kobiet. Choć w przypadku kobiet ani autorytarna uległość ojca, ani autorytarna uległość matki z okresu 1978/1980 nie mają wpływu na osiągane przez nie w roku 1993 wykształcenie, to jednak wpływ zmierzonej przed trzynastoma laty autorytarnej uległości samego dziecka na jego późniejsze wykształcenie jest wśród kobiet dwa razy silniejszy niż wśród mężczyzn. Tak jak w przypadku mężczyzn wpływ ten jest negatywny. Należy pamiętać, że stwierdzony negatywny wpływ autorytarnej uległości z okresu młodzieńczego na późniejsze wykształcenie nie ma nic wspólnego z wykształceniem rodziców. Niezależnie od wykształcenia rodziców - im wyższy poziom autorytarnej uległości 13--17-letniego dziecka w roku 1980, tym niższe wykształcenie 26- -31-letniej osoby w roku 1993. Bez wątpienia mamy w tym wypadku do czynienia z silnym, autonomicznym wpływem wczesnej zmiennej psychologicznej na późniejsze osiągnięcia społeczne. Trzeba zatem odpowiedzieć na pytanie, jaki jest mechanizm wpływu autorytaryzmu w młodości na ostatecznie osiągane wykształcenie? Wykonałem wiele analiz, które miały odpowiedzieć na to pytanie. Wydaje się, że w przypadku mężczyzn udało się znaleźć odpowiedź. Nie twierdzę, że jest to jedyna właściwa odpowiedź, ale bez wątpienia jest to element każdej właściwej odpowiedzi. Kluczem są aspiracje edukacyjne13. Gdyby dodać tę zmienną do równań przedstawionych w tabeli V-6, to dla mężczyzn aspiracje edukacyjne rodziny z okresu 1978/1980 (wyrażające się nastawieniach ojca, matki i samego dziecka) okazują się czynnikiem najsilniej wpływającym na późniejsze osiągnięcia edukacyjne. Standaryzowany współczynnik stojący przy aspiracjach wynosiłby 0,48 i byłby zdecydowanie większy od współczynnika mierzącego wpływ wykształcenia matki (0,31). Pozostałe współczynniki byłyby nieistotne statystycznie -w szczególności wpływ młodzieńczego autorytaryzmu zostałby zredukowany do nieistotnej wartości -0,06. Wyjaśniona wariancja wykształcenia syna wzrosłaby aż do 59 %. Wydaje się zatem, że w przypadku mężczyzn mechanizm wpływu wcześniejszego autorytaryzmu na późniejsze osiągnięcia edukacyjne polega na blokującej funkcji autorytaryzmu wobec aspiracji edukacyjnych. Ograniczając horyzont poznawczy i produkując sztywność mentalną, autorytaryzm w oczywisty sposób nie sprzyja aspiracjom i hamuje karierę edukacyjną. W przypadku kobiet sytuacja wygląda inaczej. Dodanie aspiracji edukacyjnych do równania z tabeli V-6 zwiększa wyjaśnioną wariancję wykształcenia o zaledwie ułamek procenta, współczynnik stojący przy tej zmiennej jest statystycznie nieistotny, a współczynniki stojące przy innych zmiennych nie ulegają żadnym zmianom. Zupełnie inaczej niż w przypadku mężczyzn aspiracje edukacyjne w żadnej mierze nie wyjaśniają związku między wczesnym autoryta- 1:1 Miara rodzinnych aspiracji edukacyjnych powstała w wyniku analizy czynnikowej jako liniowa kombinacja zmierzonych w latach 1978-1980 aspiracji edukacyjnych dziecka i wykształcenia preferowanego dla niego przez ojca i matkę. Poziomy edukacyjne wymieniane w deklaracjach o aspiracjach i preferencjach zostały uprzednio zamienione na liczbę klas szkolnych. 102 Rozdział V Rola autorytaryzmu i elastyczności intelektualnej ... 103 ryzmem a późniejszym wykształceniem. Nie jest wykluczone, że negatywny wpływ wczesnego autorytaryzmu na wykształcenie kobiet polega na tym, że autorytaryzm sprzyja szybszemu wychodzeniu za mąż i szybkiemu podejmowaniu przez kobiety ról domowych, które nie sprzyjają rozwojowi kariery edukacynej. Nie można tej hipotezy precyzyjnie sprawdzić na podstawie naszych danych, ale wiele rysów charakterystycznych polskiego społeczeństwa pozwala przypuszczać, że hipoteza o odmiennym mechanizmie wpływu młodzieżowego autorytaryzmu na wykształcenie mężczyzn i kobiet może być prawdziwa. Również i ta odmienność ilustruje mechanizmy mentalnego dziedzictwa państwowego socjalizmu. 5. Podsumowanie W rozdziale tym testowałem hipotezę stwierdzającą, że zasoby charakteryzujące psychologiczne funkcjonowanie rodzin w państwowym socjalizmie odgrywają w okresie transformacji istotną rolę w determinacji rodzinnego dochodu. Podstawą tej hipotezy było przekonanie, że w okresie transformacji rodzinne „wyposażenie" psychologiczne nabiera w procesie osiągania statusu autonomicznego i decydującego znaczenia. Zgodnie z przyjętymi założeniami metodologicznymi utrzymujący się (co najmniej przy kontroli obecnego wykształcenia) wpływ zasobów psychologicznych z poprzedniego systemu na obecne osiągnięcia interpretowałem jako dowód na istnienie efektywnego mentalnego dziedzictwa państwowego socjalizmu. Przedstawione analizy potwierdziły powyższą hipotezę. Mentalne dziedzictwo państwowego socjalizmu ujawnia się przede wszystkim w niezależnym od innych czynników pozytywnym wpływie autorytaryzmu sprzed prawie piętnastu lat na obecną sytuację materialną. W okresie transformacji dokonuje się też bezpośrednia konwersja ukształtowanej w państwowym socjalizmie elastyczności intelektualnej (nie związanej ani z formalnym wykształceniem, ani z poziomem autorytaryzmu) w zasoby materialne. Socjologiczna interpretacja mechanizmów realizowania się tych zależności musi wychodzić nieco „poza same dane" i w tym sensie będzie zawsze dyskusyjna. W przypadku autorytaryzmu wyjaśnie- nia wymaga przede wszystkim fakt, że produkowana przez codzienne doświadczenia państwowego socjalizmu mieszanka autorytarnej agresji i autorytarnego podporządkowania, pomagająca w osiągnięciach w poprzednim systemie, również w obecnym systemie jest funkcjonalna wobec osiągnięć społeczno-ekonomicznych. Odwołanie się do dwu zupełnie różnych zestawów czynników związanych z nastawieniami autorytarnymi wydaje się niezbędne w tym wyjaśnieniu. Po pierwsze, związane z autorytaryzmem nie-zwracanie uwagi na innych lub instrumentalne traktowanie innych, a także szeroko i przenośnie rozumiane nachalność i służalczy konformizm, to najwyraźniej cechy, dla których dobrym gruntem jest nie tylko państwowy socjalizm, ale i postkomunistyczny kapitalizm. Ich efektywne działanie rozciąga się zatem i na nowo powstający system. Po drugie, autorytaryzm z okresu państwowego socjalizmu łączył się w oczywisty sposób nie tylko z wyżej wymienionymi cechami jednostek. Tradycjonalizm, pomoc i solidarnść rodzinna, kształtujące się w dużej mierze niezależnie od systemu lub przeciw systemowi, były również związane z nastawieniami autorytarnymi. Bez wątpienia także obecny system stwarza olbrzymie zapotrzebowanie na tradycyjną pomoc i solidarność rodzinną. Utrzymywanie się wpływu autorytaryzmu z poprzedniego systemu na obecne osiągnięcia społeczno-ekonomiczne realizuje się więc bezpośrednio również poprzez tego rodzaju mechanizmy. W przypadku autorytaryzmu mentalne dziedzictwo państwowego socjalizmu objawia się zatem na co najmniej dwa odmienne sposoby. Podobnie jest w przypadku utrzymującego się wpływu elastyczności intelektualnej. Mechanizm pozytywnego wpływu rodzinnej elastyczności z okresu dorastania na obecnie osiągane dochody obejmuje zarówno intencjonalne rodzicielskie kształtowanie pozytywnych motywacji i aspiracji zawodowych, jak i bezpośredni mię-dzygeneracyjny transfer elastyczności. Nie możemy być jednak pewni, czy wyniesiona z państwowego socjalizmu elastyczność zawiera w sobie wyłącznie rodzaj „chytrości" bądź „przebiegłości", których uczył poprzedni system, czy też reprezentuje również postawę kognitywnej „rzutkości" kształtowanej „przeciw" systemowi". W obu tych - wyraźnie odmiennych - wariantach manifestuje się jednak jednoznacznie to samo mentalne dziedzictwo państwowego socjalizmu: bezpośredni, niezależny od wykształcenia wpływ psy- 104 Rozdział V Rola autorytaryzmu i elastyczności intelektualnej ... 105 chologicznego funkcjonowania w okresie późnych lat siedemdziesiątych na obecną sytuację dochodową. Analizy dodatkowe zamieszczone w tym rozdziale odpowiadają na pytanie, czy obecne wykształcenie - którego oddziaływanie na bieżącą sytuację jednostek i rodzin jest konsekwentnie eliminowane (statystycznie kontrolowane) w innych rozdziałach tej pracy, w której poszukuje się specyficznych wpływów państwowego socjalizmu - jest samo determinowane przez poziom autorytaryzmu wyniesiony z poprzedniego systemu. Na przykładzie tych analiz wykazałem, że w odniesieniu do związków między rodzinnym autorytaryzmem z okresu państwowego socjalizmu a obecnym wykształceniem można zasadnie mówić 0 „blokującym wpływie" państwowego socjalizmu na możliwości modernizacyjne społeczeństwa lat dziewięćdziesiątych. W tej mierze bowiem, w jakiej państwowy socjalizm „produkował" w rodzicach 1 dzieciach autorytaryzm, redukował on zarazem poziom osiągnięć edukacyjnych młodego pokolenia. Aktualnym „odłożonym" efektem tego stanu rzeczy są utrudnienia w adaptacji tego pokolenia do wy mogów nowoczesnego systemu rynkowego. W przypadku mężczyzn mechanizm wpływu wcześniejszego autorytaryzmu na późniejsze osiągnięcia edukacyjne polega niewątpliwie na blokującej funkcji autorytaryzmu wobec aspiracji edukacyjnych. W przypadku kobiet aspiracje edukacyjne nie wyjaśniają jednak związku między wczes nym autorytaryzmem a późniejszym wykształceniem. Być może ne gatywny wpływ wczesnego autorytaryzmu na wykształcenie kobiet polega na tym, że autorytaryzm sprzyja szybszemu wychodzeniu za mąż i podejmowaniu ról domowych, które utrudniają rozwój kariery edukacynej. Zarówno w przypadku mężczyzn, jak i kobiet wspom niane mechanizmy trudno uznać za specyficzne dla systemu państ wowego socjalizmu. Nie zmienia to jednak faktu, że w warunkach polskich są one jednym z aspektów mentalnego dziedzictwa tamte go ustroju. 6. Tabele Tabela V-l. Korelacja pomiędzy psychologicznymi i intelektualnymi zasobami rodziny w latach 1978/1980 i jej wykształceniem oraz dochodem na głowę w roku 1993a Konformizm rodziny w 1978/1980 Autorytaryzm rodziny w 1978/1980 Elastyczność intelektualna rodziny w 1978/1980 Wykształcenie rodziny w 1993 Dochód rodziny na głowę w 1993 Konformizm rodziny w 1978/1980 1,00 0,46 -0,48 -0,37 -0,16 Autorytaryzm rodziny w 1978/1980 1,00 -0,69 -0,59 -0,34 Elastyczność intelektualna rodziny w 1978/1980 1,00 0,55 0,47 Wykształcenie rodziny w 1993 1,00 0,42 Dochód rodziny na głowę w 1993 1,00 a Współczynniki większe od 0,16 (wartość absolutna) są statystycznie istotne na poziomie p < 0,05. 106 Rozdział V Rola autorytaryzmu i elastyczności intelektualnej ... 107 Tabela V-2. Dochód rodziny w roku 1993 w zależności od rodzinnych zasobów demograficznych, ekonomicznych, politycznych, intelektualnych, psychologicznych i edukacyjnych. Analiza regresji, zmienna zależna: rodzinny dochód na głowę w 1993 r.a Tabela V-3. Dochód rodziny w roku 1993 w zależności od rodzinnych zasobów psychologicznych, intelektualnych i edukacyjnych. Analiza regresji, zmienna zależna: rodzinny dochód na głowę w 1993 r.a Trzy alternatywne ujęcia zasobów psychologicznych Zmienne niezależne Standaryzowane współczynniki regresji Istotność statystyczna (i Rodzinne zasoby demograficzne, ekonomiczne i polityczne Wiek matki 0,19 0,22 0,21 0,22 1,33 1,63 1.54 1,64 Wiek ojca -0,13 -0,08 -0,07 -0,08 -0,89 -0,50 -0,50 -0,57 Wiek dziecka -0,18 -0,22 -0,22 -0,22 -1,76 -2,31 -2,34 -2,35 Prowadzenie wspólnego -0,10 -0,16 -0,15 -0,17 -0,94 -1,53 -1,62 -1,79 gospodarstwa w 1993 r.b Dochód rodziny (na głowę) 0,32 0,18 0,18 0,18 2,95 1,72 1,47 1,66 w 1978 r. Grupa zawodowa ojca 0,08 -0,18 -0,29 -0,29 0,60 -1,23 -1,04 -1,96 w 1978 r.: inteligencja1 Grupa zawodowa ojca w 1978 r.: kategorie 0,03 -0,02 -0,04 -0,04 0,24 -0,20 -0,34 -0,42 pośrednie' Przynależność ojca 0,24 0,26 0,25 0,26 2,01 2,34 2,36 2,37 do PZPR w 1978 r. Rodzinne zasoby intelektualne Elastyczność intelektu- 0 45 0,39 0,43 3,51 3.04 3,27 alna rodziny w 1978 r.a Rodzinne zasoby edukacyjne Wykształcenie rodziny 0,24 0,27 1,89 2,12 w 1993 r.a Rodzinne zasoby psychologiczne Autorytaryzm rodziny 0 17 1,24 w 1978 r.a 0,322 0,429 0,458 0,471 Standaryzowane współczynniki regresjib dla zmiennych: Autorytaryzm Autorytarna Konformizm Wykształcenie Elastyczność rodziny uległość rodziny rodziny rodziny intelektualna w 1978/1980 w 1978/1980 w 1978/1980 w 1993 rodziny w 1993 -0,13 _ -0,04 - _ 0,31* 0,17 - - 0,27* 0,43* _ -0,07 _ - 0,02 _ 0,33* _ - 0,22* - 0,30* 0,49* - _ -0,06 _ - - 0,01 0,33* _ — — 0,13 0,26* 0,44* * Współczynnik statystycznie istotny na poziomie p < 0,05. a Objaśnienia w tekście. b Przy kontroli rodzinnych zasobów demograficznych, ekonomicznych i politycznych wymienionych w tabeli V-2. a Objaśnienia w tekście. b Zmienna przybiera wartość 1, gdy w 1993 dziecko mieszka w dalszym ciągu przynajmniej z jednym z rodziców, i wartość 0, gdy tak nie jest. 1 Zmienne dychotomiczne, grupą odniesienia są kategorie robotnicze potraktowane łącznie. Tabela V-4. Korelacje pomiędzy rodzinnymi i indywidualnymi zasobami psychologicznymi i intelektualnymi w roku 1978/1980 oraz wykształceniem, prestiżem zawodowym, zarobkami dziecka i dochodem na głowę w jego rodzinie w roku 1993* o 00 Auto- Autory- Elastycz- Elastycz- Wykształ- Prestiż Zarobki Dochód rytaryzm taryzm ność ność cenie zawodu dziecka na głowę rodziny dziecka intelektu- intelektu- dziecka dziecka w 1993 w rodzinie w w 1980 alna alna w 1993 w 1993 dziecka 1978/1980 rodziny dziecka w 1993 w w 1980 1978/1980 Autorytaryzm rodziny w 1978/1980 1,00 0,55 -0,69 -0,50 -0,42 -0,40 -0,06 -0,19 Autorytaryzm dziecka w 1980 1,00 -0,46 -0,51 -0,43 -0,33 0,14 0,00 Elastyczność intelektualna rodziny w 1978/1980 1,00 0,74 0,50 0,27 0,07 0,32 Elastyczność intelektualna dziecka 1980 1,00 0,47 0,26 0,04 0,14 Wykształcenie dziecka w 1993 1,00 0,40 0,24 0,41 Prestiż zawodu dziecka w 1993 1,00 0,05 0,13 Zarobki dziecka w 1993 1,00 0,44 Dochód na głowę w rodzinie dziecka w 1993 1,00 /O o N a. N ' Współczynniki większe od 0,19 (wartość absolutna) są statystycznie istotne na poziomie p < 0,05. Op o I 2 3 i 3 g 3' ffi' s I s ?a IA o Co 3 > o > O > 5- C t/i. C co. C o ^? 53 ?-? -g- o-g- o. g- bS * ^> B 00 3. 35 2. p "o O to (O b p "co p CO ?- 4^ 00 p p co to p * o O Ol o co tO O to p co ~ 1 o es s 8 3 & rD li fo. 2 O rZ1 8 I" - M.. P Po" I lis i_. CJ r—' p ci C 2 8 d o CL 3 «2 li o. o 3 o 01 o (O I I p p o p "tO "H- 'M tO I I I ..o,- o pp pp CJl "*» ** | * oi i h- }—i 05 -^ 4^ co Ol 00 N li 00 O * N 5 g: c 0 I 1 c n ST cc i~ CO CD Ol 4* Ol Ol h- a?s& o o o CO * tO >- 05 h-- CD 05 P °P * co ?- CD Rozdział VI Autorytaryzm z okresu państwowego socjalizmu a orientacje społeczno-polityczne w okresie transformacji ustrojowej W rozdziale tym - inspirowanym badaniami psychologii politycznej - odpowiadam na dwa pytania: (1) w jakiej mierze rodzinne zasoby mentalne z okresu państwowego socjalizmu funkcjonują do dziś jako istotne determinanty orientacji społeczno-politycznych charakteryzujących młode pokolenie Polaków lat dziewięćdziesiątych, oraz (2) czy wpływ tych zasobów na nastawienia i postawy młodego pokolenia jest taki sam w relacjach matka-córka, matka--syn, ojciec-córka i ojciec-syn. Szczegółowa analiza empiryczna dotyczy stopnia poparcia dla demokracji i dla ekonomicznego liberalizmu po stronie indywidualnych orientacji z okresu lat dziewięćdziesiątych oraz poziomu autorytaryzmu po stronie rodzinnych zasobów mentalnych z okresu państwowego socjalizmu1. W rozdziale tym w celu zachowania płynności wywodu nie przedstawiam wyników odnoszących się do roli elastyczności intelektualnej w kształtowaniu liberalizmu i nastawień demokratycznych. W przypadku zmiennych zależnych tego rodzaju atrakcyjność rozdzielania wpływu nie tylko autorytaryzmu i wykształcenia, ale również wpływu elastyczności nie wydaje się tak oczywista jak w rozdziale poprzednim dotyczącym determinacji dochodów. Ze wszystkich analiz, które wykonałem na potrzeby obecnego rozdziału, wynika, że wpływ elastyczności nie różni się od wpływu wykształcenia. Wszystko, co w tym rozdziale mówi się o wykształceniu, dałoby się też powiedzieć o elastyczności intelektualnej. Rozdział VI Autorytaryzm z okresu państwowego socjalizmu a orientacje społeczno-polityczne w okresie transformacji ustrojowej W rozdziale tym - inspirowanym badaniami psychologii politycznej - odpowiadam na dwa pytania: (1) w jakiej mierze rodzinne zasoby mentalne z okresu państwowego socjalizmu funkcjonują do dziś jako istotne determinanty orientacji spoleczno-politycznych charakteryzujących młode pokolenie Polaków lat dziewięćdziesiątych, oraz (2) czy wpływ tych zasobów na nastawienia i postawy młodego pokolenia jest taki sam w relacjach matka-córka, matka--syn, ojciec-córka i ojciec-syn. Szczegółowa analiza empiryczna dotyczy stopnia poparcia dla demokracji i dla ekonomicznego liberalizmu po stronie indywidualnych orientacji z okresu lat dziewięćdziesiątych oraz poziomu autorytaryzmu po stronie rodzinnych zasobów mentalnych z okresu państwowego socjalizmu1. W rozdziale tym w celu zachowania płynności wywodu nie przedstawiam wyników odnoszących się do roli elastyczności intelektualnej w kształtowaniu liberalizmu i nastawień demokratycznych. W przypadku zmiennych zależnych tego rodzaju atrakcyjność rozdzielania wpływu nie tylko autorytaryzmu i wykształcenia, ale ownież wpływu elastyczności nie wydaje się tak oczywista jak w rozdziale poprzednim dotyczącym determinacji dochodów. Ze wszystkich analiz, które wykonałem na >otrzeby obecnego rozdziału, wynika, że wpływ elastyczności nie różni się od wpływu wykształcenia. Wszystko, co w tym rozdziale mówi się o wykształceniu, dałoby się też powiedzieć o elastyczności intelektualnej. Rozdział VI Autorytaryzm z okresu państwowego socjalizmu a orientacje społeczno-polityczne w okresie transformacji ustrojowej W rozdziale tym - inspirowanym badaniami psychologii politycznej - odpowiadam na dwa pytania: (1) w jakiej mierze rodzinne zasoby mentalne z okresu państwowego socjalizmu funkcjonują do dziś jako istotne determinanty orientacji społeczno-politycznych charakteryzujących młode pokolenie Polaków lat dziewięćdziesiątych, oraz (2) czy wpływ tych zasobów na nastawienia i postawy młodego pokolenia jest taki sam w relacjach matka-córka, matka--syn, ojciec-córka i ojciec-syn. Szczegółowa analiza empiryczna dotyczy stopnia poparcia dla demokracji i dla ekonomicznego liberalizmu po stronie indywidualnych orientacji z okresu lat dziewięćdziesiątych oraz poziomu autorytaryzmu po stronie rodzinnych zasobów mentalnych z okresu państwowego socjalizmu1. W rozdziale tym w celu zachowania płynności wywodu nie przedstawiam wyników odnoszących się do roli elastyczności intelektualnej w kształtowaniu liberalizmu i nastawień demokratycznych. W przypadku zmiennych zależnych tego rodzaju atrakcyjność rozdzielania wpływu nie tylko autorytaryzmu i wykształcenia, ale również wpływu elastyczności nie wydaje się tak oczywista jak w rozdziale poprzednim dotyczącym determinacji dochodów. Ze wszystkich analiz, które wykonałem na )otrzeby obecnego rozdziału, wynika, że wpływ elastyczności nie różni się od wpływu wykształcenia. Wszystko, co w tym rozdziale mówi się o wykształceniu, dałoby się też Powiedzieć o elastyczności intelektualnej. ?gili ll fffff "' M "^ L_I ^ K < C ' ^ O II W % ff o g ET % C il g2 O O O CD ("j (JO, C 2. -5 2 N OJ Will O N a N P3 112 Rozdział VI Autorytaryzm z okresu państwowego socjalizmu ... 113 1. Transformacja, zasoby rodzinne, płeć i orientacje społeczno-polityczne młodego pokolenia: hipotetyczne zależności Teorie socjologiczne tradycyjnie podkreślały rolę rodziny w utrzymywaniu międzypokoleniowej ciągłości postaw i wartości poprzez pokolenia. Przekonanie o konserwatywnym charakterze rodziny w procesach socjalizacyjnych znalazło najpełniejszy - i najbardziej tragiczny - wyraz w ideologii „rewolucji kulturalnych" brutalnie niszczących więzi rodzinne w nadziei przyśpieszenia tempa rewolucyjnej zmiany społecznej. W sferze wpływów rodziny na społeczno-ekonomiczne osiągnięcia jednostek - takie jak dochód i wykształcenie analizowane w poprzednim rozdziale - efektywność wspierania młodego pokolenia przez rodzinę jest zasadniczo niezależna zarówno od tego, czy wspieranie to dotyczy syna czy córki, jak i od tego, czy osobą wspierającą jest ojciec czy matka. Praktyka pomagania dzieciom w osiąganiu pozycji społeczno-ekonomicznych jest bowiem w nowoczesnych społeczeństwach zorientowana przede wszystkim na utrzymanie statusowej ciągłości rodziny i w tym sensie realizuje się w taki sam sposób w odniesieniu do kobiet i mężczyzn2. Okres transformacji nie jest pod tym względem okresem szczególnym. Wpływ rodziców na postawy, orientacje i wartości ich dzieci jest jednak najprawdopodobniej zróżnicowany ze względu i na płeć dziecka i na płeć rodzica. Przekonania i orientacje matek w odmienny sposób wpływają na osobowość i społeczne poglądy ich dorastających synów i córek, a poglądy ojców, stanowiąc szczególny model dla postaw synów, wpływają zarazem w sposób odmienny na postawy ich córek. Podstawą tych różnic jest warunkowana tradycją odmienność męskich i żeńskich ról wychowawczych oraz związane z płcią zróżnicowanie wzorów rodzinnej komunikacji i interakcji między rodzicami a dziećmi3. 2 Nie oznacza to oczywiście, ze w samym wyborze sukcesora względy płci nie grają roli. 3 Wymienione w Bibliografii prace Anny Firkowskiej-Mankiewicz zawierają wiele interesujących uwag na ten temat. Niezależnie od różnic we wpływie osobowości i postaw ojców i matek na osobowość i postawy synów i córek można też oczekiwać, że w okresie transformacji ustrojowej efektywność międzypo-koleniowego wpływu ulega obniżeniu. W ten sposób różnice związane z płcią rodzica bądź dziecka mogą relatywnie tracić na znaczeniu w okresie zmiany. Oczywistą podstawą dla takiego przypuszczenia jest szybko postępujący w okresie transformacji rozrost nierodzi-cielskich źródeł informacji, atrakcji i poparcia, które potencjalnie pozostają do dyspozycji młodego pokolenia. Trudno by jednak było zgodzić się z kategoryczną argumentacją na rzecz spadku znaczenia osobowości rodziców w procesie kształtowania politycznych postaw i orientacji młodego pokolenia. Jak zaznaczyłem już w kilku wcześniejszych miejscach, bliska jest mi inna perspektywa. Okres transformacji jest bez wątpienia dla wielu czasem wzmożonej niepewności i zagrożenia indywidualnej tożsamości, a zarazem wszechobejmującego urynkowienia zasobów, informacji i stosunków międzyludzkich. W tej sytuacji materialne i niematerialne zasoby rodzinne są dla jednostki atrakcyjnym i tanim (także w sensie psychicznym) budulcem nie tylko nowej pozycji społeczno-ekonomicznej, ale i nastawień politycznych wobec rzeczywistości nowego systemu. Okres transformacji może być zatem widziany jako „strukturalna koniunktura", w której rola materialnych i niematerialnych zasobów rodzinnych w kształtowaniu obiektywnej i subiektywnej reakcji na dokonującą się zmianę może być szczególnie wyraźna. Ponadto w okresie transformacji nie tylko rola materialnych i niematerialnych zasobów rodzinnych może być poważna, ale również treść relacji między rodzicami a dziećmi może w szczególnie silny sposób zależeć od płci i rodzica, i dziecka. Uzasadnieniem dla tego przypuszczenia może być fakt, że proces polskiej transformacji - relegując niestety wiele kobiet ze sfery zawodowej i podporządkowując je dominacji mężczyzny, zarabiającej „głowy rodziny" - raczej pogłębia niż niweluje tradycyjne różnice między „męskimi" i „kobiecymi" wzorami komunikacji i interakcji w procesie socjalizacji młodego pokolenia. Wychodząc z takich ogólnych założeń, w rozdziale tym testuję dwie hipotezy szczegółowe: (1) poziom rodzinnego autorytaryzmu z okresu państwowego socjalizmu jest dziś istotną determinantą 114 Rozdział VI Autorytaryzm z okresu państwowego socjalizmu ... 115 zakresu, w jakim młode pokolenie popiera demokrację jako formę rządów i ekonomiczny liberalizm jako doktrynę społeczną, oraz (2) wpływ rodzinnego autorytaryzmu z okresu państwowego socjalizmu na nastawienia i postawy młodego pokolenia jest zróżnicowany w zależności od tego, czy mamy do czynienia z relacją matka--córka, matka-syn, ojciec-córka bądź ojciec-syn. Obie te hipotezy, zgodnie z przyjętą w tej książce konwencją, uważam za uszczegółowienie generalnej tezy o współczesnej doniosłości mentalnego dziedzictwa państwowego socjalizmu. 2. Pomiar „orientacji demokratycznej" i „ekonomicznego liberalizmu" Z ogromnej liczby znaczeń wiązanych z określeniem „poparcie dla demokracji" w naukach politycznych za najważniejsze uważam przywiązanie do instytucji i procedur demokratycznych oraz antyko-lektywizm w postrzeganiu i rozumieniu polityki. Ten ostatni wyraża się w przywiązaniu do idei polityki jako koordynacji partykularnych interesów reprezentowanych przez zawodowych polityków dysponujących specjalistyczną wiedzą o odpowiednich dziedzinach życia społecznego. Tak rozumiane poparcie dla demokracji można by też nazwać „indywidualistycznym demokratyzmem", a jego przeciwieństwo „kolektywistycznym antydemokratyzmem". Uzasadnieniem dla takiego myślenia o demokracji w warunkach polskich jest przekonanie, że/słabość polskiego wydania demokracji wyraża się nie tylko w braku przywiązania do instytucji i procedur demokratycznych ze strony wielu grup społecznych, ale również w kolektywistycznym myśleniu o polityce ze strony prawdopodobnie jeszcze większej części społeczeństwa, dla której o kształcie polityki decydują charakterologiczne cechy osób zajmujących się polityką i ich wyobrażenia o potrzebach „całości" społeczeństwa, a nie charakterystyki urzędów powołanych w celu koordynacji zróżnicowanych interesów grupowych./Skalę mierzącą wymiar „indywidualistyczny demokra-tyzm versus kolektywistyczny antydemokratyzm" skonstruowałem w wyniku analizy czynnikowej odpowiedzi na pytania, których przedmiotem były cztery następujące stwierdzenia: • Jeżeli rządzący dobrze dbają o dobro obywateli, to ciągłe wybo ry do władz wcale nie są potrzebne. • Najlepiej jest, jeśli państwem rządzi jeden nadający się do tego człowiek. • Polityką powinni zajmować się tylko tacy ludzie, którzy potra fią działać dla dobra wszystkich obywateli. • Ważniejsze jest, by rządzący umieli się wczuwać w sytuację zwykłego człowieka, niż żeby byli dobrymi specjalistami. Analiza czynnikowa odpowiedzi (typu „zgadzam się - nie zgadzam się") na te pytania prowadzi we wszystkich badanych przeze mnie próbach do akceptowalnego jednoczynnikowego rozwiązania z ładunkami czynnikowymi w granicach 0,51 - 0,73 dla ojców, matek i dzieci. W konstrukcji skali liberalizmu ekonomicznego wykorzystałem propozycje Anthonyego Heatha (1991), które już wcześniej były adaptowane do warunków polskich (Białecki i Mach 1993). Skala ta składa się z czterech następujących stwierdzeń: • Rząd powinien zapewnić miejsce pracy każdemu, kto chce pra cować. • Szybki rozwój prywatnych przedsiębiorstw jest najlepszym spo sobem na rozwiązanie problemów ekonomicznych naszego kraju. • Najważniejsze działy gospodarki i najważniejsze usługi powin ny być w ręku państwa. • Silne związki zawodowe wcale nie są potrzebne, by dobrze bro nić interesów pracowników najemnych. Drugi biegun tej skali najwygodniej nazwać „socjalizmem", nie wiążąc jednak z tym terminem ściśle żadnej z wcześniej lub obecnie istniejących form socjalizmu ani bardziej lub mniej utopijnych ideologii socjalistycznych. Analiza czynnikowa czterech przytoczonych pytań prowadzi we wszystkich badanych przeze mnie próbach do akceptowalnego jednoczynnikowego rozwiązania z ładunkami czynnikowymi w granicach 0,58 - 0,76 dla ojców, matek i dzieci4. 4 Konstruowałem te skale również w przekrojowych próbach nowych triad, pobranych w roku 1993 w sposób analogiczny do badania z lat 1978-1980. Ładunki czynnikowe w tych próbach mieściły się w granicach 0,59 - 0,82 dla orientacji demokratycznej i 0,62 - 0,83 dla liberalizmu ekonomicznego. 116 Rozdział VI Autorytaryzm z okresu państwowego socjalizmu ... 117 3. Rodzinny autorytaryzm z okresu państwowego socjalizmu a obecny liberalizm ekonomiczny i orientacja demokratyczna wśród mężczyzn i kobiet: podstawowe korelacje W tabeli VI-1, osobno dla młodych mężczyzn i kobiet (dzieci z roku 1980), przedstawiam korelacje uwzględniające autorytaryzm ojca, matki i dziecka z okresu państwowego socjalizmu, wykształcenie obojga rodziców oraz orientację demokratyczną, liberalizm ekonomiczny, wykształcenie i autorytaryzm dziecka (młodej dorosłej osoby) z obecnego okresu transformacji5. Tabela ta przejrzyście ilustruje fakt, że korelacje między autorytaryzmem rodziców z okresu państwowego socjalizmu a obecnym autorytaryzmem, ekonomicznym liberalizmem i stosunkiem wobec demokracji ich dorosłych już dziś dzieci są wyraźnie zróżnicowane ze względu i na płeć dziecka, i na płeć rodzica. Oto trzy najważniejsze wyniki z tabeli VI-1 ilustrujące rozległość tych różnic. (1) Autorytaryzm ojca z okresu państwowego socjalizmu wywiera pozytywny wpływ na obecny poziom autorytaryzmu syna, ale nie ma istotnego wpływu na poziom autorytaryzmu córki. Autorytaryzm matki z tamtego okresu wywiera pozytywny wpływ na obecny poziom autorytaryzmu córki, ale - w zastanawiający sposób - redukuje poziom autorytaryzmu syna. Wyjaśnienie tego rodzaju różnic jest zadaniem raczej psychologa niż socjologa czy przedstawiciela nauk politycznych. W formie komentarza przedstawiam więc pewną interpretację relacji matka--syn, która może być podstawą dalszych badań i dyskusji. W interpretacji tej zwracam uwagę na fakt, że matki jako osoby ponoszące podstawowy trud - na ogół wciąż autorytarnego w warunkach polskich - wychowania i córek, i synów mogą stawać się dla synów szczególnym obiektem zastępczej kontestacji. Ponieważ ojcowie biorą niewielki udział w wychowaniu synów i, w konsekwencji, konstruktywna kontestacja nastawień ojca nie jest dla syna możliwa, matka może być dla syna zastępczym obiektem konstruktywnego „buntu". Ten rodzaj buntu wobec matki pozwala synom autorytarnych matek wyzwolić się z własnego autorytaryzmu, ale w przypadku synów nieautorytarnych matek może prowadzić do umocnienia ich orientacji autorytarnych i utrwalenia „reakcji autorytarnej" wyniesionej z przez nich z dzieciństwa. W przypadku relacji matka-córka mechanizm kontestacji może mieć (w zależności od fazy osobniczego rozwoju) na ogół mniejsze znaczenie. W przypadku relacji ojciec-syn kontestacja jest blokowana przez relatywne odsunięcie się ojca od procesu wychowawczego, a w przypadku relacji ojciec-córka, w której sprzyjający uczeniu ciepły kontakt między ojcem a córką jest chyba raczej wyjątkiem niż regułą, wpływ psychologicznego funkcjonowania ojca na osobowość i postawy córki może być ograniczony6. (2) Autorytarne matki mogą sprzyjać rozwojowi postaw pro-demokratycznych wśród synów i postaw antydemokratycznych wśród córek. Autorytarni ojcowie sprzyjają rozwojowi postaw liberalnych wśród synów i postaw socjalistycznych wśród córek. Wyjaśnienie wpływu autorytaryzmu matki na orientację demokratyczną syna może odwoływać się do jakiejś modyfikacji poprzednio opisanej hipotezy o matce jako zastępczym obiekcie synowskiej kontestacji. Autorytaryzm, w normalnych warunkach, nie powinien bowiem sprzyjać rozwojowi postaw demokratycznych. Jaki powinien być „teoretyczny" związek między autorytaryzmem rodziców a liberalizmem i socjalizmem potomstwa, nie jest jednak jasne. Można przypuszczać, za w warunkach tradycji kulturowych polskich rodzin inne aspekty autorytaryzmu ojca są przekazywane sy- 1 W rozdziale tym, inaczej niż w rozdziale poprzednim, nie używam zmiennych „rodzinnych" definiowanych w odniesieniu do całej rodziny. W przypadku analiz, w których zmienne polityczne są zmiennymi zależnymi, trzeba posługiwać się odrębnymi pomiarami dla poszczególnych członków rodziny. Rodziny są bowiem politycznie podzielone i tylko „wewnątrzrodzinne" analizy mają szansę na ujawnienie źródeł tego podziału. 6 Oczywiście są to wyjaśnienia hipotetyczne w tym sensie, że opisują one mechanizmy, które „wyprodukowałyby" rezultaty zgodne z uzyskanymi wynikami, ale opierają się na zależnościach między zmiennymi, które nie są w tej pracy mierzone. Z konieczności nie są to zatem jedyne i bez wątpienia prawdziwe wyjaśnienia. Proponuję tutaj kilka takich interpretacji. Uważam, że są one lepsze niż brak jakichkolwiek prób wyjaśnienia. Mam nadzieję, że bardziej szczegółowo zaplanowane analizy innych badaczy pozwolą w przyszłości zorientować się, w jakim zakresie moje interpretacje są słuszne, a w jakim wymagają modyfikacji. 118 Rozdział VI Autorytaryzm z okresu państwowego socjalizmu ... 119 nowi, a inne córce. Być może autorytarni ojcowie przekazują synom bardziej, a córkom mniej „agresywne" aspekty własnego autorytaryzmu. Być może szczególnie efektywnie przekazują elementy „autorytarnej agresji" synom, a elementy „autorytarnej uległości" córkom. Te pierwsze będą sprzyjać rozwojowi postaw liberalnych akcentujących znaczenie „walki" i konkurencji na rynku. Te drugie mogą sprzyjać rozwojowi orientacji socjalistycznych akcentujących gotowość do uzależnienia się od regulacji państwowej. (3) Zależności między wykształceniem, autorytaryzmem, liberalizmem i orientacją demokratyczną układają się wśród kobiet i mężczyzn w wyraźnie odmienne wzory. Wśród młodych kobiet zależność między obecnym poziomem autorytaryzmu a wykształceniem jest wyraźnie negatywna, podczas gdy wśród młodych mężczyzn wykształcenie nie przeszkadza w rozwoju nastawień autorytarnych. Wykształcenie jest przy tym wyraźnie silniej skorelowane z liberalizmem i orientacją demokratyczną wśród młodych mężczyzn niż wśród młodych kobiet. Ponadto autorytaryzm i liberalizm są pozytywnie skorelowane wśród mężczyzn i negatywnie wśród kobiet. Dopełnieniem tych różnic może być obserwacja, że korelacja między orientacją demokratyczną a liberalizmem ekonomicznym jest stosunkowo silna wśród mężczyzn; wśród kobiet poglądy demokratyczne w ogóle nie są związane z liberalizmem. Do stwierdzeń tych nawiążę później podczas interpretacji wyników analiz wielozmiennowych. Oczywiście można mówić, że powyższe analizy dotyczą tylko 47 młodych mężczyzn i 61 młodych kobiet i być może ich wyniki nie powtórzyłyby się w innych próbach o tej samej liczebności. Jest to możliwe, ale warto zwrócić uwagę, że tam, gdzie występuje różnica znaku między korelacjami dla mężczyzn i dla kobiet, dodatkowe uwzględnienie błędu pomiaru (np. przy pomocy podobnego jak w rozdziale czwartym zastosowania programu LISREL) różnicę tę jeszcze by powiększyło. Jeżeli więc różnice w korelacjach między mężczyznami i kobietami są rzeczywiste, to oceny tych różnic w tabeli VI-1 są konserwatywne - w istocie różnice te są jeszcze większe. 4. Mechanizm wpływu autorytaryzmu z okresu państwowego socjalizmu na postawy spoleczno-polityczne z okresu transformacji: pierwsze przybliżenie Wykształcenie jest kluczem dla wszystkich badań nad mechanizmami wpływu autorytaryzmu na inne aspekty funkcjonowania jednostek. Ograniczający perspektywy poznawcze autorytaryzm nie sprzyja wykształceniu. Poszerzające te perspektywy wykształcenie jest najbardziej efektywnym lekarstwem na autorytaryzm. Czy związki między autorytaryzmem z okresu państwowego socjalizmu a nastawieniami i postawami z okresu transformacji opisane w poprzednim podrozdziale są tylko wyrazem związków pomiędzy wykształceniem i autorytaryzmem rodziców a wykształceniem i autorytaryzmem ich dzieci, czy też wpływ „socjalistycznego" autorytaryzmu na obecne nastawienia i postawy jest niezależny od między-generacyjnego transferu wykształcenia? Gdyby wpływ ten był niezależny od transferu wykształcenia, to teza o utrzymującym się wpływie autorytaryzmu z okresu państwowego socjalizmu na obecne nastawienia i postawy mogłaby być sformułowana w mocniejszej formie, z odwołaniem do specyficznych cech poprzedniego ustroju, a nie do uniwersalnych, niezależnych od ustroju, funkcji systemów edukacyjych. W tabelach VI-2 i VI-3 odpowiadam na powyższe pytanie. Okazuje się (pierwszy panel w tabeli VI-2), że ani wykształcenie ojca, ani wykształcenie syna nie mają praktycznie żadnego wpływu na silny pozytywny związek między autorytaryzm syna z roku 1993 a autorytaryzmem ojca z roku 1978. Stwierdzony wcześniej negatywny związek między autorytaryzmem matki a autorytaryzmem syna staje się nawet jeszcze wyraźniejszy przy kontroli wykształcenia matki i wykształcenia syna7. Również związek między autorytaryz- 7 Warto zauważyć, że wykształcenie matki jest negatywnie skorelowane z jej autorytaryzmem, a obie zmienne negatywnie skorelowane z autorytaryzmem syna. W takiej sytuacji kontrola wykształcenia matki zwiększa negatywny wpływ autorytaryzmu matki na autorytaryzm syna. Całkowity związek między dwiema zmiennymi jest w takim wypadku sumą negatywnego wpływu bezpośredniego i pozytywnego wpływu pośredniego złożonego z dwóch wpływów negatywnych. Negatywny wpływ 120 Rozdział VI Autorytaryzm z okresu państwowego socjalizmu ... 121 mem syna z roku 1980 a jego autorytaryzmem z roku 1993 nie zależy od wykształcenia. Podsumowując można więc stwierdzić, że mechanizm zarówno międzygeneracyjnego (rodzice - syn) jak i wew-nątrzgeneracyjnego (syn w 1980 r. - syn w 1993 r.) transferu autorytaryzmu nie daje się wytłumaczyć przez mechanizmy transferu i osiągania wykształcenia. W przypadku wpływu „socjalistycznego" autorytaryzmu na obecną orientację demokratyczną syna sytuacja wygląda inaczej (panel drugi w tabeli VI-2). Z wyjątkiem stwierdzonego wcześniej pozytywnego związku między autorytaryzmem matki a orientacją demokratyczną syna pozostałe zależności między autorytaryzmem z okresu państwowego socjalizmu a orientacją demokratyczną z okresu transformacji dają się wyjaśnić poprzez mechanizmy transferu i osiągania wykształcenia. Synowie są bardziej lub mniej prodemo-kratyczni w zależności od wykształcenia rodziców lub od ich własnego wykształcenia; fakt, że ich ojcowie lub oni sami - jako młodzi chłopcy - byli w okresie państwowego socjalizmu bardziej lub mniej autorytarni, nie ma znaczenia. Mechanizm wpływu rodzinnego autorytaryzmu z okresu państwowego socjalizmu na liberalizm ekonomiczny z okresu transformacji jest jeszcze inny (panel trzeci w tabeli VI-2). Pozytywny wpływ autorytaryzmu ojca na liberalizm syna nie jest związany z wykształceniem i w tym sensie reprezentuje czysty wpływ „socjalistycznej mentalności" na postawy i nastawienia z okresu transformacji. Autorytaryzm matki i wcześniejszy autorytaryzm syna nie mają niezależnego od wykształcenia wpływu. Nie ma więc podstaw, by uważać, że ten wpływ w jakiś dobrze zdefiniowany sposób odzwierciedla mentalne dziedzictwo państwowego socjalizmu. Tabela VI-3 przedstawia wyniki analogicznych analiz dla kobiet. Niezależne od procesów transferu i osiągania wyształcenia wpływy „socjalistycznego" autorytaryzmu obejmują (1) negatywny wpływ autorytaryzmu matki na orientację demokratyczną córki i pozytywny wpływ na poziom jej autorytaryzmu, (2) negatywny wpływ autorytaryzmu ojca na liberalizm ekonomiczny córki oraz (3) pozytywny wpływ autorytaryzmu córki z roku 1980 na poziom jej autorytaryzmu z roku 19938. Wyniki z tabel VI-2 i VI-3 podsumować można w trzech punktach opisujących, wolne od wpływu wykształcenia, związki między autorytaryzmem z okresu państwowego socjalizmu a osobowością i postawami z okresu transformacji. (1) Z wyjątkiem związku między autorytaryzmem ojca z roku 1978 a autorytaryzmem córki z roku 1993, który i bez kontroli wykształcenia był bliski zeru, uwzględnienie wykształcenia i ro dziców i dzieci nie eliminuje wpływu wywieranego przez auto rytaryzm z okresu państwowego socjalizmu na autorytaryzm z okresu transformacji. Podstawowym mechanizmem tego wpływu nie jest zatem międzypokoleniowy transfer wykształcenia (czy raczej jego braku), lecz najwyraźniej wewnątrzrodzinna komunikacja i interakcja, w trakcie których „socjalistyczny" autorytaryzm w sposób bezpośredni przekłada się w autorytaryzm okresu transformacji. (2) Autorytaryzm ojca z okresu państwowego socjalizmu wpływa na liberalizm dziecka w okresie transformacji, ale nie wpływa na je go obecny stosunek wobec demokracji. Odwrotna sytuacja dotyczy autorytaryzmu matki. Oddziałuje ona na obecny stosunek dziecka wobec demokracji, ale nie wywiera żadnego wpływu na poziom jego liberalizmu ekonomicznego. Autorytaryzm samego dziecka z okresu państwowego socjalizmu nie wywiera wpływu ani na jego orientację demokratyczną, ani na liberalizm z okresu transformacji. Mamy tu do czynienia ze szczególną potrójną „specjalizacją" ról w rodzinie. Autorytaryzm ojca kształtuje w pokoleniu dzieci postawy wobec rynku, a autorytaryzm matki postawy wobec demokracji. Wczesny autorytaryzm dziecka kształtuje poziom jego późniejszego autoryta ryzmu, ale nie „przekłada się" bezpośrednio ani na postawy wobec demokracji, ani na stosunek wobec ekonomicznego liberalizmu. Za sada „trzech autorytaryzmów", o której można by mówić na podsta wie tych rezultatów, wydaje się podstawą tej specjalizacji. (1) (1) autorytaryzmu matki na autorytaryzm syna byłby słabszy, gdyby nie uwzględnić faktu, że autorytarna matka ma też na ogół niższe wykształcenie, które prowadzi do wysokiego autorytaryzmu syna. H W przypadku wyników opisanych w (1) i (3) odpowiednie współczynniki są bardzo bliskie poziomu statystycznej istotności. Biorąc pod uwagę niewielkie liczebności prób wolno, jak sądzę, uznać te wyniki za potwierdzone. 122 Rozdział VI Autorytaryzm z okresu państwowego socjalizmu ... 123 (3) Ta potrójna „specjalizacja" jest jednak być może jeszcze bardziej skomplikowana. Nie tylko matka „odpowiada" za stosunek dzieci wobec demokracji, a ojciec za ich podatność na ekonomiczny liberalizmu, ale też rodzice córkom i synom udzielają różnych lekcji. Autorytarni ojcowie, przekazując synom bardziej agresywne i bardziej indywidualistyczne elementy autorytaryzmu, „uczą" ich ekonomicznego liberalizmu; przekazując córkom bardziej submi-sywne elementy nastawień autorytarnych „uczą" je bardziej kolektywistycznych, socjalistycznych postaw wobec rzeczywistości. Autorytarna matka - być może jako zastępczy obiekt kontestacji „uczy" syna demokracji. Być może mamy tu do czynienia z prostym mechanizmem buntu wobec tradycyjnie nadopiekuńczego rodzica. Być może jednak, co wydaje się i ciekawsze, i bardziej prawdopodobne (choć nierozstrzygalne za pomocą obecnych danych), autorytarne matki były w okresie państwowego socjalizmu szczególnie silnie nastawione narodowo i antykomunistycznie - sprzyjały zatem i kształtowały w młodym męskim pokoleniu postawy demokratyczne jako ucieleśnienie tego, czego w państwowym socjalizmie nie było lub tego, co idealizowało minioną, przedsocjalistyczną przeszłość. Można przypuszczać, że tego rodzaju mechanizmy najprawdopodobniej nie działały w ogóle w przypadku córki, która od autorytarnej matki w prosty sposób „uczyła się" tylko nietolerancji. Tabele VI-2 i VI-3 przekonują zatem, że zasoby psychologiczne z okresu państwowego socjalizmu wywierają bezpośredni wpływ na psychologiczne funkcjonowanie i postawy społeczno-polityczne w okresie transformacji systemowej. Wpływ ten nie jest konsekwencją międzypokoleniowego transferu wykształcenia ani bieżącego związku między wykształceniem a autorytaryzmem. Ilustruje on istnienie „czystego", bezpośredniego związku między mentalnym funkcjonowaniem w okresie państwowego socjalizmu a mentalnym funkcjonowaniem w nowym systemie. Jest zatem właściwą ilustracją tezy o bieżącym wpływie mentalnego dziedzictwa okresu państwowego socjalizmu. 5. Mechanizm wpływu autorytaryzmu z okresu państwowego socjalizmu na orientacje społeczno-polityczne z okresu transformacji: drugie przybliżenie Autorytaryzm ojca i matki sprzed prawie piętnastu lat wywiera zatem w dalszym ciągu bezpośredni wpływ na obecne społeczno-polityczne nastawienia młodego pokolenia. Wpływ ten jest niezależny od międzygeneracyjnego transferu wykształcenia, reprezentuje zatem przede wszystkim rodzinne, socjalizacyjne (choć oczywiście niekoniecznie intencjonalne) oddziaływanie na młode pokolenie. W następnym kroku trzeba jednak zapytać, jakimi „ścieżkami" realizuje się to oddziaływanie i jak ważne są owe poszczególne ścieżki. Na rysunkach VI-1 - VI-4. przedstawiam rezultaty takich analiz ścieżkowych, w których wpływ autorytaryzmu matki i autorytaryzmu ojca na orientację demokratyczną dzieci jest badany przy kontroli nie tylko wykształcenia poszczególnych członków rodziny, ale także wczesnego i obecnego poziomu autorytaryzmu dziecka9. Nie będę szczegółowo analizował modeli przedstawionych na tych rysunkach - w szczególności nie będę dekomponował na pojedyncze „ścieżki" całkowitego wpływu poszczególnych zmiennych na orientację demokratyczną10. Chcę odpowiedzieć przede wszystkim na pytanie, czy stwierdzone wcześniej, niezależne od transferu wykształcenia, wpływy autorytaryzmu rodziców na orientację demokratyczną dzieci realizują się poprzez wpływ rodziców na obecny poziom autorytaryzmu dziecka, który z kolei wpływa na stosunek dziecka do demokracji, czy też istnieje jeszcze jakiś inny wpływ ro- 9 Dwa komentarze są tu na miejscu. Po pierwsze, nie przedstawiam modeli de terminacji postaw liberalnych, bo wnoszą one tylko niewiele nowego w zrozumienie procesów determinacji nastawień spoleczno-politycznych i, w związku z tym, nie ma potrzeby prezentacji czterech dodatkowych rysunków. Po drugie, nie badam w zasa dzie wpływu innych zasobów niż autorytaryzm i wykształcenie. Wykształcenie jest bowiem centralnie ważne w tym kontekście. Wpływ przynależności partyjnej ojca na postawy demokratyczne syna jest, przykładowo, przy kontroli poziomu autorytaryz mu wszystkich członków rodziny pozytywny i znaczący (0.35, t = 2,15), ale przy kon troli wykształcenia całej trójki staje się nieznaczący (0,07, t = 0,36). 10 Jest to standardowy element analiz ścieżkowych (Mach i Słomczyński 1976). 124 Rozdział VI Autorytaryzm z okresu państwowego socjalizmu ... 125 dziców na orientację demokratyczną potomstwa - niesprowadzalny ani do międzygeneracyjnego transferu autorytaryzmu, ani do transferu wykształcenia. Każdy z czterech przedstawionych modeli ma swą cechę szczególną. Proces determinacji orientacji demokratycznej przebiega zatem inaczej wśród mężczyzn i wśród kobiet, a inaczej w zależności od tego, czy uwzględniony jest wpływ mentalnych zasobów ojca czy matki. Nie istnieje jeden wspólny model transmisji autorytaryzmu i wykształcenia rodziców w autorytaryzm i wykształcenie dzieci i tym samym w nastawienia społeczno-polityczne młodego pokolenia. W przypadku mężczyzn (rysunki VI-1 i VI-2) warto zwrócić uwagę na cztery następujące cechy tego procesu. Po pierwsze, autorytaryzm ojca blokuje rozwój nastawień prodemokratycznych u syna, ale wpływ ten realizuje się wyłącznie pośrednio: autorytaryzm ojca wpływa na autorytaryzm syna, a ten z kolei przeszkadza synowi w ukształtowaniu pozytywnego stosunku do demokracji. Autorytarni ojcowie nie przekazują zatem synom bezpośrednio żadnych nastawień antydemokratycznych - przedmiotem przekazu jest jedynie sam autorytaryzm. Innymi słowy, antydemokratyczni mężczyźni są antydemokratyczni nie dlatego, że mają autorytarnych ojców, ale dlatego, że sami są autorytarni -czemu oczywiście wybitnie sprzyja pochodzenie z rodziny, w której ojciec odznacza się wysokim poziomem autorytaryzmu. Po drugie, wykształcenie ojca jest bardzo silnym czynnikiem sprzyjającym postawom prodemokratycznym synów. Wpływ ten jest zarówno pośredni (poprzez sprzyjanie wykształceniu syna, a także ograniczanie jego autorytaryzmu), jak i, co ważniejsze, bezpośredni. Ten bezpośredni wpływ może oznaczać dosłowne „pouczanie" synów na temat demokracji i szacunku dla wartości demokratycznych lub - co bardziej prawdopodobne - związany z wykształceniem bardziej demokratyczny sposób wychowywania dzieci, w trakcie którego poznają one „demokrację w działaniu"11. Po trzecie, inaczej niż w przypadku ojców, autorytaryzm matek wywiera pozytywny wpływ na rozwój postaw prodemokratycznych 1' Być może w przyszłych anllzach uda się to w jakiejś mierze zbadać. W danych z lat 1978-1980 zawarte są bowiem pewne informacje o sposobie, w jaki młodzi ludzie byli w tym czasie wychowywani. wśród synów. Wpływ całkowity jest w tym przypadku bardzo silny, bo realizuje się i pośrednio, i bezpośrednio. Wpływ pośredni polega na tym, że - być może w wyniku wspomnianej „zastępczej kontestacji" - autorytarna matka wcale nie pobudza rozwoju autorytaryzmu syna i w ten sposób sprzyja rozwojowi jego nastawień prodemokratycznych. Hipotetyczny mechanizm wpływu bezpośredniego polega zaś być może na intencjonalnym kształtowaniu przez autorytarne matki synowskich nastawień prodemokratycznych jako postaw opozycyjnych wobec rzeczywistości realnego socjalizmu lub postaw idealizujących przedsocjalistyczną przeszłość12. Po czwarte, inaczej niż w przypadku ojców, wpływ wykształcenia matki na postawy prodemokratyczne syna dokonuje się tylko pośrednio. Wykształcenie matki sprzyja wykształceniu syna i redukuje jego autorytaryzm, co z kolei sprzyja pozytywnym postawom wobec demokracji. Nie ma jednak dowodu na to, by wykształcona matka - w sposób analogiczny do wykształconego ojca - w inny, bardziej bezpośredni, sposób „uczyła" syna demokracji. Ojcowie sprzyjają zatem demokratycznym postawom synów przede wszystkim przez pozytywny wpływ swego własnego wykształcenia. Autorytaryzm ojców, tylko pośrednio (i negatywnie) wpływający na orientację demokratyczną synów, odgrywa rolę drugorzędną. Matki, w nieoczekiwany sposób, sprzyjają demokratycznym postawom swych synów - być może pozwalając im kontestować swój własny „rodzicielski" autorytaryzm. Wykształcenie matek z kolei, tylko pośrednio (i pozytywnie) wpływające na orientację demokratyczną synów, odgrywa rolę drugorzędną. Wykształcenie ojca i autorytaryzm matki pełnią zatem podobną rolę. Pochodzenie z ro-! dziny, w której był wykształcony ojciec (jego autorytaryzm ma mniejsze znaczenie) i bardzo autorytarna - w okresie państwowego socjalizmu - matka (jej wykształcenie ma mniejsze znaczenie), było być może optymalną sytuacją umożliwiającą rozwój prodemokratycznych postaw wśród młodych mężczyzn. 12 Nie wiem, czy tak było naprawdę (żadne dane zebrane w okresie państwowego socjalizmu nie są w stanie dostarczyć przekonującego testu) i w. związku z tym wszystkie wyjaśnienia oparte na tym przypuszczeniu mają, jak pisałem we wstępnych fragmentach tego rozdziału, charakter hipotetyczny. Nie będę jednak od nich stronił wierząc, że stać się mogą podstawą dla interpretacyjnych dyskusji nad mentalnym dziedzictwem państwowego socjalizmu. 126 Rozdział VI Autorytaryzm z okresu państwowego socjalizmu ... 127 A jak wygląda proces determinacji postaw prodemokratycznych wśród kobiet? Wyniki analiz pozwalają na pewne uogólnienia w tym względzie (rysunki VI-3 i VI-4), które w skrócie można przedstawić w następujący sposób. Po pierwsze, autorytaryzm ojca nie ma żadnego wpływu na orientację demokratyczną córki - ani wpływu bezpośredniego, ani pośredniego. Po drugie, wykształcenie ojca wywiera tylko pośredni wpływ na orientację demokratyczną córki - poprzez sprzyjanie jej własnemu wykształceniu, które prowadzi do rozwoju postaw demokratycznych. Wpływ ten jest dużo słabszy niż w przypadku wpływu synów, który jest i pośredni (sprzyjanie ich wykształceniu), i bezpośredni (przez praktyki socjalizacyjne). Po trzecie, autorytaryzm matki negatywnie wpływa na orientację demokratyczną córki. Oddziaływanie to jest nie tylko pośrednie - poprzez międzygeneracyjny transfer autorytaryzmu, który negatywnie wpływa na nastawienia córki wobec demokracji - ale także bezpośrednie. Być może autorytarna matka, bezpośrednio „ucząc" córkę kulturowo zdefiniowanych ról kobiecych, jednocześnie przekazuje jej negatywny stosunek wobec szeroko rozumianej demokracji i tolerancji. Tego typu mechanizm byłby całkowicie odmienny od opisanego wcześniej pozytywnego hipotetycznego mechanizmu oddziaływania autorytaryzmu matek na orientację demokratyczną synów. Po czwarte, podobnie jak w przypadku wpływu wykształcenia ojca na postawy prodemokratyczne córki, wpływ wykształcenia matki na te postawy dokonuje się tylko pośrednio. Wykształcenie matki sprzyja wykształceniu córki i redukuje jej autorytaryzm, co z kolei sprzyja jej pozytywnym postawom wobec demokracji. Nie ma jednak dowodu na to, by wykształcona matka w inny, bardziej bezpośredni sposób „uczyła" córkę demokracji. W przypadku wpływu wykształcenia ojca na orientację demokratyczną syna ten element bezpośredniego „uczenia" demokracji jest, jak podkreślałem wcześniej, bardzo wyraźny13. 1 :i Warto dodać, że proces determinacji postaw demokratycznych synów jest o wiele silniej „ustrukturalizowany" niż proces determinacji orientacji demokratycznej córek. Procent wyjaśnionej wariancji w przypadku synów wynosi 42,1 i 37,2 (rysunki VI-1 i VI-2), w przypadku córek tylko 16,5 i 15,9 (rysunki VI-3 i VI-4). 6. Podsumowanie W rozdziale tym wykazałem, że (1) poziom rodzinnego autorytaryzmu z okresu państwowego socjalizmu jest i dziś istotną determinantą tego, w jakim zakresie obecne młode pokolenie popiera demokrację i ekonomiczny liberalizm, oraz że (2) wpływ rodzinnego autorytaryzmu z okresu państwowego socjalizmu na nastawienia i postawy młodego pokolenia jest zróżnicowany w zależności od tego, czy mamy do czynienia z relacją matka-córka, matka-syn, oj-ciec-córka czy ojciec-syn. Oba te wyniki zgodnie z przyjętą tu konwencją uważam za ilustrację generalnej tezy o współczesnej doniosłości mentalnego dziedzictwa państwowego socjalizmu. Związki między autorytaryzmem z okresu państwowego socjalizmu a nastawieniami i postawami z okresu transformacji opisane w tym rozdziale nie dają się przy tym wyjaśnić przez międzygeneracyjny transfer wykształcenia. Teza o utrzymującym się wpływie „socjalistycznego" autorytaryzmu na obecne nastawienia i postawy może być zatem formułowana w mocnej formie - z odwołaniem do specyficznych cech rodzinnej socjalizacji z okresu państwowego socjalizmu, a nie tylko do uniwersalnych, niezależnych od ustroju funkcji formalnej edukacji. Szczególną cechą tej socjalizacji jest „potrójna specjalizacja" ról w rodzinie. Autorytaryzm ojca z okresu państwowego socjalizmu kształtuje w pokoleniu dzieci postawy wobec rynku, a autorytaryzm matki postawy wobec demokracji. Wczesny autorytaryzm dziecka kształtuje poziom jego późniejszego autorytaryzmu, ale nie przekłada się bezpośrednio ani w postawy wobec demokracji ani w stosunek wobec ekonomicznego liberalizmu. Stwierdziłem następnie, że nie tylko autorytaryzm matki wpływa na stosunek dzieci wobec demokracji, a autorytaryzm ojca na ich stosunek wobec ekonomicznego liberalizmu, ale rodzice udzielają różnych „lekcji" córkom i synom. Autorytarni ojcowie, przekazując synom bardziej agresywne i bardziej indywidualistyczne elementy autorytaryzmu, „uczą" ich ekonomicznego liberalizmu; przekazując córkom bardziej submisywne elementy nastawień autorytarnych „uczą" je bardziej kolektywistycznych, socjalistycznych postaw wobec rzeczywistości. 128 Rozdział VI Autorytaryzm z okresu państwowego socjalizmu ... 129 Zastanawiałem się następnie, w jaki sposób autorytarna matka „uczy" syna demokracji. Być może mechanizm tego uczenia polega częściowo na buncie wobec tradycyjnie nadopiekuńczego rodzica. Bardziej prawdopodobne wydaje się jednak, że autorytarne matki były w okresie państwowego socjalizmu szczególnie silnie nastawione narodowo i antykomunistycznie - sprzyjały zatem i kształtowały wśród synów postawy demokratyczne jako ucieleśnienie tego, czego w państwowym socjalizmie nie było lub co idealizowało minioną, przedsocjalistyczną przeszłość. W następnym kroku w odniesieniu do orientacji demokratycznej dokonałem swoistej „lekcji anatomii" opisanych wcześniej zależności, analizując poszczególne ścieżki wpływu autorytaryzmu i wykształcenia na rozwój postaw prodemokratycznych i dokumentując istniejące w tym względzie różnice między kobietami a mężczyznami. Okazało się, ojcowie sprzyjają demokratycznym nastawieniem synów przede wszystkim przez swe wykształcenie. Autorytaryzm ojców, tylko pośrednio (i negatywnie) wpływający na orientację demokratyczną synów, ma drugorzędne znaczenie. Matki sprzyjają demokratycznym postawom synów przede wszystkim poprzez swój autorytaryzm zgodnie z mechanizmem opisanym wcześniej. Wykształcenie matek, tylko pośrednio (i pozytywnie) wpływające na orientację demokratyczną synów, odgrywa mniejszą rolę. Wykształcenie ojca i autorytaryzm matki pełnią zatem paralelne funkcje. Bardzo wykształcony ojciec i bardzo autorytarna w okresie państwowego socjalizmu matka stanowią kombinację w optymalny sposób sprzyjającą rozwojowi prodemokratycznych postaw wśród młodych mężczyzn. W przypadku kobiet autorytaryzm ojca nie ma żadnego wpływu na orientację demokratyczną córki, a wpływ jego wykształcenia jest dużo słabszy niż w przypadku synów. Autorytaryzm matki z kolei negatywnie wpływa na orientację demokratyczną córki, a biegnący w przeciwnym kierunku pozytywny wpływ wykształcenia matki jest wyraźnie słabszy niż w przypadku wpływu wykształcenia ojca na orientację demokratyczną syna. Jeżeli zatem uznać, że pozytywne nastawienie wobec liberalizmu i demokracji jest wyrazem udanej mentalnej adaptacji do nowego systemu, to synowie z bagażem rodzinnego autorytaryzmu z okresu państwowego socjalizmu mogą być przykładem udanej adapta- cji. Córki pochodzące z takich rodzin mają natomiast problemy z mentalną adaptacją do nowej rzeczywistości. Wykształcenie własne i wykształcenie rodziców pomagają w adaptacji, ale jego wpływy są silniejsze w przypadku synów niż w przypadku córek. Uwzględnienie wykształcenia powiększa jeszcze różnicę istniejącą między kobietami i mężczyznami pod względem mentalnych zasobów rodzinnych wpływających na nastawienia i postawy sprzyjające udanej adaptacji. Mężczyźni są zatem tą grupą, w której mentalne zasoby z okresu państwowego socjalizmu są funkcjonalne wobec adaptacji do nowego systemu i to wśród nich właśnie efektywność mentalnego dziedzictwa tamtego okresu jest najwyraźniejsza. Zakładając, że przebieg transformacji jest w dużej mierze kontrolowany przez mężczyzn, można przypuszczać, że efektywność tego dziedzictwa wśród mężczyzn może w najbliższym czasie nie ulec osłabieniu. 130 Rozdział VI Autorytaryzm z okresu państwowego socjalizmu ... 131 7. Rysunki i tabele AUTORYTARYZM ', OJCA J Rysunek VI-1. Orientacja demokratyczna syna w zależności od jego wykształcenia i autorytaryzmu oraz wykształcenia i autorytaryzmu ojca. Analiza ścieżkowa ,v. ' ORIENTACJA L«Ś i OEMOKRATYCZNA V W 1993 - AUTORYTARYZM v W1 ?• p<0,05 Rysunek VI-3. Orientacja demokratyczna córki w zależności od jej wykształcenia i autorytaryzmu oraz wykształcenia i autorytaryzmu ojca. Analiza ścieżkowa * p<0,05 Rysunek VI-2. Orientacja demokratyczna syna w zależności od jego wykształcenia i autorytaryzmu oraz wykształcenia i autorytaryzmu matki. Analiza ścieżkowa Rysunek VI-4. Orientacja demokratyczna córki w zależności od jej wykształcenia i autorytaryzmu oraz wykształcenia i autorytaryzmu matki. Analiza ścieżkowa WYKSZTAŁCENIE i MATKI ORIENTACJA DEMOKRATYCZNA W 1993 -0,23"^ i AUTORYTARYZM • p<0,05 * p<0,05 Tabela VI-1. Korelacja pomiędzy autorytaryzmem, wykształceniem, orientacją demokra- 132 • tyczną i liberalizmem ekonomicznym dla mężczyzn (poniżej przekątnej) L kobiet (powyżej srzekątnej) Autory- Autory- Autory- Autory- Orienta- Libera- Wykształ- Wykształ- Wykształ- Jtaryzm taryzm taryzm taryzm cja eko- lizm eko- cenie cenie cenie ojca matki dziecka dziecka nomiczna nomiczny ojca matki dziecka w 1978 w 1980 w 1980 w 1993 dziecka dziecka w 1978 w 1980 w 1993 w 1993 w 1993 Autorytaryzm ojca w 1978 - 0,46 0,10 0,04 -0,16 -0,26 -0,38 -0,45 -0,27 Autorytaryzm 0 26 0,25 0,27 -0,24 -0,94 -0,36 -0,56 -0,28 matki w 1980 gl i Autorytaryzm 0 18 0,18 0,30 0,05 -0,07 -0,24 -0,36 -0,44 N a dziecka w 1980 Autorytaryzm 0,33 -0,19 0,21 -0,29 -0,19 -0,17 -0.23 -0,37 dziecka w 1993 Orientacja demo- kratyczna dziecka -0,26 0,13 -0,17 -0,30 - 0,04 0,20 0,10 0,19 w 1993 Liberalizm ekono- miczny dziecka 0,22 0,03 -0,11 0,33 0,49 - 0,27 0,23 0,08 w 1993 Wykształcenie -0,41 -0,22 -0,21 -0,06 0,48 0,30 _ 0,48 0,50 ojca w 1978 Wykształcenie -0,43 -0,38 -0,28 -0,13 0,25 0,02 0,44 0,48 matki w 1980 Wykształcenie -0,25 -0,29 -0,30 -0,04 0,49 0,34 0,37 0,58 dziecka w 1993 Tabela VI-2. Autorytaryzm, orientacja demokratyczna i liberalizm ekonomiczny syna w roku 1993 w zależności od autorytaryzmu rodziców, ich wykształcenia z lat 1978/1980 oraz autorytaryzmu syna z roku 1980 i jego obecnego (1993) wykształcenia Standaryzowane współczynniki regresji dla zmiennych: autorytaryzm ojca w 1978 wykształcenie ojca w 1978 autorytaryzm matki w 1980 wykształcenie matki w 1980 autorytaryzm syna w 1980 wykształcenie syna w 1993 Autorytaryzm syna w 1993 0,36" 0,09 _ _ _ 0,34" 0,36" 0,09 - : 0,04 0,02 — - -0,28" -0,24b _ _ - - -0,22b _ _ -0,11 - - -0,28" -0,25b - 0,02 - - - - 0 22b 0,02 Orientacja demokratyczna syna w 1993 -0,08 0,44" - _ -0,15 -0,04 0,33" — _ - 0,45" 0,36" — — 0,26b 0,35" _ — - 0,30" _ _ 0,57" — - 0,30" 0,05 - 0,55a - - - - ? -0,02 0,48" Liberalizm ekonomiczny syna w 1993 0,40" 0,47" - ? _ _ _ 0,32" — - _ _ 0,42" 0,44" 0,36" - - _ 0,32" - - 0,04 0,03 _ - - 0,14 _ _ 0,38" — - 0,08 -0,24 - 0,51" — - - -0,01 0,34" 'p<0,05 'p<0,10 Tabela VI-3. Autorytaryzm, orientacja demokratyczna i liberalizm ekonomiczny córki w roku 1993 134 ? w zależności od autorytaryzmu rodziców i ich wykształcenia z lat 1978/1980 oraz autorytaryzmu córki z roku 1980 i jej obecnego (1993) wykształcenia Standaryzowane współczynniki regresji dla zmiennych: Zmienna zależna autorytaryzm wykształcenie autorytaryzm wykształcenie autorytaryzm wykształcenie ojca w 1978 ojca w 1978 matki w 1980 matki w 1980 córki w 1980 córki w 1993 Autorytaryzm córki w 1993 -0,02 -0,18 -0,06 _ - - - -0,38a -0,06 -0,01 - - - -0,38a _ 0,20 -0,12 _ _ _ 0,18 _ _ -0,32a _ - 0,20 0,04 - -0,33a - - - - 0,18 -0,29a 1 N Orientacja demokratyczna córki w 1993 -0,10 0,17 - - - - EL -0,12 — — — — 0,16 -0,08 0.12 - - - 0,10 _ _ -0,27b -0,06 _ _ _ _ -0,20 _ _ 0.13 - - -0,26b -0,14 - 0,18 - - - - 0,16 0,26a Liberalizm ekonomiczny córki w 1993 -0,19 0,20 — — — — -0,26a _ - - - -0,01 -0,19 0,24 - - - -0,08 _ _ 0,13 0,31a _ _ _ _ 0,01 _ _ -0,08 - - 0,13 0,32a - -0,04 - - - - -0,04 0,07 'pS0,05 i 'p<0,10 i ^ |. i | ?. & & & s 3 I «? % B. 2. a i 9, n ' 7? O Dl Ihiłml ?B" ° 3 I ? g & o 3 N * 136 Rozdział VII Dynamika zmian w poziomie autorytaryzmu ... 137 mentowaną w poprzednich rozdziałach tej pracy - utrzymującą się w okresie transformacji efektywnością autorytaryzmu w osiąganiu materialnego powodzenia i w kształtowaniu pozytywnych orientacji wobec nowo powstającego systemu. 1. Uwagi o „społecznym konstruowaniu" rzeczywistości postkomunistycznego kapitalizmu w Polsce Dla „społecznego konstruowania" rzeczywistości polskiego postkomunistycznego kapitalizmu charakterystyczny jest fakt, że powstawaniu nowego systemu towarzyszy ożywiona „edukacja dla kapitalizmu". W jednym ze swych aspektów przybrała ona formę instytucjonalnej akcji „reformowania" świadomości społeczeństwa polskiego przez jego elity. Za strategicznych realizatorów tej akcji uznać należy znaczącą część polskiej klasy politycznej i trudną do ustalenia część inteligencji. Jakie treści przekazuje się w ramach tego instytucjonalnego „opowiadania" społeczeństwu o kapitalizmie? Wydaje się, że zasadniczy, upowszechniany na wiele sposobów wątek sprowadza się do formuły, iż rozwój kapitalizmu i udana adaptacja do jego standardów wymagają od jednostek i rodzin porzucenia cech wyniesionych z państwowego socjalizmu - pasywności i zbawczej wiary w moc podporządkowania się zewnętrznym autorytetom1. Drugą stroną tej instytucjonalnej narracji jest prezentacja różnych form autorytaryzmu współczesnego społeczeństwa polskiego jako postkomunistycznej osobowościowej skazy utrudniającej adaptację do nowego systemu i opóźniającej jego rozwój (Sztompka 1991; Świda--Ziemba 1994). W różnych formach publicznego dyskursu upowszechniany jest wizerunek kapitalizmu jako systemu wymagającego na co dzień takich struktur osobowościowych, w których autorytaryzm ustępuje miejsca otwartości i elastyczności, a centralną wartością staje się dążenie do kształtowania i odpowiedzialności za własny los oraz wiara, że dążenie takie jest zarówno możliwe, jak i skuteczne. W zgodzie z tym ideologicznym przekazem polscy rodzice powinni być dziś mniej autorytarni w swych orientacjach i nastawieniach niż rodzice wychowujący dzieci w okresie państwowego socjalizmu i w większej mierze niż w poprzednim systemie chcieć tego samego dla swych dzieci. Dzisiejsze młode pokolenie - najmniej skażone autorytaryzmem produkowanym przez państwowy socjalizm - powinno zaś być mniej autorytarne niż pokolenie rówieśników sprzed kilkunastu lat i stanowić najlepszy materiał na „budowniczych" polskiego kapitalizmu2. U podstaw poniższej analizy leży oczywiście fakt, że realnie istniejący polski kapitalizm jest nie tylko przedmiotem przekazu ideologicznego, lecz przede wszystkim rzeczywistością, która rodzinom i jednostkom narzuca się bezpośrednio w praktyce codziennego życia. Ważny aspekt tej praktyki opisuję w poprzednich rozdziałach tej pracy, gdzie podkreślam, że - wbrew ideologicznym oczekiwaniom - wyniesiony z państwowego socjalizmu autorytaryzm pozytywnie oddziałuje na obecną sytuację dochodową jednostek i rodzin oraz wielorako kształtuje ich nastawienia wobec nowej rzeczywistości. Realnie istniejący polski kapitalizm jest zatem rzeczywistością, o której społeczeństwo nie tylko słyszy z ust ideologów i ekspertów, ale którą, niekoniecznie w zgodzie z „oficjalną" ideologią, przede wszystkim widzi i przeżywa. Oba rodzaje sygnałów docierających do rodzin i jednostek - przekaz ideologiczny i bezpośrednio przeżywane doświadczenie, a w szczególności dysonans między przekazem a doświadczeniem - wspólnie tworzą właściwą ramę interpretacyjną przedstawianych analiz. 1 Nie chodzi tu przy tym koniecznie o propagowanie liberalizmu jako nowej oficjalnej ideologii (Pickel 1995) i jakiegoś rodzaju bezpośrednią pochwałę kapitalizmu, lecz przede wszystkim o „oswajanie" społeczeństwa z tym, co jest i co najprawdopodobniej pozostanie. Krytyki kapitalizmu „w ogóle" i krytyki związanych z nim szczegółowych rozwiązań społecznych mogą również pełnić tę „oswajającą" funkcję. W żaden sposób nie twierdzę też, że autorytaryzm jest niezgodny z kapitalizmem. Przedstawione uwagi dotyczą ideologii jako obrazu rzeczywistości, a nie rzeczywistości samej. 2 Nie wszyscy oczywiście widzą w młodzieży „budowniczych" kapitalizmu. Młodzież, jak zwrócił uwagę Krzysztof Koseła (1993), oskarżana jest też dziś często o lewicowy konserwatyzm lub rodzaj rozleniwiającego zapatrzenia w przeszłość. 138 Rozdział VII Dynamika zmian w poziomie autorytaryzmu ... 139 2. Zmiany w poziomie autorytaryzmu społeczeństwa jako całości Jaki jest zatem obecnie ogólny poziom autorytaryzmu społeczeństwa polskiego w porównaniu z poziomem obserwowanym w okresie stabilnej (jak się wydawało) fazy rozwoju państwowego socjalizmu pod koniec lat siedemdziesiątych? Odpowiadając na to pytanie odwołuję się do porównia uwzględniającego 177 triad rodzinnych zbadanych w latach 1978-1980 oraz 230 triad zbadanych w roku 1993. W obu wypadkach triady te składają się z matki, ojca i liczącego 13-17 lat dziecka3. Wielu autorów jest przekonanych, że istnieje ogólnoświatowy cywilizacyjny trend redukcji nastawień autorytarnych i konformis-tycznych. Jak podkreśla Krystyna Skarżyńska (1991), trend ten jest spowodowany upowszechnianiem się podmiotowego podejścia do problemów innych osób (szczególnie własnych dzieci), postępem sekularyzacji, podnoszeniem się średniego poziomu wykształcenia i wzrastającą ogólną złożonością bodźców docierających do jednostki z coraz bardziej złożonego otoczenia4. Polskie społeczeństwo jest również wystawione na wszystkie te procesy i, w zróżnicowanej mierze, ulega im wszystkim. Jeśli ponadto wystawione jest na przekaz ideologiczny upowszechniający obraz autorytaryzmu jako cechy niezgodnej z wartościami nowego systemu i nie sprzyjającej udanej 3 Bardziej wyczerpujący opis tych danych podałem w rozdziale drugim. 4 Czy taki trend naprawdę istnieje, nie jest do końca jasne, bo w niektórych kra jach obserwować można wzrost poziomu autorytaryzmu. Chodzi najprawdopodobniej o reakcję na „bunt wobec wszelkich autorytetów" charakterystyczny dla lat sześćdzie siątych i siedemdziesiątych i dezorganizację społeczną będącą konsekwencją tego bun tu. Meloen i Middendorp (1988) odnotowują na przykład wzrost poziomu autoryta ryzmu w Holandii w połowie lat osiemdziesiątych. W pewnych kategoriach społecz nych wzrost autorytaryzmu - niekoniecznie jako reakcja na „nadużywanie wolności" - może być nawet charakterystyczny dla wielu krajów, nie wyłączając Polski. Nie które dane polskie (Korzeniowski 1993) wskazują nawet na ogólny niewielki wzrost poziomu autorytaryzmu społeczeństwa polskiego w krótkich odcinkach czasu na początku lat dziewięćdziesiątych. W długich przedziałach czasowych spadek autory taryzmu wydaje się jednak trendem dobrze potwierdzonym. Lederer (1983) doku mentuje na przykład spadek autorytaryzmu młodzieży amerykańskiej między rokiem 1945 a 1978 i jeszcze silniejszy spadek autorytaryzmu wśród młodzieży zachodnio- niemieckiej w tym samym okresie. do niego adaptacji, to rozsądne wydaje się oczekiwanie obniżenia się ogólnego poziomu autorytaryzmu tego społeczeństwa w ciągu ostatnich kilkunastu lat. Tabela VII-1 informuje przekonująco, że zarówno w pokoleniu rodziców, jak i w pokoleniu młodzieży poziom autorytaryzmu jest dziś rzeczywiście wyraźnie niższy niż pod koniec lat siedemdziesiątych5. Spadek autorytaryzmu jest przy tym wyraźniejszy wśród ojców i dzieci niż wśród matek, ale - podobnie jak w późnych latach siedemdziesiątych - ojcowie są dziś wyraźnie bardziej autorytarni niż matki i dzieci (tabela VII-2)6. Nie jest jasne, co odegrało decydującą rolę w procesie redukcji nastawień autorytarnych polskiego społeczeństwa. Czy decydujące były uniwersalne trendy opisane w poprzednim paragrafie, intensywne propagowanie powstającego systemu jako systemu wymagającego otwartości i elastyczności, a nie autorytaryzmu i konformizmu, czy bezpośrednie doświadczenia społeczne, które w ostatnich latach stały się udziałem milionów ludzi? Próba odpowiedzi na to pytanie byłaby jednak przedwczesna. Poniżej wskażę bowiem, że spadek autorytaryzmu nie dotyczy wszystkich grup społecznych - wystąpił on przykładowo wśród robotników, ale nie obserwujemy go wśród inteligencji. Wyjaśnienie odmienności tych dwóch grup jest ważniejsze niż poszukiwanie wyjaśnień dla zagregowanych trendów składających się z procesów przebiegających odmiennie w różnych kategoriach społecznych. W tym miejscu warto dodać, że uwzględniając wszelkie zastrzeżenia, które można zgłaszać przeciw międzykulturowym porównaniom poziomu autorytaryzmu, należy jednak powiedzieć, iż w okresie państwowego socjalizmu poziom autorytaryzmu społeczeństwa polskiego jako całości był wyższy niż w rozwiniętych krajach za- 5 Przedstawione w tablicy VII-1 porównanie średnich wykorzystuje metodologię pakietu programów LISREL dostosowaną do pomiaru różnic między średnimi la- tentnych konstruktów inferowanych z kowariancji szeregu pytań wskaźnikowych uwzględnionych w modelu pomiarowym. Autorytaryzm, operacjonalizowany tak jak w tej pracy, jest przykładem takiego konstruktu (zob. rozdział trzeci). Powyższe uwa gi odnoszą się również do analiz przedstawionych w tabelach VII-2 i VII-3. 6 Być może dlatego właśnie ojcowie częściej niż matki są zwolennikami pragma tycznych strategii socjalizacyjnych akcentujących znaczenie konformizmu i posłu szeństwa w procesie wychowawczym (Skarżyńska 1991). 140 Rozdział VII Dynamika zmian w poziomie autorytaryzmu ... 141 chodnich7. Uwaga ta pozwala na zastosowanie właściwej perspektywy podczas oceny spadku lub wzrostu autorytaryzmu w Polsce w ciągu ostatnich lat8. 7 Wniosek ten nasuwa się w wyniku szczegółowych porównań odpowiedzi na wskaźnikowe dla autorytaryzmu pytania, które zadawano w polsko-amerykańskich ba daniach porównawczych (Slomczyński et al. 1988) prowadzonych pod koniec lat sie demdziesiątych. Nie twierdzę jednak, że różnice między krajami kapitalistycznymi a socjalistycznymi były dramatyczne. Ósterreich (1993) porównując młodzież zachod- niomiecką i młodzież z byłej NRD stwierdza wprawdzie wyższy poziom autorytaryzmu na Wschodzie niż na Zachodzie, ale podkreśla, że różnice są minimalne i w żadnej mierze nie potwierdzają stereotypu NRD jako społeczeństwa superautorytarnego. 8 W innej pracy (Mach 1994) zajmowałem się nie tylko zmianami w poziomie autorytaryzmu jako zgeneralizowanej orientacji, ale również zmianami w poziomie konformizmu jako zgeneralizowanej wartości, zdefiniowanej tak, jak w poprzednich rozdziałach tej pracy i przeciwstawianej „samosterowności". Interesującym, lecz wy chodzącym poza ramy tej pracy programem badawczym byłaby również analiza tran sformacyjnych zmian w natężeniu tradycyjnie badanych przez socjologów abstrak cyjnych wartości, jak ojczyzna, dobre życie, prawda, rodzina i inne - często układa ne w rozmaite hierarchie (patrz np. Nowak 1989; Sułek 1990). Podstawowy wynik analizy przemian w poziomie konformizmu jest następujący: w stosunku do okresu państwowego socjalizmu poziom konformizmu w pokoleniu młodzieży istotnie się obniżył, ale w pokoleniu rodziców nie uległ zmianie. Młodzież jest dziś wyraźnie mniej konformistyczna niż w okresie państwowego socjalizmu i w tym sensie może być rzeczywiście inna niż wszystkie roczniki naznaczone mentalnością postkomunistyczną (Świda-Ziemba 1994). Wydaje się zatem, że kierunek zmian w dążeniach i aspiracjach młodzieży jest zgodny z ideologicznie kształtowanym obrazem polskiego kapitalizmu jako systemu „napędzanego" samosterownością. Taki kierunek zmian widzieć zapewne należy nie tylko jako wskaźnik zdolności przystosowawczych polskiej młodzieży, ale także jako złożony produkt cywilizacyjnego otwarcia i młodzieżowego optymizmu, zawierającego w sobie również nieco naiwności i braku doświadczenia w rozpoznawaniu i analizowaniu rzeczywistości. Dlaczego jednak analogiczny spadek nie wystąpił w pokoleniu rodziców? Zadowalające wyjaśnienie powinno się odwoływać do wielu mechanizmów. Jeden z nich polega zapewne i na tym. że rodzice jako bardziej doświadczeni w percepcji i analizie polskiej rzeczywistości widzą lepiej niż młode pokolenie, że „zapotrzebowanie na konformizm" wcale nie skończyło się wraz z państwowym socjalizmem, a uczenie dziecka konformizmu również w postkomunistycznym kapitalizmie nie musi być złą inwestycją. Konformistyczne nawyki wyniesione z państwowego socjalizmu byłyby w tej interpretacji tylko dodatkowym czynnikiem przeszkadzającym rodzicom w podejmowaniu trudu „wychowania dla zmian". Upraszczając: rodzice mogą nie chcieć dla dzieci samosterowności nie dlatego (lub nie tylko dlatego), że nie potrafią przezwyciężyć własnego (czasem długo kształtowanego) konformizmu, lecz raczej dlatego, że nie bardzą wiedzą, dlaczego mieliby go przezwyciężać. Dalej - analizując autorytaryzm, konformizm i lęk wśród robotników i inteligencji - pokażę jednak, że teza ta nie może się stosować się do wszystkich kategorii rodziców. 3 „ Nowy autorytaryzm" inteligencji i spadek poziomu autorytaryzmu wśród robotników Zajmuję się tutaj podstawowym problemem strukturalnego zróżnicowania omówionych wyżej zmian. Koncentruję sie głównie na inteligencji (osobach z wyższym wykształceniem ) i robotnikach (wykwalifikowanych), których autorytaryzm opisywała Jadwiga Ko-ralewicz (Koralewicz 1987, 1988; Koralewicz i Ziółkowski 1990). Moje rozważania nawiązują też bezpośrednio do problematyki autorytaryzmu klasy robotniczej (Lipset 1959; Scheepers et al. 1992a, 1992b). Analizować będę również powiązane z przemianami autorytaryzmu zmiany w poziomie robotniczego i inteligenckiego konformizmu i lęku. Odpowiednie wyniki zawiera tabela VII-39. Zaskakującym dla wielu wynikiem empirycznym może być fakt, że w 1993 r. inteligencja polska jest bardziej autorytarna i bardziej konformistyczna niż w 1978 r. Dziwić też może, że poziom lęku wśród inteligencji jest dziś zasadniczo taki sam jak piętnaście lat temu10. Zmiany świadomościowe, które pomiędzy końcem lat siedemdziesiątych i dniem dzisiejszym zaszły wśród robotników, układają się w całkiem odmienny wzór. Robotnicy są dziś dużo mniej autorytarni niż w okresie państwowego socjalizmu. Są też mniej konfor-mistyczni w określaniu celów „właściwego" wychowywania dzieci -w większym niż dawniej stopniu cenią samodzielność i pragną, by kierowały się w życiu według zgodnych z „samosterownością" wartości. Temu psychologicznemu otwarciu robotników towarzyszy jednakże bardzo silny wzrost robotniczego lęku. Jadwiga Koralewicz (1987) twierdzi, że w okresie państwowego socjalizmu autorytaryzm inteligencji miał charakter lękowy i był wzbudzany przez lęk, a poznawczo warunkowany autorytaryzm ro- 9 Tabela VII-3 zawiera dane z reprezentacyjnych prób narodowych opisanych w rozdziale drugim. Próba ludności miejskiej z roku 1978 liczyła 1557 mężczyzn w wieku 20-64 lata. Z próby z roku 1992, liczącej 2251 mężczyzn i kobiet, do obecnej analizy wybrano mężczyzn w analogicznym wieku. 111 Nie można jednak wykluczyć, że inteligencki lęk osiągnął lokalne maksimum w latach osiemdziesiątych i jego poziom od tego czasu uległ obniżeniu. Problem ten wymaga dalszych analiz. 142 Rozdział VII Dynamika zmian w poziomie autorytaryzmu ... 143 botników stanowił narzędzie redukcji lęku. Wydaje się, że dziś sytuacja jest nieco inna. Stwierdzony wzrost inteligenckiego autorytaryzmu nastąpił pomimo utrzymywania się postaw lękowych w tej grupie na niezmienionym poziomie, a spadek robotniczego autorytaryzmu współwy-stąpił z silnym wzrostem robotniczego lęku. Wśród robotników nastąpiło też odwrócenie charakterystycznej dla lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych negatywnej zależności między autorytaryzmem a lękiem. Obecnie zależność ta jest wśród nich, tak jak wśród inteligencji, pozytywna - im silniejszy autorytaryzm, tym silniejszy lęk11. Autorytaryzm robotników nabrał więc w latach dziewięćdziesiątych charakteru lękowego. Jak wytłumaczyć te zmiany? Dlaczego inteligenci przejawiają dziś więcej niż przed kilkunastoma laty nastawień autorytarnych i chcą bardziej niż w okresie państwowego socjalizmu uczyć dzieci posłuszeństwa wobec autorytetów? Dlaczego robotnicy, odwrotnie, bardziej niż w starym systemie chcą uczyć dzieci samosterowności i przejawiają mniej niż kiedyś nastawień autorytarnych? I w jakiej mierze te zmiany są funkcją przejścia od państwowego socjalizmu do postkomunistycznego kapitalizmu? Nasuwa się wiele odpowiedzi na te pytania, a o ich trafności trudno jednoznacznie wyrokować wyłącznie na podstawie empirycznej analizy dostępnych danych. Przedstawione niżej interpretacje nawiązują do faktu, który uważam za podstawę wszystkich wyjaśnień masowej psychologicznej reakcji na zmianę systemową w naszym kraju. Jest nim fakt „społecznego konstruowania" rzeczywistości polskiego kapitalizmu poprzez zderzanie się pewnego publicznie upowszechnianego ideologicznego obrazu kapitalizmu z obiektywnym przebiegiem przemian. Interpretacje te stanowią zapewne tylko fragment całego wyjaśnienia. Muszą być one uzupełnione o wątki interpretacyjne nawiązujące do innych, pominiętych przeze mnie aspektów transformacji. W przypadku inteligencji „nowy autorytaryzm" i towarzyszący mu wzrost konformizmu są najprawdopodobniej wynikiem chłodnej intelektualnej analizy nowego systemu - takiego, jakim on na co 11 Dla robotników podawana przez Koralewicz (1987) korelacja wynosiła w 1978 r. -0,16, obecnie wynosi ona 0,13. dzień jest, a nie jakim przedstawiają go ideologowie transformacji. Efektem tej analizy jest postrzeganie polskiego kapitalizmu jako systemu wymagającego od jednostki - wbrew deklaracjom ideologów - nie tyle odrzucenia autorytaryzmu i konformizmu, lecz umiejętności efektywnego ich wykorzystywania w udanej adaptacji do nowego systemu. Wyniki dokumentujące pozytywny wpływ autorytaryzmu wyniesionego z państwowego socjalizmu na obecne dochody rodzin i jednostek opisują sytuację, która zapewne nie wymyka się obserwacjom typowego inteligenta uprawiającego na co dzień swe stosowane prywatne nauki społeczne. W przypadku robotników wzrastające na przestrzeni minionych lat kompetencje intelektualne, w tym nieodwracalne skutki rewolucji z początku lat osiemdziesiątych, poszerzyły istotnie perspektywę poznawczą tej grupy i doprowadziły do spadku autorytaryzmu. Spadek ten rozpoczął się już w latach osiemdziesiątych (Koralewicz 1988). Nie dysponując porównaniem danych z lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych nie mogę być pewien, jak zmieniał się (jeśli w ogóle się zmieniał) średni poziom robotniczego autorytaryzmu między połową lat osiemdziesiątych i połową lat dziewięćdziesiątych. Niezależnie jednak od tego, kiedy dokonał się spadek autorytaryzmu robotników, obecnym efektem tego spadku jest zwolnienie blokady skutecznie broniącej robotników przed lękiem. Upraszczając: robotnicy w latach dziewięćdziesiątych nie tylko widzą, ale i rozumieją, że jest się czego bać. Niepewności związane z postępującą transformacją systemu i wystawienie na „nowy lęk społeczny" (Miszalska 1996) dotykają więc robotników w momencie, gdy pozbywają się oni „puklerza i miecza" autorytaryzmu - tak skutecznych w obronie przed lękiem. Jeżeli spadek robotniczego autorytaryzmu uznać za aspekt mentalnej modernizacji polskiej klasy robotniczej, to trzeba podkreślić, że po pierwsze, modernizacja ta dokonuje się w bardzo niesprzyjającym dla robotników okresie wzrostu ekonomicznej niepewności, i po drugie, ten proces modernizacyjny - jako funkcja wzrostu kompetencji intelektualnych - dokonałaby się zapewne prawdopodobnie i bez zmiany systemu. Zmiana systemu i wzrost robotniczego lęku mogą natomiast doprowadzić w już niedługiej przyszłości do wzrostu autorytaryzmu tej klasy, gdyż robotniczy autorytaryzm jest dziś, inaczej niż w latach siedemdziesiątych i osiem- 144 Rozdział VII Dynamika zmian w poziomie autorytaryzmu ... 145 dziesiątych, coraz bardziej podszyty lękiem. Spadek robotniczego autorytaryzmu może więc być pozostałością po socjalizmie, postkomunistyczny kapitalizm przynieść może niedługo jego wzrost. Spadek robotniczego autorytaryzmu znajduje odzwierciedlenie w coraz częstszych wyborach samodzielności („samokierowania") jako wartości dla dzieci. Poziom lęku nie jest jednak do tej pory znacząco związany z tym, jakie wartości robotnicy chcieliby przekazywać swym dzieciom12 - jego wyraźny wzrost nie przekłada się więc na konformistyczne wybory dla dzieci. Być może wzrastający lęk skłania nawet niektórych robotników do preferowania samoste-rowności jako wartości dla dzieci. Nie można bowiem zapominać, że pomimo spadku robotniczego autorytaryzmu i wzrostu autorytaryzmu inteligencji robotnicy są w dalszym ciągu bardziej autorytarni niż inteligencja13 i w tym sensie gotowi „posłuszniej" i mniej krytycznie niż inteligencja akceptować upowszechniany wizerunek kapitalizmu jako systemu, w którym dzieci trzeba lub warto uczyć samokierowania i elastyczności. Rozbudzeni poznawczo, a zarazem przestraszeni kapitalizmem robotnicy mogą być wdzięcznym audytorium dla ideologicznego przekazu prezentującego polski kapitalizm jako system odrzucający autorytaryzm i premiujący samoste-rowność. Jeśli już nie dla siebie, to przynajmniej dla swych dzieci robotnicy zdają się chcieć dobrodziejstw tego kapitalizmu14. Inteligenci - inaczej niż robotnicy - swego „wielkiego przeżycia lęku" doświadczyli w latach osiemdziesiątych, a nie dziewięćdziesiątych. O głębokości i trwałości tego przeżycia trudno się wypowiadać 11 Koralewicz (1987) stwierdziła brak korelacji. Obecnie korelacja jest dodatnia, ale statystycznie nieistotna (0,08). 11 Podstawą tego stwierdzenia jest porównanie średnich dla pozycji wchodzących w skład modelu pomiarowego autorytaryzmu. 14 Problematyka stosunku robotników zarówno do kapitalizmu, jak i socjalizmu (Gardawski 1992, 1996; Gardawski i Żukowski 1994) nie może być rozpatrywana bez historycznego kontekstu uwzględniającego ciągłe ideologiczne „oskarżanie" robotników o swego rodzaju społeczną niedojrzałość. Po protestach robotniczych w okresie PRL robotnicy byli standardowo krytykowani przez PZPR za „niedorastanie do socjalizmu" i uległość wobec adwokatów „wcześniejszego", kapitalistycznego „szczebla rozwoju". Obecnie przez wielu polityków robotnicy są krytykowani za zatrzymanie się na „wcześniejszym" socjalistycznym szczeblu rozwoju. Problematyka związku między ideologicznymi aspektami robotniczej percepcji rzeczywistości społecznej a ideologicznym przekazem kierowanym do robotników ze strony rządzących byłaby przedmiotem bardzo ciekawego studium historycznego. z rozsądną dozą pewności. Być może nie było ono tak silne, jak się często sądzi, skoro poziom dzisiejszego lęku inteligencji jest mniej więcej taki sam jak poziom lęku inteligencji przedsolidarnościowej. W dłuższej kilkunastoletniej perspektywie czasowej wzrost inteligenckiego autorytaryzmu i upowszechnianie się wśród inteligencji dążenia do przekazywania dzieciom standardów konformistycznych nie mogą być wyjaśniane przez poczucie zagrożenia i niepewności mające źródła w nastawieniu wobec nowej frustrującej rzeczywistości. Tak można by tłumaczyć wzrost robotniczego autorytaryzmu i konformizmu, gdyby rzeczywiście miały one miejsce. Gdyby wśród inteligencji nastąpił wzrost lęku, można by oczekiwać pewnej dog-matyzacji inteligenckiej perspektywy widzenia społeczeństwa i jednostki. Porównując jednak przełom lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych z dniem dzisiejszym takiego wzrostu nie stwierdzamy. Potrzebna jest w tym miejscu uwaga precyzująca. Nie twierdzę, że wzrost inteligenckiego autorytaryzmu i konformizmu nastąpił z pewnością nie wcześniej niż po zapoczątkowaniu transformacji systemu w latach dziewięćdziesiątych. Niektóre analizy Jadwigi Koralewicz (1988) sugerują, że absolutny poziom inteligenckiego autorytaryzmu mógł wzrosnąć już na początku lat osiemdziesiątych w wyniku silnego wzrostu inteligenckiego lęku spowodowanego traumatycznym przeżyciem stanu wojennego. Gdyby tak było w istocie, to lękowy wzrost autorytaryzmu w krótkiej perspektywie (między końcem lat siedemdziesiątych a początkiem lat osiemdziesiątych) miałby całkiem inny charakter niż wzrost obserwowany w długiej perspektywie (między końcem lat siedemdziesiątych a połową lat dziewięćdziesiątych). W tym sensie widzę wyraźną potrzebę innych wyjaśnień niż te, które odwołują się do ewolucji inteligenckiego lęku i w tym właśnie sensie mówię o „nowym" autorytaryzmie inteligencji. Problem bez wątpienia wymaga jednak nowych analiz z wykorzystaniem danych z lat osiemdziesiątych. Wydaje się, że ten „nowy autorytarym" inteligencji wymaga strukturalnego wyjaśnienia, w którym źródeł wzrostu autorytaryzmu i konformizmu szukać należy nie w cechach, które wewnętrznie różnicują grupę inteligencji - jak przykładowo właśnie poziom lęku, lecz w tym, co jest dla tej grupy wspólne i najbardziej charakterystyczne - w inteligencji, rozumianej jako zdolność do autonomicznego, nie zapośredniczonego ideologicznie, poznawania rzeczywistoś- 146 Rozdział VII Dynamika zmian w poziomie autorytaryzmu ... 147 ci. W myśl tej interpretacji mechanizm inteligenckiej reakcji przebiega następująco: (a) rozwój kapitalizmu w Polsce realizuje się w warunkach dużo silniejszego „zapotrzebowania" na konformizm i autorytaryzm niż to głosi oficjalny przekaz ideologiczny, (b) inteligencja ze względu na swe kwalifikacje poznawcze ma najjaśniejszą percepcję tego stanu rzeczy, (c) adaptując się do „realnie istniejącego w Polsce kapitalizmu", inteligencja „dryfuje" w kierunku autorytaryzmu i konformizmu i stara się przekazywać zgodne z nimi nastawienia i wartości młodemu pokoleniu. Trudno jest być całkowicie pewnym prawdziwości pierwszej przesłanki. Wyniki przedstawione w rozdziale piątym tej pracy skłaniają jednak do uzasadnionego przypuszczenia, że jest tak w istocie. Przedstawione w tym rozdziale interpretacje stanowią, jak pisałem wcześniej, bez wątpienia tylko fragment całego wyjaśnienia i muszą być uzupełnione o wątki interpretacyjne nawiązujące do innych, nie uwzględnionych przeze mnie aspektów polskiej transformacji. Wskazać można na kilka takich wątków. Warto na przykład zwrócić uwagę na dwa inne procesy, które przyczynić się mogły do wzrostu poziomu autorytaryzmu polskiej inteligencji. Po pierwsze, jest bez wątpienia możliwe, że na tej samej zasadzie, na której obserwowany wzrost robotniczego lęku doprowadzić może w przyszłości do wzrostu robotniczego autorytaryzmu, obecnie obserwowany wzrost autorytaryzmu inteligencji jest po części odłożoną w czasie reakcją na intensyfikację reakcji lękowych wśród inteligencji w okresie lat osiemdziesiątych. Spadek robotniczego autorytaryzmu byłby w tej interpretacji, przynajmniej po części, uważany za odłożoną w czasie robotniczą reakcję na „rewolucję poznawczą" z okresu pierwszej „Solidarności" i związaną z nią redukcję robotniczego lęku. Po drugie, obecny wzrost inteligenckiego autorytaryzmu może też być w jakiejś mierze odbiciem rozwoju wśród inteligencji w latach dziewięćdziesiątych postaw wyrażających z jednej strony dążenie do poszanowania autorytetu „własnego" niepodległego już państwa i jego tradycji, a ze strony drugiej dążenie do ograniczenia „nieokiełznanej" normatywnie wolności -w opinii wielu aż nazbyt widocznej w życiu codziennym po 1989 r. i zagrażającej tym tradycjom. Całościowa analiza przemian świadomości polskiej inteligencji w okresie ostatnich dwudziestu lat będzie musiała uwzględnić dużą liczbę uzupełniających się wyjaśnień. 4. Podsumowanie Najważniejszym wynikiem analiz tego rozdziału jest ustalenie, że w okresie 1978-1993 wzrósł poziom autorytaryzmu inteligencji, a poziom autorytaryzmu robotników obniżył się. W interpretacji tego wyniku podkreśliłem dysonans istniejący między upowszechnianą ideologiczną wizją polskiego postkomunistycznego kapitalizmu, w której jest on przedstawiany jako system wymagający „zastępowania" autorytaryzmu otwartością mentalną, a utrzymującą się efektywnością autorytaryzmu w osiąganiu materialnego powodzenia i w kształtowaniu pozytywnych orientacji wobec nowo powstającego systemu. W wizji transformacji upowszechnianej przez elity w ramach instytucjonalnej akcji „reformowania" postkomunistycznej mentalności społeczeństwa polskiego sugeruje się, że tak jak w poprzednim okresie funkcjonalny wobec osiągnięć w systemie był autorytaryzm stanowiący przepustkę do sukcesu w społeczeństwie premiującym konformizm wobec autorytetów, tak obecnie funkcjonalna jest otwartość i samosterowność - postrzegane jako czynnik udanej adaptacji w społeczeństwie indywidualistycznym. Poprzednie fragmenty tej pracy, w których udokumentowano istnienie mentalnego dziedzictwa państwowego socjalizmu w postaci pozytywnego związku między autorytaryzmem z okresu państwowego socjalizmu a aktualnymi osiągnięciami społeczno-ekonomicznymi i postawami wobec nowego systemu, pozwalają stwierdzić, że „realnie istniejący" polski kapitalizm istotnie odbiega od tej ideologicznie upowszechnianej wizji. Inteligencja jako lepiej wykształcona część społeczeństwa nie ma kłopotów z zauważeniem, że system jest jaki jest, a nie taki, jakim chciałoby się go widzieć, i że adaptacja dokonuje się tylko do realnie istniejącego systemu, a nie do jego ideologicznej wizji - stąd pragmatycznie podbudowany, wolny od lęku, wzrost inteligenckiego autorytaryzmu. W myśl tej, bez wątpienia niepełnej, interpretacji coraz bardziej sfrustrowani w swych potrzebach bezpieczeństwa robotnicy próbują się z kolei adaptować, w większej niż inteligenci mierze, raczej do ideologicznej wizji niż do rzeczywistości nowego systemu. Stąd spadek robotniczego autorytaryzmu. 148 Rozdział VII Dynamika zmian w poziomie autorytaryzmu ... 149 Powyższa uwaga nie ma charakteru antyinteligenckiego - choć kieruje uwagę na podwójną rolę inteligencji, która w swych funkcjach ekspertalno-doradczych i twórczych jest współkreatorem antyautorytarnej i samosterownej wizji polskiego kapitalizmu, a w swych własnych strategiach adaptacji do nowego systemu od tej wizji zdaje się abstrahować. Jednak jak pisał Pareto, nic tak nie wyróżnia inteligencji spośród innych grup jak rezyduum lub instynkt „kombinacji", umożliwiający jej kombinowanie w jedną całość tego, co inni uważają za nieprzystawalne do siebie elementy. 5. Tabele Tabela VII-1. Przekrojowe porównanie średnich wartości autorytaryzmu w latach 1978/1980 i w roku 1993a 1978/1980 1993 Istotność różnicy 1978/1980- 1993 Ojcowie 0,00 0,29 t = 3,88 Matki 0,00 0,19 t = 2,03 Dzieci 0,00 0,27 t=3,89 a Odchylenia od średnich dla 1978/1980; (+) oznacza spadek poziomu autorytaryzmu. Tabela VII-2. Porównanie średnich wartości autorytaryzmu wśród ojców, matek i dzieci w roku 1993a 1993 Istotność różnicy rodzice - dziecko Ojcowie Matki Dzieci -0,22 -0,08 0,00 t=3,14 t= 1,06 a Odchylenia od średnich dla dziecka; (-) oznacza wyższy poziom autorytaryzmu wśród rodziców niż wśród dzieci. Tabela VII-3. Autorytaryzm, konformizm i lęk wśród inteligencji i robotników: przekrojowe porównanie średnich wartości w roku 1978 i w roku 1993, mężczyźni* 1978 1993 Istotność różnicy 1978-1993 1. Inteligencja Autorytaryzm 0,00 0,16 t = 2,04 Konformizm 0,00 0,19 t= 1,78 Lek 0,00 0,07 t = 0,89 2. Robotnicy Autorytaryzm 0,00 -0,36 t=-8,07 Konformizm 0,00 -0,07 t=-l,96 Lęk 0,00 0,30 t = 6,80 a Odchylenia od średnich dla roku 1978; (+) oznacza wzrost w stosunku do poziomu obserwowanego w roku 1978. Zakończenie Powyższe rozważania były poświęcone koncepcyjnej reorientacji i empirycznej analizie problemu mentalnego dziedzictwa państwowego socjalizmu w Polsce. Tylko niewiele tematów wywołuje w krajach Europy Wschodniej - w naukach społecznych, w polityce i w mediach - więcej zainteresowania niż zagadnienie psychologicznych „pozostałości" po poprzednim ustroju i ich roli w obecnej transformacji. Jednak w moim przekonaniu dotychczasowe dyskusje wokół problemu mentalnego dziedzictwa socjalizmu rzadko prowadziły do konstruktywnych ustaleń, które pozwoliłyby lepiej zrozumieć przebieg i dalsze kierunki dokonującej się zmiany ustrojowej1. Przyczyną tego stanu rzeczy jest nie tylko ogólnikowość na co dzień funkcjonującej w życiu publicznym koncepcji mentalnego dziedzictwa, ale także ideologiczne wykorzystywanie tej koncepcji do usprawiedliwiania trudności występujących w trakcie posuwania się wybraną „ścieżką" wchodnioeuropejskiej transformacji. Termin „mentalne dziedzictwo socjalizmu" nagminnie występuje w dyskursie publicznym w znaczeniu bardzo uproszczonym i analitycznie mało obiecującym. Mówiącym o istnieniu „dziedzictwa" wystarcza bowiem na ogół stwierdzenie, że w „bieżącej" świadomości społecznej okresu przemian w dalszym ciągu współwystępują elementy uważane za charakterystyczne dla mentalności sprzed okre- 1 W odniesieniu do nauk społecznych wieloaspektowy przegląd wątków obecnych w tych dyskusjach zawiera bardzo ciekawa praca Anity Miszalskiej (1996, zwłaszcza rozdz. 3), która jednak tylko w ograniczonym zakresie dotyczy bezpośrednio problematyki mentalnego dziedzictwa. Należy wyraźnie podkreślić, że problem mentalnego dziedzictwa nigdy nie byl zagadnieniem czysto naukowym i dziś również dyskusje nad nim toczą się przede wszystkim w ramach szeroko rozumianego dyskursu publicznego. Niewątpliwą inspiracją tych dyskusji pozostają jednak krytyczne nauki społeczne przełomu dekad. 152 Zakończenie su zmiany ustrojowej. To koncepcyjne utożsamienie mentalnego dziedzictwa socjalizmu ze specyficznym kształtem świadomości społecznej w danym okresie, a nie z realnym wpływem „starej" świadomości na „nową" rzeczywistość, sprzyja zbyt łatwemu doszukiwaniu się skutków tego dziedzictwa w niemal każdym aspekcie funkcjonowania nowego systemu. Z faktu, że niektóre nastawienia mentalne „przeżyły" upadek państwowego socjalizmu, wnioskuje się więc często, że postsocjalistyczna rzeczywistość jest kształtowana przez „mentalność socjalistyczną". Mentalnym dziedzictwem socjalizmu można „wyjaśnić" w taki sposób nie tylko występowanie tego, co w nowym systemie jest - z jakichś względów - niepożądane, ale również nieobecność w nim tego, co uważa się za niezbędne lub pożyteczne. Ta nadmiernie uproszczona koncepcja wszystko wyjaśniającego mentalnego dziedzictwa państwowego socjalizmu stanowi esencję takiego nastawienia wobec nowo powstającej rzeczywistości, które Anita Miszalska (1996: 42) nazywa postawą determinizmu komunistycznego w myśleniu o transformacji ustrojowej. W życiu publicznym postawa ta występuje w różnych kontekstach społecznych i w różnych orientacjach politycznych. Największe znaczenie dla przebiegu transformacji ma jednak zapewne jej występowanie w myśleniu tych licznych „administratorów transformacji", którzy wierząc w możliwość szybkiego i radykalnego zastąpienia starego systemu systemem nowym, są zarazem szczególnie gotowi wszelkie trudności w realizacji tego zadania przypisywać „duchowi komunizmu" wciąż ich zdaniem - unoszącemu się nad Europą Wschodnią. Dominujący wśród „administratorów transformacji" rzecznicy opisanego w rozdziale drugim tej pracy „paradygmatu zastępowania", uczestnicząc w dyskursie publicznym w rolach ekspertów, polityków i ideologów, używają dwóch odmiennych rodzajów argumentacji. Pierwszy z nich Adam Przeworski (1995) nazywa „podstawowym wschodnioeuropejskim sylogizmem" w ideologii elit politycznych sterujących transformacją w regionie. Jego elementy są w uproszczeniu następujące: (1) gdyby nie komunizm, bylibyśmy jak Zachód, (2) komunizm przestał istnieć, a zatem (3) imitujmy zachodnie modele i rozwiązania. Sylogizm ten dobrze opisuje logikę strategicznego uzasadnienia „zastępowania" jako bezalternatywne-go („komunizm przestał istnieć") podstawowego celu transformacji 153 Zakończenie ustrojowej. Aby taktycznie usprawiedliwić trudności w realizacji tego celu, zwolennicy radykalnego zastępowania używają jednak całkiem innego sylogizmu niż ten, o którym pisał Przeworski. Inaczej niż w poprzednim rozumowaniu „staremu" systemowi przypisuje się w nim znaczący i utrzymujący się wpływ na obecną rzeczywistość: (1) gdyby nie komunizm, bylibyśmy jak Zachód, (2) wciąż nie jesteśmy jak Zachód, a zatem (3) komunizm nie przestał istnieć. Częste w neoliberalnej oficjalnej ideologii wschodnioeuropejskiej transformacji przypisywanie dziedzictwu socjalizmu - mentalnemu i materialnemu - zasadniczej odpowiedzialności za niedorozwój wschodnioeuropejskiego kapitalizmu i umiarkowane poparcie dla transformacji ze strony społeczeństw jest najbardziej typową manifestacją tego drugiego sylogizmu w myśleniu polityków sterujących transformacją. Można by go nazwać „sylogizmem awaryjnym". Jest oczywiste, że nie wszyscy popierają obecne kierunki transformacji i hasło „jak najkrótszą drogą do kapitalizmu" nie wszystkim odpowiada. Nie jest jednak oczywiste, czy i w jaki sposób za fakt ten miałaby być odpowiedzialna świadomość ukształtowana w okresie państwowego socjalizmu. Czy konsekwencją mentalności socjalistycznej ma być fakt, że duża część wschodnioeuropejskich społeczeństw chce dziś rozbudowanych funkcji opiekuńczych państwa? Utrzymująca się w świadomości społecznej roszczenio-wość wobec państwa może być przecież w dużej mierze efektem rozczarowania „realnie istniejącym" w tych krajach kapitalizmem i wyrazem racjonalnej kalkulacji własnych interesów. Czy to, że robotnicy wielkich zakładów nie godzą się na zamykanie niektórych z nich, ma coś wspólnego z mentalnym dziedzictwem socjalizmu? Materialnym dziedzictwem poprzedniego ustroju są bez wątpienia owe zakłady, a ich obrona rezultatem materialnych interesów pracujących w tych zakładach robotników (Mokrzycki 1991). Czy myślenie w kategoriach własnego interesu ma coś wspólnego z mentalnym dziedzictwem socjalizmu? O dziedzictwie takim można by raczej mówić wtedy, gdyby robotnicy w trosce o kolektywnie rozumiane „dobro całego kraju" godzili się na zamykanie swych zakładów. Broniąc własnych interesów grupowych, pracownicy postępują całkowicie zgodnie z indywidualistyczną logiką nowego ustroju. Poparcie dla demokracji i zaufanie do instytucji demokratycznych jest umiarkowane niekoniecznie dlatego, że państwowy socja- 154 Zakończenie Zakończenie 155 lizm, w którym nie było demokracji, ukształtował stabilny typ antydemokratycznej osobowości. Poparcie ulega erozji (Zagórski 1994) być może przede wszystkim dlatego, że słabe są instytucje demokratyczne i mało efektywnie zabezpieczają interesy niektórych grup społecznych. Idelogicznym uprzedzeniem jest bez wątpienia niedostrzeganie, że spora część oporu wobec prorynkowych reform nie bierze się z jakiegokolwiek mentalnego dziedzictwa socjalizmu, lecz z niechęci wobec „przyjętej przez rządzące elity strategii i socjotech-niki reform" (Miszalska 1996: 197), które w niewystarczający sposób stwarzają dużym grupom ludności możliwości wiązania własnych interesów z rozwojem rynku. Skoncentrowane na obecnym kształcie świadomości społecznej, a nie na rzeczywistym wpływie poprzedniego kształtu świadomości, dyskusje na temat mentalnego dziedzictwa socjalizmu polegają na doszukiwaniu się efektów tego dziedzictwa często tam, gdzie wyjaśnienia odwołujące się do grupowych interesów mogą całkowicie wystarczać. Co więcej, w dyskusjach tych zwykle sugeruje się, że elementy mentalności socjalistycznej okazały się superstabilne w czasie i w sposób niezależny od położenia jednostek w strukturze społecznej kształtują dziś stosunek wobec postsocjalistycznej rzeczywistości. Bez poparcia przez wyniki analiz dynamicznych, które umożliwiają badanie wpływu mentalności socjalistycznej „takiej, jaka była", a nie jej opis „takiej, jaka jest dzisiaj", słuszność tych sugestii jest jednak trudna do ustalenia2. Rzadkie analizy tego rodzaju pozwalają nawet sądzić, że sugestie te mogą być niesłuszne. 2 Należy wyraźnie podkreślić, że polskie nauki społeczne nie ograniczały się do definiowania mentalnego dziedzictwa państwowego socjalizmu w kategoriach prostego utrzymywania się mentalności socjalistycznej. Głównie w pracach socjologów i psychologów przełomu ostatniej dekady znajdujemy bowiem wiele fascynujących opisów mentalności socjalistycznej. Oczywistym założeniem tego wysiłku badawczego było przypuszczenie, że mentalność ta stanowi jeden z osiowych aspektów ówczesnej świadomości społecznej i jako taka bez wątpienia okaże się stabilna w ramach dalszych biografii jednostek i będzie efektywnie wpływać na funkcjonowanie jednostek i rodzin w każdej nowej rzeczywistości społecznej. Nie formułując jej wprost, badacze społeczni dysponowali zatem koncepcją mentalnego dziedzictwa socjalizmu jako realnego wpływu mentalnych zasobów z okresu państwowego socjalizmu na postsocjalistyczną rzeczywistość. Nie dysponując jednak w latach dziewięćdziesiątych na większą skalę wynikami badań dynamicznych na próbach z okresu państwowego socjalizmu, nauki społeczne nie potwierdziły słuszności założeń o względnej stabilności i efektywności socjalistycznej mentalności i nie wprowadziły Na przykład stabilność takich orientacji społecznych jak egalita-ryzm jest - jak dowodzi Wojciech Zaborowski (1995) wykorzystując panelowe dane z lat 1988-1993 - raczej słaba (r=0,33), a przekonania egalitarne z 1988 r., przy uwzględnieniu położenia społecznego interpretowanego w kategoriach interesów, nie przeszkadzają ani w popieraniu, ani w sprzyjaniu antyegalitarnym reformom proryn-kowym w roku 1993. Czy w takiej sytuacji warto byłoby mówić o istnieniu mentalnego dziedzictwa nawet wtedy, gdyby nastawienia egalitarne były dziś bardziej rozpowszechnione niż w okresie państwowego socjalizmu? Bez wątpienia konstruktywna analiza problemu mentalnego dziedzictwa socjalizmu wymaga wyjścia poza metodologiczny prezentyzm dominujący w publicznych - często zbyt popularnych - dyskusjach nad tym problemem. Podjąłem więc próbę wyjścia poza tego rodzaju prezentyzm w kierunku konsekwentnego badania mentalnego dziedzictwa państwowego socjalizmu „w działaniu" lub - jak pisze Mirosława Maro-dy (1996) - „w empirycznym przebiegu", a więc nie jako zwykłej współobecności w dzisiejszej świadomości Polaków elementów typowych dla mentalności socjalistycznej, lecz jako procesu, w trakcie którego postawy, orientacje i wartości z okresu państwowego socjalizmu rzeczywiście wpływają ceteris paribus na bieżące osiągnięcia społeczno-ekonomiczne i nastawienia mentalne wobec nowo powstającej rzeczywistości. Jeśli nie daje się empirycznie stwierdzić istnienia takiego wpływu, to nie ma też mentalnego dziedzictwa - nawet jeśli w świadomości polskiego społeczeństwa czasu przemian występują w istotnym zakresie elementy uważane za typowe dla mentalności socjalistycznej. Taka koncepcja mentalnego dziedzictwa zawiera analogie z koncepcją kapitalizmu politycznego. Opisywany przez Jadwigę Stanisz-kis kapitalizm polityczny można uważać za instytucjonalne dziedzictwo państwowego socjalizmu w sferze ekonomii, ponieważ oznacza sytuację, w której nawet przy uwzględnieniu różnic wykształcenia, skłonności do ryzyka i prorynkowej przedsiębiorczości istnieje bezpośredni wpływ indywidualnego położenia w strukturze politycz- w obieg społeczny koncepcji mentalnego dziedzictwa odwołującej się do rzeczywistego wpływu mentalności z poprzedniego okresu na psychologiczne i społeczne funkcjonowanie w nowo powstającym ustroju. 156 Zakończenie Zakończenie 157 nej poprzedniego systemu na osiągnięcia ekonomiczne w systemie nowym. W obu przypadkach dziedzictwo jest szczególnego rodzaju realnym wływem poprzedniego systemu - nie prostym współwy-stępowaniem w obecnej rzeczywistości świadomości, instytucji lub ludzi ukształtowanych przez ten system. Empiryczne badanie tak zdefiniowanego dziedzictwa to zatem z konieczności - więcej niż statyczna analiza stanu świadomości społecznej ze względu na obecność w niej pozostałości mentalności socjalistycznej. Badanie wpływu państwowosocjalistycznych zasobów mentalnych na rzeczywistość dnia dzisiejszego wymaga danych dynamicznych, zawierających pomiary psychologicznego funkcjonowania rodzin i jednostek zarówno przed, jak i po okresie zmiany ustrojowej. Przedstawione wyżej analizy danych tego rodzaju wskazują, że w postsocjalistycznej Polsce mentalne dziedzictwo państwowego socjalizmu, rozumiane jako rzeczywisty wpływ zasobów mentalnych sprzed okresu zmiany systemowej na osiągnięcia i nastawienia po zmianie, faktycznie istnieje. W szczególności okazało się, że poziom autorytaryzmu i poziom elastyczności intelektualnej z okresu państwowego socjalizmu mają znaczący - autonomiczny wobec innych czynników - wpływ na dzisiejszą sytuację materialną oraz na dzisiejsze postawy wobec demokracji i ekonomicznego liberalizmu. Kolejne rozdziały zawierają szczegółowy opis poszczególnych „ścieżek" realizowania się tego wpływu oraz takie propozycje jego interpretacji, które wychodzą poza argumentację w kategoriach bieżących interesów. Interpretacje te odwołują się do dwu podstawowych założeń: (1) tezy o „rekonfiguracji" raczej niż „zastępowaniu" jako podstawowym - instytucjonalnym i psychologicznym - mechanizmie polskiej transformacji, oraz (2) tezy o szczególnej roli rodziny w okresie dokonującej się obecnie zmiany ustrojowej. Według pierwszej interpretacji, mentalne zasoby z okresu państwowego socjalizmu wywierają do dziś wpływ na indywidualne osiągnięcia i postawy dlatego, że obecny kontekst instytucjonalny -stanowiący rekonfigurację stanu „sprzed zmiany" - nie różni się od poprzedniej rzeczywistości na tyle radykalnie, by zasoby te musiały utracić w niej swe znaczenie jako czynniki sprzyjające osiągnięciom materialnym i kszałtowaniu orientacji społeczno-politycznych. Tego rodzaju zmianie instytucjonalnej towarzyszy zarazem proces rekon- figuracji świadomości społecznej, w trakcie którego mentalne zasoby wyniesione z państwowego socjalizu nie ulegają zasadniczej marginalizacji, lecz w nowym z konieczności kształcie stają się istotną podstawą nowych nastawień i orientacji efektywnie umożliwiających przystosowanie do wymogów nowo powstającego systemu. Według drugiej interpretacji, trwaniu mentalnego dziedzictwa państwowego socjalizmu sprzyja fakt, że podstawowym „elementem" procesów adaptacji do nowego systemu jest raczej rodzina niż indywidualna jednostka. Kontekst rodzinny odgrywa szczególnie ważną rolę w okresie obecnej transformacji ustrojowej, bardziej ogólnie - zawsze odgrywał taką rolę w historii polskich kryzysów i radykalnych zmian społecznych. Argumentowałem wcześniej, że mentalne i materialne czerpanie ze zgromadzonych zasobów rodzinnych sprzyjające „dawaniu sobie rady" z powstającą w warunkach niepewności nową rzeczywistością jest z wielu względów działaniem racjonalnym. W warunkach polskich racjonalność ta nie daje się jednak oddzielić od tradycyjnego „pochłaniającego jednostkę" przywiązania do rodziny oraz intensywności wewnątrzrodzinnej komunikacji i socjalizacji, poprzez które przeszłość efektywniej niż w bardziej indywidualistycznych systemach oddziałuje na teraźniejszość. Choć bez wątpienia w wielu rodzinach to, co warto nazwać „transformacyjnie użyteczną przeszłością", sięgać może głęboko w rodzinną lub narodową historię, w odniesieniu do dużej większości rodzin i dużej większości istotnych na co dzień kontekstów społecznych zwracanie się dziś ku rodzinom oznacza zwracanie się ku tym materialnym i mentalnym zasobom, które powstały w okresie państwowego socjalizmu. Niezależnie od tego, czy powstały one „za" czy „przeciw" ówczesnemu systemowi, używane dziś w procesach adaptacji reprezentują - „w działaniu" - mniej lub bardziej efektywne dziedzictwo tamtego właśnie systemu. Poprzez mające pomóc w adaptacji intensywne rodzinne „trzymanie się razem" zasoby te w dalszym ciągu wpływają zatem na dzisiejsze położenie materialne, orientacje społeczne i psychologiczne funkcjonowanie rodzin i jednostek. Można dodać, że gdyby polskie rodziny nie były tak silne tradycją „trzymania się razem", to mentalne dziedzictwo państwowego socjalizmu - podobnie jak mentalne dziedzictwo innych okresów 158 Zakończenie Zakończenie 159 w innych fragmentach naszej historii - byłoby prawdopodobnie słabsze. Okres państwowego socjalizmu doprowadził do wzrostu atomizacji społecznej. Nie doprowadził jednak do klasycznej indywidualizacji, której aspektem (pożądanym przez jednych, nie pożądanym przez drugich) byłoby rozluźnienie więzi rodzinnych i osłabienie ich znaczenia w okresie zmian społecznych. O ile szczególna rola rodziny w okresie transformacji może być polskim fenomenem, o tyle postrzeganie transformacji bardziej w kategoriach „rekonfiguracji" niż „zastępowania" wydaje się założeniem bardziej uniwersalnym. Występuje ono we wszystkich tych podejściach do problemu wschodnioeuropejskiej transformacji, które odrzucają zarówno możliwość nieograniczonego, technokratycznego „konstruowania" rzeczywistości społecznej zgodnie z ideologiczną lub polityczną wizją, jak i traktowanie tej rzeczywistości jako biernego przedmiotu modernizacyjnych supertrendów, które z funkcjonalnie lub neofunkcjonalnie rozumianej „konieczności" standaryzują w skali światowej rzeczywistość społeczną. Za podstawę oddziaływania mentalnego dziedzictwa państwowego socjalizmu uznaje się zatem w tej pracy szczególny charakter wschodnioeuropejskiej transformacji - fakt, że ze względu na cechy zastanej rzeczywistości w dużej mierze dokonać się ona może tylko jako psychologiczna i instytucjonalna rekombinacja zarówno materialnych, jak i świadomościowych zasobów ukształtowanych w okresie państwowego socjalizmu. W odniesieniu do szczególnie interesujących mnie w tej pracy zasobów psychologicznych proces rekombinacji obrazowo opisuje Krystyna Szafraniec (1990). Wskazuje ona, że ludzie socjalizowani w warunkach skumulowanego niedostatku, opuszczając dotychczasowe „kryjówki osobowości" mają naturalną tendencję do budowania przyszłości przede wszystkim na bazie zasobów charakteryzujących dobrze znaną, nawet jeśli „ubogą", przeszłość. W tej perspektywie rodzinne zasoby mentalne z okresu państwowego socjalizmu są nie kosztami odziedziczonymi po komunizmie, które trudno oddzielić od kosztów transformacji (Rychard 1996), lecz przede wszystkim budulcem, często jedynym dostępnym, który stwarza rodzinom i jednostkom bardziej lub mniej realistyczną szanę stworzenia nowej infrastruktury psychologicznej umożliwiającej adaptację do nowego systemu. Poprzedni system „żyje" o tyle, o ile zasoby psychologiczne, które wyproduko- wał, są w dalszym ciągu efektywne w procesie materialnego i mentalnego przystosowywania się do nowej rzeczywistości. Na różne sposoby dokumentuję, że jest tak w istocie. Polska niewątpliwie powoli wyzwala się z „cywilizacyjnej niekompetencji i peryferyjności" (Miszalska 1996). Jeżeli jednak - jak to wyżej udokumentowałem - mentalne dziedzictwo państwowego socjalizmu może się wyrażać w Polsce w pozytywnym wpływie autorytaryzmu z tamtego okresu na obecny dochód i przejawiany dziś stosunek wobec ekonomicznego liberalizmu, to czy rzeczywiście konieczność „rekonstrukcji aparatu psychologicznego" (Miszalska 1996: 17) jest w takiej rzeczywistości jak polski kapitalizm dla wszystkich oczywista? I jakie są szansę, że obecne procesy doprowadzą do powstania trwałych rysów „indywidualnej nowoczesności". Nikt nie wie, jaki będzie ostateczny efekt dokonujących się zmian - czy Polska stanie się stabilnym elementem europejskiego centrum, a Polacy nowoczesnymi Europejczykami, czy też w ramach „Wschodu ruszającego na Południe" kraj wypadnie z zachodniej trajektorii rozwoju i znajdzie się na europejskich peryferiach. Jeśli ma się realizować jakaś wersja pierwszego scenariusza, to w trakcie transformacji te wszystkie aspekty mentalności socjalistycznej, które w przedstawionych w tej książce analizach reprezentują autorytaryzm, powinny tracić na znaczeniu jako czynniki kształtujące indywidualne osiągnięcia i postawy. Jeśli system instytucji i świadomość społeczna będą ewoluować w taki sposób, by nastawienia autorytarne traciły swój w dalszym ciągu istotny potencjał adaptacyjny, to szansę rozwoju według scenariusza optymistycznego wzrosną. Jeśli jednak - jak próbowałem dowieść -autorytaryzm rodziny może sprzyjać udanej adaptacji do nowego systemu i kształtowaniu pozytywnych nastawień wobec dominującej ideologii zmian, to czy możliwa jest taka „pragmatyzacja świadomości społecznej" (Ziółkowski 1994), w ramach której znaczenie autorytaryzmu może być redukowane bez przynajmniej częściowego odrzucenia tradycyjnego przywiązania do rodziny, sprzyjającego reprodukowaniu się nastawień autorytarnych? Czy w Polsce, gdzie rodzina z historycznych względów pełni często rolę jedynego „przyjaznego otoczenia" w świecie „obcych" instytucji, jest to możliwe? Obecna praca umożliwia postawienie takich pytań. Odpowiedzi na nie udzieli społeczna praktyka nadchodzących lat. Aneks Ocena reprezentatywności badań panelowych 1978 - 1993 Tabela Al. Wykształcenie ojca według oryginalnej próby z roku 1978, próby zrealizowanej w roku 1993 oraz w grupie respondentów, do których nie dotarto w roku 1993 (rozkłady dla osób w wieku 13-17 lat w 1978 r., w%) Wykształcenie ojca 1978 1993: próba zrealizowana 1993: próba nie zrealizowana poniżej podstawowego podstawowe zasadnicze zawodowe średnie pomaturalne wyższe 1,7 27,1 28,8 10,7 16,9 14,7 0,9 25,9 29,6 12,0 17,6 13,9 2,9 29,0 27,5 8,7 15,9 15,9 Liczebność 177 108 69 Tabela A2. lyp szkoły dziecka według oryginalnej próby z 1978, próby zrealizowanej w 1993 oraz w grupie respondentów, do których nie dotarto w 1993 (rozkłady dla osób w wieku 13-17 lat w 1978 r., w %) Typ szkoły dziecka 1978 1993: próba zrealizowana 1993: próba nie zrealizowana podstawowa zasadnicza zawodowa technikum liceum zawodowe liceum ogólnokształcące pomaturalna 35,6 22,0 13,0 6,2 22,6 0,1 36,1 18,5 13,9 6,5 24,1 0,9 34,8 27,5 11,6 5,8 20,3 0,0 Liczebność 177 108 69 162 Aneks Tabela A3. Płeć dziecka według oryginalnej próby z roku 1978, próby zrealizowanej w roku 1993 oraz w grupie respondentów, do których nie dotarto w roku 1993 (rozkłady dla osób w wieku 13-17 lat wl978r.,w%) Płeć dziecka 1978 1993: próba zrealizowana 1993: próba nie zrealizowana męska żeńska 49,7 50,3 56,3 43,5 39,1 60,9 Liczebność 177 108 69 Tabela A4. Porównanie średnich wybranych zmiennych dla osób zbadanych w roku 1993 i osób, do których w tym roku nie dotarto (średnie dla osób w wieku 13-17 lat w 1978 r.) Zmienna Osoby zbadane Osoby nie zbadane elastyczność intelektualna elastyczność intelektualna ojca autorytaryzm autorytaryzm ojca dochód rodziny w 1978 (w zł) 0,49 0,22 2,74 3,36 2736 0,46 0,22 2,72 3,31 2572 Liczebność 108 69 Tabela A5. Statystyczna istotność różnic rozkładów lub różnic średnich pomiędzy osobami zbadanymi w roku 1993 a osobami, do których w tym roku nie dotarto (dla osób w wieku 13-17 lat w 1978 r.) Zmienna Istotność statystyczna elastyczność intelektualna 0,379 elastyczność intelektualna ojca 0,968 autorytaryzm 0,872 autorytaryzm ojca 0,742 dochód rodziny w 1978 (w zł) 0,272 płeć 0,028 typ szkoły dziecka w 1978 (ogólna vs zawodowa) 0,749 wykształcenie ojca 0,876 rok urodzenia dziecka 0,439 miejsc^-pąłniejSS^kanla. w 1978 (27 miejscowości) 0,084 Bibliografia Adamski, Władysław. 1981 Badania nad rodziną a procesy reprodukcji struktury społecznej. „Studia Socjologiczne" 2 (81)- 119-134. Adamski, Władysław. 1992 Structural and Cultural Challenges to Poland at the Time of Systemie Change. „Sisyphus. Sociological Studies" 1 (VIII): 135-144. Adorno, TheodorW., Prenkel-Brunswik, Else, Levinson, Daniel J. i Sanford, R. Newitt. 1950 The Authoritarian Personality. New York: Harper. Alexander, K.L. i Eckland, B.K. 1974 Sex Differences in the Educa-tional Attainment Process. „American Sociological Review" 39-668-682. Allport, Gordon W. 1937 Personality: A Psychological Interpretation. New York: Holt. Altemeyer, B. 1981 Right-wing Authoritarianism. Winnipeg: Univer-sity of Manitoba Press. Ash, Timothy Garton. 1990 The Magie Lontem. The Reuolution of '89 Witnessed in Warsaw, Budapest, Berlin and Prague. New York: Random House. Banaszkiewicz, Anna. 1990 Orientacje moralne w przekazie między-pokoleniowym. Warszawa: Wydawnictwo UW. Bauman, Zygmunt. 1992 Nowoczesność i zagłada. Warszawa: Biblioteka kwartalnika „Masada". Beyme, Klaus von. 1993 Approaches to a Theory oj the Transforma-tion oJDemocracy and Market Society. „Transitions" 34: 7-25. Białecki, Ireneusz i Mach, Bogdan W. 1993 Orientacje społeczno--ekonomiczne posłów na tle poglądów społeczeństwa. W: Społeczeństwo w transformacji, A. Rychard i M. Federowicz (red.). Warszawa: IFiS PAN. Wyd;id!i ' ^cznycłi Uniwersytetu Warsza\ ul. Nowy Świat 69, 00-040 Wa i tel. 620-03-81 w. 295, 296 164 Bibliografia Bibliografia 165 Blau, Peter M. i Duncan, Otls Dudley. 1967 The American Occupational Structure. New York: Wiley. Burawoy, Michael i Kratov, Pavel. 1992 The Soviet Transition from Socialism to Capitalism. „American Sociological Review" 57: 16-38. Carmichael, Christa M. i McGue, Matt. 1994 A Longitudinal Family Study of Personality Change and Stability. „Journal of Persona-lity" 62: 1-20. Christie, Richard. 1954 AuthorUarianism Re-examined. W: Studies in the Scope and Method of „The Authoritarian Personality", R. Christie i M. Jahoda (red.). Glencoe, Illinois: The Free Press. Christie, Richard. 1991 Authoritarianism and Related Constructs. W: Measures of Personality and Social Psychological Attitudes. New York: Academic Press. Crouse, J.P. et al. 1979 Latent Variable Models of Status Attainment. „Social Science Research" 8: 348-368. Czapiński, Janusz. 1995 Polski menedżer - rys osobowości. W: Problemy kształtowania się kultury przedsiębiorstwa w Polsce w okresie transformacji, R. Rapacki (red.). Warszawa: Szkoła Główna Handlowa. Daab, Włodzimierz Z. 1990 Indywidualizm i kolektywizmjako orientacje społeczno-polityczne. W: Orientacje społeczne jako element mentalności, J. Reykowski, K. Skarżyńska i M. Ziółkowski (red.). Poznań: Nakom. Daab, Włodzimierz Z. 1991 Changing Perspectioes on Indwidualism. Paper presented at the Fourteenth Annual Scientific Meeting of the International Society of Political Psychology, University of Helsinki, July 1-5, 1991. Daab, Włodzimierz Z. 1993 Indywidualizm a poglądy społeczno-polityczne. W: Wartości i postawy Polaków a zmiany systemowe, J. Reykowski (red). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN. Dahrendorf, Ralf. 1990 Politik, Wirtschaft und Freiheit. „Transit" 1. De Graaf, Paul M. i Huinink, Johannes J. 1992 Trends in Measured and Unmeasured Effects of Family Background on Educational Attainment and Occupational Achieuement in the Federal Repub-lic of Germany. „Social Science Research" 21: 84-112. Dekker, Paul i Ester, Peter. 1992 Authoritarianism and Beliefs about the Unemployed. „Politics and the IndMdual" 2(1): 13-27. Domański, Henryk. 1992 Zadowolony niewolnik. Studium o nierównościach między mężczyznami i kobietami w Polsce. Warszawa: IFiS PAN. Domański, Henryk. 1994 Społeczeństwa klasy średniej. Warszawa: IFiS PAN. Domański, Henryk i Dukaczewska, Aleksandra. 1994 Orientacje indywidualistyczne w Polsce. „Kultura i Społeczeństwo" 4: 61-82. Dronkers, Jaap i Bakker, Bart F.M. 1989 Income Attainment in the Netherlands: A Longitudinal Study of the Relationship for Men between Origins, Education, Marriage, Occupation, and Family Income. W: Educational Opportunities in the Welfare State: Longitudinal Studies in Educational and Occupational Attainment in the Netherlands, B. F. M. Bakker, J. Dronkers i G. W. Meijnen (red.). Nijmegen: Institut voor Toegepaste Sociale Wetenschappen. Epstein, Seymour. 1990 Wartości z perspektywy poznawczo-przeży-ciowej teorii „ja". W: Indywidualne i społeczne wyznaczniki wartościowania, J. Reykowski i N. Eisenberg (red.). Wrocław: Ossolineum. Farnen, Russel, Meloen, Jos D. i German, Dan. 1994 Authoritarianism, Democracy, and Symbolic Political Leadership in the New World Order. W: Political Consciousness and Ciuic Education du-rtng the Transformation ofthe System, R. Holly (red.). Warszawa: ISP PAN. Firkowska-Mankiewicz, Anna. 1993a Spór o inteligencję człowieka Warszawa: IFiS PAN. Firkowska-Mankiewicz, Anna. 1993b Różnice w IQ dziewcząt i chłopców - uwarunkowania socjalizacyjne i stratyfikacyjne. „Studia Socjologiczne" 2(129): 57-74. Firkowska-Mankiewicz, Anna. 1996 Biologiczne i psychospołeczne bariery karier życiowych. Raport końcowy z projektu KBN nr PB 1 P10905904. Warszawa: IFiS PAN. Gardawski, Juliusz. 1992 Robotnicy 1991: Świadomość ekonomiczna w czasach przełomu. Warszawa: Fundacja Friedricha Eberta. Gardawski, Juliusz. 1996 Przyzwolenie ograniczone. Robotnicy 0 rynku i demokracji. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1 Fundacja Friedricha Eberta. 166 Bibliografia Bibliografia 167 Gardawski, Juliusz i Żukowskl, Tomasz. 1994 Robotnicy 1993: Wybory ekonomiczne i polityczne. Warszawa: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej i Fundacja Friedricha Eberta. Giza-Poleszczuk, Anna, Marody, Mirosława i Rychard, Andrzej. 1995 Od mikrostrategii do makrosystemu. W: Strategia i system. Polacy w oblicza zmiany społecznej, A. Giza-Poleszczuk, M. Marody i A. Rychard (red.). Warszawa: IFiS PAN. Glass, Jennifer, Bengston, Vern L. i Chorn Dunham, Charlotte. 1986 Attitude Similartty in Three-Generation Families: Socializa-tion, Status Inheritance, or Reciprocal Influence. „American So-ciological Review" 51: 685-698. Grabowska, Mirosława et al. 1991 Społeczeństwo polskie i jego instytucje w okresie zmiany. W: Świat postkomunistyczny: Diagnoza i prognozy, E. Wnuk-Lipiński (red.). Warszawa: ISP PAN. Heath, Anthony et al. 1991 The Measurement oj Core Beliefs and Values. Working Paper No 2, Joint Unit for the Study of Social Trends. Oxford: Nuffield College. Herrnstein, R. J. i Murray, C. 1995 The Bell Curue: Intelligence and Class Structure in American Life. New York: Free Press. Horn, John L. i Donaldson, Gary. 1976 On the Myth of Intellectual Decline inAdulthood „American Psychologist" 31: 701-19. Huntington, Samuel P. 1995 Trzeciafala demokracji. Warszawa: PWN. Huntington, Samuel P. 1990 Democratization and Security in Eas-tern Europę. W: Uncertain Futures: Eastern Europę and Demo-cracy. New York: Institute for East-West Security Studies. Hyman, Herbert H. 1953 The Value Systems of Different Classes: A Social Psychological Contribution to the Analysis of Stratification. W: Class, Status and Power, R. Bendix i S. M. Lipset (red.). Glencoe, Illinois: Free Press. Janowska, Halina. 1992 Wychowanie „do kontroli" i wychowanie „do autonomii". W: Między autonomią a kontrolą, A. Kojder i J. Kwaśniewski (red.). Warszawa: IFiS PAN. Jarymowicz, Maria et al. 1986 Postrzeganie odrębności własnej osoby. „Przegląd Psychologiczny" 1. Jasińska-Kania, Aleksandra. 1988 Osobowość, orientacje moralne i postawy polityczne. Warszawa: Instytut Socjologii UW. Jasińska-Kania, Aleksandra. 1990 Wartości moralne i postawy polityczne. W: Indywidualne i społeczne wyznaczniki wartościowa- nia, J. Reykowski, N. Eisenberg, E. Staub (red.). Wrocław: Ossolineum. Jencks, Christopher. 1979 Who Gets Ahead? The Determinants ofEconomic Success in America New York: Basic Books. Jencks, Christopher et al. 1972 Ineąuality: A Reassessment of the Effect of Family and Schooling in America New York: Basic Books. Kamiński, Antoni Z. i Kurczewska, Joanna. 1994 Institutional Tran-sformations in Poland The Rise of Nomadic Political Elites. W: The Transformation of Europę: Social Conditions andjConseąuen-ces, M. Alestallo, E. Allardt, A. Rychard i W. Wesołowski (red.). Warszawa: IFiS PAN. Kerckhoff, Allan C. 1976 The Status Attainment Process: Socializa-tion or Allocation. „Social Forces" 55: 368-81. Kerckhoff, Allen C. 1989 On the Social Psychology of Social Mobility Processes. „Social Forces" 68: 17-25. Kerckhoff, Allen C. 1995 Institutional Arrangements and Stratification Processes oflndustrial Societies. „Annual Review of Sociolo-gy" 21: 323-48. Klarkowski, Andrzej. 1981 Rola zdolności intelektualnych w reprodukcji struktury społecznej. W: Zróżnicowanie społeczne w perspektywie porównawczej, K. M. Słomczyński i W. Wesołowski, (red.). Wrocław: Ossolineum. Kohn, MeMn L. 1996 „The Bell Curoe" from the Perspectiue of Research on Social Structure and Personality. „Sociological Forum" 11(2): 395-411. Kohn, MeMn L. i Schooler, Carmi. 1983 Work and Personality: An Inąuiry Into the Impact Social Stratification. Norwood, NJ: Ablex. Kohn, MeMn L. i Schooler, Carmi. 1986 Praca a osobowość. Studium współzależności. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Kohn, MeMn L., Słomczyński, Kazimierz M. i Schoenbach, Carrie. 1986 Social Stratification and the Transmission ofVahies in the Family: A Cross-nationalAssessment „Sociological Forum" 1: 73-102. Kohn, MeMn L. i Słomczyński, Kazimierz K. 1990 Social Structure and Self-Direction: A Comparatwe Analysis of the United States and Poland Cambridge, MA: Basil Blackwell. 168 Bibliografia Bibliografia 169 Kolarska-Bobińska, Lena. 1993 An Economic System and Group In-terests. W: Societal Conflict and Systemie Change: The Case ofPoland 1980-1992, W. Adamski (red.). Warszawa: IFiS PAN. Koralewicz, Jadwiga. 1987 Autorytaryzm, lęk, konformizm: analiza społeczeństwa polskiego końca lat siedemdziesiątych. Wrocław: Ossolineum. Koralewicz, Jadwiga. 1988 O autorytaryzmie w Polsce w roku 1984. „Studia Socjologiczne" 2(109): 169-188. Koralewicz, Jadwiga. 1993 Authoritarianism and Confidence in Political Leaders and Institutions. W: Societal Conflict and Systemie Change: The Case ofPoland 1980-1992, W. Adamski, (red.). Warszawa: IFiS PAN. Koralewicz, Jadwiga i Ziólkowski, Marek. 1990 Mentalność Polaków: sposoby myślenia o polityce, gospodarce i życiu społecznym w końcu lat osiemdziesiątych. Poznań: NAKOM. Komai, Janos. 1991 Droga do wolnej gospodarki. Warszawa: Fundacja Polska Praca. Korzeniowski, Krzysztof. 1993 Orientacja demokratyczna vs. autorytarna w społeczeństwie polskim. W: Wartości i postawy Polaków a zmiany systemowe, J. Reykowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo IS PAN. Koseła, Krzysztof (red.). 1993 Młodzież 1992. Warszawa: CBOS. Kovacs, Janos Matyas (red.). 1994 Transition to Capitalism? The Communist Legacy in Eastern Europę. New Brunswick: Transaction Publishers. Kowalik, Tadeusz. 1991 Zmiana ustroju: wielka operacja czy proces społeczny. W: Społeczeństwo uczestniczące: gospodarka rynkowa i sprawiedliwość społeczna Warszawa: UW i ISP PAN. Kurzynowski, Adam (red.). 1995 Rodzina w okresie transformacji ustrojowej. Warszawa: Wyższa Szkoła Pedagogiczna Towarzystwa Wiedzy Społecznej. Lederer, Gerda. 1983 Jugend und Autoritat. Opladen: Westdeuts-cher Verlag. Lederer, Gerda. et al. 1991 Authoritarismus unter Jugendlichen der ehemaligen DDR. „Deutschlandarchiv" 6. Lewis, Paul G. 1995 Contours of the Shadowlands: The Trials of Transition in Eastern Europę. „The Journal of Communist Studies and Transition Politics" 2(2): 198-212. Linz, Juan J. 1978 Crisis, Breakdown and Reeąuilibration. W: The Breakdown of Democratic Regimes, J. J. Linz i A. Stepan (red.). Baltimore: The Johns Hopkins University Press. Lipset, Seymour M. 1959 Democracy and Working-Class Authoritarianism. „American Sociological Review" 24: 482-489. Mach, Bogdan W. 1994 Międzypokoleniowy przekaz wartości w warunkach zmiany systemowej. „Kultura i Społeczeństwo" 4: 29-39. Mach, Bogdan W. 1996 Stabilność autorytaryzmu w latach 1994--1996. Maszynopis. Mach, Bogdan W. i Słomczyński, Kazimierz M. 1976 Aktualne kierunki badań nad ruchliwością społeczną „Studia Socjologiczne" 3(62): 55-93. Malewska-Peyre, Hanna. 1981 Poczucie tożsamości i konflikt kulturowy. „Studia Psychologiczne" 1: 23-36. Marody, Mirosława (red.). 1991 Co nam zostało z tych lat: społeczeństwo polskie u progu zmiany systemowej. Londyn: Aneks. Marody, Mirosława. 1996 Między realnym socjalizmem a realną demokracją W: Oswajanie rzeczywistości: między realnym socjalizmem a realną demokracją M. Marody (red.), Warszawa: Instytut Studiów Społecznych. Mead, Margaret. 1978 Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego. Warszawa: PWN. Meloen, Jos D. 1993 The F-Scale as a Predictor ofFascism: An Over-view of 40 Years of Authoritarian Research. W: Strength and Weakness: The Authoritarian Personality Today, W.F. Stone, G. Lederer i R. Christie (red.). New York: Springer Verlag. Meloen, Jos D., Linden, Gert van der i Witte, Hans de. 1994 Authoritarianism and Political Racism in Belgian Flanders: A Test of the Approaches of Adomo et al., Lederer and Altemeyer. W: Political Consciousness and Civic Education during the Transfor-mation ofthe System, R. Holly (red.). Warszawa: ISP PAN. Middendorp, Cees P. 1993 Authoritariansm: Personality and Ideolo-gy. „European Journal of Political Research" 24: 211-228. Miller, Joannę, Słomczyński, Kazimierz M. i Konn, MeMn L. 1985 Continuity of Leaming-Generalization Throughout Adult Life: The Impact of Job on the Intellectiue Processes in the United States and Poland. „American Journal of Sociology" 91: 593-615. 170 Bibliografia Bibliografia 171 Miszalska, Anita. 1995 Transformacja systemu a samopoczucie zbiorowe. „Kultura i Społeczeństwo" 2: 39-56. Miszalska, Anita. 1996 Reakcje społeczne na przemiany ustrojowe. Łódź. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. Mokrzycki, Edmund. 1991 Dziedzictwo realnego socjalizmu, interesy grupowe i poszukiwanie nowej utopii. W: Przełom i wyzwanie. Pamiętnik VIII Ogólnopolskiego Zjazdu Socjologicznego, A. Sułek i W. Wincławski (red). Warszawa - Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek. Morawski, Witold (red.). 1994 Zmierzch socjalizmu państwowego. Warszawa: PWN. Narojek, Winicjusz. 1991 On the Interdependence of Political and Economic Reforms. „Sisyphus. Sociological Studies" VII. Narojek, Winicjusz. 1993 Tworzenie ładu demokratycznego i rynku: inżynieria społeczna demokratycznej przebudowy. W: Społeczeństwo w transformacji, A. Rychard i M. Federowicz (red). Warszawa: IFiS PAN. Nee, Victor i Matthews, Rebecca. 1996 Market Transition and Socie-tal Transformation in Reforming State Socialism. „Annual Review of Sociology" 22: 401-35. Nee, Victor i Stark, David (red.). 1989 Remaking the Economic Insti-tution of Socialism: China and Eastern Europę. Stanford, CA: Stanford University Press. Nowak, Stefan. 1979 System wartości społeczeństwa polskiego. „Studia Socjologiczne" 4(75): 155-73. Nowak, Stefan. 1989 Postawy i wartości ideologiczne i ich społeczne determinanty. W: Ciągłość i zmiana tradycji kulturowej, S. Nowak (red.). Warszawa: PWN. Nowak, Stefan (red.). 1989 Ciągłość i zmiana tradycji kulturowej. Warszawa: PWN. 0'Donnell, Guillermo i Schmitter, Philippe C. 1986 Transitions from Authoritarian Rule: Tentatiue Conclusions about Uncertain De-mocracies. Baltimore: The Johns Hopkins University Press. Ósterreich, Detlef. 1993 Autoritare Persóńlichkeit und Gesell-schąftsordnung: Der Stellenwert psychischer Faktoren fur poli-tische Einstellungen - eine empirische Untersuchung von Jugendlichen in Ost und West. Weinheim: Juventa Yerlag. Ósterreich, Detlef. 1996 Flucht in die Sicherheit: Zur Theorie des Au-tortitarismus und der autoritaren Reaktion. Opladen: Leske und Budrich. Offe, Claus. 1991 Capitalism by Democratic Design. Democratic The-ory Facing the Triple Transition in East Central Europę. „Social Research" 58: 867-892. Pickel, Andreas. 1995 Official Ideology? The Role of Neoliberal Economic Reform Doctrines in Post-Communist Transformation. „Po-lish Sociological Review" 4(112): 361-375. Pohoski, Michał. 1979 Proces osiągnięć społeczno-zawodowych w Polsce. W: Tendencje rozwoju społecznego. Warszawa: GUS. Powers, Denise V. 1996 The Effects ofRegime Transformation on Political Attitudes: A Study of Poland. Praca Doktorska. Chapel Hill, NC: University of North Carolina, Department of Political Sciences. Przeworski, Adam. 1991 Democracy and the Market. Political and Economic Reforms in Eastern Europę and Latin America Cambridge: Cambridge University Press. Przeworski, Adam, et al. 1995 Sustainable Democracy. Cambridge: Cambridge University Press. Ray, J. J. 1976 Do Authońtarians Hołd Authoritarian Attitudes. „Hu-mans Relations" 29. Reszke, Irena. 1991 Nierówności płci w teoriach. Warszwa: IFiS PAN. Reykowski, Janusz. 1992 Kolektywizm i indywidualizm jako kategorie opisu zmian społecznych i mentalności. „Przegląd Psychologiczny" XXXV (2): 147-171. Reykowski, Janusz. 1993 Zmiany systemowe a mentalność polskiego społeczeństwa W: Wartości i postawy Polaków a zmiany systemowe, J. Reykowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN. Reykowski, Janusz. 1994 Collecttuism and Individualism as Dimen-sions of Social Change. W: Indwidualism and Collecttuism: Theo-ry, Method, and Applications, U. Kim (red.). Thousands Oak: Sagę. Rostowska, Teresa. 1993 Transmisja międzypokoleniowa w rodzinie w zakresie komunikacji wewnątrzrodztnnej. „Roczniki Socjologii Rodziny" V: 153-165. 172 Bibliografia Bibliografia 173 Rychard, Andrzej. 1993 Społeczeństwo w transformacji: koncepcja i próba syntezy. W: Społeczeństwo w transformacji, A. Rychard i M. Federowicz (red.). Warszawa: IFiS PAN. Rychard, Andrzej. 1996 Beyond Gains and Losses: In Search of „Winning Loosers". „Social Research" 63(2): 465-485. Scheepers, Peer, Eisinga, Rob i Snlppenburg, Leo van. 1992 Wor-king-class Authoritarianism: Eualuation of a Research Tradition and an Empirical Test. „The Netherlands Journal of Social Sciences" 2: 103-126. Schepers, Peer, Felling, Albert i Peters, Jan. 1992 Anomie, Authoritarianism and Ethnocentrism: Update of a Classic Theme and an Empirical Test. „Politics and the IndMdual" 2(1): 43-59. Shils, Edward A. 1954 Authoritarianism: Right and Left. W: Studies in the Scope and Method of „The Authoritarian Personality", R. Christie i M. Jahoda (red.). Glencoe, II: Free Press. Skarżyńska, Krystyna. 1990 Wartości rodzicielskie matek i ojców „Psychologia Wychowawcza" 1, 1-20. Skarżyńska, Krystyna. 1991 Konformizm i samokierowanie jako wartości: struktura i źródła Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN. Słomczyński, Kazimierz M. 1986 The Attainment of Occupational Status: A Model with Multiple Indicator Constructs. W: Social Stratification in Poland K. M. Słomczyński i T. K. Krauze (red.). Armonk: Sharpe. Słomczyński, Kazimierz M. et al. 1988 Sytuacja pracy i jej psychologiczne konsekwencje. Wrocław: Ossolineum. Słomczyński, Kazimierz M. et al. 1996 Struktura społeczna a osobowość: psychologiczne funkcjonowanie jednostki w warunkach zmiany społecznej. Warszawa: Wydawnictwo IFiS. Słomczyński, Kazimierz M. i Mach, Bogdan W. 1996 The Impact of Psychosociological Resources on Status Attainment: Poland, 1978-1980 and 1992-1993. „Polish Sociological Review" 4(116): 337-352. Smith. Thomas E. 1983 Parental Influence: A Review ofthe Eviden-ce of Influence and a Theoretical Model of the Parental Influence Process. W: Research in Sociology of Education and Socializa-tion, A. C. Kerckhoff (red.), t. 4. Greenwich, CT: JAI Press. Staniszkis, Jadwiga. 1989 Ontologia socjalizmu Warszawa: Krytyka. Staniszkis, Jadwiga (red.). 1994 W poszukiwaniu paradygmatu transformacji. Warszawa: ISP PAN. Stark, David. 1992 From System Identity to Organizational Dioersi-ty: Analyzing Social Change in Eastern Europę. „Sisyphus. Sociological Studies" 1(VIII): 77-86. Stark, David. 1994 Przetasowanie własności w kapitalizmie wschodnioeuropejskim. W: Od socjalistycznego korporacjonizmu do ...?, J. Hausner i P. Marciniak (red.). Warszawa: Fundacja Polska Praca. Stark, David. 1996 Recombinant Property in East European Capita-lism. „American Journal of Sociology" 101: 993-1027. Stone, William F., Lederer Gerda i Christie, Richard (red.). 1993 Strength and Weakness: The Authoritarian Personality Today. New York: Springer-Verlag. Sułek, Antoni. 1990 Life Aspiration of Polish Youth: Intergeneratio-nal Stability and Genarational Changes. „Sisyphus. Sociological Studies" VI: 189-205. Szafraniec, Krystyna. 1990 Człowiek wobec zmian społecznych. Warszawa: PWN. Sztompka, Piotr. 1991 The Intangibles and Imponderables ofthe Transition to Democracy. „Studies in Comparative Communism" 3: 295-311. Sztompka, Piotr. 1992 Dilemmas ofthe Great Transition. „Sisyphus, Sociological Studies" 1 (VIII): 9-28. Sztompka, Piotr. 1994 Teorie zmian społecznych a doświadczenia polskiej transformacji. „Studia Socjologiczne" 1(132): 9-17. Świda-Ziemba, Hanna. 1994 Mentalność postkomunistyczna. „Kultura i Społeczeństwo" 1: 35-50. Świda-Ziemba, Hanna. 1997 Człowiek wewnętrznie zniewolony. Mechanizmy i konsekwencje minionej formacji - analiza psy-chosocjologiczna. Warszawa: ISNS. Titkow, Anna. 1993 Stres i życie społeczne -polskie doświadczenia Warszawa: PIW. Tyszkowa M. 1991 Związek między rodziną a rozwojem psychicznym człowieka: poszukiwanie paradygmatu teoretycznego. „Roczniki Socjologii Rodziny" III: 133-153. Vollebergh, Wilma A. M. 1994 The Consolidation of Educational Dif ferences in Authoritarianism in Adolescence. „Politics and the IndMdual" 4(1): 57-73. 174 Bibliografia Bibliografia 175 Wejland, Andrzej i Danilowicz, Paweł. 1994 Warunki życia rodzin w Mielcu. W: Dramat Mielca Raport dla KK NSZZ „Solidarność", K. M. Borucka (red.). Łódź: Wydawnictwo Absolwent. Wesołowski, Włodzimierz. 1990 Transition from Authoritarianism to Democracy. „Social Research" 57(2): 435-461. Wesołowski, Włodzimierz. 1992 Poland's Transition to Democracy: How Much Pluralism?. W: Towards Greater Europę: A Continent without anlron Curtain, C. Crouch i D. Marąuand (red.). Oxford: Blackwell. Wesołowski, Włodzimierz. 1994a Partie i protopartie polityczne w Polsce. W: Społeczne konsekwencje transformacji ustrojowej, M. Grabowska, K. Pankowski i E. Wnuk-Lipiński (red.). Warszawa: ISP PAN. Wesołowski, Włodzimierz. 1994b Social Bonds in Post-Communist Societies. W: The Transformation of Europę: Social Conditions and Conseąuences, M. Alestallo, E. Allardt, A. Rychard i W. Wesołowski (red.). Warszawa: IFiS PAN. Witkin, H. A., Dyk, R. B., Faterson, H. F., Goodenough, D. R. i Karp, S. A. 1962 Psychological Differentiation: Studies ofDeue-lopment. New York: Wiley. Wnuk-Lipiński, Edmund. 1991 Rozpad połowiczny. Szkice z socjologii transformacji ustrojowej. Warszawa: ISP PAN. Wnuk-Lipiński, Edmund. 1996 Demokratyczna rekonstrukcja Z socjologii radykalnej zmiany społecznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Zaborowski, Wojciech. 1993 Pozycja ekonomiczna, gotowość do akceptacji gruntownej zmiany społecznej a orientacje proegalitame. W: Społeczeństwo w transformacji, A. Rychard i M. Federowicz (red). Warszawa: IFiS PAN. Zaborowski, Wojciech. 1995 Orientacje egalitarne w społeczeństwie polskim 1988 - 1995. Warszawa: IFiS PAN. Zagórski, Krzysztof. 1995. Nadzieja, nierówności i poparcie dla transformacji ustrojowej. W: Ludzie i instytucje. Pamiętnik IX Ogólnopolskiego Zjazdu Socjologicznego, A. Sułek i J. Styk (red.). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. Zapf, Wolfgang. 1994. Die Transformation in der ehemaligen DDR und die soziologische Theońe der Modemisierung. „Berliner Jo-umal fur Soziologie" 4: 295-505. Ziółkowski, Marek. 1993 Two Orientations in the Post-monocentric Order in Polana. „Sisyphus.Sociological Studies" IX: 35-44. Ziółkowski, Marek. 1994 Pragmatyzacja świadomości społeczeństwa polskiego, „Kultura i Społeczeństwo" 4: 29-39. Ziółkowski, Marek. 1995 Structural Dilemma of the Transformation and the Functioning ofthe Political System. Maszynopis. Ziółkowski, Marek, Pawłowska, Barbara i Drozdowski, Rafał. 1994 Jednostka wobec władzy. Poznań: Nakom. TRANSFORMATION OF SOCIOECONOMIC REGIME AND MENTAL LEGACY OF SOCIALISM Table of Content INTRODUCnON 9 Chapter I PARADIGMS OF TRANSFORMATION RESEARCH AND TRANSFORMATIONALIMPORTANCE OF FAMILY RESOURCES FROM THE TIME OF STATE SOCIALISM 17 1. Four Paradigms in Research on East European Transformation 17 2. Transformation as Recombination of Institutions, Practices, and Resources 23 3. The Role of Family Resources during the Transformation 25 4. Historical and Future-oriented Contexts of Analyses ... 28 5. Summary 30 Chapter II TRANSFORMATION AS RECOMBINATION OF SOCIAL RESOURCES AND MENTAL LEGACY OF STATE SOCIALISM AS A DETERMINANT OF CURRENT ACHIEVEMENTS AND ATTITUDES 31 1. Recombination of Social Resources as Macro-Level and Micro-Level „Sanitation Plans" 31 2. The Family as the Main Actor of Transformational Process and the Proper Unit of Analysis in the Study of Transformation 37 3. Selected Methodological Aspects of Investigations into the Impact of the „State-socialist Legacy" on IndMdual Functioning during the Transformation 40 4. Description of Data Used in Analyses 44 5. Summary 46 Chapter III AUTHORITARIANISM AND INTELLECTUAL FLEXIBILITY: THEORETICAL CONCEPTS AND EMPIRICAL INDICATORS ... 49 1. Authoritarianism and Auhoritarian Reaction 49 2. Intellectual Flexibility and Intelligence 54 3. Why Should Authoritarianism and Intellectual Flexibility Be Studied Simultaneously? 56 4. Measurement Models of Authoritarianism and Intellectual Flexibility 58 5. Summary 62 6. Tables 63 Chapter IV AUTHORITARIANISM AND INTELLECTUAL FLEXIBILTY IN THE POLISH FAMILIES IN 1978 AND 1993 65 1. Temporal Stability of Authoritarianism and Intellectual Flexibility 65 2. Determinants of IndMdual Changes in the Level of Authoritarianism and Intellectual Flexibility 70 3. Aggregate Changes in the Mean Level of Authoritarianism . and Intellectual Flexibility 74 4. Summary 77 5. Tables 79 Chapter V 85 86 ROLE OF AUTHORITARIANISM AND INTELLECTUAL FLEXIBILITY FROM THE TIME OF STATE SOCIALISM IN THE PROCESS OF SOCIOECONOMIC ACHIEVEMENT DURING THE TRANSFORMATION 1. The Status Attainment Process during the Transforma- tion of Socioeconomic Regime 2. Authoritarianism, Intellectual Flexibility, and Changes in Family Income between 1978 and 1993 88 3. Authoritarianism, Intellectual Flexibility, and Determi- nation of Family Income in 1993 96 4. The Relationship between Education and Psychological Resources from the Time of State Socialism 99 5. Summary 102 6. Tables 105 Chapter VI AUTHORITARIANISM FROM THE TIME OF STATE SOCIALISM AND SOCIOPOLITICAL ORIENTATIONS DURING THE TRANS FORMATION 111 1. Transformation, Family Resources, Gender, and Socio- political Orientations: Hypothetical Relationships .... 112 2. Indicators of „Democratic Orientation" and „Economic Liberalism" 114 3. Authoritarianism, Economic Liberalism, and Democratic Orientation: Basic Correlations 116 4. The Mechanism of Influence of Authoritarianism on So- ciopolitical Orientations during the Transformation: First Approximation 119 5. The Mechanism of Influence of Authoritarianism on So- ciopolitical Orientations during the Transformation: Second Approximation 123 6. Summary 127 7. Tables and Figures 130 Chapter VII THE DYNAMICS OF CHANGE IN THE LEVEL OF AUTHORITA RIANISM AMONG INTELLECTUALS AND WORKERS: CROSS-SECTIONAL COMPARISON OF THE LATE 1970s AND THE 1990s 135 1. Remarks on the „Social Construction" of Postcommunist Capitalism in Poland 136 2. Changes in the Level of Authoritarianism of the Polish Society 138 3. The „New Authoritarianism" among Intellectuals and the Decline of Authoritarianism among Workers ... 141 4. Summary 147 5. Tables 149 CONCLUSION 151 Appendbc REPRESENTATWENESS OF PANEL DATA USED IN THE BOOK 161 BIBLIOGRAPHY 163 INSTYTUT STUDIÓW POLITYCZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK wydawca książek i czasopism naukowych z zakresu politolog! i, historii, filozofii, socjologii przeznaczonych dla szerokiego kręgu czytelników uczonych - polityków - publicystów - młodzieży akademickiej oferuje do sprzedaży książki: Biblioteka Ziem Wschodnich: - Armia Krajowa na Nowogródczyźnie i Wileńszczyźnie (1942 - 1944) w świet le dokumentów sowieckich - M. Giżejewska: Polacy na Kołymie 1940 - 1943 - Okupacja sowiecka (1939 - 1941) w świetle tajnych dokumentów - NKWD o polskim podziemiu 1944 - 1948. Konspiracja polska na Nowogród czyźnie i Grodzieńszczyźnie - Studia z dziejów okupacji sowieckiej (1939 - 1941) - Zabytki sztuki polskiej na dawnych Kresach Wschodnich - Z dziejów Armii Krajowej na Nowogródczyźnie i Wileńszczyźnie (1941 - 1945) A. Czohara: Stosunki państwo - Kościół. Belgia, Francja, Hiszpania, Wiochy Dokumenty do dziejów PRL: - Protokół obrad KC PPR w maju 1945 r. - Główny Urząd Kontroli Prasy 1945 - 1949 - J. Krawczyk: Pierwsza próba indoktrynacji Działalność Ministerstwa Infor macji i Propagandy w latach 1944 -1947 - Rewolucja węgierska 1956 w polskich dokumentach - Aparat bezpieczeństwa w latach 1944 - 1956. Taktyka, strategia, metody. Część II. Lata 1948 - 1949 W. J. Dziak: Chiny - wschodzące supermocarstwo Europa Środkowo-Wschodnia 1993, 1994 - 1995 S. Filipowicz, N. Gładziuk, S. Józefowicz: Republika. Rozważania o przemianach archetypu A. Friszke (red.): Myśl polityczna na wygnaniu. Publicyści i politycy polskiej emigracji powojennej M. Giżejewska, T. Strzembosz (red.): Społeczeństwo białoruskie, litewskie i polskie na ziemiach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 1939 -1941 B. Góralczyk, W. Kostecki, K. Żukrowska (eds.): In Pursuit of Europę. Trans- formations of Post-Communist States 1989- 1994 I. Grabowska-Lipińska: Strategia polityczna Chińskiej Republiki Ludowej wobec krajów Azji Południowo-Wschodniej w latach 1949 - 1976 M. Grabowska, S. Mocek (red.): Pierwsza sześciolatka 1989 - 1995. Próba bilansu polityki R. Grathoff, A. Kloskowska (eds.): The Neighbourhood ofCultures M. Hamilton, M. Hirszowicz: Klasy i nierówności społeczne w perspektywie porównawczej L. T. Holmes, W. Roszkowski (eds.): Changing Rules.Polish Political and Econo-mic Transformation in Comparatwe Perspectwe J. Holzer, J. Fiszer (red.): Przemiany w Polsce i NRD po 1989 roku J. Jackowicz: Partie opozycyjne w Bułgarii 1944-1948 W. Jakóbik (red.): Kontynuacja czy przełom? Dylematy transformacji ustrojowej W. Jakóbik (red.): Transformacja gospodarki. Spojrzenie retrospektywne M. Jarosz (ed.): Polish Employee-owned Companies in 1995 Katyń. Dokumenty ludobójstwa K. Kik: Międzynarodówka Socjalistyczna 1951 - 1992 T. Kisielewski: Nowy konflikt globalny W. Kostecki: Europę after the Cold War. The Security Complex Theory M. Kula (red.): Supliki do najwyższej władzy G. Litvan (red.): Rewolucja węgierska 1956 roku. Reformy, bunt i represje 1953- 1963 P. Madajczyk: Przyłączenie Śląska Opolskiego do Polski 1945 - 1948 A. Małkiewicz: Wybory czerwcowe 1989 W. Materski: Georgia rediviva. Republika Gruzińska w stosunkach międzynaro dowych 1918- 1921 W. Materski (ed.) Kremlin uersus Poland 1939 - 1945. Documents from the So- uiet Archiues W. Materski, A. Paczkowski (red.): NKWD o Polsce i Polakach. Rekonesans archiwalny S. Mocek: Moralne podstawy życia politycznego W. Modzelewski: Pacyfizm w Polsce E. Nalewajko: Protopartie i protosystem? Szkic do obrazu polskiej wielopartyj- ności W. Narojek: Perspektywy pluralizmu w upaństwowionym społeczeństwie F. Pfliiger, W. Lipscher (red.): Od nienawiści do przyjaźni O problemach pol- sko-niemieckiego sąsiedztwa Polska - ZSRR. Struktury podległości. Dokumenty KC WKP(b) 1944 - 1949 A. Pomorski: Duchowy proletariusz. Przyczynek do dziejów lamarkizmu społecznego i rosyjskiego kosmizmu XIX - XX wieku (na marginesie antyutopii An-drieja Płatonowa) Rocznik Polsko-Niemiecki 1992, 1994; 1995, 1996 W. Roszkowski: Land Reforms in East Central Europę after World War One R. Skarzyński: Państwo i społeczna gospodarka rynkowa. Główne idee polityczne ordoliberalizmu R. Skarzyński (red.): Studia nad liberalizmem J. Stańczyk: Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa M. T. Staszewski, D. Waniek (red.): Referendum w Polsce i w Europie Wschodniej J. Stefanowicz: Ład międzynarodowy. Doświadczenie i przyszłość J. Stefanowicz: Polityka europejska V Republiki J. Stefanowicz (red.): Między tożsamością i wspólnotą. Współczesne wyznaczniki polityki zagranicznej państw europejskich J. Stefanowicz (red.): Polska w Europie na przełomie wieków J. Stefanowicz (red.): Polska-NATO. Wybór dokumentów 1990-1997 J. Stefanowicz, I. Grabowska-Lipińska (red.): Racja stanu w dobie transformacji ładu europejskiego. Implikacje dla Polski B. Szklarski: Semi-public Democracy. Articulation of Interests and Systemie Transformation M. Szyszkowska (red.): Człowiek jako obywatel M. Szyszkowska (red.): Filozofia polityki wobec literackich i artystycznych inspiracji J. Ślusarczyk: Idea pokoju w europejskiej i polskiej myśli politycznej do 1939 roku J. Ślusarczyk: Ruch obrońców pokoju w latach 1948 - 1989 A. Walicki: Filozofia prawa rosyjskiego liberalizmu D. Waniek, M.T. Staszewski (red.): Referendum w Polsce współczesnej J. Wasilewski (red.): Konsolidacja elit politycznych w Polsce 1991 - 1993 J. Wasilewski (red.): Zbiorowi aktorzy polskiej polityki E. Wnuk-Lipiński (ed.): After Communism. A Multidisciplinary Approach to Radi- cal Social Change Z archiwów sowieckich: t. II - Armia Polska w ZSSR (1941 - 1942) t. III - Konflikty polsko-sowieckie (1942 - 1944) t. IV - Stalin a Powstanie Warszawskie t. V - Powrót żołnierzy AK z sowieckich łagrów Oferujemy także czasopisma: • Studia Polityczne • Kultura i Społeczeństwo • Archiwum Historii Myśli Politycznej • Politicus - Biuletyn ISP PAN • Civitas Zamówienia przyjmuje i realizuje Dział Wydawnictw ISP PAN 00-625 Warszawa, ul. Polna 18/20, tel. 25-52-21 BIBLIOTEKA Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Uniwersytetu W Uh Nowy Świai 69, 00-046 lei. 620-03-81 w.- 29$,> 29Ś