Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2002 Kcaasror tecnniczny: iteaia rieaoniK Komputerowe opracowanie rysunków: Kubcrl Mościcki Tylut dotowany przez Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego i Komitei Badań Naukowych BIBLIOTF.y;i* teHft*.-..- -.auk Pofiłycayyrt* UtóWsyteiu Warszawskiego ,1 Nowy Świat 69, 00-646 Wamiwi tel. 6S0-M-81 w. 2»5. 296 ISBN 83-01-13747-9 Biblioteka WDiNP UW Wydawnictwo Naukowe PWN SA ul. Miodowa 10, 00-251 Warszawa tel. (0-22) 695-43-21 faks: (0-22) 826-71-63 e-mail: [email protected] h ttp ://ww w .p wn .pl Wydawnictwo Naukowe PWN SA Wydanie pierwsze Arkuszy drukarskich 24 Druk ukończono w maju 2002 r. Skład i łamanie: Egraf, Warszawa Druk i oprawa: Wrocławska Drukarnia Naukowa PAN im. St. Kulczyńskiego Sp. z o. o. Copyrighi © by Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 2002 1098019805 .i I Wstęp ' 9 Część Ł Analiza ekonomiczna polityki celnej . ii Rodział 1. Polityka celna w warunkach doskonałej konkurencji ,|, . . . . 15 1. Wprowadzenie S!l . . . . 15 2. Analiza skutków ekonomicznych stosowania ceł w ramach równowagi cząstkowej 16 3. Najprostsze motywy polityki celnej , 20 4. Analiza skutków ekonomicznych stosowania ceł w ramach równowagi ogólnej , 21 5. Optymalna taryfa celna | | 26 6. Wpływ cła na temu of trade; wojna celna -> i 31 7. Protekcjonizm wychowawczy ; .33 8. Protekcjonizm a redystrybucja dochodów czynników produkcji ; 37 9. Znaczenie tzw. efektywnej protekcji celnej ,40 10. Ekwiwalentność ceł importowych i podatków eksportowych a równowaga ogólna , 44 11. Tradycyjne motywy stosowania protekcjonizmu handlowego 47 Aneksy do rozdziału I 49 Rozdział II. Nowoczesne argumenty na rzecz aktywnej polityki handlowej w warunkach niedoskonałej konkurencji 54 1. Zniekształcenia rynkowe a polityka handlowa 54 1.1. Analiza w ramach równowagi cząstkowej 54 1.2. Analiza zakłóceń rynkowych w ramach równowagi ogólnej ,58 2. Defensywna polityka handlowa: skutki stosowania cel w warunkach oligopolizacji rynku .... 61 2.1. Analiza skutków protekcji przy monopolizacji gospodarki krajowej — w ramach równowagi cząstkowej 61 2.2. Analiza skutków protekcji przy monopolizacji sektora importowego — w ramach równowagi ogólnej 63 2.3. „Naukowa" taryfa celna przy (potencjalnej) monopolizacji produkcji krajowej '66 2.4. Protekcja celna wobec oligopolu zagranicznego przy braku produkcji krajowej 67 3. Strategiczna polityka handlowa 70 3.1. Ochrona przed importem jako wyraz polityki proeksportowej w ujęciu P. Krugmana .... 71 3.2. Strategiczna polityka handlowa w warunkach oligopolu; ujecie ogólne Eatona-Grossmana . i Hj 79 3.3. Próby empirycznej weryfikacji teorii strategicznej polityki handlowej -.,' 88 3.1. i. nicŁyy diuKiiL^juc. iiaLyttna teona uu" ^'"^j - , ?-? 1. Efekty alokacyjne: korzyści skali 97 3. Inne dynamiczne efekty aliikacyjne: zwiększenie poziomu konkurencji i podniesienie efektywności menedżerskiej 103 4. Efekty dynamiczne związane z akumulacją kapitału i decyzjami lokalizacyjnymi 106 5. Weryfikacje empiryczne teorii integracji na przykładzie ugrupowań europejskich 108 Część II. Regulacje i praktyka międzynarodowej polityki celnej Rozdział IV. Zasady niedyskryminacyjnej polityki celnej 117 1. Podstawowe zasady GATT 117 2. Zasada niedyskryminacji i wzajemności (koncesji) 120 3. Reguły polityki celnej w systemie GATT/WTO 124 3.1. Ogólne zasady polityki celnej 124 3.2. Specyficzne zasady polityki celnej w sektorze rolnym 126 3.3. Zmiany w poziomie stawek celnych na świecie 131 3.4. Możliwości podnoszenia ceł w sytuacjach wyjątkowych 135 4. Struktura polskiej poEtyki celnej na bazie KNU 137 4.1. Charakterystyka ogólna 137 4.2. Struktura sektorowa protekcji celnej 139 4.3. Poziom efektywnej protekcji i eskalacja celna 141 4.4. Skutki liberalizacji ceł konwencyjnych (na bazie KNU) 143 Aneks do rozdziału IV 145 Rozdział V. Preferencyjna polityka celna 149 1. Regionalne ugrupowania integracyjne 149 1.1. Postanowienia dotyczące integracji handlowej w GATT (artykuł XXIV) 150 1.2. Integracja europejska a postanowienia art. XXIV Układu 151 1.3. Postanowienia Układu Europejskiego dotyczące swobody przepływu towarów 157 1.4. Skutki Układu Europejskiego i innych porozumień o strefach wolnego handlu 163 1.5. Skutki przystąpienia Polski do Unii Europejskiej 168 2. Protekcjonizm wychowawczy i preferencje handlowe dla krajów rozwijających się: ewolucja zasad i rozkład korzyści 175 2.1. Modyfikacje Układu Ogólnego: zgeneralizowany system preferencji (ZSP) 176 2.2. Kraje rozwijające się w rundzie urugwajskiej 180 2.3. Konsekwencje dla Polski preferencji celnych slosowanych przez UE wobec państw roz wijających się 184 Rozdział VI. Klauzule ochronne w polityce celnej 188 1. Klauzula ochrony bilansu płatniczego 188 2. Ogólne sektorowe klauzule ochronne 193 3. Specyficzne sektorowe klauzule ochronne 196 4. Wykorzystanie klauzul ochronnych przez Polskę 199 4.1. Klauzula bilansu płatniczego 199 4.2. Klauzule sektorowe 203 5. Uwagi na temat ewolucji polskiej polityki celnej 207 Część III. Instrumenty pozataryfowe: mechanizmy i regulacje Rozdział VII. Ograniczenia ilościowe i „dobrowolne" ograniczenia eksportowe 217 1. Mechanizmy ekonomiczne funkcjonowania ograniczeń ilościowych importu 217 1.3. Konsekwencje ograniczeń ilościowych przy monopolizacji rynku 222 1.4. Znaczenie sposobu dystrybucji licencji importowych 227 2. Mechanizm funkcjonowania „dobrowolnych" ograniczeń eksportowych 229 2.1. Skutki stosowania VER-ów w handlu miedzy dwoma krajami 230 2.2. Potencjalne skutki stosowania VER-ow w handlu międzynarodowym 232 2.3. Badania empiryczne „dobrowolnych" ograniczeń eksportowych 234 3. Ograniczenia ilościowe w świetle zasad GATT/WTO 236 3.1. Zasady stosowania ograniczeń ilościowych w GATT 237 3.2. Zmiany zasad w czasie rundy urugwajskiej 241 3.3. Ograniczenia ilościowe w polskiej polityce handlowej 244 3.3.1. Artykuły rolne 244 3.3.2. Artykuły włókiennicze i inne 248 Aneks do rozdziału VII 250 Rozdział VIII. Subsydia i cła wyrównawcze 255 1. Analiza ekonomiczna w doskonałej konkurencji 255 1.1. Porównanie ceł i subwencji produkcyjnych 255 1.2. Subsydia eksportowe 259 1.3. Specyfika subwencji stosowanych w handlu rolnym 261 2. Subsydia eksportowe w warunkach niedoskonałej konkurencji i retaliacji 265 2.1. Strategiczna polityka eksportowa 265 2.2. Cła wyrównawcze a badania empiryczne skuteczności subwencjonowania 269 3. Zasady WTO dotyczące stosowania subwencji 272 3.1. Początkowe zasady GATT 272 3.2. Porozumienie w sprawie subsydiów WTO 273 3.3. Subwencje rolne 27S 4. Praktyczne znaczenie subwencji i postępowań anty subwencyjnych 279 4.1. Subwencje i postępowania anty subwencyjne w handlu międzynarodowym 279 4.2. Subwencje eksportowe w handlu zagranicznym Polski 280 Aneks do rozdziału VIII 284 Rozdział IX. Dumping i cła antydumpingowe (A-D) 286 1. Mechanizm ekonomiczny dumpingu i ceł A-D 287 1.1. Analiza dumpingu przy monopolizacji rynku krajowego 287 1.2. Model „wzajemnego dumpingu" 292 1.3. Skuteczność ceł anlydumpingowych w świetle teorii i badań empirycznych 297 2. Zasady dotyczące antydumpingu w WTO i Unii Europejskiej 301 2.1. Postanowienia zawarte w GATT i WTO — protekcjonizm uwarunkowany 301 2.2. Polityka A-D Unii Europejskiej i innych członków WTO 306 2.3. Antydumping a interesy polskich producentów 310 Rozdział X. Inne formy protekcjonizmu pozataryfowego 316 1. „Przepisy domieszkowe", minimalne wymogi eksportowe i porozumienie TRIMs 317 1.1. Skutki ekonomiczne funkcjonowania „przepisów domieszkowych" 317 1.2. Minimalne wymogi eksportowe 320 1.3. Porozumienie TRIMs i jego weryfikacja w WTO 321 2. Bariery techniczne w handlu 325 2.1. Bariery techniczne i sanitarne — mechanizmy ekonomiczne 325 2.2. Porozumienie w sprawie barier technicznych w handlu (TBT) i Porozumienie sanitarne i fitosanitame (SPS) 328 Rozdział XI. Ekonomia polityczna polityki handlowej 339 1. Ogólne mechanizmy ekonomii politycznej 340 2. Model Findlaya-Wellisza — aspekt ekonomiczny lobbingu 343 3. Model Magee'a, Brocka i Younga (MBY) — aspekt polityczny lobbingu 348 4. Próby weryfikacji modeli ekonomii politycznej — ich znaczenie dla Polski 352 Zakończenie 359 Bibliografia 363 Słowniczek używanych skrótów 381 Aneks 383 Dlaczego kraje w ogóle stosują cła importowe? Czy zasady międzynarodowej polityki handlowej są racjonalne z ekonomicznego punktu widzenia? Jakie były przesłanki i konsekwencje częstego stosowania „dobrowolnych" ograniczeń eksportowych w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych? Dlaczego Polska wprowadziła powszechny podatek importowy w 1992 roku? Czy wprowadzenie przez Polskę zachęt finansowych dla inwestorów w specjalnych strefach ekonomicznych jest racjonalne? Oto wybrane pytania, na które próbuję odpowiedzieć. W książce analizuję główne instrumenty polityki handlowej. Zazwyczaj ekonomiści--teoretycy badają skutki gospodarcze stosowania poszczególnych instrumentów, a ekono-miści-instytucjonaliści analizują regulacje międzynarodowe. Natomiast wzajemne zależności są stosunkowo rzadko badane. W książce starałem się połączyć analizę ekonomiczną i instytucjonalną. Próbowałem pokazać zależności między teorią ekonomiczną a racjonalnością zasad międzynarodowej polityki handlowej. Zależności te nie są proste. Teksty Układu Ogólnego w sprawie Taryf i Handlu (GATT), czy też porozumienia WTO, są mało czytelne dla ekonomistów. Z kolei jednak współczesne modele funkcjonowania poszczególnych instrumentów są mało zrozumiale dla prawników czy instytucjonalistów. Dlatego też ukazanie wzajemnych zależności było interesującym wyzwaniem. Prezentację poszczególnych instrumentów rozpoczynam zawsze od analizy ekonomicznej. Dopiero na tym tle prezentowałem najważniejsze treści ekonomiczne zasad międzynarodowej polityki handlowej. Próbowałem również pokazać konsekwencje tej analizy dla Polski, będącej członkiem WTO, w przededniu jej przystąpienia do Unii Europejskiej. Taka konwencja analizy zaważyła na strukturze pracy. W pierwszej części prezentuję mechanizmy ekonomiczne funkcjonowania cel, które są klasycznym instrumentem polityki handlowej, stanowiącym punkt odniesienia do analizy innych środków poza-taryfowych. Przedstawiono tu neoklasyczną i współczesną teorią oraz elementy związane wania. W części drugiej ukazuję zasady międzynarodowej polityki celnej, próbując określić ich racjonalność ekonomiczną. Przedstawiono tu zasady stosowania tych instrumentów w Światowej Organizacji Handlu (WTO) oraz w Unii Europejskiej. Starałem się wykazać, że generalnie ujmując, liberalna polityka handlowa przynosi korzyści w porównaniu z protekcjonizmem. Teza ta znalazła odzwierciedlenie w głównych zasadach międzynarodowej polityki handlowej w ramach WTO i UE. Rozróżniam tu politykę niedyskryminacyjną, sformułowaną w ramach oryginalnego GATT, oraz preferencyjną, związaną z funkcjonowaniem ugrupowań integracyjnych i preferencji dla państw rozwijających się. Przedstawiam również generalne klauzule ochronne, które umożliwiają podnoszenie ceł w wyjątkowych sytuacjach. Na tym tle ukazałem ewolucję polskiej polityki handlowej w latach dziewięćdziesiątych. Urynkowienie i otwarcie gospodarki byto możliwe dzięki stopniowej liberalizacji tej polityki. Największe znaczenie miały obniżki ceł, wynikające z porozumień WTO oraz Układu Europejskiego, zawartego z UE. Część trzecia pracy stanowi analizę głównych instrumentów pozataryfowych. W każdym przypadku prezentuję teorię neoklasyczną, elementy teorii współczesnej oraz regulacje międzynarodowe. Na tym tle zaprezentowano znaczenie danego instrumentu w handlu światowym i w polskiej polityce handlowej. Analiza obejmuje ograniczenia ilościowe, subsydia i cła wyrównawcze, dumping i cla antydumpingowe oraz inne środki pozataryfowe, a zwłaszcza bariery techniczne. Polska, jak i wiele innych krajów, często stosuje w praktyce instrumenty polityki handlowej w sposób ekonomicznie nieracjonalny, co prowadzi do zmniejszenia potencjalnego dobrobytu. Można to wyjaśnić niewiedzą lub, co bardziej prawdopodobne, mechanizmami politycznymi, wpływającymi na wdrażanie środków protekcjonistycznych. Zagadnienia te, analizowane w ramach ekonomii politycznej polityki handlowej, są zaprezentowane w ostatnim rozdziale. Wydaje się, że na rynku polskim brakuje nieco bardziej zaawansowanej analizy polityki handlowej, poza podręcznikami do wykładów z międzynarodowych stosunków gospodarczych dla studentów licencjackich. Najważniejsze są tu prawdopodobnie prace Cavesa, Frankela i Jonesa {Handel i finanse międzynarodowe. PWE, Warszawa 1998), Krugmana i Obstfelda (Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2000), oraz Zielińskiej-Głębockiej (Wprowadzenie do ekonomii międzynarodowej: teoria handlu i polityki handlowej. WUG, Gdańsk 1997). Istnieją natomiast książki komplementarne, na wyższym poziomie, dotyczące teorii handlu międzynarodowego i teorii integracji. Zaliczyłbym do nich prace Cieślika (Nowa teoria handlu zagranicznego w świetle badań empirycznych. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2000), Misali (Teorie międzynarodowej wymiany gospodarczej. PWN, Warszawa 1990) oraz Ładyki (Z teorii integracji gospodarczej. SGH, Warszawa 2000). Mam nadzieje, ze praca ta przynajmniej częściowo wypełni istniejącą lukę. wyaziaiow eKonomicznycn umwersyieiuw pj jj cznych. Może być również użyteczna dla przedsiębiorców i ekonomistów zajmujących się handlem międzynarodowym oraz urzędników administracji państwowej. Przedstawiony tu sposób analizy polityki handlowej odzwierciedla własne doświadczenia zawodowe autora. Od wielu lat prowadzę na Uniwersytecie Warszawskim podstawowy wykład z międzynarodowych stosunków gospodarczych oraz bardziej zaawansowany, z teorii wymiany międzynarodowej i teorii integracji. Z drugiej strony, w latach 1992 - 1977, pracowałem jak zastępca stałego przedstawiciela Polski przy GATT i WTO. W tym okresie kończyła się runda urugwajska i dokonano znacznych zmian w zasadach międzynarodowej polityki handlowej. To odmienne doświadczenie zawodowe pozwoliło mi, jak sądzę, lepiej zrozumieć znaczenie zasad międzynarodowej polityki oraz potencjalny związek pomiędzy teorią i polityką handlową. Podczas pracy nad książką korzystałem z pomocy i życzliwości wielu osób. Szczególne wyrazy wdzięczności chciałbym wyrazić tym, którzy zechcieli skomentować pierwsze wersje poszczególnych rozdziałów. Największą pomoc uzyskałem od doktor Elżbiety Czarny, której uwagi były zawsze niesłychanie celne. Podobnie znacznie miały komentarze krytyczne doktora Andrzeja Cieślika. Pragę też serdecznie podziękować profesorom: Elżbiecie Kaweckiej-Wyrzykowskiej, Włodzimierzowi Siwińskiemu, Stanisławowi Welliszowi oraz Tomaszowi Żyliczowi, którzy komentowali różne fragmenty pracy. Oddzielnie dziękuję Michałowi Brzozowskiemu oraz studentom Wydziału Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego, a zwłaszcza Szymonowi Wlazłowskiemu i Piotrowi Mularczykowi, za ich komentarze do dwóch pierwszych rozdziałów pracy. Jestem też wdzięczny osobom, z którymi miałem możliwość analizowania zasad międzynarodowej polityki handlowej w GATT/WTO i Unii Europejskiej. Dyskusje takie prowadziłem ze Zdenkiem Drabkiem, Peterem Holmesem, Bożeną Hołyst-Miller, Tomaszem Jodko, Januszem Kaczurbą, Ewą Kaliszuk, Andrzejem Lubbe, Hanną Machińską, Gabrielle Marceau, Mariuszem Markiszem, Aadittyą Matoo, Petrosem Mavroidisem, Witoldem Orłowskim, Adamem Orzechowskim, Jarosławem Pietrasem, Januszem Piot-rowskim, Elisabeth Shaffer, Ewą Synowiec, Janem Woźnowskim oraz Wiesławem Zapędów skim. Oddzielnie chciałbym podziękować tym profesorom, których wykłady pozwoliły mi zrozumieć ważne elementy klasycznej i współczesnej teorii ekonomii międzynarodowej. Miałem okazję i przyjemność wysłuchać wykładów z teorii wymiany handlowej, prowadzonych przez profesorów: Rona Jonesa, Henryka Kierzkowskiego i Alasdaira Smitha. Możliwość współpracy z tym ostatnim miała dla mnie szczególne znaczenie. Oczywiście odpowiedzialność za wszelkie możliwe błędy ponosi wyłącznie autor. Będę wdzięczny za komentarze i uwagi krytyczne Czytelników. Praca powstała w ramach projektu „Instrumenty polityki handlowej: mechanizmy ekonomiczne i regulacja międzynarodowa", Finansowanego przez Komitet Badań Naukowych. Jej publikacja była dofinansowana przez Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego. Pragnę więc podziękować anonimowym recenzentom za życzliwą 10 11 Osobno dziękuję mojej żonie, Katarzynie. Jej życzliwość, wyrozumiałość i cierpliwość były dla mniej najcenniejsze. c pierwsza Analiza ekonomiczna polityki celnej ? ?' .?**« i Polityka celna w warunkach doskonałej konkurencji 1. Wprowadzenie Cło jest to podatek pośredni, nakładany przez władze administracyjne w momencie przekroczenia przez towar granicy celnej państwa lub unii celnej. Wysokość tego podatku określona jest w taryfach celnych. Cło jest klasycznym, najstarszym instrumentem polityki handlowej. Dlatego też opis polityki handlowej zawsze rozpoczyna się od analizy skutków działania cel. Z punktu widzenia ruchu towarów rozróżniamy cła tranzytowe, eksportowe i importowe. Te pierwsze miały głównie znaczenie historycznie (różnego rodzaju myta i opłaty za przejazd). Współcześnie większość administracji państwowych uznaje, że sam przewóz towarów tranzytem jest źródłem znacznych dochodów (korzystanie z płatnych autostrad, przewozów kolejowych, zakup benzyny obciążonej podatkami czy usługi hotelarskie), a zatem nie należy stosować instrumentów ograniczających tranzyt. Podobnie cła eksportowe, podnoszące cenę towaru wywożonego, mają współcześnie znikome znaczenie. Z wyjątkiem specyficznych sytuacji typu: monopol światowy w produkcji jakiegoś dobra, czy nadwyżka popytu nad podażą (występująca głównie w gospodarce nierynkowej), kraje nie są zainteresowane stosowaniem ceł ograniczających eksport. Dlatego też w dalszej części pracy, jeżeli nie zostanie zaznaczone inaczej, będzie mowa wyłącznie o cłach importowych. Cło jest podatkiem nałożonym na import towarów z zagranicy. Wskutek jego zastosowania powstaje różnica pomiędzy ceną światową a krajową danego towaru. Podatek ten może być nałożony w dwojaki sposób: w formie cla ad valoretn lub cła specyficznego. W tej pierwszej formie jest nakładany jako procent wartości jednostkowej importowanego towaru. Jeżeli np. cenę światową jednostki żywności (F jak food) oznaczamy jako pf, cło ad valorem')dka la, a cenę krajową jednostki dobra importowanego po nałożeniu cła jako p/, to wówczas jest ona równa: p/ = pf(l + tj. Natomiast cło specyficzne jest nakładane jako określona kwota pieniędzy za import jednostki towaru czy też za jednostkę wagi lub objętości danego produktu (np. 10 tys. PLN za samochód czy 400 ECU za tonę zboża). Jeżeli oznaczymy cło specyficzne jako r„ to wówczas cena krajowa importowanego towaru jest równa: p'F = p? + t,. Czasami stosuje się 15 Główną zaletą cła specyficznego jest prostota jego wymierzania. Nie wymaga ono bowiem, przynajmniej formalnie, żadnych specjalnych dokumentów dotyczących wartości importowanego dobra. W praktyce cła specyficzne są często stosowane wobec wystandar-dyzowanych produktów rolniczych lub w krajach, w których służby celne nie mają dużego doświadczenia w wycenie towarów (np. niektóre kraje WNP). Cla specyficzne mają jednak dwie wady. Po pierwsze, poziom protekcji jest zależny od ruchu cen. Na przykład, inflacja krajowa wyższa niż światowa, zmniejsza poziom protekcji, ponieważ ta sama suma cla wyrażona w walucie krajowej, ulegającej deprecjacji, stanowi coraz mniejszą część ceny światowej importowanego towaru. Po drugie, cla specyficzne, wymierzane zazwyczaj w walutach krajowych wobec różnych jednostek miary, są trudniejsze do porównań międzynarodowych. Dlatego też na potrzeby międzynarodowych negocjacji handlowych, w których dąży się do zapewnienia równowagi korzyści, lepsze są cla ad valorem. W teorii jednak oba rodzaje ceł są w pełni ekwiwalentne i dają się łatwo przeliczyć. Prowadząc analizę w tej pracy częściej będziemy posługiwali się cłami specyficznymi. 2. Analiza skutków ekonomicznych stosowania ceł w ramach równowagi cząstkowej Istnieje wiele metod badania skutków stosowania ceł importowych. Analizę można prowadzić w ramach równowagi cząstkowej, tzn. badając jedynie rynek dobra importowanego (np. zboża, oznaczonego jako F) bez uwzględnienia konsekwencji w innych częściach gospodarki. Innym podejściem jest analiza w ramach równowagi ogólnej, w której badamy całą gospodarką, często uproszczoną tylko do dwóch sektorów. Można również badać skutki ceł w zależności od typu gospodarki. Najczęściej rozróżnia się kraj (ekonomicznie) mały, nie odziałujący na ceny światowe orazj duży kraj, którego wielkość importu (lub eksportu) dobra wpływa na kształtowanie się cen światowych. Opis rozpoczniemy od analizy sytuacji małego kraju w ramach równowagi cząstkowej. Zostaną tu wykorzystane instrumenty powszechnie stosowane w mikro-ekonomii. Rysunek (a) przedstawia analizę przy użyciu klasycznej krzywej podaży (S) i popytu (D). Na osi pionowej przedstawione są ceny (p), a na poziomej ilości produkcji, konsumpcji i importu towaru (q). Rysunek obrazuje rynek jednego dobra, w którym kraj nie ma przewagi komparatywnej, tzn. cena światowa (Pw) jest niższa od ceny krajowej w warunkach autarkii (PA), czyli gospodarki izolowanej. Cena światowa jest obrazowana przez linię poziomą, co oznacza, Że jej poziom nie zmienia się, niezależnie od tego, jaka jest wielkość importu kraju małego. W analizie tej dodatkowo zakładamy: • porównywalność cen krajowych i światowych (pełna wymienialność waluty), 16 V D s PA ^ w+t ^^^^ P c 1 "JN. ,. __ I \y c i ^**^*^ ? B+D ^^^ Sy —y* • — s: i D« m Rysunek 1.1. Skutki wprowadzenia cla (/) w małym kraju: analiza w ramach równowagi cząstkowej jednego towaru • homogeniczność towarów krajowych i zagranicznych (są doskonałymi substytutami), oraz pomijamy koszty transportu i inne (pozataryfowe) bariery w handlu. W warunkach wolnego handlu cena krajowa jest równa cenie światowej (Pa). Nikt bowiem nie będzie kupował identycznego, ale droższego dobra krajowego. Przy tej cenie konsumpcja krajowa równa jest Oqit a produkcja Oq2. A zatem istnieje różnica pomiędzy popytem a podażą, równa qlq2, która jest pokrywana importem dobra. Jakie są skutki wprowadzenia cla (specyficznego) w wysokości fl Efektem tego jest wzrost ceny dobra zagranicznego na rynku krajowym do poziomu Pw+r W tej sytuacji producenci krajowi podnoszą również ceny identycznego dobra do tego samego poziomu, a więc na rynku istnieje jednolita cena Pw+,. Przy wyższej cenie popyt na dobro spada do poziomu Oq4, a produkcja krajowa analogicznego dobra wzrasta do Oqy W efekcie popyt na import obniża się do poziomu qiqA. Wprowadzenie cła ma konsekwencje dobrobytowe dla poszczególnych podmiotów gospodarczych i całego kraju. W celu analizy korzyści i strat netto zakłada się, że każda złotówka straty lub zysku ma taką samą wartość niezależnie od tego, kto ją otrzymuje. Na początek zauważmy, że wzrost ceny na rynku oznacza stratę (spadek renty) konsumenta o pole a + b + c + d. Zwiększa się natomiast renta producenta o wielkość a. Wielkość ta jest zwana efektem redystrybucyjnym i stanowi transfer dochodów pomiędzy konsumentem a producentem. Wskutek nałożenia cła powstają również przychody fiskalne, równe wielkości importu razy poziom cła, czyli q3q4 xr = pole c. Ze względu na przyjęte założenie oba te efekty (tj. a + c) są neutralne i nie zmieniają ogólnego poziomu dobrobytu społecznego. W związku z tym zmiany netto w poziomie dobrobytu (dochodu) społecznego wynoszą: ~(b + d). Wielkość ta jest oczywiście równa {a + c) — {a + b + c + d), czyli inaczej mówiąc, stanowi różnicę pomiędzy przyrostem renty producenta i dochodów fiskalnych a zmianą renty konsumenta. Powstaje zatem strata bezpowrotna (b + d) w dobrobycie, będąca kosztem społecznym wprowadzenia cła. ~Y7~ BIBLIOTEKA Wydriata Diwufcaistwa i Mauk Pofflyanye. Uniwersytetu Warszawskiego li. Nowy Świat 69, 00-046 Warszawi Ul. 6:0-93-81 w. 295. 296 Rysunek 1.2. Sumowanie krzywych podaży ne tańsze produkty na świecie). Wynika to z następującego porównania. Koszt importu ilości qtq3 analizowanego dobra po cenie światowej (Pw) wynosi ql'q3'q3ql, podczas gdy koszt produkcji tej samej ilości substytucyjnego dobra przez krajowych producentów wynosi ?iWft9i- Różnica między tymi dwoma polami jest równa ą{q"ą-^ = b i jest bezpowrotną stratą w dochodzie kraju. Wynika ona z nieefektywnego wykorzystania czynników produkcji. Drugim kosztem społecznym jest efekt konsumpcyjny (d), polegający na nieefektywnym ograniczaniu konsumpcji danego dobra i zniekształceniu struktury konsumpcji. Wskutek wprowadzenia cła i wzrostu ceny do poziomu Pw+I konsumpcja analizowanego dobra została bowiem ograniczona o wielkość qAq2. To samo zjawisko można badać analizując wyłącznie rynek importowy (część b rys. LI). Zaprezentowana jest na nim krzywa popytu na import (DM), będąca różnicą (poziomą) pomiędzy krajowym popytem a podażą. Na osi poziomej oznaczono wielkość importu (m). Na rysunku pokazano również krzywą (światowej) podaży eksportowej (Sv), która jest doskonale elastyczna (linia pozioma), co wynika z założenia, że analizowany kraj jest mały. Przy cenie autarkicznej pA na rynku krajowym, popyt na import w ogóle nie występuje. Z kolei przy cenie światowej Pw (warunki wolnego handlu) popyt na import jest równy mf, co odpowiada wielkości qsq2 na rysunku (a). Wprowadzenie cła zwiększa cenę do poziomu PWtl i w efekcie import zostaje zmniejszony do poziomu m, = g3q^. Jak wynika z konstrukcji krzywej podaży eksportowej (Sx) i popytu na import (DM), pole c na rysunku (a) jest równe C na rysunku (b), czyli wielkość importu pomnożona przez poziom cła. Z kolei polu b + d, obrazującym straty bezpowrotne, na rysunku lewym odpowiada B + D na. rysunku prawym. W analizie za pomocą krzywej popytu na import i podaży eksportowej pominięto zatem „neutralny" efekt redystrybucyjny. Pełniejsza analiza skutków wprowadzenia cła wymagałaby uwzględnienia dodatkowych strat. Jednym z nich jest koszt administracyjny stosowania cła (koszt utrzymania administracji celnej i przeciwdziałania przemytowi). Drugim jest koszt niewłaściwej alokacji czynników produkcji. Zagadnienie to będzie szerzej omówione w dalszej części pracy. Przejdźmy teraz do analizy dużego kraju, mającego z definicji znaczący wpływ na wielkość światowej podaży i popytu analizowanego dobra. Wpływ ten można ukazać za pomocą rys. 1.2, na którym przedstawiono skutki sumowania krzywej podaży kraju dużego i „reszty świata". Na rysunku (a) przedstawiono krzywą podaży kraju dużego (Sd), a na (b) krzywą reszty świata (Sw\ bez analizowanego kraju. Rysunek (c) przedstawia natomiast łączną krzywą podaży dużego kraju i reszty świata (SWtJ. Ona właśnie stanowi podstawę dalszej analizy. Rysunek 1.3 jest oparty na takich samych założeniach, jak analiza małego kraju. W warunkach wolnego handlu równowaga produkcyjna i cenowa na rysunku (a) znajduje się na przecięciu krzywej światowej podaży (SdtW) i popytu kraju dużego (Dd) w punkcie Kf . W ten sposób określona jest światowa cena równowagi (Pw) oraz wielkość konsumpcji 1 Zakładamy, że równowaga w innych krajach nie zmienia się. W analizie wykorzystano rys. 6.7 i 6.8 z Yarbrough, Yaibrough (1997), s. 203-204. 0 <fo <7, q2 Q3 llość ° q> q' q"< Rysunek 1.3. Skutki wprowadzenia cła w dużym kraju w ramach równowagi cząstkowej {0q3) dobra F w dużym kraju. Przy tym samym poziomie ceny krajowej (Pw) wielkość produkcji badanego dobra wynosi 0q0. Jeżeli duży kraj wprowadzi clo importowe ((), to łączna krzywa podaży (światowej i krajowej) przesunie się w górę do poziomu 5J+lł,+ „ ponieważ konsumenci krajowi za jednostkę dobra importowanego muszą teraz płacić cenę światową powiększoną o wartość cła. Nowa równowaga konsumpcyjna w kraju dużym powstanie zatem w punkcie Kr wyznaczając w ten sposób nową wyższą cenę krajową (Pw+,) oraz niższą cenę światową (P*tl). W efekcie konsumpcja krajowa spadnie do poziomu 0q2, a produkcja wzrośme do 0qt. Narys. 1.3 przyjęto takie same oznaczenia jak w przypadku małego kraju. Podobmejak poprzednio, o jest efektem redystrybucyjnym, c fiskalnym, b produkcyjnym a d kon- ? ? 18 19 yas uj truuz) , DZICKI takiej obniżce powstaje dodatkowy przychód fiskalny. Jest on równy różnicy cen, pomnożonej przez wielkość importu, czyli: (Pw-P^tl)x(qlq2)- Obecnie całkowity przychód fiskalny wynosi c+ e. W przypadku dużego kraju, z powodu poprawy terms of trade, nie można a priori stwierdzić, czy wprowadzenie cła spowoduje obniżkę, czy też wzrost poziomu dobrobytu. Jeśli e >(b + d), to nastąpi wzrost dobrobytu, gdy występuje odwrotna nierówność, wtedy nastąpi spadek. I znowu, podobnie jak poprzednio, można to samo zjawisko analizować za pomocą krzywej popytu na import (DM) dużego kraju i podaży eksportowej (Sx) świata, co pokazano na panelu (b) rys. 1.3. Różnica w tym przypadku polega na tym, że krzywa podaży eksportowej jest rosnąca, co odzwierciedla założenie kraju dużego. W warunkach wolnego handlu równowaga kształtuje się w punkcie przecięcia DM i Sx, wyznaczając poziom ceny światowej Pw, oraz wielkości importu qp równą q0q3, na rys. 1.3 (a). Wprowadzenie cła powoduje, że powstaje różnica pomiędzy ceną krajową PWil, a światową flJ+[, równa t. W efekcie następuje ograniczenie wielkości importu do poziomu 0^,(równa się qt02 na rys. I.3(«)). Dochody fiskalne państwa są równe C + E (równe c+ena rys. Ł3(fl>), a straty bezpowrotne B + D. Również w tym przypadku wprowadzenie cła zwiększy dobrobyt kraju dużego, jeżeli E>(B + D), tzn. korzyść z poprawy terms of trade przewyższa bezpowrotne straty wywołane efektem produkcyjnym i konsumpcyjnym. Ta zależność posłuży później do określenia poziomu tzw. optymalnej taryfy celnej. tiskame, ponieważ wprowadzenie cła generuje pewien dochód budżetowy. Ten argument inoże być szczególnie ważny w krajach słabo rozwiniętych, w których baza podatkowa jest niewielka a ściągalność podatków bezpośrednich i większości pośrednich bardzo ograniczona. Po czwarte wreszcie, niekiedy argumentuje się, że zwiększenie ceł może przyczynić się do ograniczenia importu ze względu na występowanie trudności w równoważeniu bilansu handlowego czy płatniczego. Jednak dla osiągnięcia znaczących zmian w wielkości globalnego importu konieczne byłoby zastosowanie cła na dobra szczególnie ważne lub też na większość towarów importowanych do danego kraju. Polityka taka miałaby poważne konsekwencje ekonomiczne dla gospodarki całego kraju, które zostaną omówione później4. Ta wstępna analiza w ramach równowagi cząstkowej jest jednak bardzo niepełna. Rozpatrując poszczególne argumenty oddzielnie można odnieść wrażenie, że polityka celna dobrze służy realizacji wymienionych celów. Można również na pierwszy rzut oka sądzić, że jest ona najlepszą polityką służącą realizacji tychże celów. Nie wiadomo jednak, jakie są konsekwencje wprowadzenia cła dla całej gospodarki. Jakie występują zmiany w wielkości i konsumpcji poszczególnych dóbr? Jaki jest mechanizm powstawania strat dobrobytowych w kraju importera? Na te pytania można próbować odpowiedzieć posługując się najprostszym, dwusektorowym modelem gospodarki w ramach analizy równowagi ogólnej. 3. Najprostsze motywy polityki celnej Ta prosta analiza w ramach równowagi cząstkowej pozwala na wstępne określenie głównych argumentów ekonomicznych, które mogą być używane dla uzasadnienia aktywnej polityki celnej. Spróbujmy wymienić najprostsze z nich. . Po pierwsze, stosowanie cła może wynikać ze względów produkcyjnych. Wzrost lub stabilizacja podaży mogą być uzasadnione wagą danego produktu (np. nowoczesny technologicznie czy ważny ze względu na bezpieczeństwo narodowe) lub potrzebą utrzymania zatrudnienia w danym sektorze ze względów społecznych lub politycznych3. Po drugie, wprowadzenie cła może służyć ograniczeniu konsumpcji jakiegoś dobra. W wielu krajach stosuje się stosunkowo wysokie cła na tzw. dobra luksusowe (typu jachty, luksusowe samochody czy kosmetyki), konsumowane przez najzamoźniejsze grupy społeczeństwa. Podobnie wysokie cła są z reguły stosowane na towary szkodliwe dla zdrowia (alkohole wysokoprocentowe, wyroby tytoniowe czy inne używki). " Zmiany terms oftrade będą szczegółowo analizowane w dalszej części pracy. ! Motywy społeczne lo np. wysoki poziom bezrobocia w regionie, w którym jest skoncentrowana produkcja, a względy polityczne wiążą się zazwyczaj z presja związków zawodowych i innych grup interesów. Zagadnienia te są analizowane w ramach ekonomii politycznej polityki handlowej. 20 4. Analiza skutków ekonomicznych stosowania ceł w ramach równowagi ogólnej Zacznijmy, podobnie jak poprzednio, od analizy małego kraju. Oznacza to, że nie ma on wpływu na kształtowanie się cen światowych. W uproszczonej gospodarce produkuje się tylko dwa dobra C (ubranie, cloth) oraz F (żywność, food). Możliwości produkcyjne społeczeństwa odzwierciedla krzywa możliwości produkcyjnych (PPF), zwana również krzywą transformacji'. Punkty położone na tej krzywej reprezentują pełne i efektywne wykorzystanie czynników produkcji dostępnych w gospodarce. Kształt tej krzywej na rys. 1.4 sugeruje, że kraj, w porównaniu z „reszta świata", ma przewagę względną w produkcji dobra C w stosunku do F. Natomiast preferencje konsumpcyjne społeczeństwa odzwierciedlają kolejne krzywe obojętności (U,). Punkty na wyżej położonych krzywych odzwierciedlają wyższy poziom dobrobytu społecznego danego kraju. W warunkach autarkii równowaga produkcyjna i konsumpcyjna utworzy się w punkcie styczności krzywej transformacji (PPF) z krzywą obojętności (UJ. W punkcie tym krańcowa stopa 4 Dalej będą również omówione instytucjonalne możliwości realizacji takiej polityki i jej konsekwencje dla innych państw. 3 Krzywa możliwości produkcyjnych jest omówiona np. w: Czarny, Nojszewska (1997), rozdz. 2. 21 Nachylenie --—-(terms o!trade) Nachylenie - = Rysunek L4. Skutki wprowadzenia cła w małym kraju: równowaga ogólna transformacji (MRT) jest równa krańcowej stopie substytucji (MRS) i równa relacji cen wewnętrznych (PC/PF)A, które nie zostały tu narysowane (czyli: MRT = MRS = -PcIPl)A. Możliwość handlu z zagranicą powoduje, że w gospodarce otwartej wielkość konsumpcji dóbr może być odmienna od wielkości ich produkcji. Załóżmy, że w gospodarce światowej relacje cen (terms oftrade) są równe PcfPp> co obrazuje prosta na rys. 1.4. Oznacza to, że kraj ma przewagę względną (komparatywną) w produkcji dobra C, a importuje dobro F, w produkcji którego jest względnie niekonkurencyjny. Dzięki wymianie z zagranicą kraj może osiągnąć wyższy poziom dobrobytu (znaleźć się na wyższej krzywej obojętności) niż w warunkach autarkii. W warunkach wolnego handlu relacje cen na rynku krajowym są takie same jak na rynku światowym. Do nich dopasowują swe reakcje krajowi producenci i konsumenci. W efekcie równowaga produkcyjna ustala się w punkcie Qf, leżącym na krzywej transformacji. W kraju wytwarza się wówczas Cl ubrań oraz Fo żywności. Natomiast równowaga konsumpcyjna tworzy się w punkcie Kf, leżącym na krzywej obojętności Uf. Oznacza to, że społeczeństwo więcej konsumuje dobra F (niż wytwarza), a mniej dobra C. Różnicę pomiędzy wielkością konsumpcji i produkcji obu dóbr są wyrównywane za pomocą handlu zagranicznego. Na analizowanym rys. 1.4 różnica pomiędzy produkcją dobra C(Qf) a jego konsumpcją (Df) jest eksportowana. Natomiast różnica pomiędzy konsumpcją dobra F{K}) a jego produkcją (Qf) jest pokrywana importem. W efekcie powstaje tzw. trójkąt handlowy DfKfQf, w którym jeden bok przyprostokątny (DfQf) uuz,wicivieuia relacje cen —\rcirFt w naiiuiu rmęuzynaruuuwyiii. Trzeba zauważyć, że poziom dobrobytu osiągnięty w warunkach wolnego handlu na krzywej Uj jest znacznie wyższy niż osiągalny w warunkach autarkii (na krzywej Ua). Wielkość dochodu (produktu) wytworzonego w punkcie Qf, wyrażona w cenach światowych, w przeliczeniu na dobro F jest równa OB. Przy wolnym handlu Wprowadzenie cła ad valorem t powoduje, że na rynku krajowym cena żywności (F) wzrasta i powstaje nowa relacja cen (Pc/i>F(l + 0), podczas gdy ceny światowe (terms oj trade) nie ulegają zmianie6. W tej sytuacji producenci i konsumenci krajowi dopasowują swe reakcje do nowych relacji cen krajowych. Producenci zwiększają produkcję dobra F, którego cena względna wzrosła. W efekcie Q, staje się nowym punktem równowagi produkcyjnej, w którym prosta obrazująca nową relację cen krajowych jest styczna do krzywej transformacji. W punkcie tym produkcja C, w którym kraj ma przewagę, zmniejszyła się z C, do Co a produkcja dobra F wzrosła (z Fo do Ft). Wartość produktu wytworzonego w punkcie Qr wyrażonego w cenach światowych, w przeliczeniu na dobro F wynosi OA, a więc spadla o wielkość AB w porównaniu z punktem Qf. Natomiast punkt Kt wyznacza nową równowagę konsumpcyjną. Punkt ten jest styczny do prostej obrazującej krajowe relacje cen (Pc/PF+ll+f), przesuniętej w górę, dzięki wzrostowi przychodów fiskalnych z cel7, oraz odpowiedniej krzywej obojętności (U). W nowej równowadze (K,), w porównaniu z wolnym handlem, konsumpcja dobra F względnie spadła, a dobra C (względnie) wzrosła. Zmieniły się w związku z tym rozmiary wymiany towarowej. D,Q,K, to nowy, mniejszy trójkąt handlowy, w którym DtQ, to wielkość eksportu C, a D,K, jest importem dobra F, podczas gdy K,Q, obrazuje niezmienione relacje cen na świecie (PJPF). Wprowadzenie cła spowodowało więc znaczne ograniczenie rozmiarów handlu zagranicznego danego kraju. Kraj zwiększył produkcję dobra F, w którym jest względnie niekonkurencyjny, a ograniczył podaż towaru C, w którym ma przewagę względną. Ta niekorzystna realokacja czynników produkcji (przesuniecie na krzywej transformacji w lewo) wywołuje efekt produkcyjny zmniejszający dobrobyt. Z punktu widzenia konsumenta obrazuje go przejście równowagi z punktu Kfdo K . Ten ostatni jest położony w punkcie styczności prostej obrazującej relacje cen światowych i przechodzącej przez punkt równowagi produkcyjnej (Q) i odpowiedniej krzywej obojętności (?/,). Obok tego powstaje również niekorzystny efekt konsumpcyjny, o którym byta mowa przy analizie równowagi cząstkowej. Jest on wywołany nową relacją cen krajowych, która zmienia strukturę konsumpcji dóbr. Te niekorzystną zmianę obrazuje przejście z punktu równowagi konsumpcyjnej (Kp), w sytuacji gdyby występował jedynie efekt produkcyjny, do punktu K„ którego usytuowanie było już wyjaśnione. Konsumenci dokonują bowiem wyborów kierując się nie cenami światowymi, lecz relacją cen krajowych. W efekcie ograniczają oni konsumpcję droższego dobra F, a względnie zwiększają konsumpcję '' Terms oftrade nie ulegają zmianie z założenia, że analizujemy mały kraj. 7 Wartość przychodów z cel (odległość DE mierzona w cenach dobra F), zwiększająca poziom dobrobytu, jest równa IxpF x mr gdzie mt jest wielkością importu dobra F (odległość D,K) po wprowadzeniu cla. 22 23 „ Zauważmy, że poziom użyteczności na krzywej U, jest niższy niż na krzywej Uf, osiągalnej w warunkach wolnego handlu. Wartość dochodu po wprowadzeniu cia, wyrażona w cenach dobra F, spadła do poziomu OA, czyli poniżej dochodu w warunkach wolnego handlu. Trzeba jednak zauważyć, że krzywa U, jest położona powyżej niż U„, co oznacza, że handel ograniczony cłami jest mimo wszystko korzystniejszy niż autarkia. Zmianom w strukturze konsumpcji i poziomie dochodów można przyjrzeć się dokładniej na rys. I.5.8 z.dicz.4 z, llSłialIlyt;u, uu \y\j\yy\.u na zależy również od dochodów. Wiadomo jednak z poprzedniej analizy, że wartość produkcji w cenach światowych jest niższa niż wartość konsumpcji, a ta różnica nie może być skompensowana przez dochód fiskalny. A zatem równowaga konsumpcyjna po wprowadzeniu cła (K,) będzie na niższym poziomie, niż w warunkach wolnego handlu (Kf), Ponieważ wartość konsumpcji musi być taka sama jak wartość produkcji w cenach światowych, to punkt równowagi konsumpcyjnej K, musi leżeć na przecięciu prostej (promieniu) ekspansji dochodowej (income-comumptiori) OGV oraz prostej obrazującej relacje cen światowych (PC/PF) i przechodzącej przez Qf, Należy zauważyć, że punkt K, jest odległy od punktu H (leżącego na prostej obrazującej ceny krajowe) o odległość równą przychodom z cel (DE). Obrazuje to wspomniany wcześniej efekt transferu dochodów z cel do konsumentów. Przejdźmy teraz do analizy sytuacji kraju dużego, który z definicji poprzez wprowadzenie cla importowego oddziałuje na poziom cen światowych10. o c Rysunek 1.5. Zmiany w poziomie konsumpcji (z pominięciem zmian produkcyjnych) Jak już stwierdzono, wprowadzenie cła zmienia relacje cen wewnętrznych i w efekcie prowadzi do zmiany struktury konsumpcji. Na rysunku, podobnie jak poprzednio, produkcja w warunkach wolnego handlu jest ustalona w punkcie Qf, a optymalna konsumpcja jest w punkcie Kf, znajdującym się na krzywej obojętności V, oraz na prostej cen światowych (PC/PF), która wyznacza również Unię ograniczenia budżetowego kraju. W celu przeanalizowania efektów konsumpcyjnych pomińmy zmiany w wielkości produkcji i analizujmy jedynie punkt Qr Wprowadzenie cła t na dobro F zmienia relację cen krajowych Pc/PF(l + yy Tworzy to nowe ograniczenie budżetowe. Powstaje jednak jeszcze przychód z ceł, który, jak się zazwyczaj zakłada, jest rozdzielany w formie kwotowej wszystkim konsumentom. W efekcie dochód konsumentów jest równy wartości produkcji w cenach krajowych i dochodowi z cel. Ten dochód fiskalny, wyrażony w cenie (światowej) dobra F, obrazuje na rys. 1.5 odległość DE. Wykorzystano tu pracę; Caves, Frankę!, Jones (1998), s. 256-258. \***. V'*,. Rysunek 1.6. Analiza w ramach równowagi ogólnej skutków wprowadzenia cła przez kraj duży Rysunek 1.6 posiada takie same oznaczenia i jest oparty na analogicznych założeniach, jak analiza małego kraju. W warunkach wolnego handlu, przy terms of trade równych 9 Prosta ekspansji dochodowej (kolejne punkyy 0HK,G) reprezentuje kolejne koszyki, na które byłby zgłaszany popyt (Pc/P ) przy coraz wyższych poziomach dochodu (kolejne proste równoległe są coraz bardziej oddalone od początku układu). m Por.: Mikic (1998). s. 295. 24 25 Wprowadzenie cła na żywność zmienia relację cen krajowych na (Pf/PF(Uf)). Ograniczenie importu dobra F przez duży kraj spowoduje spadek jego ceny na rynku światowym. Jeśli wskutek tego terms oftrade (Pc/Pa +I))' na rynku światowym poprawią się znacznie, to może powstać taka sytuacja, jak na rys. 1.6. Wprowadzenie cła spowodowało wzrost produkcji dobra F, a spadek podaży dobra C. Nowa równowaga produkcyjna ukształtowała się w punkcie Qt. Natomiast nowa równowaga konsumpcyjna znajduje się w punkcie K„ tj. na prostej obrazującej nowe terms oftrade (/yP(1+„)', przechodzącej przez punkt styczności relacji cen krajowych (Pc/Pa + ,>) i odpowiedniej krzywej obojętności oraz przesuniętej w górę 0 wysokość dochodów z ceł (odcmekDE równy tPnm). Tak więc równowaga konsumpcyjna po wprowadzeniu cła może się znaleźć w punkcie Ks, znajdującym się na krzywej U„ położonej wyżej niż krzywa Uf, na której była równowaga w warunkach wolnego handlu. Została ona osiągnięta przy znacznym ograniczeniu rozmiarów handlu międzynarodowego. Powstaje zatem pytanie, kiedy wprowadzenie cła przez duży kraj może zwiększyć dobrobyt kraju i jaki jest poziom „optymalnej" taryfy celnej. Przed odpowiedzią na to pytanie warto zreasumować wnioski płynące z analizy równowagi ogólnej. Wprowadzenie cła importowego zmienia relację cen wewnętrznych. W efekcie kraj zwiększa produkcję dobra, w którym jest względnie niekonkurencyjny, a ogranicza podaż towaru, w którym ma przewagę względną. Ta niekorzystna realokacja czynników produkcji (przesunięcie na krzywej transformacji) wywołuje efekt produkcyjny. Obok tego powstaje również niekorzystny efekt konsumpcyjny. Jest on wywołany nową relacją cen krajowych, która zmienia strukturę konsumpcji dóbr. Ta zmiana wynika z faktu, że konsumenci dokonują wyborów kierując się nie cenami światowymi, lecz relacją cen krajowych. W efekcie ograniczają oni konsumpcję droższego w kraju dobra F, które można taniej kupić na świecie, a względnie zwiększają konsumpcję dobra C. Wprowadzenie cła spowodowało także znaczne ograniczenie rozmiarów handlu zagranicznego. W przypadku małego kraju oznacza to zmniejszenie dobrobytu. Natomiast wprowadzenie cła przez duży kraj dodatkowo obniża (wskutek spadku popytu) cenę dobra importowanego i poprawia jego terms oftrade. W efekcie negatywne skutki niekorzystnego efektu produkcyjnego i konsumpcyjnego mogą być skompensowane przez znaczącą poprawę terms of trade i przyczynić się do zwiększenia jego dobrobytu. Oczywiście oznacza to, że terms of trade drugiego kraju („reszty świata") ulegają pogorszeniu 1 w konsekwencji obniża się jego dobrobyt. Oznacza to, że kraj prowadzi politykę zubożania sąsiada. 5. Optymalna taryfa celna Wprowadzając cło na dobro importowane (F), kraj duży ogranicza popyt na import, co wywołuje spadek ceny światowej dobra i poprawę terms oftrade tego kraju. Optymalna stawka taryfowa to taki poziom cła importowego, który maksymalizuje poziom dobrobytu kraju wprowadzającego środek ochronny. Optymalną taryfę można zaprezentować Rysunek L7. Optymalna taryfa celna: analiza za pomocą krzywych oferowania graficznie lub wyprowadzić analitycznie. Zacznijmy od pierwszej interpretacji, wykorzystując w tym celu rysunek opracowany przez Cavesa, Frankela i Jonesa". Na rys. 1.7 ukazano model równowagi ogólnej, składający się z dwóch krajów, w którym równowaga handlowa jest wyznaczana przez krzywe oferowania. Przyjęto tu dodatkowe założenia upraszczające: kraj specjalizuje się całkowicie w produkcji odzieży (dobra C), w której ma przewagę komparatywną. Wielkość produkcji odzwierciedla odcinek OrO K. Punkt OT wyznacza początek układu współrzędnych dla handlu, a punkt 0^-dla konsumpcji. Ta ilość ubrań, która nie zostanie wyeksportowana w zamian za żywność, zostanie skonsumowana w kraju. Punkt Q na przecięciu krzywej oferowania kraju (QTR) oraz zagranicy (0TR*) wyznacza terms of trade równe OrQ w warunkach wolnego handlu. W tej sytuacji równowaga konsumpcyjna znajduje się w punkcie styczności krzywej obojętności (Uf) oraz prostej ilustrującej terms oftrade, czyli w punkcie Q. Powstaje pytanie, jaką najwyższą krzywą obojętności może osiągnąć społeczeństwo posługując się cłem nakładanym na importowaną żywność? Należy przypomnieć, że wprowadzenie cła ogranicza import i eksport przy danych terms of trade oraz przesuwa proporcjonalnie krajową krzywą oferowania w stronę początku układu (por. rozdz. 1.6). Otóż punkt A, położony na krzywej V* styc