Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2002 Kcaasror tecnniczny: iteaia rieaoniK Komputerowe opracowanie rysunków: Kubcrl Mościcki Tylut dotowany przez Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego i Komitei Badań Naukowych BIBLIOTF.y;i* teHft*.-..- -.auk Pofiłycayyrt* UtóWsyteiu Warszawskiego ,1 Nowy Świat 69, 00-646 Wamiwi tel. 6S0-M-81 w. 2»5. 296 ISBN 83-01-13747-9 Biblioteka WDiNP UW Wydawnictwo Naukowe PWN SA ul. Miodowa 10, 00-251 Warszawa tel. (0-22) 695-43-21 faks: (0-22) 826-71-63 e-mail: pwn@pwn.com.pl h ttp ://ww w .p wn .pl Wydawnictwo Naukowe PWN SA Wydanie pierwsze Arkuszy drukarskich 24 Druk ukończono w maju 2002 r. Skład i łamanie: Egraf, Warszawa Druk i oprawa: Wrocławska Drukarnia Naukowa PAN im. St. Kulczyńskiego Sp. z o. o. Copyrighi © by Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 2002 1098019805 .i I Wstęp ' 9 Część Ł Analiza ekonomiczna polityki celnej . ii Rodział 1. Polityka celna w warunkach doskonałej konkurencji ,|, . . . . 15 1. Wprowadzenie S!l . . . . 15 2. Analiza skutków ekonomicznych stosowania ceł w ramach równowagi cząstkowej 16 3. Najprostsze motywy polityki celnej , 20 4. Analiza skutków ekonomicznych stosowania ceł w ramach równowagi ogólnej , 21 5. Optymalna taryfa celna | | 26 6. Wpływ cła na temu of trade; wojna celna -> i 31 7. Protekcjonizm wychowawczy ; .33 8. Protekcjonizm a redystrybucja dochodów czynników produkcji ; 37 9. Znaczenie tzw. efektywnej protekcji celnej ,40 10. Ekwiwalentność ceł importowych i podatków eksportowych a równowaga ogólna , 44 11. Tradycyjne motywy stosowania protekcjonizmu handlowego 47 Aneksy do rozdziału I 49 Rozdział II. Nowoczesne argumenty na rzecz aktywnej polityki handlowej w warunkach niedoskonałej konkurencji 54 1. Zniekształcenia rynkowe a polityka handlowa 54 1.1. Analiza w ramach równowagi cząstkowej 54 1.2. Analiza zakłóceń rynkowych w ramach równowagi ogólnej ,58 2. Defensywna polityka handlowa: skutki stosowania cel w warunkach oligopolizacji rynku .... 61 2.1. Analiza skutków protekcji przy monopolizacji gospodarki krajowej — w ramach równowagi cząstkowej 61 2.2. Analiza skutków protekcji przy monopolizacji sektora importowego — w ramach równowagi ogólnej 63 2.3. „Naukowa" taryfa celna przy (potencjalnej) monopolizacji produkcji krajowej '66 2.4. Protekcja celna wobec oligopolu zagranicznego przy braku produkcji krajowej 67 3. Strategiczna polityka handlowa 70 3.1. Ochrona przed importem jako wyraz polityki proeksportowej w ujęciu P. Krugmana .... 71 3.2. Strategiczna polityka handlowa w warunkach oligopolu; ujecie ogólne Eatona-Grossmana . i Hj 79 3.3. Próby empirycznej weryfikacji teorii strategicznej polityki handlowej -.,' 88 3.1. i. nicŁyy diuKiiL^juc. iiaLyttna teona uu" ^'"^j - , ?-? 1. Efekty alokacyjne: korzyści skali 97 3. Inne dynamiczne efekty aliikacyjne: zwiększenie poziomu konkurencji i podniesienie efektywności menedżerskiej 103 4. Efekty dynamiczne związane z akumulacją kapitału i decyzjami lokalizacyjnymi 106 5. Weryfikacje empiryczne teorii integracji na przykładzie ugrupowań europejskich 108 Część II. Regulacje i praktyka międzynarodowej polityki celnej Rozdział IV. Zasady niedyskryminacyjnej polityki celnej 117 1. Podstawowe zasady GATT 117 2. Zasada niedyskryminacji i wzajemności (koncesji) 120 3. Reguły polityki celnej w systemie GATT/WTO 124 3.1. Ogólne zasady polityki celnej 124 3.2. Specyficzne zasady polityki celnej w sektorze rolnym 126 3.3. Zmiany w poziomie stawek celnych na świecie 131 3.4. Możliwości podnoszenia ceł w sytuacjach wyjątkowych 135 4. Struktura polskiej poEtyki celnej na bazie KNU 137 4.1. Charakterystyka ogólna 137 4.2. Struktura sektorowa protekcji celnej 139 4.3. Poziom efektywnej protekcji i eskalacja celna 141 4.4. Skutki liberalizacji ceł konwencyjnych (na bazie KNU) 143 Aneks do rozdziału IV 145 Rozdział V. Preferencyjna polityka celna 149 1. Regionalne ugrupowania integracyjne 149 1.1. Postanowienia dotyczące integracji handlowej w GATT (artykuł XXIV) 150 1.2. Integracja europejska a postanowienia art. XXIV Układu 151 1.3. Postanowienia Układu Europejskiego dotyczące swobody przepływu towarów 157 1.4. Skutki Układu Europejskiego i innych porozumień o strefach wolnego handlu 163 1.5. Skutki przystąpienia Polski do Unii Europejskiej 168 2. Protekcjonizm wychowawczy i preferencje handlowe dla krajów rozwijających się: ewolucja zasad i rozkład korzyści 175 2.1. Modyfikacje Układu Ogólnego: zgeneralizowany system preferencji (ZSP) 176 2.2. Kraje rozwijające się w rundzie urugwajskiej 180 2.3. Konsekwencje dla Polski preferencji celnych slosowanych przez UE wobec państw roz wijających się 184 Rozdział VI. Klauzule ochronne w polityce celnej 188 1. Klauzula ochrony bilansu płatniczego 188 2. Ogólne sektorowe klauzule ochronne 193 3. Specyficzne sektorowe klauzule ochronne 196 4. Wykorzystanie klauzul ochronnych przez Polskę 199 4.1. Klauzula bilansu płatniczego 199 4.2. Klauzule sektorowe 203 5. Uwagi na temat ewolucji polskiej polityki celnej 207 Część III. Instrumenty pozataryfowe: mechanizmy i regulacje Rozdział VII. Ograniczenia ilościowe i „dobrowolne" ograniczenia eksportowe 217 1. Mechanizmy ekonomiczne funkcjonowania ograniczeń ilościowych importu 217 1.3. Konsekwencje ograniczeń ilościowych przy monopolizacji rynku 222 1.4. Znaczenie sposobu dystrybucji licencji importowych 227 2. Mechanizm funkcjonowania „dobrowolnych" ograniczeń eksportowych 229 2.1. Skutki stosowania VER-ów w handlu miedzy dwoma krajami 230 2.2. Potencjalne skutki stosowania VER-ow w handlu międzynarodowym 232 2.3. Badania empiryczne „dobrowolnych" ograniczeń eksportowych 234 3. Ograniczenia ilościowe w świetle zasad GATT/WTO 236 3.1. Zasady stosowania ograniczeń ilościowych w GATT 237 3.2. Zmiany zasad w czasie rundy urugwajskiej 241 3.3. Ograniczenia ilościowe w polskiej polityce handlowej 244 3.3.1. Artykuły rolne 244 3.3.2. Artykuły włókiennicze i inne 248 Aneks do rozdziału VII 250 Rozdział VIII. Subsydia i cła wyrównawcze 255 1. Analiza ekonomiczna w doskonałej konkurencji 255 1.1. Porównanie ceł i subwencji produkcyjnych 255 1.2. Subsydia eksportowe 259 1.3. Specyfika subwencji stosowanych w handlu rolnym 261 2. Subsydia eksportowe w warunkach niedoskonałej konkurencji i retaliacji 265 2.1. Strategiczna polityka eksportowa 265 2.2. Cła wyrównawcze a badania empiryczne skuteczności subwencjonowania 269 3. Zasady WTO dotyczące stosowania subwencji 272 3.1. Początkowe zasady GATT 272 3.2. Porozumienie w sprawie subsydiów WTO 273 3.3. Subwencje rolne 27S 4. Praktyczne znaczenie subwencji i postępowań anty subwencyjnych 279 4.1. Subwencje i postępowania anty subwencyjne w handlu międzynarodowym 279 4.2. Subwencje eksportowe w handlu zagranicznym Polski 280 Aneks do rozdziału VIII 284 Rozdział IX. Dumping i cła antydumpingowe (A-D) 286 1. Mechanizm ekonomiczny dumpingu i ceł A-D 287 1.1. Analiza dumpingu przy monopolizacji rynku krajowego 287 1.2. Model „wzajemnego dumpingu" 292 1.3. Skuteczność ceł anlydumpingowych w świetle teorii i badań empirycznych 297 2. Zasady dotyczące antydumpingu w WTO i Unii Europejskiej 301 2.1. Postanowienia zawarte w GATT i WTO — protekcjonizm uwarunkowany 301 2.2. Polityka A-D Unii Europejskiej i innych członków WTO 306 2.3. Antydumping a interesy polskich producentów 310 Rozdział X. Inne formy protekcjonizmu pozataryfowego 316 1. „Przepisy domieszkowe", minimalne wymogi eksportowe i porozumienie TRIMs 317 1.1. Skutki ekonomiczne funkcjonowania „przepisów domieszkowych" 317 1.2. Minimalne wymogi eksportowe 320 1.3. Porozumienie TRIMs i jego weryfikacja w WTO 321 2. Bariery techniczne w handlu 325 2.1. Bariery techniczne i sanitarne — mechanizmy ekonomiczne 325 2.2. Porozumienie w sprawie barier technicznych w handlu (TBT) i Porozumienie sanitarne i fitosanitame (SPS) 328 Rozdział XI. Ekonomia polityczna polityki handlowej 339 1. Ogólne mechanizmy ekonomii politycznej 340 2. Model Findlaya-Wellisza — aspekt ekonomiczny lobbingu 343 3. Model Magee'a, Brocka i Younga (MBY) — aspekt polityczny lobbingu 348 4. Próby weryfikacji modeli ekonomii politycznej — ich znaczenie dla Polski 352 Zakończenie 359 Bibliografia 363 Słowniczek używanych skrótów 381 Aneks 383 Dlaczego kraje w ogóle stosują cła importowe? Czy zasady międzynarodowej polityki handlowej są racjonalne z ekonomicznego punktu widzenia? Jakie były przesłanki i konsekwencje częstego stosowania „dobrowolnych" ograniczeń eksportowych w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych? Dlaczego Polska wprowadziła powszechny podatek importowy w 1992 roku? Czy wprowadzenie przez Polskę zachęt finansowych dla inwestorów w specjalnych strefach ekonomicznych jest racjonalne? Oto wybrane pytania, na które próbuję odpowiedzieć. W książce analizuję główne instrumenty polityki handlowej. Zazwyczaj ekonomiści--teoretycy badają skutki gospodarcze stosowania poszczególnych instrumentów, a ekono-miści-instytucjonaliści analizują regulacje międzynarodowe. Natomiast wzajemne zależności są stosunkowo rzadko badane. W książce starałem się połączyć analizę ekonomiczną i instytucjonalną. Próbowałem pokazać zależności między teorią ekonomiczną a racjonalnością zasad międzynarodowej polityki handlowej. Zależności te nie są proste. Teksty Układu Ogólnego w sprawie Taryf i Handlu (GATT), czy też porozumienia WTO, są mało czytelne dla ekonomistów. Z kolei jednak współczesne modele funkcjonowania poszczególnych instrumentów są mało zrozumiale dla prawników czy instytucjonalistów. Dlatego też ukazanie wzajemnych zależności było interesującym wyzwaniem. Prezentację poszczególnych instrumentów rozpoczynam zawsze od analizy ekonomicznej. Dopiero na tym tle prezentowałem najważniejsze treści ekonomiczne zasad międzynarodowej polityki handlowej. Próbowałem również pokazać konsekwencje tej analizy dla Polski, będącej członkiem WTO, w przededniu jej przystąpienia do Unii Europejskiej. Taka konwencja analizy zaważyła na strukturze pracy. W pierwszej części prezentuję mechanizmy ekonomiczne funkcjonowania cel, które są klasycznym instrumentem polityki handlowej, stanowiącym punkt odniesienia do analizy innych środków poza-taryfowych. Przedstawiono tu neoklasyczną i współczesną teorią oraz elementy związane wania. W części drugiej ukazuję zasady międzynarodowej polityki celnej, próbując określić ich racjonalność ekonomiczną. Przedstawiono tu zasady stosowania tych instrumentów w Światowej Organizacji Handlu (WTO) oraz w Unii Europejskiej. Starałem się wykazać, że generalnie ujmując, liberalna polityka handlowa przynosi korzyści w porównaniu z protekcjonizmem. Teza ta znalazła odzwierciedlenie w głównych zasadach międzynarodowej polityki handlowej w ramach WTO i UE. Rozróżniam tu politykę niedyskryminacyjną, sformułowaną w ramach oryginalnego GATT, oraz preferencyjną, związaną z funkcjonowaniem ugrupowań integracyjnych i preferencji dla państw rozwijających się. Przedstawiam również generalne klauzule ochronne, które umożliwiają podnoszenie ceł w wyjątkowych sytuacjach. Na tym tle ukazałem ewolucję polskiej polityki handlowej w latach dziewięćdziesiątych. Urynkowienie i otwarcie gospodarki byto możliwe dzięki stopniowej liberalizacji tej polityki. Największe znaczenie miały obniżki ceł, wynikające z porozumień WTO oraz Układu Europejskiego, zawartego z UE. Część trzecia pracy stanowi analizę głównych instrumentów pozataryfowych. W każdym przypadku prezentuję teorię neoklasyczną, elementy teorii współczesnej oraz regulacje międzynarodowe. Na tym tle zaprezentowano znaczenie danego instrumentu w handlu światowym i w polskiej polityce handlowej. Analiza obejmuje ograniczenia ilościowe, subsydia i cła wyrównawcze, dumping i cla antydumpingowe oraz inne środki pozataryfowe, a zwłaszcza bariery techniczne. Polska, jak i wiele innych krajów, często stosuje w praktyce instrumenty polityki handlowej w sposób ekonomicznie nieracjonalny, co prowadzi do zmniejszenia potencjalnego dobrobytu. Można to wyjaśnić niewiedzą lub, co bardziej prawdopodobne, mechanizmami politycznymi, wpływającymi na wdrażanie środków protekcjonistycznych. Zagadnienia te, analizowane w ramach ekonomii politycznej polityki handlowej, są zaprezentowane w ostatnim rozdziale. Wydaje się, że na rynku polskim brakuje nieco bardziej zaawansowanej analizy polityki handlowej, poza podręcznikami do wykładów z międzynarodowych stosunków gospodarczych dla studentów licencjackich. Najważniejsze są tu prawdopodobnie prace Cavesa, Frankela i Jonesa {Handel i finanse międzynarodowe. PWE, Warszawa 1998), Krugmana i Obstfelda (Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2000), oraz Zielińskiej-Głębockiej (Wprowadzenie do ekonomii międzynarodowej: teoria handlu i polityki handlowej. WUG, Gdańsk 1997). Istnieją natomiast książki komplementarne, na wyższym poziomie, dotyczące teorii handlu międzynarodowego i teorii integracji. Zaliczyłbym do nich prace Cieślika (Nowa teoria handlu zagranicznego w świetle badań empirycznych. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2000), Misali (Teorie międzynarodowej wymiany gospodarczej. PWN, Warszawa 1990) oraz Ładyki (Z teorii integracji gospodarczej. SGH, Warszawa 2000). Mam nadzieje, ze praca ta przynajmniej częściowo wypełni istniejącą lukę. wyaziaiow eKonomicznycn umwersyieiuw pj jj cznych. Może być również użyteczna dla przedsiębiorców i ekonomistów zajmujących się handlem międzynarodowym oraz urzędników administracji państwowej. Przedstawiony tu sposób analizy polityki handlowej odzwierciedla własne doświadczenia zawodowe autora. Od wielu lat prowadzę na Uniwersytecie Warszawskim podstawowy wykład z międzynarodowych stosunków gospodarczych oraz bardziej zaawansowany, z teorii wymiany międzynarodowej i teorii integracji. Z drugiej strony, w latach 1992 - 1977, pracowałem jak zastępca stałego przedstawiciela Polski przy GATT i WTO. W tym okresie kończyła się runda urugwajska i dokonano znacznych zmian w zasadach międzynarodowej polityki handlowej. To odmienne doświadczenie zawodowe pozwoliło mi, jak sądzę, lepiej zrozumieć znaczenie zasad międzynarodowej polityki oraz potencjalny związek pomiędzy teorią i polityką handlową. Podczas pracy nad książką korzystałem z pomocy i życzliwości wielu osób. Szczególne wyrazy wdzięczności chciałbym wyrazić tym, którzy zechcieli skomentować pierwsze wersje poszczególnych rozdziałów. Największą pomoc uzyskałem od doktor Elżbiety Czarny, której uwagi były zawsze niesłychanie celne. Podobnie znacznie miały komentarze krytyczne doktora Andrzeja Cieślika. Pragę też serdecznie podziękować profesorom: Elżbiecie Kaweckiej-Wyrzykowskiej, Włodzimierzowi Siwińskiemu, Stanisławowi Welliszowi oraz Tomaszowi Żyliczowi, którzy komentowali różne fragmenty pracy. Oddzielnie dziękuję Michałowi Brzozowskiemu oraz studentom Wydziału Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego, a zwłaszcza Szymonowi Wlazłowskiemu i Piotrowi Mularczykowi, za ich komentarze do dwóch pierwszych rozdziałów pracy. Jestem też wdzięczny osobom, z którymi miałem możliwość analizowania zasad międzynarodowej polityki handlowej w GATT/WTO i Unii Europejskiej. Dyskusje takie prowadziłem ze Zdenkiem Drabkiem, Peterem Holmesem, Bożeną Hołyst-Miller, Tomaszem Jodko, Januszem Kaczurbą, Ewą Kaliszuk, Andrzejem Lubbe, Hanną Machińską, Gabrielle Marceau, Mariuszem Markiszem, Aadittyą Matoo, Petrosem Mavroidisem, Witoldem Orłowskim, Adamem Orzechowskim, Jarosławem Pietrasem, Januszem Piot-rowskim, Elisabeth Shaffer, Ewą Synowiec, Janem Woźnowskim oraz Wiesławem Zapędów skim. Oddzielnie chciałbym podziękować tym profesorom, których wykłady pozwoliły mi zrozumieć ważne elementy klasycznej i współczesnej teorii ekonomii międzynarodowej. Miałem okazję i przyjemność wysłuchać wykładów z teorii wymiany handlowej, prowadzonych przez profesorów: Rona Jonesa, Henryka Kierzkowskiego i Alasdaira Smitha. Możliwość współpracy z tym ostatnim miała dla mnie szczególne znaczenie. Oczywiście odpowiedzialność za wszelkie możliwe błędy ponosi wyłącznie autor. Będę wdzięczny za komentarze i uwagi krytyczne Czytelników. Praca powstała w ramach projektu „Instrumenty polityki handlowej: mechanizmy ekonomiczne i regulacja międzynarodowa", Finansowanego przez Komitet Badań Naukowych. Jej publikacja była dofinansowana przez Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego. Pragnę więc podziękować anonimowym recenzentom za życzliwą 10 11 Osobno dziękuję mojej żonie, Katarzynie. Jej życzliwość, wyrozumiałość i cierpliwość były dla mniej najcenniejsze. c pierwsza Analiza ekonomiczna polityki celnej ? ?' .?**« i Polityka celna w warunkach doskonałej konkurencji 1. Wprowadzenie Cło jest to podatek pośredni, nakładany przez władze administracyjne w momencie przekroczenia przez towar granicy celnej państwa lub unii celnej. Wysokość tego podatku określona jest w taryfach celnych. Cło jest klasycznym, najstarszym instrumentem polityki handlowej. Dlatego też opis polityki handlowej zawsze rozpoczyna się od analizy skutków działania cel. Z punktu widzenia ruchu towarów rozróżniamy cła tranzytowe, eksportowe i importowe. Te pierwsze miały głównie znaczenie historycznie (różnego rodzaju myta i opłaty za przejazd). Współcześnie większość administracji państwowych uznaje, że sam przewóz towarów tranzytem jest źródłem znacznych dochodów (korzystanie z płatnych autostrad, przewozów kolejowych, zakup benzyny obciążonej podatkami czy usługi hotelarskie), a zatem nie należy stosować instrumentów ograniczających tranzyt. Podobnie cła eksportowe, podnoszące cenę towaru wywożonego, mają współcześnie znikome znaczenie. Z wyjątkiem specyficznych sytuacji typu: monopol światowy w produkcji jakiegoś dobra, czy nadwyżka popytu nad podażą (występująca głównie w gospodarce nierynkowej), kraje nie są zainteresowane stosowaniem ceł ograniczających eksport. Dlatego też w dalszej części pracy, jeżeli nie zostanie zaznaczone inaczej, będzie mowa wyłącznie o cłach importowych. Cło jest podatkiem nałożonym na import towarów z zagranicy. Wskutek jego zastosowania powstaje różnica pomiędzy ceną światową a krajową danego towaru. Podatek ten może być nałożony w dwojaki sposób: w formie cla ad valoretn lub cła specyficznego. W tej pierwszej formie jest nakładany jako procent wartości jednostkowej importowanego towaru. Jeżeli np. cenę światową jednostki żywności (F jak food) oznaczamy jako pf, cło ad valorem')dka la, a cenę krajową jednostki dobra importowanego po nałożeniu cła jako p/, to wówczas jest ona równa: p/ = pf(l + tj. Natomiast cło specyficzne jest nakładane jako określona kwota pieniędzy za import jednostki towaru czy też za jednostkę wagi lub objętości danego produktu (np. 10 tys. PLN za samochód czy 400 ECU za tonę zboża). Jeżeli oznaczymy cło specyficzne jako r„ to wówczas cena krajowa importowanego towaru jest równa: p'F = p? + t,. Czasami stosuje się 15 Główną zaletą cła specyficznego jest prostota jego wymierzania. Nie wymaga ono bowiem, przynajmniej formalnie, żadnych specjalnych dokumentów dotyczących wartości importowanego dobra. W praktyce cła specyficzne są często stosowane wobec wystandar-dyzowanych produktów rolniczych lub w krajach, w których służby celne nie mają dużego doświadczenia w wycenie towarów (np. niektóre kraje WNP). Cla specyficzne mają jednak dwie wady. Po pierwsze, poziom protekcji jest zależny od ruchu cen. Na przykład, inflacja krajowa wyższa niż światowa, zmniejsza poziom protekcji, ponieważ ta sama suma cla wyrażona w walucie krajowej, ulegającej deprecjacji, stanowi coraz mniejszą część ceny światowej importowanego towaru. Po drugie, cla specyficzne, wymierzane zazwyczaj w walutach krajowych wobec różnych jednostek miary, są trudniejsze do porównań międzynarodowych. Dlatego też na potrzeby międzynarodowych negocjacji handlowych, w których dąży się do zapewnienia równowagi korzyści, lepsze są cla ad valorem. W teorii jednak oba rodzaje ceł są w pełni ekwiwalentne i dają się łatwo przeliczyć. Prowadząc analizę w tej pracy częściej będziemy posługiwali się cłami specyficznymi. 2. Analiza skutków ekonomicznych stosowania ceł w ramach równowagi cząstkowej Istnieje wiele metod badania skutków stosowania ceł importowych. Analizę można prowadzić w ramach równowagi cząstkowej, tzn. badając jedynie rynek dobra importowanego (np. zboża, oznaczonego jako F) bez uwzględnienia konsekwencji w innych częściach gospodarki. Innym podejściem jest analiza w ramach równowagi ogólnej, w której badamy całą gospodarką, często uproszczoną tylko do dwóch sektorów. Można również badać skutki ceł w zależności od typu gospodarki. Najczęściej rozróżnia się kraj (ekonomicznie) mały, nie odziałujący na ceny światowe orazj duży kraj, którego wielkość importu (lub eksportu) dobra wpływa na kształtowanie się cen światowych. Opis rozpoczniemy od analizy sytuacji małego kraju w ramach równowagi cząstkowej. Zostaną tu wykorzystane instrumenty powszechnie stosowane w mikro-ekonomii. Rysunek (a) przedstawia analizę przy użyciu klasycznej krzywej podaży (S) i popytu (D). Na osi pionowej przedstawione są ceny (p), a na poziomej ilości produkcji, konsumpcji i importu towaru (q). Rysunek obrazuje rynek jednego dobra, w którym kraj nie ma przewagi komparatywnej, tzn. cena światowa (Pw) jest niższa od ceny krajowej w warunkach autarkii (PA), czyli gospodarki izolowanej. Cena światowa jest obrazowana przez linię poziomą, co oznacza, Że jej poziom nie zmienia się, niezależnie od tego, jaka jest wielkość importu kraju małego. W analizie tej dodatkowo zakładamy: • porównywalność cen krajowych i światowych (pełna wymienialność waluty), 16 V D s PA ^ w+t ^^^^ P c 1 "JN. ,. __ I \y c i ^**^*^ ? B+D ^^^ Sy —y* • — s: i D« m Rysunek 1.1. Skutki wprowadzenia cla (/) w małym kraju: analiza w ramach równowagi cząstkowej jednego towaru • homogeniczność towarów krajowych i zagranicznych (są doskonałymi substytutami), oraz pomijamy koszty transportu i inne (pozataryfowe) bariery w handlu. W warunkach wolnego handlu cena krajowa jest równa cenie światowej (Pa). Nikt bowiem nie będzie kupował identycznego, ale droższego dobra krajowego. Przy tej cenie konsumpcja krajowa równa jest Oqit a produkcja Oq2. A zatem istnieje różnica pomiędzy popytem a podażą, równa qlq2, która jest pokrywana importem dobra. Jakie są skutki wprowadzenia cla (specyficznego) w wysokości fl Efektem tego jest wzrost ceny dobra zagranicznego na rynku krajowym do poziomu Pw+r W tej sytuacji producenci krajowi podnoszą również ceny identycznego dobra do tego samego poziomu, a więc na rynku istnieje jednolita cena Pw+,. Przy wyższej cenie popyt na dobro spada do poziomu Oq4, a produkcja krajowa analogicznego dobra wzrasta do Oqy W efekcie popyt na import obniża się do poziomu qiqA. Wprowadzenie cła ma konsekwencje dobrobytowe dla poszczególnych podmiotów gospodarczych i całego kraju. W celu analizy korzyści i strat netto zakłada się, że każda złotówka straty lub zysku ma taką samą wartość niezależnie od tego, kto ją otrzymuje. Na początek zauważmy, że wzrost ceny na rynku oznacza stratę (spadek renty) konsumenta o pole a + b + c + d. Zwiększa się natomiast renta producenta o wielkość a. Wielkość ta jest zwana efektem redystrybucyjnym i stanowi transfer dochodów pomiędzy konsumentem a producentem. Wskutek nałożenia cła powstają również przychody fiskalne, równe wielkości importu razy poziom cła, czyli q3q4 xr = pole c. Ze względu na przyjęte założenie oba te efekty (tj. a + c) są neutralne i nie zmieniają ogólnego poziomu dobrobytu społecznego. W związku z tym zmiany netto w poziomie dobrobytu (dochodu) społecznego wynoszą: ~(b + d). Wielkość ta jest oczywiście równa {a + c) — {a + b + c + d), czyli inaczej mówiąc, stanowi różnicę pomiędzy przyrostem renty producenta i dochodów fiskalnych a zmianą renty konsumenta. Powstaje zatem strata bezpowrotna (b + d) w dobrobycie, będąca kosztem społecznym wprowadzenia cła. ~Y7~ BIBLIOTEKA Wydriata Diwufcaistwa i Mauk Pofflyanye. Uniwersytetu Warszawskiego li. Nowy Świat 69, 00-046 Warszawi Ul. 6:0-93-81 w. 295. 296 Rysunek 1.2. Sumowanie krzywych podaży ne tańsze produkty na świecie). Wynika to z następującego porównania. Koszt importu ilości qtq3 analizowanego dobra po cenie światowej (Pw) wynosi ql'q3'q3ql, podczas gdy koszt produkcji tej samej ilości substytucyjnego dobra przez krajowych producentów wynosi ?iWft9i- Różnica między tymi dwoma polami jest równa ą{q"ą-^ = b i jest bezpowrotną stratą w dochodzie kraju. Wynika ona z nieefektywnego wykorzystania czynników produkcji. Drugim kosztem społecznym jest efekt konsumpcyjny (d), polegający na nieefektywnym ograniczaniu konsumpcji danego dobra i zniekształceniu struktury konsumpcji. Wskutek wprowadzenia cła i wzrostu ceny do poziomu Pw+I konsumpcja analizowanego dobra została bowiem ograniczona o wielkość qAq2. To samo zjawisko można badać analizując wyłącznie rynek importowy (część b rys. LI). Zaprezentowana jest na nim krzywa popytu na import (DM), będąca różnicą (poziomą) pomiędzy krajowym popytem a podażą. Na osi poziomej oznaczono wielkość importu (m). Na rysunku pokazano również krzywą (światowej) podaży eksportowej (Sv), która jest doskonale elastyczna (linia pozioma), co wynika z założenia, że analizowany kraj jest mały. Przy cenie autarkicznej pA na rynku krajowym, popyt na import w ogóle nie występuje. Z kolei przy cenie światowej Pw (warunki wolnego handlu) popyt na import jest równy mf, co odpowiada wielkości qsq2 na rysunku (a). Wprowadzenie cła zwiększa cenę do poziomu PWtl i w efekcie import zostaje zmniejszony do poziomu m, = g3q^. Jak wynika z konstrukcji krzywej podaży eksportowej (Sx) i popytu na import (DM), pole c na rysunku (a) jest równe C na rysunku (b), czyli wielkość importu pomnożona przez poziom cła. Z kolei polu b + d, obrazującym straty bezpowrotne, na rysunku lewym odpowiada B + D na. rysunku prawym. W analizie za pomocą krzywej popytu na import i podaży eksportowej pominięto zatem „neutralny" efekt redystrybucyjny. Pełniejsza analiza skutków wprowadzenia cła wymagałaby uwzględnienia dodatkowych strat. Jednym z nich jest koszt administracyjny stosowania cła (koszt utrzymania administracji celnej i przeciwdziałania przemytowi). Drugim jest koszt niewłaściwej alokacji czynników produkcji. Zagadnienie to będzie szerzej omówione w dalszej części pracy. Przejdźmy teraz do analizy dużego kraju, mającego z definicji znaczący wpływ na wielkość światowej podaży i popytu analizowanego dobra. Wpływ ten można ukazać za pomocą rys. 1.2, na którym przedstawiono skutki sumowania krzywej podaży kraju dużego i „reszty świata". Na rysunku (a) przedstawiono krzywą podaży kraju dużego (Sd), a na (b) krzywą reszty świata (Sw\ bez analizowanego kraju. Rysunek (c) przedstawia natomiast łączną krzywą podaży dużego kraju i reszty świata (SWtJ. Ona właśnie stanowi podstawę dalszej analizy. Rysunek 1.3 jest oparty na takich samych założeniach, jak analiza małego kraju. W warunkach wolnego handlu równowaga produkcyjna i cenowa na rysunku (a) znajduje się na przecięciu krzywej światowej podaży (SdtW) i popytu kraju dużego (Dd) w punkcie Kf . W ten sposób określona jest światowa cena równowagi (Pw) oraz wielkość konsumpcji 1 Zakładamy, że równowaga w innych krajach nie zmienia się. W analizie wykorzystano rys. 6.7 i 6.8 z Yarbrough, Yaibrough (1997), s. 203-204. 0 q' q"< Rysunek 1.3. Skutki wprowadzenia cła w dużym kraju w ramach równowagi cząstkowej {0q3) dobra F w dużym kraju. Przy tym samym poziomie ceny krajowej (Pw) wielkość produkcji badanego dobra wynosi 0q0. Jeżeli duży kraj wprowadzi clo importowe ((), to łączna krzywa podaży (światowej i krajowej) przesunie się w górę do poziomu 5J+lł,+ „ ponieważ konsumenci krajowi za jednostkę dobra importowanego muszą teraz płacić cenę światową powiększoną o wartość cła. Nowa równowaga konsumpcyjna w kraju dużym powstanie zatem w punkcie Kr wyznaczając w ten sposób nową wyższą cenę krajową (Pw+,) oraz niższą cenę światową (P*tl). W efekcie konsumpcja krajowa spadnie do poziomu 0q2, a produkcja wzrośme do 0qt. Narys. 1.3 przyjęto takie same oznaczenia jak w przypadku małego kraju. Podobmejak poprzednio, o jest efektem redystrybucyjnym, c fiskalnym, b produkcyjnym a d kon- ? ? 18 19 yas uj truuz) , DZICKI takiej obniżce powstaje dodatkowy przychód fiskalny. Jest on równy różnicy cen, pomnożonej przez wielkość importu, czyli: (Pw-P^tl)x(qlq2)- Obecnie całkowity przychód fiskalny wynosi c+ e. W przypadku dużego kraju, z powodu poprawy terms of trade, nie można a priori stwierdzić, czy wprowadzenie cła spowoduje obniżkę, czy też wzrost poziomu dobrobytu. Jeśli e >(b + d), to nastąpi wzrost dobrobytu, gdy występuje odwrotna nierówność, wtedy nastąpi spadek. I znowu, podobnie jak poprzednio, można to samo zjawisko analizować za pomocą krzywej popytu na import (DM) dużego kraju i podaży eksportowej (Sx) świata, co pokazano na panelu (b) rys. 1.3. Różnica w tym przypadku polega na tym, że krzywa podaży eksportowej jest rosnąca, co odzwierciedla założenie kraju dużego. W warunkach wolnego handlu równowaga kształtuje się w punkcie przecięcia DM i Sx, wyznaczając poziom ceny światowej Pw, oraz wielkości importu qp równą q0q3, na rys. 1.3 (a). Wprowadzenie cła powoduje, że powstaje różnica pomiędzy ceną krajową PWil, a światową flJ+[, równa t. W efekcie następuje ograniczenie wielkości importu do poziomu 0^,(równa się qt02 na rys. I.3(«)). Dochody fiskalne państwa są równe C + E (równe c+ena rys. Ł3(fl>), a straty bezpowrotne B + D. Również w tym przypadku wprowadzenie cła zwiększy dobrobyt kraju dużego, jeżeli E>(B + D), tzn. korzyść z poprawy terms of trade przewyższa bezpowrotne straty wywołane efektem produkcyjnym i konsumpcyjnym. Ta zależność posłuży później do określenia poziomu tzw. optymalnej taryfy celnej. tiskame, ponieważ wprowadzenie cła generuje pewien dochód budżetowy. Ten argument inoże być szczególnie ważny w krajach słabo rozwiniętych, w których baza podatkowa jest niewielka a ściągalność podatków bezpośrednich i większości pośrednich bardzo ograniczona. Po czwarte wreszcie, niekiedy argumentuje się, że zwiększenie ceł może przyczynić się do ograniczenia importu ze względu na występowanie trudności w równoważeniu bilansu handlowego czy płatniczego. Jednak dla osiągnięcia znaczących zmian w wielkości globalnego importu konieczne byłoby zastosowanie cła na dobra szczególnie ważne lub też na większość towarów importowanych do danego kraju. Polityka taka miałaby poważne konsekwencje ekonomiczne dla gospodarki całego kraju, które zostaną omówione później4. Ta wstępna analiza w ramach równowagi cząstkowej jest jednak bardzo niepełna. Rozpatrując poszczególne argumenty oddzielnie można odnieść wrażenie, że polityka celna dobrze służy realizacji wymienionych celów. Można również na pierwszy rzut oka sądzić, że jest ona najlepszą polityką służącą realizacji tychże celów. Nie wiadomo jednak, jakie są konsekwencje wprowadzenia cła dla całej gospodarki. Jakie występują zmiany w wielkości i konsumpcji poszczególnych dóbr? Jaki jest mechanizm powstawania strat dobrobytowych w kraju importera? Na te pytania można próbować odpowiedzieć posługując się najprostszym, dwusektorowym modelem gospodarki w ramach analizy równowagi ogólnej. 3. Najprostsze motywy polityki celnej Ta prosta analiza w ramach równowagi cząstkowej pozwala na wstępne określenie głównych argumentów ekonomicznych, które mogą być używane dla uzasadnienia aktywnej polityki celnej. Spróbujmy wymienić najprostsze z nich. . Po pierwsze, stosowanie cła może wynikać ze względów produkcyjnych. Wzrost lub stabilizacja podaży mogą być uzasadnione wagą danego produktu (np. nowoczesny technologicznie czy ważny ze względu na bezpieczeństwo narodowe) lub potrzebą utrzymania zatrudnienia w danym sektorze ze względów społecznych lub politycznych3. Po drugie, wprowadzenie cła może służyć ograniczeniu konsumpcji jakiegoś dobra. W wielu krajach stosuje się stosunkowo wysokie cła na tzw. dobra luksusowe (typu jachty, luksusowe samochody czy kosmetyki), konsumowane przez najzamoźniejsze grupy społeczeństwa. Podobnie wysokie cła są z reguły stosowane na towary szkodliwe dla zdrowia (alkohole wysokoprocentowe, wyroby tytoniowe czy inne używki). " Zmiany terms oftrade będą szczegółowo analizowane w dalszej części pracy. ! Motywy społeczne lo np. wysoki poziom bezrobocia w regionie, w którym jest skoncentrowana produkcja, a względy polityczne wiążą się zazwyczaj z presja związków zawodowych i innych grup interesów. Zagadnienia te są analizowane w ramach ekonomii politycznej polityki handlowej. 20 4. Analiza skutków ekonomicznych stosowania ceł w ramach równowagi ogólnej Zacznijmy, podobnie jak poprzednio, od analizy małego kraju. Oznacza to, że nie ma on wpływu na kształtowanie się cen światowych. W uproszczonej gospodarce produkuje się tylko dwa dobra C (ubranie, cloth) oraz F (żywność, food). Możliwości produkcyjne społeczeństwa odzwierciedla krzywa możliwości produkcyjnych (PPF), zwana również krzywą transformacji'. Punkty położone na tej krzywej reprezentują pełne i efektywne wykorzystanie czynników produkcji dostępnych w gospodarce. Kształt tej krzywej na rys. 1.4 sugeruje, że kraj, w porównaniu z „reszta świata", ma przewagę względną w produkcji dobra C w stosunku do F. Natomiast preferencje konsumpcyjne społeczeństwa odzwierciedlają kolejne krzywe obojętności (U,). Punkty na wyżej położonych krzywych odzwierciedlają wyższy poziom dobrobytu społecznego danego kraju. W warunkach autarkii równowaga produkcyjna i konsumpcyjna utworzy się w punkcie styczności krzywej transformacji (PPF) z krzywą obojętności (UJ. W punkcie tym krańcowa stopa 4 Dalej będą również omówione instytucjonalne możliwości realizacji takiej polityki i jej konsekwencje dla innych państw. 3 Krzywa możliwości produkcyjnych jest omówiona np. w: Czarny, Nojszewska (1997), rozdz. 2. 21 Nachylenie --—-(terms o!trade) Nachylenie - = Rysunek L4. Skutki wprowadzenia cła w małym kraju: równowaga ogólna transformacji (MRT) jest równa krańcowej stopie substytucji (MRS) i równa relacji cen wewnętrznych (PC/PF)A, które nie zostały tu narysowane (czyli: MRT = MRS = -PcIPl)A. Możliwość handlu z zagranicą powoduje, że w gospodarce otwartej wielkość konsumpcji dóbr może być odmienna od wielkości ich produkcji. Załóżmy, że w gospodarce światowej relacje cen (terms oftrade) są równe PcfPp> co obrazuje prosta na rys. 1.4. Oznacza to, że kraj ma przewagę względną (komparatywną) w produkcji dobra C, a importuje dobro F, w produkcji którego jest względnie niekonkurencyjny. Dzięki wymianie z zagranicą kraj może osiągnąć wyższy poziom dobrobytu (znaleźć się na wyższej krzywej obojętności) niż w warunkach autarkii. W warunkach wolnego handlu relacje cen na rynku krajowym są takie same jak na rynku światowym. Do nich dopasowują swe reakcje krajowi producenci i konsumenci. W efekcie równowaga produkcyjna ustala się w punkcie Qf, leżącym na krzywej transformacji. W kraju wytwarza się wówczas Cl ubrań oraz Fo żywności. Natomiast równowaga konsumpcyjna tworzy się w punkcie Kf, leżącym na krzywej obojętności Uf. Oznacza to, że społeczeństwo więcej konsumuje dobra F (niż wytwarza), a mniej dobra C. Różnicę pomiędzy wielkością konsumpcji i produkcji obu dóbr są wyrównywane za pomocą handlu zagranicznego. Na analizowanym rys. 1.4 różnica pomiędzy produkcją dobra C(Qf) a jego konsumpcją (Df) jest eksportowana. Natomiast różnica pomiędzy konsumpcją dobra F{K}) a jego produkcją (Qf) jest pokrywana importem. W efekcie powstaje tzw. trójkąt handlowy DfKfQf, w którym jeden bok przyprostokątny (DfQf) uuz,wicivieuia relacje cen —\rcirFt w naiiuiu rmęuzynaruuuwyiii. Trzeba zauważyć, że poziom dobrobytu osiągnięty w warunkach wolnego handlu na krzywej Uj jest znacznie wyższy niż osiągalny w warunkach autarkii (na krzywej Ua). Wielkość dochodu (produktu) wytworzonego w punkcie Qf, wyrażona w cenach światowych, w przeliczeniu na dobro F jest równa OB. Przy wolnym handlu Wprowadzenie cła ad valorem t powoduje, że na rynku krajowym cena żywności (F) wzrasta i powstaje nowa relacja cen (Pc/i>F(l + 0), podczas gdy ceny światowe (terms oj trade) nie ulegają zmianie6. W tej sytuacji producenci i konsumenci krajowi dopasowują swe reakcje do nowych relacji cen krajowych. Producenci zwiększają produkcję dobra F, którego cena względna wzrosła. W efekcie Q, staje się nowym punktem równowagi produkcyjnej, w którym prosta obrazująca nową relację cen krajowych jest styczna do krzywej transformacji. W punkcie tym produkcja C, w którym kraj ma przewagę, zmniejszyła się z C, do Co a produkcja dobra F wzrosła (z Fo do Ft). Wartość produktu wytworzonego w punkcie Qr wyrażonego w cenach światowych, w przeliczeniu na dobro F wynosi OA, a więc spadla o wielkość AB w porównaniu z punktem Qf. Natomiast punkt Kt wyznacza nową równowagę konsumpcyjną. Punkt ten jest styczny do prostej obrazującej krajowe relacje cen (Pc/PF+ll+f), przesuniętej w górę, dzięki wzrostowi przychodów fiskalnych z cel7, oraz odpowiedniej krzywej obojętności (U). W nowej równowadze (K,), w porównaniu z wolnym handlem, konsumpcja dobra F względnie spadła, a dobra C (względnie) wzrosła. Zmieniły się w związku z tym rozmiary wymiany towarowej. D,Q,K, to nowy, mniejszy trójkąt handlowy, w którym DtQ, to wielkość eksportu C, a D,K, jest importem dobra F, podczas gdy K,Q, obrazuje niezmienione relacje cen na świecie (PJPF). Wprowadzenie cła spowodowało więc znaczne ograniczenie rozmiarów handlu zagranicznego danego kraju. Kraj zwiększył produkcję dobra F, w którym jest względnie niekonkurencyjny, a ograniczył podaż towaru C, w którym ma przewagę względną. Ta niekorzystna realokacja czynników produkcji (przesuniecie na krzywej transformacji w lewo) wywołuje efekt produkcyjny zmniejszający dobrobyt. Z punktu widzenia konsumenta obrazuje go przejście równowagi z punktu Kfdo K . Ten ostatni jest położony w punkcie styczności prostej obrazującej relacje cen światowych i przechodzącej przez punkt równowagi produkcyjnej (Q) i odpowiedniej krzywej obojętności (?/,). Obok tego powstaje również niekorzystny efekt konsumpcyjny, o którym byta mowa przy analizie równowagi cząstkowej. Jest on wywołany nową relacją cen krajowych, która zmienia strukturę konsumpcji dóbr. Te niekorzystną zmianę obrazuje przejście z punktu równowagi konsumpcyjnej (Kp), w sytuacji gdyby występował jedynie efekt produkcyjny, do punktu K„ którego usytuowanie było już wyjaśnione. Konsumenci dokonują bowiem wyborów kierując się nie cenami światowymi, lecz relacją cen krajowych. W efekcie ograniczają oni konsumpcję droższego dobra F, a względnie zwiększają konsumpcję '' Terms oftrade nie ulegają zmianie z założenia, że analizujemy mały kraj. 7 Wartość przychodów z cel (odległość DE mierzona w cenach dobra F), zwiększająca poziom dobrobytu, jest równa IxpF x mr gdzie mt jest wielkością importu dobra F (odległość D,K) po wprowadzeniu cla. 22 23 „ Zauważmy, że poziom użyteczności na krzywej U, jest niższy niż na krzywej Uf, osiągalnej w warunkach wolnego handlu. Wartość dochodu po wprowadzeniu cia, wyrażona w cenach dobra F, spadła do poziomu OA, czyli poniżej dochodu w warunkach wolnego handlu. Trzeba jednak zauważyć, że krzywa U, jest położona powyżej niż U„, co oznacza, że handel ograniczony cłami jest mimo wszystko korzystniejszy niż autarkia. Zmianom w strukturze konsumpcji i poziomie dochodów można przyjrzeć się dokładniej na rys. I.5.8 z.dicz.4 z, llSłialIlyt;u, uu \y\j\yy\.u na zależy również od dochodów. Wiadomo jednak z poprzedniej analizy, że wartość produkcji w cenach światowych jest niższa niż wartość konsumpcji, a ta różnica nie może być skompensowana przez dochód fiskalny. A zatem równowaga konsumpcyjna po wprowadzeniu cła (K,) będzie na niższym poziomie, niż w warunkach wolnego handlu (Kf), Ponieważ wartość konsumpcji musi być taka sama jak wartość produkcji w cenach światowych, to punkt równowagi konsumpcyjnej K, musi leżeć na przecięciu prostej (promieniu) ekspansji dochodowej (income-comumptiori) OGV oraz prostej obrazującej relacje cen światowych (PC/PF) i przechodzącej przez Qf, Należy zauważyć, że punkt K, jest odległy od punktu H (leżącego na prostej obrazującej ceny krajowe) o odległość równą przychodom z cel (DE). Obrazuje to wspomniany wcześniej efekt transferu dochodów z cel do konsumentów. Przejdźmy teraz do analizy sytuacji kraju dużego, który z definicji poprzez wprowadzenie cla importowego oddziałuje na poziom cen światowych10. o c Rysunek 1.5. Zmiany w poziomie konsumpcji (z pominięciem zmian produkcyjnych) Jak już stwierdzono, wprowadzenie cła zmienia relacje cen wewnętrznych i w efekcie prowadzi do zmiany struktury konsumpcji. Na rysunku, podobnie jak poprzednio, produkcja w warunkach wolnego handlu jest ustalona w punkcie Qf, a optymalna konsumpcja jest w punkcie Kf, znajdującym się na krzywej obojętności V, oraz na prostej cen światowych (PC/PF), która wyznacza również Unię ograniczenia budżetowego kraju. W celu przeanalizowania efektów konsumpcyjnych pomińmy zmiany w wielkości produkcji i analizujmy jedynie punkt Qr Wprowadzenie cła t na dobro F zmienia relację cen krajowych Pc/PF(l + yy Tworzy to nowe ograniczenie budżetowe. Powstaje jednak jeszcze przychód z ceł, który, jak się zazwyczaj zakłada, jest rozdzielany w formie kwotowej wszystkim konsumentom. W efekcie dochód konsumentów jest równy wartości produkcji w cenach krajowych i dochodowi z cel. Ten dochód fiskalny, wyrażony w cenie (światowej) dobra F, obrazuje na rys. 1.5 odległość DE. Wykorzystano tu pracę; Caves, Frankę!, Jones (1998), s. 256-258. \***. V'*,. Rysunek 1.6. Analiza w ramach równowagi ogólnej skutków wprowadzenia cła przez kraj duży Rysunek 1.6 posiada takie same oznaczenia i jest oparty na analogicznych założeniach, jak analiza małego kraju. W warunkach wolnego handlu, przy terms of trade równych 9 Prosta ekspansji dochodowej (kolejne punkyy 0HK,G) reprezentuje kolejne koszyki, na które byłby zgłaszany popyt (Pc/P ) przy coraz wyższych poziomach dochodu (kolejne proste równoległe są coraz bardziej oddalone od początku układu). m Por.: Mikic (1998). s. 295. 24 25 Wprowadzenie cła na żywność zmienia relację cen krajowych na (Pf/PF(Uf)). Ograniczenie importu dobra F przez duży kraj spowoduje spadek jego ceny na rynku światowym. Jeśli wskutek tego terms oftrade (Pc/Pa +I))' na rynku światowym poprawią się znacznie, to może powstać taka sytuacja, jak na rys. 1.6. Wprowadzenie cła spowodowało wzrost produkcji dobra F, a spadek podaży dobra C. Nowa równowaga produkcyjna ukształtowała się w punkcie Qt. Natomiast nowa równowaga konsumpcyjna znajduje się w punkcie K„ tj. na prostej obrazującej nowe terms oftrade (/yP(1+„)', przechodzącej przez punkt styczności relacji cen krajowych (Pc/Pa + ,>) i odpowiedniej krzywej obojętności oraz przesuniętej w górę 0 wysokość dochodów z ceł (odcmekDE równy tPnm). Tak więc równowaga konsumpcyjna po wprowadzeniu cła może się znaleźć w punkcie Ks, znajdującym się na krzywej U„ położonej wyżej niż krzywa Uf, na której była równowaga w warunkach wolnego handlu. Została ona osiągnięta przy znacznym ograniczeniu rozmiarów handlu międzynarodowego. Powstaje zatem pytanie, kiedy wprowadzenie cła przez duży kraj może zwiększyć dobrobyt kraju i jaki jest poziom „optymalnej" taryfy celnej. Przed odpowiedzią na to pytanie warto zreasumować wnioski płynące z analizy równowagi ogólnej. Wprowadzenie cła importowego zmienia relację cen wewnętrznych. W efekcie kraj zwiększa produkcję dobra, w którym jest względnie niekonkurencyjny, a ogranicza podaż towaru, w którym ma przewagę względną. Ta niekorzystna realokacja czynników produkcji (przesunięcie na krzywej transformacji) wywołuje efekt produkcyjny. Obok tego powstaje również niekorzystny efekt konsumpcyjny. Jest on wywołany nową relacją cen krajowych, która zmienia strukturę konsumpcji dóbr. Ta zmiana wynika z faktu, że konsumenci dokonują wyborów kierując się nie cenami światowymi, lecz relacją cen krajowych. W efekcie ograniczają oni konsumpcję droższego w kraju dobra F, które można taniej kupić na świecie, a względnie zwiększają konsumpcję dobra C. Wprowadzenie cła spowodowało także znaczne ograniczenie rozmiarów handlu zagranicznego. W przypadku małego kraju oznacza to zmniejszenie dobrobytu. Natomiast wprowadzenie cła przez duży kraj dodatkowo obniża (wskutek spadku popytu) cenę dobra importowanego i poprawia jego terms oftrade. W efekcie negatywne skutki niekorzystnego efektu produkcyjnego i konsumpcyjnego mogą być skompensowane przez znaczącą poprawę terms of trade i przyczynić się do zwiększenia jego dobrobytu. Oczywiście oznacza to, że terms of trade drugiego kraju („reszty świata") ulegają pogorszeniu 1 w konsekwencji obniża się jego dobrobyt. Oznacza to, że kraj prowadzi politykę zubożania sąsiada. 5. Optymalna taryfa celna Wprowadzając cło na dobro importowane (F), kraj duży ogranicza popyt na import, co wywołuje spadek ceny światowej dobra i poprawę terms oftrade tego kraju. Optymalna stawka taryfowa to taki poziom cła importowego, który maksymalizuje poziom dobrobytu kraju wprowadzającego środek ochronny. Optymalną taryfę można zaprezentować Rysunek L7. Optymalna taryfa celna: analiza za pomocą krzywych oferowania graficznie lub wyprowadzić analitycznie. Zacznijmy od pierwszej interpretacji, wykorzystując w tym celu rysunek opracowany przez Cavesa, Frankela i Jonesa". Na rys. 1.7 ukazano model równowagi ogólnej, składający się z dwóch krajów, w którym równowaga handlowa jest wyznaczana przez krzywe oferowania. Przyjęto tu dodatkowe założenia upraszczające: kraj specjalizuje się całkowicie w produkcji odzieży (dobra C), w której ma przewagę komparatywną. Wielkość produkcji odzwierciedla odcinek OrO K. Punkt OT wyznacza początek układu współrzędnych dla handlu, a punkt 0^-dla konsumpcji. Ta ilość ubrań, która nie zostanie wyeksportowana w zamian za żywność, zostanie skonsumowana w kraju. Punkt Q na przecięciu krzywej oferowania kraju (QTR) oraz zagranicy (0TR*) wyznacza terms of trade równe OrQ w warunkach wolnego handlu. W tej sytuacji równowaga konsumpcyjna znajduje się w punkcie styczności krzywej obojętności (Uf) oraz prostej ilustrującej terms oftrade, czyli w punkcie Q. Powstaje pytanie, jaką najwyższą krzywą obojętności może osiągnąć społeczeństwo posługując się cłem nakładanym na importowaną żywność? Należy przypomnieć, że wprowadzenie cła ogranicza import i eksport przy danych terms of trade oraz przesuwa proporcjonalnie krajową krzywą oferowania w stronę początku układu (por. rozdz. 1.6). Otóż punkt A, położony na krzywej V* stycznej do zagranicznej krzywej oferowania, wyznacza maksymalny poziom dobrobytu (mierzony konsumpcją od punktu 0K), który może osiągnąć duży kraj. Optymalna taryfa celna to taka, która przesuwa krajową krzywą oferowania do położenia Oj.fi'. W punkcie tym nastąpiła znaczna poprawa terms of trade kraju, mierzona nachyleniem prostej 0TQ. Na rys. 1.7 konsumpcja dobra F spadła nieznacznie, a konsumpcja krajowej odzieży znacznie wzrosła. — Konsumpcja C OK " Caves, Frankel, Jones (1998), s. 271, rys, 11A.1. Analiza krzywych oferowania wywodzi się od A. Marshalla i G. Haberlera. 26 27 i lid tid, SĄ imaicpuj, s. 18-19. 13 Por. aneks do rozdziału I. 29 im mniej elastyczna jest zagraniczna Krzywa puuzu.y cs.npiui.uwej. wtedy ograniczenie importu, wskutek wprowadzenia cła, silnie oddziałuje na spadek ceny, czyli poprawę terms of trade kraju importera. Posługując się zagraniczną krgywą oferowania można stwierdzić, że kraj powinien podnosić cło dopóty, dopóki nie znajdzie się na elastycznym odcinku krzywej oferowania. Dalsze podnoszenie cła spowoduje, że zacznie dominować negatywny efekt podatkowy nad pozytywnym efektem terms of trade, W efekcie poziom dobrobytu zacznie spadać. Przy tej analizie zakłada się, że nie występuje reakcja (środki odwetowe) ze strony drugiego kraju czy też „reszty świata"15. Natomiast w przypadku małego kraju elastyczność zagranicznej podaży jest doskonała (równa nieskończoności,) co powoduje, że optymalna taryfa celna dla takiego kraju jest równa'zeru. Stąd też, przy klasycznych założeniach dotyczących doskonałej konkurencji, najlepszą polityką celną dla małego kraju jest polityka wolnego handlu. Optymalna taryfa celna maksymalizuje poziom dobrobytu dużego kraju. Nie oznacza to jednak maksymalizacji przychodów fiskalnych pochodzących z cel. Zazwyczaj zależność między tymi wielkościami wygląda w taki sposób, jak przedstawiono to na rys. 1.9. j UJJLJ manią laryrę celną (równą tsp,). f odnoszenie stawki celnej powyżej t„p, zwiększa jeszcze przychody fiskalne, ale obniża już wielkość dochodu realnego wskutek dominacji efektu ograniczania wolumenu importu. Maksymalny poziom przychodów fiskalnych (TCofa* Jest osi3?any przy stawce lr. Dalsze zwiększanie cła obniża już wielkość przychodów fiskalnych aż do zera w punkcie tp. Jest to prohibicyjny poziom da, który całkowicie eliminuje jakikolwiek import. Zwiększanie cla powyżej poziomu t nie oddziałuje już ani na import, ani na wielkość realnego dochodu. Oczywiście, poziom dochodu narodowego powyżej tp, to znaczy w warunkach autarkii Ym, jest niższy niż w warunkach wolnego handlu, przy cle równym zero. W punkcie topl (w którym dyldt = 0) następuje maksymalizacja dochodu, ale nie przychodów fiskalnych, ponieważ krańcowy przychód z cła jest nadal dodatni16. Wpunkcie tym cło pełni nadal funkcję ochronną, tzn. jego niewielki (krańcowy) wzrost podnosi nadal cenę krajową (p1), czyli dp'ldt jest większe od zera. Oznacza to, że w punkcie tupf, jeżeli I e*\ > 1, to d(tp*M)/dt > 0, czyli że krzywa ilustrująca wielkość dochodów fiskalnych musi być nachylona dodatnio17. I! ' maks maks R Wpływy z ceł 'opf Poziom da Rysunek 1.9. Optymalna taryfa celna a maksymalizacja przychodów fiskalnych Na osi pionowej rys. 1.9. przedstawiono poziom dochodu realnego dużego kraju oraz wielkość przychodów fiskalnych z cel. Natomiast na osi poziomej pokazano poziom stawki celnej stosowanej w kraju. Wyższa krzywa obrazuje wielkość dochodu realnego. 15 Por. podrozdział 6. 6. Wpływ cła na terms of trade: wojna celna W podrozdziale 5 analizowano wpływ stosowania cla importowego na terms of trade i poziom realnego dochodu. Dzięki temu, za pomocą krzywych oferowania, można było pokazać istnienie optymalnej taryfy celnej maksymalizującej dochód importera. Analiza ta była prowadzona przy założeniu biernej postawy ze strony dużego partnera czy też „reszty świata". Równocześnie zaznaczono, że jest to tzw. polityka zubażania sąsiada. Powstaje zatem pytanie, jak zmienią się warunki handlu międzynarodowego, gdy drugi kraj (zagranica) będzie reagował na aktywną politykę celną naszego kraju. Skutki reakcji na politykę handlową najłatwiej można pokazać za pomocą krzywych oferowania. Pomocny tu będzie rys. 1.10. Rysunek opisuje sytuację, w której występują dwa duże kraje przy analizie w ramach równowagi ogólnej. Dla uproszczenia, tak jak zazwyczaj, badamy gospodarki wytwarzające jedynie dwa dobra — C i F. Kraj eksportuje dobro C, a importuje dobro F, natomiast zagranica odwrotnie. Z założenia występuje równowaga bilansu handlowego. Początkowa krzywa oferowana zagranicy (OR*) została wykreślona, analogicznie jak krajowa (OR). W warunkach wolnego handlu równowaga zostaje osiągnięta w punkcie przecięcia się krzywych oferowania (7), co wyznacza wielkość eksportu dobra Cprzez nasz kraj (Cf) i wielkość importu dobra F (Ff) przy terms of trade (PC/PF) równych (07). Wprowadzenie cła (przez nasz kraj spowoduje, że dla zachowania równowagi bilansu handlowego dochody z eksportu dobra C będą przeznaczone na import dobra F oraz na opłacenie cła importowego. Na przykład, przy danym poziomie eksportu 0C1 część 1S Mikic (1998), s. 299-300. " Caves, Frankel, Jones (1998), aneks do rozdz. 12, s. 790. 30 31 Rysunek 1.10. Wpływ stosowania ceł na równowagę w handlu międzynarodowym; analiza przy użyciu krzywych oferowania dochodu (OC0) zostanie przeznaczona na zakup dobra F (w wielkości 0F0), a pozostała część na opłacenie cła {CliCl = t). W efekcie krajowa krzywa oferowania przesunie się w lewo do pozycji OK'. Nałożenie cła przez kraj i przesunięcie krzywej zmniejszy silnie wielkość eksportu z Cj do C, i tylko nieznacznie wielkość importu (z Ff do i7,). Jest to możliwie dzięki poprawie terms oftrade naszego kraju (z OT do OT'). Poprawa lerms of (rade była możliwa, ponieważ kraj jest duży (z założenia występują tylko dwa kraje). Jeżeli zagranica, która poniosła straty w dobrobycie wskutek pogorszenia się terms of trade, wprowadziłaby również cła retaliacyjne (odwetowe), to zagraniczna krzywa reakcji przesunęłaby się w prawo (do początku układu), do pozycji Ofi*', co znacznie zmniejszyłoby import dobra Cprzez zagranicę. W efekcie takiej „wojny celnej" (retaliacji) powstałaby nowa równowaga w handlu, np. w punkcie Tr Akurat w tym przypadku relacje cen w handlu wróciłyby do poziomu wyjściowego, co oznacza, że żaden kraj nie odniósłby korzyści z terms of trade. Skutkiem wojny celnej jest jednak znacznie ograniczenie wolumenu handlu międzynarodowego. Wielkość eksportu dobra C spadła z Cf do C„ a importu dobra FzFfóo F,. W efekcie nastąpi! spadek realnego dochodu obu krajów. W 1929 roku Stany Zjednoczone wprowadziły bardzo protekcjonistyczną taryfę celną Smootha-Hawleya. Cła odwetowe ze strony innych krajów dotkniętych protekcjonizmem amerykańskim były powszechnie stosowane w czasie Wielkiego Kryzysu lat trzydziestych, co doprowadziło do drastycznego ograniczenia handlu światowego. W efekcie nastąpił również dalszy spadek dochodu głównych państw, co przyczyniło się do pogłębienia negatywnych skutków ekonomicznych Wielkiego Kryzysu. Straciły na tym wszystkie kraje gospodarki światowej. Doświadczenia Wielkiego Kryzysu legły u podstaw powojennej koncepcji zinstytucjonalizowanej liberalizacji handlu światowego, o czym będzie mowa w kolejnych rozdziałach. Potrzeba stosowania protekcjonizm wychowawczego (infant-industry protection) jest kolejnym, klasycznym argumentem przemawiającym za aktywną polityką handlową kraju. Występuje on w kilku wersjach i wiąże się z potrzebą czasowej ochrony pewnych sektorów przemysłu w celu umożliwienia obniżenia kosztów wytwarzania i powstania konkurencyjnej gałęzi „rodzącego" się przemysłu. W krajach rozwiniętych jego modyfikacją jest argument o konieczności czasowej ochrony gałęzi zagrożonych silną konkurencją zagraniczną. Dotyczy to zazwyczaj sektorów wytwarzających pracointensywne produkty wystandaryzowane i wymagających restrukturyzacji18. Presja konkurencyjna ze strony krajów rozwijających się może być szczególnie silna w tych sektorach. Jak pokazano wcześniej, protekcjonizm taki może rzeczywiście doprowadzić do zwiększenia (lub przynajmniej stabilizacji) produkcji krajowej dzięki wprowadzeniu cla importowego. Polityka taka przynosi jednak straty w dobrobycie kraju. W ramach analizy cząstkowej pokazano, że stosowanie takiej polityki prowadzi do powstania bezpowrotnej straty produkcyjnej i konsumpcyjnej. Efektem tego jest niewłaściwa alokacja zasobów w gospodarce, powodująca obniżenie dochodu narodowego kraju stosującego protekcjonizm, co pokazano z kolei w ramach równowagi ogólnej. Znacznie częściej jest przytaczany i wykorzystywany argument protekcjonizmu wychowawczego w krajach rozwijających się. Oparty jest on na założeniu, że rodzące się sektory produkcji przemysłowej są na początku niekonkurencyjne w stosunku do „reszty świata" i w związku z tym wymagają ochrony celnej. Jednak po pewnym czasie staną się one konkurencyjne, co umożliwia obniżkę stawek celnych19. Czynnikiem umożliwiającym przyszłe zwiększenie konkurencyjności rodzącego się przemysłu są korzyści skali produkcji lub proces uczenia się (learning by doing)20. Te pierwsze oznaczają występowanie malejącego kosztu przeciętnego wraz ze wzrostem skali produkcji. Przyczyną tego mogą być np. wydatki na badania i rozwój, nie związane bezpośrednio z wielkością produkcji, co ma szczególne znaczenie w nowoczesnych gałęziach przemysłu. Zagadnienie to będzie omówione dokładniej w dalszej części pracy. Natomiast drugi czynnik wynika z doświadczenia zyskiwanego w procesie produkcyjnym. W krajach słabo rozwiniętych kwalifikacje siły roboczej i personelu zarządzającego, w nowo powstających gałęziach przemysłu, są z reguły niewielkie. Podjęcie lub zwiększenie produkcji powoduje, że zatrudnieni pracownicy zyskują doświadczenie, wskutek czego po pewnym czasie wzrasta ich wydajność oraz poprawia się wykorzystanie 18 Te sektory są potencjalnie niekonkurencyjne w porównaniu z gospodarkami krajów rozwijających się. 19 Przyjmuje się, że twórcą koncepcji protekcjonizmu wychowawczego był A. Hamilton, który przedstawił ja. w Report on Manufactures z 1791 r.. Użył ją w odniesieniu go gospodarki amerykańskiej, która miała być chroniona przed konkurencją ze strony przemysłu brytyjskiego. Argumeni ten powtórzył F. List, co wykorzys- lywano dla uzasadnienia wprowadzenia protekcjonizmu w Niemczech w pierwszej połowie XIX wieku, gdy przemysł krajowy był niekonkurencyjny wobec Wielkiej Brytanii. W XX wieku podobną politykę przejściowo stosowały Kanada i Japonia. 20 Inne przyczyny uzasadniające stosowanie protekcjonizmu wychowawczego są omówione w rozdziale II (różnica pomiędzy prywatnym i społecznym kosztem produkcji oraz pozytywne efekty zewnętrzne). 32 33 ilustruje rys. I.ll21. H W o.--' |\ G L 0 Q, o Rysunek 1.11. Protekcjonizm wychowawczy (proces uczenia się): analiza w ramach równowagi cząstkowej Początkowa krzywa podaży krajowej jest opisana prostą Sh, a krajowego popytu — prostą Dh. Wprowadzenie na dane dobro cła (advalorem) w wysokości t (= TW) podnosi cenę na rynku krajowym do poziomu P^i+o oraz powoduje wytworzenie produkcji o wielkości OQi. Zawyżony koszt (strata) tej produkcji, w porównaniu z importem z rynku światowego, jest równy WHAC. Dodatkowo powstaje także strata konsumpcyjna, równa BEF, Oba te koszty, związane z protekcjonizmem, reprezentują „inwestycję" w proces uczenia się. „Inwestycja" taka powinna (może) w dłuższym okresie obniżyć krzywą podaży (krzywą kosztów krańcowych) np. do poziomu S'b. Przy nowej krzywej podaży S,' optimum produkcyjne jest na poziomie Qv wtedy gdy koszt krańcowy produkcji jest równy cenie importowej. Oznacza to, że producenci krajowi z jakiegoś powodu (np. zawyżone koszty kapitału) poprzednio nie byli w stanie dokonać odpowiedniej wyceny przyszłych kosztów wytwarzania i dlatego uzyskali wsparcie ze strony państwa. Gdyby państwo nadal utrzymywało cło, to produkcja byłaby na poziomie OQ2, ale równocześnie występowałaby duża strata produkcyjna (DII) i konsumpcyjna (BEF). Maksymalny dobrobyt jest osiągalny w warunkach wolnego handlu. Jeśli zatem po okresie stosowania protekcjonizmu i powstaniu nowej krzywej kosztów, nastąpi powrót do liberalnej polityki handlowej (cena na rynku krajowym po zniesieniu cła powraca do poziomu Pw), to przychód netto z inwestycji wynosi GWD i stanowi rentę producenta. Zysk ten byłby mniejszy, gdyby cena światowa obniżyła się (poniżej Pw) albo nowa krajowa zWięKSza cenię Konsumenta o wielkość acr. Tak więc czasowy protekcjonizm, w myśl tego argumentu, umożliwia dojrzewanie rodzącego się przemysłu i zwiększenie dobrobytu w przyszłości. Argument przemawiający za protekcjonizmem wychowawczym można także zilustrować w ramach równowagi ogólnej za pomocą rys. I.12.22 Dobro F eksportowane Rysunek 1.12. Argument protekcjonizmu wychowawczego (infant-industry-proteclion) w ramach analizy równowagi ogólnej Na rys. 1.12 przyjęto następujące oznaczenia. Wyjściowa krzywa transformacji (możliwości produkcyjnych) kraju rozwijającego się jest oznaczona jako AA'. Zakładamy. że kraj jest mały, a dane (stabilne w dłuższym okresie) terms of trade (PFIPC) dla analizowanego kraju są równe T{T(. Kraj ma przewagę komparatywną w produkcji żywności (dobro F) i jest niekonkurencyjny w produkcji odzieży (dobro Q2\ W warunkach wolnego handlu punkt równowagi produkcyjnej znajduje się w Qp natomiast Kf jest punktem równowagi konsumpcyjnej (na krzywej obojętności Uf). Kraj rozwijający się eksportuje wiec żywność, a importuje ubrania. Corden (1997), s. 153. 34 21 Kenen(1989), s. 199. . . 15 Należy zauważyć, że na rys. 1.12 zamieniono osie w porównani** papmtćnwń prezentacjami. 35 Krajowym k*>'rc(t+')' •-"-"? vv"-"lŁ"-'-"" Ł"-">»"> *»i"i > =-""."j—„ ,>.jw.IUI uu Krzywej uai™ui macji AA' w punkcie Q,. Jest to nowy punkt równowagi produkcyjnej. Natomiast punkt równowagi konsumpcyjnej K, znajduje się na niższej krzywej obojętności niż punkt Kf położony na krzywej IL Odległość H0H{ reprezentuje dochody fiskahie z cla nałożonego na dobro C i rozdzielanego społeczeństwu. Skutkiem wprowadzenia protekcjonizmu jest redukcja dobrobytu ale następuje zwiększenie produkcji dobra przemysłowego C. Po pewnym czasie stosowania protekcjonizmu wychowawczego zwiększenie produkcji dobra przemysłowego C przyczynia się do wzrostu efektywności użycia czynników produkcji (proces uczenia się) używanych przez firmy. W efekcie w kraju rozwijającym się powstaje nowa krzywa transformacji (AA"). Jej odpowiednikiem w ramach analizy równowagi cząstkowej była krzywa podaży SJ. Jeżeli kraj stosuje nadal protekcjonizm, to punkt równowagi produkcyjnej będzie się znajdował w punkcie Qa, a równowaga konsumpcyjna będzie na odpowiedniej krzywej obojętności, stycznej do krzywej transformacji w tym punkcie. Gdyby jednak kraj rozwijający się zaczął stosować politykę wolnego handlu i zniósł cło importowe na dobro C, to Q„ stałby się nowym punkt równowagi produkcyjnej. Natomiast Kf byłby nowym punktem równowagi konsumpcyjnej (położonym na wyższej krzywej obojętności Ui niż [/,). Zastosowanie protekcjonizmu wychowawczego przyczyniło się zatem do zwiększenia produkcji dobra C, a po pewnym czasie do zmiany kształtu krzywej transformacji i zwiększenia dobrobytu kraju rozwijającego się. Przyrost dobrobytu, przy zastosowaniu protekcji celnej, wymaga jednak spełnienia kilku warunków. Po pierwsze, muszą rzeczywiście wystąpić pozytywne efekty związane ze zwiększeniem produkcji (np. korzyści skali czy proces uczenia się). Nie jest to łatwe, jeżeli w kraju rynki czynników produkcji nie funkcjonują sprawnie (np. brak kapitału, a siła robocza często nie posiada elementarnego wykształcenia)24. Założenie, że rząd jest w stanie poprawnie wycenić przyszłą obniżkę kosztów w przedsiębiorstwie (czego nie potrafią uczynić prywatni przedsiębiorcy) i w odpowiednim momencie dokonać redukcji protekcjonizmu, jest optymistyczne. Dodatkowe trudności wiążą się z poprawną wyceną przyszłej ceny światowej chronionego dobra. Po drugie, dla osiągnięcia pełni korzyści protekcjonizm winien mieć charakter czasowy. Tylko ponowna liberalizacja importu umożliwi uzyskanie pełnych korzyści (przejście na krzywą obojętności Ł(). W wielu krajach rozwijających się przychody fiskalne z ceł stanowią ważne źródło finansowania budżetu, a rezygnacja z nich jest z reguły bardzo trudna. Ten aspekt protekcjonizmu zostanie omówiony dokładniej przy analizie zależności pomiędzy polityką handlową a makroekonomiczną (fiskalną). Po trzecie, z przedstawionej analizy wcale nie wynika, że wprowadzenie cla importowanego jest najlepszym środkiem do realizacji zamierzonego celu, tj. osiągnięcia przyrostu realnego dochodu czy uzyskania korzyści ze zwiększenia produkcji. Jak to zostanie później pokazane, alternatywne instrumenty (np. subwencje produkcyjne), umożliwiające wzrost produkcji, mogę być bardziej efektywne z ekonomicznego punktu widzenia. Zagadnienia związane z niedoskonałościami rynku są analizowane w następnym rozdziale. zastrzeżeniami dotyczącymi racjonalności, mogą teoretycznie stanowić uzasadnienie oia stosowania okresowego protekcjonizmu przez kraje mniej rozwinięte wobec państw rozwiniętych. Znalazło to odzwierciedlenie w zasadach międzynarodowej polityki handlowej, wypracowanych w ramach systemu GATT i WTO. Podobny argument, w zmodyfikowanej formie (klauzula restrukturyzacyjna), znalazł również swe odzwierciedlenie w zasadach liberalizacji polityki handlowej pomiędzy mniej rozwiniętymi krajami Europy Środkowo-Wschodniej a wysoko rozwiniętymi krajami Unii Europejskiej. 8. Protekcjonizm a redystrybucja dochodów czynników produkcji Kolejny klasyczny argument, używany niekiedy dla uzasadnienia protekcjonizmu, jest związany z redystrybucją dochodów czynników produkcji. Ta ostatnia bywa niekiedy celem polityki rządowej. W tradycyjnym ujęciu łączy się ona z twierdzeniem Stolpera-Samuelsona (S-S)25, odnoszącym się do klasycznego modelu Heckshera--Ohlina (H-O). W największym uproszczeniu, po spełnieniu tradycyjnych założeń modelu (H-O) w wersji (2x2x2)2l\ zgodnie z twierdzeniem S-S wzrost ceny jednego dobra (np. wskutek wprowadzenia protekcjonizmu) zwiększa bardziej niż proporcjonalnie wynagrodzenie czynnika produkcji używanego intensywnie do produkcji danego dobra, a zmniejsza (bezwzględnie) wynagrodzenie drugiego czynnika produkcji. Tę zależność najprościej można pokazać za pomocą rysunku przedstawiającego równowagę firmy w oparciu o tzw. diagram Lernera-PearceV. Zastosowano w nim elementy klasycznej analizy, wykorzystywane przy prezentacji modelu H-O. Przyjmujemy, że kraj produkuje dwa dobra: C i F, używając dwóch czynników produkcji: pracy (L) i ziemi (7). Stawka płac (w) i renta (r) są wynagrodzeniami czynników produkcji. Pc i PF to ceny dóbr na doskonale konkurencyjnym rynku. Dobro C jest pracointensywne, a F ziemiointensywne. Przyjmujemy również pozostałe standardowe założenia modelu H-O. Wówczas można przedstawić następującą interpretację graficzną twierdzenia Stolpera-Samuelsona (rys. I.13)28. Na rysunku przedstawiono równowagę firm wytwarzających dwa dobra — C i F. Obrazem funkcji produkcji obu dóbr są odpowiednie izokwanty2". Na omawianym rysunku pokazano pewną ich modyfikację a mianowicie krzywe (im oraz if) jednostkowej wartości (izowartości), pokazujące kombinację siły roboczej (Z.) i ziemi (T), potrzebną do 25 Siolper, Samuelson {1941). Tzn. dwa czynniki produkcji, dwa towary i dwa kraje. 11 Cline(1997), s. 39. Bardziej precyzyjny dowód twierdzenia Stolpera-Samuelsona zosta! przedstawiony w Jones (1965). Izokwanta jest zazwyczaj zapisywana w postaci q - f(L. Z"), gdzie q jest wielkością produkcji. 36 37 .--- IŁ Rysunek 1.13. Twierdzenie Stolpera-Samuelsona, diagram Lernera-Pearce'a wytworzenia jednostki wartości dobra C i F odpowiednio. Krzywa izowartości jest to izokwanta podzielona przez cenę danego dobra (C). Drugim elementem wpływającym na równowagę firmy są ceny czynników produkcji, działające jako ograniczenie budżetowe. Całkowite koszty produkcji (TC) firmy, potrzebne do wytworzenie ą dobra w warunkach wolnej konkurencji, można zapisać jako: TC(w, r,q) = TC w = X L. Oznacza to, że nachylenie prostej jednakowego kosztu (izokosztu) dla danej wielkości produkcji (q) jest równe — (w/r)30. Prosta ta odzwierciedla ceny względne czynników produkcji. Przecina ona oś poziomą (siły roboczej; L) w punkcie \lww aośTw punkcie l/r„. Jeżeli prosta izokosztu jest np. bardziej stroma, oznacza to, że wzrosła względna cena pracy (płaca) w stosunku do ceny ziemi, czyli -(w/r). Wyjściową relację cen czynników produkcji odzwierciedla linia przerywana. Początkowa równowaga produkcyjna znajduje się zatem w punkcie styczności prostej izokosztu i odpowiednich krzywych izowartości. Wyjściowa równowaga produkcyjna znajduje się zatem w punkcie A dla dobra pracointensywnego C oraz w punkcie D dla dobra ziemiointensywnego F. Jest ona osiągnięta przy wyjściowych cenach P" i P'F- lego pu sunięci a jest wzrost ceny Krajowej yr^) tegoż uoDra uzn. rc > rc). w ereiccie krzywa jednostkowej wartości dobra C przesuwa się w stronę początku układu (ia = l/Pl), bo obecnie potrzebna jest mniejsza ilość dobra C dla uzyskania tej samej wartości. Wskutek wzrostu ceny dobra C wzrasta rentowność jego produkcji. Wzrasta zatem również popyt na siłę roboczą wykorzystywaną intensywnie do produkcji dobra C. Skutkiem tego jest wzrost względny jej ceny (w) w stosunku do wynagrodzenia ziemi (r). Zmiana relacji cen będzie trwała do momentu utworzenie się nowej równowagi, tj. do czasu, gdy nowa prosta izokosztu będzie styczna do obu krzywych izowartości. Ta nowa relacja cen została oznaczona na rysunku linią ciągłą i jest ona bardziej stroma. Po zakończeniu procesu realokacji zasobów i adaptacji cen nowa równowaga ukształtuje się odpowiednio w punkcie B i E. W efekcie produkcja obu dóbr obecnie stała się bardziej ziemiointensywna. Wynika to z porównania relacji nakładów ziemi do siły roboczej w punkcie E i D \_{TIL)\> (TILfF] oraz B i A [(TIL)1C>{T1L)§ odpowiednio. Wzrost (względny) ceny dobra pracointensywnego wywołał wzrost ceny pracy (w) oraz spadek ceny drugiego czynnika produkcji (r). Posługując się formalnym zapisem modelu H-O, można wykazać algebraicznie, że wzrost ceny dobra pracointensywnego wywołuje silniejszy wzrost względny wynagrodzenia pracy (w) oraz spadek bezwzględny ceny drugiego czynnika produkcji (r). Przyjmując tradycyjne oznaczenie, że przyrost względny oznaczamy „daszkiem", tj.: x = dxlx, można zapisać, że w naszym przykładzie w > Pc > PF > f. Jest to tzw. efekt wzmacniający (magnification effect), opisany i udowodniony przez R. Jonesa (1965). Zależności opisywane przez twierdzenie Stolpera-Samuelsona mogą służyć (i służą) jako uzasadnienie dla polityki protekcjonistycznej zarówno w krajach rozwiniętych, jak i rozwijających się. Zacznijmy od państw rozwiniętych. Kraje te są względnie słabo wyposażone w niskokwalifikowaną siłę roboczą i niekonkurencyjne w produkcji dóbr wymagających dużych nakładów (wysokiego zatrudnienia, takich pracowników, np. wyroby tekstylne czy skórzane). W związku z tym stosuje się niekiedy protekcjonizm (por. dalej), który ma zapobiec spadkowi produkcji w tych gałęziach oraz spadkowi wynagrodzenia siły roboczej zatrudnionej na przykład w sektorze produkcji tekstylnej. Historia protekcjonizmu w przemyśle włókienniczym rozpoczęła się w latach pięćdziesiątych XX wieku; z czasem zawarto Porozumienie wielowłóknowe, które było jawnie niezgodne z ogólnymi zasadami międzynarodowej polityki handlowej, prowadzonej w ramach GATT31. Wpływ handlu, za pośrednictwem twierdzenia Stolpera-Samuelsona, na wynagrodzenie czynników produkcji w Stanach Zjednoczonych był szczegółowo analizowany w latach 80. Powodem tego było silne rozwarstwienie płac pracowników wykształconych i niewykształconych w tym okresie. Zdaniem niektórych ekonomistów rozwarstwienie to było głównie efektem wzrostu importu dóbr zawierających nakłady niewykwalifikowanej siły roboczej (np. tekstylia) z państw rozwijających się. Sytuacja taka mogłaby skłaniać do stosowania protekcjonizmu na te towary celem redystrybucji (zmniejszenia rozpiętości) dochodów. Jednak większość badaczy twierdziła, że znaczenie handlu było relatywnie Firma znajduje się w równowadze, gdy względne krańcowe produktywności czynników produkcji są równe ich względnym cenom czyli -(MPL/MPT) =-(l) 11 Regulacja międzynarodowej polityki handlowej jest szczegółowo analizowana w dalszej części pracy. 38 39 redystrybucji aocnoaow-. Argumenty wynikające z twierdzenia Stolpera-Samuelsona mogą być również wykorzystywane w krajach mniej rozwiniętych, słabo wyposażonych w kapitał. Kraje te są stosunkowo niekonkurencyjne w produkcji dóbr kapitałointensywnych, a protekcjonizm na te dobra zwiększa poziom wynagrodzenia kapitału. Czynnik ten może zachęcać do rozwoju krajowej produkcji kapitałointensywnej. Może też sprzyjać napływowi zagranicznego kapitału, poszukującego wyższego poziomu wynagrodzenia. Ten typ argumentów byl na przykład w Polsce implicite używany dla uzasadnienia wysokiego poziomu protekcjonizmu w przemyśle motoryzacyjnym. Przy okazji należy zauważyć, że ten ostatni argument wynika z tezy o substytucyjności przepływów handlowych i czynników produkcji w modelu H-O. Zagadnienia te były już stosunkowo dawno analizowane przez R. Mundella". W tym przypadku oznaczałoby to, że protekcjonizm zwiększając poziom wynagrodzenia niemobilnego kapitału (w przemyśle motoryzacyjnym) ogranicza handel (import), ale równocześnie powoduje przepływ kapitału do kraju, w którym uzyskuje on wyższe wynagrodzenie. Istnieje jednak również możliwość występowania odwrotnej zależności, gdy przepływ kapitału jest komplementarny w stosunku do handlu wynikającego z różnic technologicznych (modelu ricardiań-skiego)34. Ze uu wjtvnjiicnid uuor UZywa Się Slyy IUUŁU-ŁGJ \LJ) I [myimiu i,I i KJi/- Przyjmijmy, jak zazwyczaj, że w to wynagrodzenie siły roboczej, r —- wynagrodzenie kapitału (stopa procentowa), p — światowa cena dobra x, p, — ceny światowe półproduktów. Wówczas, w warunkach wolnego handlu, całkowita wartość produkcji dobrax (utarg) będzie równa px = wL + rK+ ?p,->V Natomiast całkowita wartość dodana (V), wytworzona w produkcji dobra x, może być zdefiniowana jako: Jeżeli przyjmiemy, że a, to stała ilość półfabrykatu vt, potrzebna na jednostkę produktu końcowego, dobrana tak, że yi = a{x (lub inaczej a, = yfit), to wówczas: V=(p-1lp,a,)x. Teraz można już określić wartość dodaną na jednostkę produktu końcowego (v), w warunkach wolnego handlu, która jest równa: v = ?jr=p-^lit Można już zatem badać skutki wprowadzenia ceł na wartość dodaną. Załóżmy, że t to cło ad valorem, wprowadzone na gotowy produkt JC, &tt — cło nałożone na (-ty półfabrykat. Wówczas wartość dodana na jednostkę produktu po wprowadzeniu ceł (v') jest równa: 9. Znaczenie tzw. efektywnej protekcji celnej Wprowadzenie cła na dobro importowane ma wpływ na ceny i warunki produkcji danego dobra. Jednak analizując całą gospodarkę należałoby uwzględnić skutki ekonomiczne występujące również w innych sektorach gospodarki. Chodzi tu przede wszystkim o zmiany w poziomach cen innych dóbr oraz ceny czynników produkcji. Analiza w ramach równowagi ogólnej pozwala interpretować dochód narodowy jako sumę wartości dóbr wytworzonych na rynku Sp;** mrj też- patrząc z drugiej strony, jako sumę dochodów czynników produkcji X*/Wj (gdzie ejjest zasobem czynnika produkcji, Wj ceną tegoż czynnika produkcji)35. Jest to tzw. zagadnienie dualności. Analizując politykę handlową w praktyce bada się zazwyczaj bardziej ograniczone zagadnienie: jak poziom i zmiany cen innych dóbr w gospodarce, wywołane stosowaniem polityki celnej, wpływają na rentowność produkcji danego dobra? Mówiąc inaczej, badanie efektywnej protekcji ma dać odpowiedź na pytanie, w jaki sposób cła na inne dobra (półfabrykaty) wpływają na krajową wartość dodaną danego dobra finalnego. t)p1ai = v + (tp Stąd zmiana jednostkowej wartości dodanej, wynikająca z wprowadzenia cel, jest równa: a dzieląc tę wartość przez v, otrzymujemy względną stawkę efektywnej równą: t-Xt,c, v' = ji (7) T= v'-v gdzie: ct = (p,a,/p), jest udziałem i-tego półproduktu w cenie dobra x. Odejmując z kolei cło finalne (() od obu stron równania, otrzymujemy: T-t = 12 Zagadnienia te są szczegółowo analizowane w pracy C!ine'a (1997). 33 Mundell (1957). 34 Markusen(1983). 35 Stosujemy tu odmienne oznaczenia. Szerzej na temat dualności por. .np.: Bowen, Hollander, Viaene (1998), rozdz. 4. co obrazuje różnice między efektywną i nominalną stawką celną. 56 Przyjęto tu ekspozycje efektywnej protekcji celnej, zastosowaną przez Kenena (1989). Twórcami teorii efektywnej protekcji celnej sąCorden (1971) oraz Balassa (1971). 40 41 JCSL HyyYlia IIL»IIIIII(IJJIVJ amvv w piuitai,ji. upai^^Łajiii, uiutiia f™-* " ' cu? l?C Ze leżeli W1CJC (? jest mniejszych od t, to efektywna stawka protekcji jest większa od nominalnej. I odwrotnie, jeżeli wiele Tt jest większych od (, to wówczas efektywna stawka protekcji jest niższa od nominalnej. Warto przy okazji zauważyć, że efektywna stawka protekcji może być również negatywna, co oznacza ujemną protekcją (gorsze warunki konkurencji dla krajowych producentów) w porównaniu z sytuacją wolnego handlu. Jeżeli rząd nie chce, ze względu na efektywność ekonomiczną, wprowadzać dyskryminacji cenowej pomiędzy producentami różnych dóbr, to powinien zapewnić im ten sam poziom efektywnej protekcji, wpływającej na poziom wartości dodanej". Jednak ten sam poziom protekcji efektywnej nie oznacza, że stawki nominalnej protekcji celnej są identyczne we wszystkich sektorach. Bywa wręcz przeciwnie, co można wykazać następująco. Przyjmijmy, że cr; to udział i-tego półfabrykatu w cenie j-tego dobra finalnego w cenach wolnohandlowych. Stosując nieco inną konwencję zapisu (stosowaną przez Cordena), stopa efektywnej protekcji naj-te dobro (g;), wytwarzane za pomocą jednego (/-tego) komponentu, jest równa38: Załóżmy, że (^ /,, t2, t2, oznaczają stopy nominalnej protekcji na (uporządkowane) nakłady do produkcji, poczynając od surowców pierwotnych (wyższe indeksy reprezentują surowce przetworzone, półfabrykaty, dobra przetworzone) po produkty finalne. Zakładając pionową integrację produkcji przyjmijmy, że cm, cn, c2i, ... to udziały poszczególnych nakładów (współczynniki) w kolejnych etapach produkcji (1, 2, 3) przy cenach wolnego handlu. Jeżeli stawka na pierwszy surowiec jest równa zero (ta = 0), to wówczas efektywna stopa protekcji gj (przy użyciu tylko jednego komponentu z poprzedniej fazy produkcji) jest równa: _ h l-c. a wtedy zakładając, że celem polityki handlowej jest zapewnienie równego poziomu efektywnej protekcji, tj. aby gj = g na wszystkie produkty (z wyjątkiem pierwszego), to: '„ = 0, ,2. xc COrai wyzs^c. UtzyWlSCie nie zawsze Iliuziia laiwu puiuwnywat, SHJJJIIIC jłiz,ŁLvvvjiŁcina produktów, jeżeli nie są one połączone prostym liniowym cyklem produkcyjnym. Niemniej jednak sama koncepcja zapewnienia stałego poziomu efektywnej protekcji jest dosyć prosta. Z koncepcją tą wiąże się tzw. eskalacja celna. W większości krajów rozwiniętych poziom protekcji nominalnej wzrasta na ogół wraz ze stopniem przetworzenia towarów. Stawki nominalne na surowce są zazwyczaj zerowe, na półfabrykaty stosunkowo niskie i wyższe na wyroby gotowe3*. Oznacza to z kolei, że poziom efektywnej protekcji na wyroby gotowe jest zazwyczaj wyższy niż nominalnej (bo cła na komponenty są niższe). Obliczanie efektywnej stawki protekcji było bardzo popularne kilkanaście lat temu, gdy koncepcja ta była nowa, a poziomy stawek celnych w państwach rozwiniętych znacznie wyższe. Najprostszy przykład wyliczenia efektywnego poziomu protekcji oraz poziomy efektywnych stawek celnych w krajach Unii Europejskiej, Stanach Zjednoczonych i Japonii przedstawiono w aneksie do podrozdziału 9. (tab. 1.1). Na przykład, w krajach Wspólnot Europejskich stawki efektywnej protekcji są zazwyczaj wyższe niż cła nominalne na wyroby tekstylne, metale nieżelazne, meble, sprzęt transportowy. Inne chronione sektory obejmują wyroby tytoniowe i produkty spożywcze. Z drugiej jednak strony istnieją sektory, jak wyroby przemysłu poligraficznego czy produkty ze skóry, w których występowała ujemna efektywna stopa protekcji. Natomiast w Stanach Zjednoczonych stosunkowo wysokie poziomy efektywnej protekcji występowały w pracointensywnych gałęziach produkcji (tekstylia, obuwie). Jakie podstawowe wnioski wynikają z analizy efektywnej protekcji dla stosowania polityki celnej? Po pierwsze, dążenie do zapewnienia takiego samego poziomu efektywnej protekcji celnej może często prowadzić (i prowadzi) do eskalacji nominalnych ceł. Zjawisko to bywa interpretowane jako przejaw szczególnej ochrony najbardziej zaawansowanych gałęzi przemysłu. Po drugie, analiza efektywnej protekcji ma wpływ na skuteczność polityki handlowej państw rozwijających się. W krajach tych często stosowano cła (nie zawsze bardzo niskie) na wytwarzanie elementarnych surowców czy półfabrykatów. W ten sposób próbowano stworzyć bodźce do rozwoju wstępnych faz produkcji. Efektem takiej polityki jest jednak bardzo silne ograniczenie efektywnej protekcji rodzących się, bardziej rozwiniętych sektorów przetwórczych. Z kolei silny protekcjonizm w przypadku dóbr finalnych nie zawsze stwarza wystarczające bodźce do rozwoju produkcji dóbr pośrednich, jeżeli rozmiary rynku krajowego są niewielkie40. Po trzecie, wszystkie kraje rozwinięte (i członkowie WTO z Europy Środkowo--Wschodniej) mają „związane" stawki prawie na wszystkie dobra, co oznacza, że nie ma możliwości podnoszenia ceł11. W tej sytuacji podniesienie efektywnej protekcji na dobro Jak wynika z równań, nominalna stopa protekcji jest średnią stopy efektywnej i cła na nakład służący do produkcji na danym etapie. Przy stałej wartości efektywnej protekcji (g) " Por. Corden (1971), rozdz. 8. J8 Corden (1971), s. 36. 38 Zjawisko to jest widoczne np. w polskiej laryfie celnej (por. dalej). 40 Wątpliwości te znalazły odzwierciedlenie w debacie teoretycznej i politycznej nt. zalet i wad polityki „substytucji importu" i „promocji eksportu". Ta ostatnia w 80. latach zyskała znacznie więcej zwolenników. Por.: np. Krueger (1974). 41 Por. rozdział IV. 42 43 irzez obniżenie rzeczywistej (.stosowanej; stawia cemej na ptmaoryKayy wykorzystywane r produkcji tegoż dobra. Tego typu polityka handlowa, polegająca zazwyczaj na zasowym zawieszeniu (niestosowaniu) stawek celnych na półfabrykaty, jest często tosowana zarówno w Polsce, jak i w Unii Europejskiej42. Zagadnienia te będą opisane n dalszej części pracy. Obecnie już rzadziej oblicza się efektywną protekcję celną, i to z kilku powodów. Po derwsze, poziomy stawek celnych w krajach rozwiniętych są już znacznie niższe. Po irugie. przedstawiona tu formuła wymaga przyjęcia dosyć rygorystycznych założeń, zwłaszcza, że badany przemysł nie ma możności substytucji jednych półfabrykatów tinymi, krajowymi (tzn. współczynniki nakładów są stałe)13 oraz pomija się wpływ Iziałania innych instrumentów pozataryfowych (kwoty, licencje itd.). Po trzecie, zna-.omicie zwiększyły się możliwości używania technik ekonometrycznych i modeli do nalizy skutków stosowania ceł w gospodarce narodowej. Stosowanie policzalnych mo-leli równowagi ogólnej (CGE) umożliwia znacznie pełniejsze uwzględnienie współzależ-lości mikro- i makroekonomicznych, występujących w gospodarce wskutek zmiany loziomu ceł44. Nie oznacza to jednak, że analiza efektywnej protekcji nie ma już praktycznego .naczenia. Dotyczy to zwłaszcza krajów rozwijających się i innych, takich jak Polska, najacych stosunkowo wysokie poziomy skonsolidowanych stawek celnych4S. 10. Ekwiwalentność ceł importowych i podatków eksportowych a równowaga zewnętrzna W klasycznym artykule z 1936 roku A. Lemer46 wykazywał analogię (symetryczność) tomiędzy cłami importowymi a podatkami eksportowymi. Pokazał to za pomocą Jasycznego, dwusektorowego modelu w ramach równowagi ogólnej, który był już wielokrotnie prezentowany w tym rozdziale. Należy przypomnieć, że jest to model .czystej" teorii handlu, w którym pieniądz jest neutralny, a istnienie jedynie dwóch jodmiotów (kraj i „reszta świata") gwarantuje automatyczne utrzymanie lub przywracanie ównowagi bilansu handlowego. Zgodnie z dotychczasowymi oznaczeniami w tym uproszczonym modelu wytwarza ię jedynie dwa dobra: C, będące przedmiotem eksportu oraz dobro importowalne F. •rzyjmijmy dla uproszenia, że wyjściowe (w warunkach wolnego handlu) ceny obu tych 42 Kaliszuk (2000a). Istnieją różnice w metodologii obliczania protekcji efektywnej stosowanej przez Cordena (197!) Balassę (1971). Pierwszy autor, w pewnym uproszczeniu, postuluje analizę wzrostu cen krajowych czynników 'rodukcji, nie będących przedmiotem wymiany (co komplikuje wyliczenia), a drugi — przyjęcie cen stałych. 44 Por.: np. Francois i Reinert (1998). Zagadnienie konsolidacji (związania) stawek celnych jest omawiane dalej. * Lemer (1936). |ji u w nuwiiq w ptłurozuziaiacn Z — J wpiuwauzcmc cia im^unuwego na uuuiu r, powiedzmy w wysokości/ = 25% advalorem, podnosi cenę tegoż dobra o ten sam procent na rynku krajowym (cena wzrasta do Pm + ,y czyli do 125 jednostek). Oznacza to zmianę relacji cen na rynku krajowym (PC#*RI+O = 100/125 = 4/5) w stosunku do cen światowych, czyli względny spadek cen dobra C. W efekcie następuje wzrost produkcji dobra F\ spadek produkcji dobra C. W modelu tym ten sam efekt cenowy (i związaną z nim realokację zasobów produkcyjnych) można uzyskać poprzez wprowadzenie 20-procentowego podatku eksportowego. Podatek taki zmniejszyłby cenę dobra C na rynku krajowym do poziomu 80 jednostek (100-20% x 100)4tt. W efekcie względnie wzrosłaby cena dobra F, a nowa relacja cen na rynku krajowym ukształtowałaby sie na poziomie 80/100 = 4/5, a więc na takim samym, jak po wprowadzeniu cła na dobro F. Wprowadzony podatek eksportowy w odniesieniu do ceny ex post otrzymywanej przez eksporterów wynosi 25% (20/80). Należy zatem oczekiwać takich samych efektów produkcyjnych, konsumpcyjnych i handlowych. A zatem ilustracja graficzna skutków wprowadzenia podatku eksportowego byłaby taka sama jak w przypadku zastosowania cła importowego. Omówione tu twierdzenie ma duże znaczenie konceptualne. Pokazuje ono bowiem wyraźnie, że w ujęciu teoretycznym każda forma protekcjonizmu prowadzi do strat w dobrobycie wskutek ograniczenia rozmiarów wymiany. Często bowiem wysuwane są argumenty polityczne, że protekcjonizm służy wyłącznie ochronie krajowych producentów konkurujących z importem i nie narusza interesów krajowych eksporterów czy innych członków społeczeństwa. Natomiast twierdzenie Lernera wyraźnie pokazuje, że ochrona nieefektywnych krajowych producentów przed importem (za pośrednictwem ceł) dokonuje się kosztem innych efektywnych producentów (ekwiwalentne podatki eksportowe), mogących skutecznie konkurować na rynkach międzynarodowych. A. Lerner dowodzi symetryczności cła importowego i podatku eksportowego dzięki przyjęciu szeregu rygorystycznych założeń. Przyjmuje on, że rynki są doskonale elastyczne i dzięki temu proces realokacji zasobów, wywołany zmianą relacji cen na rynku krajowym, dokonuje się szybko i bez dodatkowych kosztów. W rzeczywistości sytuacja może być mniej doskonała. Realokacja zasobów może przebiegać powoli, wywoływać dodatkowe koszty ekonomiczne i społeczne oraz napotykać opór ze strony społeczeństwa czy władzy politycznej. Dodatkowe trudności w okresie przejściowym mogą wynikać z zakłóceń w równowadze zewnętrznej. Wprowadzenie linearnych podatków importowych (tzn. jednolitego cła wobec wszystkich dóbr importowych) w początkowym okresie zmniejsza import. Wskutek tego powstaje (przejściowa) nadwyżka bilansu handlowego. Dopiero po pewnym czasie, w myśl najprostszej teorii makroekonomicznej, prowadzi to do aprecjacji waluty krajowej, zmniejszenia konkurencyjności eksportu i stopniowej eliminacji nadwyżki bilansu handlowego. Natomiast wprowadzenie (powszechnego) podatku eksportowego 47 Wykorzystano tu przykład Cordena (1971), s. 119-120. 48 Przyjmuje się tu założenie małego kraju, oznaczające, że cena światowa dobra Cnie ulega mianie wskutek wprowadzenia podatku. 44 45 rzejściowy) dencyt Diiansu nanuiowegu. uupwiu pu pcmyym itwie następuie deprecja-a krajowej waluty, zmniejszająca konkurencyjność importu i poprawiająca konkurencyj-iść eksportu, dzięki czemu może nastąpić przywrócenie równowagi bilansu hand- wego4y. Według W. Cordena symetryczność podatku importowego i eksportowego istnieje dynie teoretycznie. Pełna ekwiwalentność wymaga bowiem, by wprowadzeniu da warzyszyla odpowiednia aprecjacja kursu, a zastosowanie podatku eksportowego było dączone z deprecjacją kursową5". Argument ten, lecz w odniesieniu do liberalizacji celnej st wykorzystywany dla uzasadnienia zasady wzajemności w negocjacjach handlowych. :dnostronna liberalizacja handlowa mogłaby wywoływać (przejściowe) zakłócenia .wnowagi bilansu handlowego (do czasu wystąpienia kompensującej deprecjacji kurso-ej). Natomiast wielostronna liberalizacja prowadzi do równoczesnego zwiększenia LSportu i importu i nie powinna zakłócać równowagi zewnętrznej51. Podobnie duże znaczenie dla interpretacji makroekonomicznej roli ceł miała klasycz-i już praca R. Mundella z 1961 roku52. Prowadząc analizę kraju dużego w systemie irsów zmiennych stwierdził, że polityka handlowa nie wywołująca retaliacji (np. postaci powszechnej taryfy celnej) ma negatywne skutki dla makroekonomicznej •wnowagi wewnętrznej. Przyjęcie takiej taryfy doprowadziłoby bowiem do poprawy rms oftrade. powstania nadwyżki bilansu obrotów bieżących, aprecjacji kursu walutowe-3, a w konsekwencji do obniżenia się poziomu cen krajowych i zmniejszenia poziomu -odukcji i zatrudnienia w krótkim okresie. Tak więc w najprostszym modelu Mundella rotekcjonizm o charakterze niedyskryminacyjnym prowadzi do (przejściowego) spad-j poziomu dobrobytu. Bardziej rygorystyczna analiza wykazuje wprawdzie, że przy ;wnej (odpowiedniej) specyfikacji modelu możliwe jest, że wprowadzenie powszech-:go cła spowoduje wzrost produkcji i zatrudnienia. Jest to jednak sytuacja mało rawdopodobna". Pomimo stosunkowo jednoznacznych wniosków płynących z modelu Mundella, ;wne kraje mogą stosować niedyskryminacyjną politykę taryfową dla realizacji celów lakroekonomicznych. Wiele krajów, a zwłaszcza państwa mniej rozwinięte i w procesie ansformacji, odczuwa problemy ze stabilizacją makroekonomiczną. Często występują udności związane z nadmiernym poziomem inflacji i deficytem budżetowym. Wprowa-;enie podatku importowego poprzez oczekiwaną aprecjację waluty i zwiększenie ochodów budżetowych może przyczynić się do zmniejszenia oczekiwań inflacyjnych przywrócenia równowagi, nawet jeżeli zmniejsza to korzyści dobrobytowe z wymiany liędzynarodowej. Jest przy tym zrozumiale, że kraje rozwijające się, odczuwające 50 Opisany lu mechanizm jest niesłychanie uproszczony. Zakłada się, że spełnione są warunki Marshalla-.ernera, a kim, jest płynny i reaguje na stan bilansu handlowego (obrotów bieżących). Szersza analiza lego igadnienia wykraczałaby jednak znacznie poza zakres tej pracy. K Corden (1971), s. 120. Bardziej dogłębna analiza teorematu Lernera została przeprowadzona przez [cKinnona(19fi6). '' Por. rozdział dotyczący podstawowych zasad syslemu GATT/WTO. " Mundell (1961). 53 Ford, Sen (1985), ruzdz. 2. [AW™" ????fJiiuwt, a IllCSyyCnailiC l?auiN.u puuaiAi cr,O["Jlluw?? ???*•?•<•?? '??:l'*ą-BEF). Podobnie można analizować zniekształcenia konsumpcyjne. Przyczyną odmiennej /ceny konsumpcyjnej mogą być efekty uboczne związane z konsumpcją jakiegoś dobra. o o konsumpcja benzyny przez właścicieli samochodów wywołuje efekty uboczne postaci zatrucia środowiska. Z kolei nadmierna konsumpcja wysokoprocentowych ioholi wywołuje efekty uboczne w postaci większej absencji w pracy, niższej wydajności az większej zachorowalności, co zwiększa nakłady na służbę zdrowia. W obu zypadkach wycena społeczna konsumpcji jest inna niż prywatna, co oznacza przesunię-: społecznej krzywej popytu w lewo. Racjonalność stosowania polityki handlowej przy miennej wycenie konsumpcji przedstawiono na rys. II.2. Rysunek II.2. Efektywność polityki handlowej przy występowaniu zniekształceń rynkowych w prywatnej i społecznej wycenie konsumpcji Na rys. 11.2 przedstawiono krzywą Dh prywatnej wyceny krańcowej konsumpcji, :azującą wielkość popytu przy różnych cenach. Pokazano również krzywą społecznej yceny krańcowej (Dh'), która jest położona niżej (bardziej w lewo) ze względu na )datkowe koszty (efekty zewnętrzne) związane z konsumpcją tegoż dobra. Skłania to do ;raniczenia jego konsumpcji. Dodatkowo na rysunku przyjęto, że krzywa podaży ajowej (S,r) prawidłowo odzwierciedla zarówno koszt prywatny, jak i społeczny, idobnie zakłada się, że cena światowa (Pw) również prawidłowo odzwierciedla oba )szty. Przy takim położeniu krzywej Dh' pożądane byłoby ograniczenie konsumpcji wielkość Q3Q4. Podobnie jak poprzednio, wprowadzenie cła ad yalorem (() spowoduje )dniesienie ceny krajowej do poziomu Pmi+0, co wywoła pożądane zmniejszenie ii».ajii-'a t- ugi aniczenia Konsumpcji, IUWHO. JJUIU uujn.ła rys. TT.3 przedstawiono krzywą możliwości produkcyjnych małego kraju oraz relację światowych (lerms of trade), równą Pw. W warunkach wolnego handlu kraj portowałby dobro C i importowałby F*. Stosowanie subwencji produkcyjnej wobec ira F spowodowało, że cena względna dobra F jest wyższa dla producentów. Nowa tcja cen jest zatem równa Ps = Pr/PFtUl) ka niż lerms oftrade. A zatem równowaga produkcyjna ustali się w punkcie styczności stej obrazującej relacje cen dla producentów (Ps) i krzywej możliwości produkcyjnych, -v punkcie Qs, Przy liberalnej polityce handlowej wymiana towarowa z resztą świata :onuje się według relacji Pw. W tej sytuacji równowaga konsumpcyjna ustali się lunkcie Ks, w którym kraj eksportuje dobro C, a importuje dobro F (wbrew przewadze Na przykład, ekonomiści zajmujący się ekologią postulują „internalizację" efektów zewnętrznych, czyli zebe uwzględnienia w „prywatnych" kos/lach produkcji firm wszystkich strat wywołanych przez eczyszczenie środowiska naturalnego, wywołane wytwarzaniem dóbr. Wykorzystano lu podejście zaprezentowane w: Markusen, Melvin, Kaempfer, Maskus (1995), Iz. 15.3. Punkt styczności prostej P^, stycznej do krzywej transformacji i odpowiedniej krzywej obojętności, dowałby się na lewo od punktu Q, (równowaga produkcyjna przy wolnym handlu). 0 C Rysunek IL3. Skutki polityki handlowej w warunkach występowania zakłóceń rynkowych wywołanych polityką państwa względnej). W efekcie kraj znajduje się na znacznie niższej krzywej obojętności (Us), w porównaniu z niezniekształconą równowagą w warunkach wolnego handlu (nie zaznaczoną na rysunku). Rozwiązaniem zwiększającym poziom dobrobytu kraju, bez zmiany poziomu subwencji, byłoby wprowadzenie cła importowego ad valorem (t) na dobro C. Dzięki temu wzrosłaby względna cena krajowa dobra C, co stworzyłoby bodźce do zwiększenia produkcji tegoż dobra. Pośrednio oznacza to względne zmniejszenie ceny dobra F i osłabienie bodźców do produkcji tegoż dobra. Nowa relacja cen dla producentów krajowych ukształtowałaby się zatem na poziomie PStt>Py Ta nowa relacja cen, zaznaczona na rysunku jako /%+ „ zawierałaby się w przedziale między cenami z subwencją (Ps) i terms of trade (tj. Pc = Pc/Pfn + v)ażania sąsiada". W tym konkretnym przypadku wniosek ten jest niejednoznaczny nktu widzenia całego świata, ponieważ wprowadzenie protekcji, ograniczając import a C i handel kraju, przyczyniło się równocześnie do ograniczenia subsydiowanego tortu dobra F. Po drugie, w efekcie wprowadzenia cła, redukującego „fałszywą" alokację zasobów lnoszącego dobrobyt, zwiększają się różnice cenowe pomiędzy rynkiem producentów asumentów. Polityka taka jest możliwa przy założeniu, że rząd dysponuje doskonalą rmacją o skali zakłóceń rynkowych i reaguje — ustając określone cła — odpowiednio iko. W praktyce może to być bardzo trudne. Nie jest np. oczywiste, czy producenci ?a F dadzą się „oszukać" i nie zareagują na podwyżkę cla na dobro C, które redukuje cięż rzeczywistą wartość przyznanych im subwencji produkcyjnych. Mogą się oni agać dalszego zwiększenia subwencji produkcyjnych dla dobra F. Co więcej, .otrwała interwencja rządowa w poziom cen dla producentów i konsumentów osłabia śce rynkowe i prowadzi do powstawania częstych przetargów politycznych pomiędzy łykami i podmiotami gospodarczymi. W skrajnym wariancie może to doprowadzić do imnych strat dobrobytowych w gospodarce nierynkowej, wraz ze wszystkimi negatyw-i konsekwencjami, które były dobrze widoczne w byłych krajach socjalistycznych. Po trzecie, jak sama nazwa wskazuje, opisana tutaj polityka handlowa jest jedynie /iązaniem „drugim po najlepszym". Niewątpliwie, w analizowanym przypadku rwszym najlepszym" rozwiązaniem, maksymalizującym poziom dobrobytu krajowe-byloby zniesienie subwencji produkcyjnych i osiągnięcie równowagi w ramach aego handlu. Dodatkowo — pamiętając o wnioskach z analizy równowagi cząstkowej izeba zauważyć, że z przedstawionej tu analizy wcale nie wynika, że cło jest zywiście jedynym najlepszym, możliwym do zastosowania, instrumentem. Podobnie poprzednio, można by analizować konsekwencje stosowania innych alternatywnych umentów sektorowej polityki gospodarczej (np. subwencji produkcyjnych). Skutki awania innych narzędzi polityki handlowej są analizowane w dalszych rozdziałach y- Po czwarte, źródłem zakłóceń rynkowych mogą być nie tylko działania rządu, ale iktyki stosowane przez producentów. W związku z tym powstaje pytanie, czy polityka a może być instrumentem korygującym nieefektywności stąd wynikające. ceł w warunkach oligopolizacji rynku Dotychczasowa klasyczna analiza była oparta na założeniu doskonałej konkurencji. W rzeczywistości monopolizacja czy też oligopolizacja niektórych sektorów gospodarki jest współcześnie zjawiskiem często spotykanym. Tutaj zostaną przedstawione przede wszystkim skutki stosowania defensywnej polityki celnej w warunkach modelowego krajowego monopolu1" dla lepszego ukazania odmienności w porównaniu z doskonałą konkurencją. Na zakończenie ukazane też będą konsekwencje stosowania ceł importowych, nakładanych w stosunku do zagranicznego oiigopolu, w sytuacji gdy nie występuje produkcja krajowa. Analiza ta pozwoli na pełniejsze zrozumienie koncepcji strategicznej polityki handlowej, w której występują wyraźne współzależności pomiędzy oligopolistycz-nymi producentami. Polityka ta będzie analizowana w następnym podrozdziale. 2.1. Analiza skutków protekcji przy monopolizacji gospodarki krajowej — w ramach równowagi cząstkowej Podstawowy wariant analizy skutków stosowania cła został opracowany przez J. Bhagwatiego11 w połowie lat sześćdziesiątych. Analiza ta została następnie rozwinięta głównie przez E. Helpmana i P. Krugmana12. Ilustrację tego podejścia ukazano na rys. II.4. MC > ? V- r_ ->^-- 1 1 ^ 0 O, Q, QM Rysunek II.4. Skutki stosowania cła w zmonopolizowanym sektorze: równowaga cząstkowa K, K, Q 10 Przy braku lub przy występowaniu korzyści skali produkcji. 11 Bhagwali (1965). 12 Helpman, Krugman (1989). 60 61 I IU również O JJIUUUP.LJI \m\,/. • idardowy, rosnący ytu (D) oraz utargu krańcowego producenta monopolistycznego PM), to groźba potencjalnego jortu już nie istnieje i nie oddziałuje na postępowanie firmy monopolistycznej, efekcie monopol ustala cenę maksymalizującą zysk (tj. PM) i mamy do czynienia ze idardową analizą gospodarki zamkniętej. Opisane zmiany w wielkości produkcji monopolu, w zależności od poziomu cła Milowego, można wyraźniej przedstawić za pomocą rys. II.513. Podnoszenie cła r od 0 do PP-PW powoduje wzrost produkcji z Qf do QP. Przy cle owadzającym cenę światową do poziomu ceny prohibicyjnej (Pp) następuje całkowite eliminowanie importu. Dalsze podnoszenie cła, w przeciwieństwie do wolnej konkuren-zmniejsza stopniowo wielkość produkcji krajowej z QP do QM, Cło podnoszące cenę na iku krajowym, powyżej poziomu równowagi monopolu {PM), nie ma już żadnego ływu na wielkość krajowej produkcji, konsumpcji i cen. Tak więc jeden z klasycznych argumentów na rzecz wprowadzania cła, mówiący Dchronie krajowej produkcji i zatrudnienia, może nie mieć znaczenia w sektorze Helpman, Krugman (1989), s. 30. Rysunek II.S. Zmiany wielkości produkcji w sektorze zmonopolizowanym w zależności Mi poziomu cła importowego zmonopolizowanym. Stosowanie średnich (wysokich) ceł może w tej sytuacji jedynie zwiększać zyski monopolu, ograniczając jednak wielkość krajowej produkcji (i zatrudnienia). Uwzględnienie tego wniosku może mieć szczególne znaczenie przy analizie gospodarek w procesie transformacji, w których skala „odziedziczonej" po poprzednim systemie monopolizacji, była z reguły bardzo duża. 2.2. Analiza skutków protekcji przy monopolizacji sektora importowego — w ramach równowagi ogólnej W tym punkcie pracy zostaną przedstawione zmiany produkcyjne, konsumpcyjne i dobrobytowe, wywoływane protekcjonistyczną polityką handlową w gospodarce zmonopolizowanej, a także bardziej prawdopodobne procesy odwrotne, tzn. konsekwencje liberalizacji handlowej w gospodarce autarkicznej. Załóżmy, podobnie jak zazwyczaj, że w gospodarce wytwarza się jedynie dwa dobra. Dobro C, w którym kraj ma przewagę komparatywną, oraz dobro przemysłowe F, które jest wytwarzane tylko przez jednego krajowego monopolistę (przy niewystępowaniu korzyści skali produkcji), analogicznie jak w analizie równowagi cząstkowej. Zmiany wywołane wprowadzeniem polityki protekcjonistycznej zostały przedstawione na rys. JJ.6. Narys. II.6. mały kraj ma przewagę komparatywną w produkcji dobra C, jeżeli relacja cen światowych (terms od trade) jest równa Pw. Dzieje się tak, ponieważ przy liberalnym handlu kraj taki (z założenia) ma relacje cen krajowych równe terms of trade, tj. \PW = (j \ w tej sytuacji równowaga produkcyjna ukształtuje się w punkcie T, a konsumpcyjna w punkcie Kjt znajdującym się na krzywej obojętności If. Kraj ten eksportuje zatem wielkość DT dobra C w zamian za DKf dobra F według terms of trade (T). - - . .-,1.. ,-,:„ . "6T Rysunek II.6. Analiza, w ramach równowagi ogólnej, zmian w polilyce handlowej w malej gospodarce zmonopolizowanej Wprowadzenie „średnich" ceł spowoduje stopniowe zwiększanie produkcji oraz niejszenie importu dobra F. Przy cle prohibicyjnym (odpowiadające różnicy PP-PV, ,y analizie w ramach równowagi cząstkowej) gospodarka nie importuje już wcale dobra znajduje się w równowadze autarkicznej (punkt A) na krzywej obojętności IA. Jednak itencjalnie) monopolistyczny producent krajowy zachowuje sie tak, jak gdyby nadal stępowała doskonała konkurencja i w efekcie równowaga autarkiczna jest osiągnięta punkcie A, w którym MRT = MPS. Nowa relacja cen autarkicznych jest niższa niż terms PAI PWI trade, czyli: P* = ?c < rc / = P*. Pw. Gdyby rząd chciał utrzymać (rozwijać) produkcję krajową, np. ze względu na korzystne efekty uboczne, nie wy wohijąc jednak nadmiernych kosztów dla konsumentów, to powinien wprowadzić tzw. naukową stawkę celną (f,)18. Poziom tego cla jest wyznaczony przez przecięcie się krzywej krajowego popytu (D) i kosztu przeciętnego (AC)- Przy takim poziomie cla nie wystąpi (nadzwyczajny) zysk monopolistyczny, a równocześnie producent zaspokaja cały krajowy popyt i eliminuje całkowicie import. Dalsze podnoszenie cła (powyżej poziomu ts) prowadziłoby do stopniowego zmniejszania wielkości produkcji krajowej (bez wzrostu importu) do wielkości QM (równowagi monopolistycznej). W tej sytuacji malałaby renta konsumenta, a rosła producenta, przy powstawaniu dodatkowych bezpowrotnych strat. W porównaniu z analizą monopolu z rosnącymi kosztami przeciętnymi zastosowanie naukowej taryfy celnej wywołuje „gwałtowne" pojawienie się produkcji. Jednak dalsze zwiększanie cel jedynie obniża produkcję krajową. Przedstawiona tutaj koncepcja naukowej taryfy celnej wskazuje, że stosowanie „umiarkowanego" protekcjonizmu, przy występowaniu korzyści skali, może zminimalizować koszty dla konsumentów i umożliwić wystąpienie korzystnych efektów ubocznych w gospodarce19. Możliwości wystąpienia jednoznacznych korzyści dobrobytowych zostały pełniej przedstawione w koncepcji strategicznej polityki handlowej. 2.4. Protekcja celna wobec oligopolu zagranicznego przy braku produkcji krajowej Ostatnim elementem analizy defensywnej polityki handlowej jest sytuacja, w której nie istnieje rzeczywista czy potencjalna produkcja krajowa danego dobra. Natomiast zagraniczna produkcja danego jest wytwarzana przez ustaloną liczbę («*) oligopolistów. Analiza ta jest częściowym odpowiednikiem koncepcji optymalnej taryfy celnej w ramach gospodarki wolnokonkurencyjnej. W tym uproszczonym modelu przyjmuje się, że identyczna funkcja kosztów każdego z zagranicznych oligopolistów jest postaci: C*(q"") = F* + c"q*, gdzie F jest kosztem stałym, c jest (stałym) kosztem krańcowym, a q ilością wytwarzanych dóbr. Dodatkowo LS Utrzymanie produkcji krajowej (i zairudnienia) może być pożądane ze względu na potencjalne korzyści w przyszłości (zmodyfikowany protekcjonizm wychowawczy) czy niedoskonałości rynkowe. " Podejście takie bywa kwestionowane na gruncie teorii. Por. Tornell (1991). 20 Podejście oparte jest o anaJizę przedstawioną w pracy: Bowen, Hollander, Viaene (1998), rozdz. 10.1. Opiera się ona głównie na pracach Kmgraana(1989), Brandera-Spencer (1984) oraz Eatona-Grossmana (1986). Por. następny podrozdział. 66 67 tywnego producenta i segmentacji rynków powoduje, że zagraniczni oligopoliści traktują nek krajowy jako jedyny, na którym prowadzą konkurencyjną działalność, ignorując pływ sprzedaży na innych „wspólnych" rynkach. Przy takich założeniach sprzedaż każdej firmy zagranicznej na rynku krajowym (jej sport) może być odniesiona do jej całkowitej produkcji ą* = ą* oraz Q* = Q", gdzie oznacza całkowitą sprzedaż, a ą sprzedaż pojedynczej firmy. P(Q*) Wprowadzenie cła importowego przez kraj spowoduje, że reprezentatywny zagranicz-i oligopolista otrzymuje cenę p!{\ + t) i uzyskuje zyski równe: n' = (1 + 0 -c*\q*-F* Warunek pierwszego rzędu maksymalizacji zysku w modelu Cournota można ówczas wyliczyć jako: dP{Q') dn* ^4 Wyrażenie w nawiasie kwadratowym jest „postrzeganym" utargiem krańcowym ?my zagranicznej (mr), który może być zapisany jako ważona średnia ze średniego zychodu (tj. p(Q*)) oraz krańcowego utargu całego przemysłu (MR(Q*)). Wówczas: analizowanego dobra, który jest sumą nadwyżki konsumenta oraz dochodów z ceł. Wielkość ta jest równa: W(t)=\\p(v)dv-p(Q*)Q* po zróżniczkowaniu tego wyrażenia względem stawki celnej (t) otrzymujemy: 1+1 u+ dt dt ' dW(t) Pierwsza część wyrażenia po prawej stronie opisuje straty w rencie konsumenta, wywołane wprowadzeniem cła, ale znak drugiej części (w nawiasie) może być różny w zależności od wysokości cla (0- Wyrażenie w nawiasie pokazuje sposób, w jaki cło wpływa na dochody: a) zwiększa dochody fiskalne na jednostkę importowanego dobra przy danej cenie; b) podnosi wartość, do której cło jest stosowane oraz c) zmniejsza wielkość importu. Oczywiście, dwa pierwsze wymienione czynniki zwiększają przychody (dobrobyt), a ostatni zmniejsza. Gdyby rozpatrywać (tak, jak się to często robi) jedynie niewielkie zmiany cła, rozpoczynając od polityki wolnego handlu (tj. t = 0), to wówczas całe równanie redukuje się do postaci: dt dt = -Q: r-0 mr(&, n*) = ± x MR(Q') + U - ^j x p{Q*). A zatem przy wzroście liczby firm eksportujących («*) postrzegany utarg krańcowy ir) zbliża się do konkurencyjnego rezultatu (p(Q)). W modelu takim, przy wstępnym założeniu ustalonej liczby firm zagranicznych (tzn. i* = 0), można, po przekształceniach, wyliczyć wpływ cfa na wolumen ich eksportu: 1 1 dQ* dt Ten znak nierówności wynika z warunku drugiego rzędu na maksymalizacje zysku, tj.: n*ldą*2 = (1 - l/n)p'(6ł) + q*p"(Q*) < 0- Wprowadzenie cła zmniejsza globalny im->rt, a zatem spada również eksport każdej z firm zagranicznych. Podobnie, wyli-:ając d[p/(l + t)]/dt można wykazać, że cena każdej z firm zagranicznych obniża się :biega do ceny produkcji. Warunek ten jest spełniony dla Linearnych i wypukłych funkcji >pytu21. Ale warunek ten nk jest ąielniony dla funkcji popytu o stałej elastyczności. Por.: Bowen, HollandAl, aene (1998), s. 396. ' ortuje wielkość Q* po cenie pF. Po wprowadzeniu cła oligopol napotyka popyt równy J/(1 + t), podczas gdy postrzegany przychód krańcowy jest równy mr/(l +1). W tej lytuacji wielkość eksportu (importu) jest redukowana do poziomu Q2* (zrównanie nrl{\ + t)i c*), co podnosi cenę na rynku krajowym do poziomu p, i w efekcie zmniej-iza wielkość renty konsumenta o sumę pól A + B. Powoduje to także spadek ceny ^ksporterów do poziomu p*. Dzięki temu suma dochodów fiskalnych, wynikających i wprowadzenia cła, jest równa A + C. Zmiana w dobrobycie netto kraju importera jest ówna C-B. Dalsze zwiększanie cła powiększa wielkość pola B, zaś wielkość C może wzrastać, naleć bądź też nie ulegać zmianom. Tak więc źródłem korzyści dla kraju jest incydencja ;elna (czyli obniżka cen eksporterów), wywołana wprowadzeniem cla. Zakres tej ncydencji zależy od liczby eksporterów (n*). Przy wzrastającej liczbie tychże eksporterów postrzegany utarg krańcowy zbliża się do (krzywej) popytu, a cena każdego producenta do tosztu krańcowego. Przy n* wzrastającym do nieskończoności (wolna konkurencja) oprowadzenie cła przenosi się w całości na wzrost ceny importera, a ceny eksporterów nie ilegają zmianie. Wynik ten niczym się nie różni od standardowej analizy skutków oprowadzenia cła przez mały kraj. Zaprezentowany tu model, przy nieskończonej liczbie eksporterów, nie różni się od standardowej analizy w ramach doskonalej konkurencji. Jeżeli jednak liczba eksporterów est ograniczona, to wówczas rząd kraju importera może, podobnie jak w przypadku optymalnej taryfy celnej, próbować zwiększać dobrobyt krajowy przy użyciu aktywnej rolityki handlowej. Oczywiście, i w tym przypadku wprowadzenie cla importowego w celu aodniesienia krajowego dobrobytu obniżałoby dochody krajów z których pochodzi eksport byłoby przejawem polityki „zubażania sąsiada". Koncepcja strategicznej polityki handlowej opiera się na założeniu aktywnej polityki x ramach niedoskonałej konkurencji. Dodatkowo przyjmuje się zazwyczaj, zgodnie i nowymi teoriami handlu, że występują korzyści skali produkcji, a dobra mogą być zróżnicowane. Koncepcja ta jest omówiona w następnym podrozdziale. 3. Strategiczna polityka handlowa Teoria strategicznej polityki handlowej powstała głównie w latach osiemdziesiątych. Przyjmuje się zazwyczaj, że jej twórcami byli J. Brander,B. SpenceriP. Krugman. Została ana następnie rozbudowana przez J. Eatona, G. Grossmana i kilku innych ekonomistów. Wielu innych próbowało weryfikować jej empiryczne znaczenie. Tutaj zostaną przedstawione jedynie najważniejsze elementy tej teorii. Zasadnicza koncepcja tejże polityki handlowej nie jest skomplikowana. Elementem adróżniającym ją od prostej analizy polityki handlowej w ramach niedoskonałej konkurencji (zawartej w poprzednim podrozdziale) jest występowanie strategicznych współ- 70 „1, Występowania < niekoniecznie jednorodnych produktów, państwo może za pomocą instrumentów polityki handlowej (lub przemysłowej) oddziaływać na podział rynków między konkurującymi ze sobą firmami oligopolistycznymi. W tych warunkach strategiczna polityka może przyczynić się do transferu zysków od zagranicznego do krajowego oligopolisty. W efekcie może to prowadzić pośrednio do zwiększenia dochodów krajowych konsumentów. Instrumentami strategicznej polityki mogą być klasyczne cla, subwencje czy nawet ograniczenia ilościowe importu. Jednak zasadniczym modelowym instrumentem są podatki lub cła importowe. Dlatego też koncepcja tejże polityki jest omówiona w pierwszej, ogólnej części pracy, poświęconej polityce celnej. Implikacje stosowania innych instrumentów, a zwłaszcza subwencji produkcyjnych, są omówione w kolejnych rozdziałach pracy. 3.1. Ochrona przed importem jako wyraz polityki proeksportowej w ujęciu P. Krugmana Dwie najważniejsze prace dotyczące strategicznej polityki handlowej powstały prawie w tym samym czasie i zostały opublikowane w książce pod redakcją H. Kierzkowskiego (1984). Przyjmuje się jednak zazwyczaj, że podstawowe elementy tej polityki stworzyli Brander-Spencer (1984 oraz 1985)23. Ich model i wnioski zostary w pewnym sensie uogólnione w pracy Eatona-Grossmana (1986) i zostaną przedstawione w następnym punkcie. Prezentację strategicznej polityki handlowej można rozpocząć od prostego modelu P. Krugmana z 1984 roku. W pracy tej, jak wskazuje tytuł, autor starał się wykazać, że ochrona krajowego rynku, w pewnych warunkach, może być czynnikiem sprzyjającym wzrostowi eksportu krajowego monopolisty. Inspiracją dla tego modelu, jak pisze Krugman, było przekonanie amerykańskich biznesmenów, że producenci japońscy, korzystając z protekcji rynku krajowego24, mogą łatwej konkurować z nimi na rynkach między narodo w y ch. Model oparty jest na kilku ważnych założeniach. Po pierwsze, występuje konkurencja oligopolistyczna, a rynki są rozdzielone. Dla uproszczenia przyjęto, że występują dwie firmy, pochodzące z dwóch państw (kraju i zagranicy, oznaczonej, jak zawsze, gwiazdką), które wytwarzają towary, będące bliskimi substytutami, i konkurują na wielu (i-tych) rynkach. Krugman dla uproszenia przyjął również, że firmy konkurują wielkością dostaw (model Cournota}25. Po drugie, zakłada się, że występują korzyści skali produkcji. W modelu podstawowym mają one charakter statyczny, tzn. wzrost wielkości produkcji prowadzi do 22 Por.: Brander (1995), s. 1397-1398. 11 Oryginalny model Brandera-Spencer (1985) jest omówiony w punkcie 2.1 rodziału VIII. 24 Krugman (1984). Tytuł analizowanego artykułu brzmi: Import Proiection as Expon Promotion. International Competiiion in the Presence of Oligopoyy and Economies of Scalę. 55 Por.: np. Łyszkiewicz (2000), rozdz. 5.2. 71 wjuaiKuwimududiiidiiuz,wuj^ t- KJ świadczenia (procesu uczenia się), nabytego w czasie wytwarzania danego dobra. Przyjmując oznaczenia stosowane przez Krugmana (oraz w modelu Brandera-:>encer), funkcje utargu firmy krajowej na (-tym rynku można zapisać następująco: (2.1) zie: Xf, xf są dostawami na i-ty rynek przez krajową i zagraniczną firmę, laiogicznie funkcja utargu firmy zagranicznej może być zapisana jako: RT = R*(xf *,*)? (2.2) Przy konkurencji w modelu Cournota przyjmuje się założenie, że firma krajowa ma ilejący utarg krańcowy (MR) w stosunku do wielkości produkcji pozostałych firm (tu: asnej i zagranicznej), co można zapisać następująco: MR = (2-3) dx, x dx' lalogiczny warunek występuje również w przypadku firmy zagranicznej. Funkcja całkowitych kosztów (TQ każdej firmy jest następująca: (2.4) uproszczony, orogą kolejnych jteracji. Najpierw iirma Krajowa przyjmuje zaiozenie dotyczące poziomu własnego MC i prowadzi grę Cournota, przy jakiejś założonej wielkości dostaw firmy zagranicznej27. Potem następuje sumowanie wybranego poziomu dostaw i na tej podstawie firmakrajowa ponownie wylicza swój koszt krańcowy (AfC). Ten szacunek kosztu stanowi z kolei podstawę do określenia wielkości dostaw. Procedura taka jest powtarzana aż do osiągnięcia równowagi między dwiema firmami na wszystkich rynkach. Osiąganie tej równowagi można przedstawić za pomocą rys. II.9. (2.5) zie: pierwsza cześć (fr,.*,) oznacza koszty transportu26, a druga (C) — koszty produkcji, zy założeniu malejącego kosztu krańcowego produkcji (MC), tj. C", C*"<0. Obie firmy konkurują ze sobą zgodnie z modelem Cournota. I tak firma krajowa obiera pewien wektor dostaw, tzn. ustala x} na każdy rynek i traktuje dostawy firmy granicznej jako dane. Analogicznie postępuje firma zagraniczna. Powstaje wówczas nieczność podjęcia decyzji o maksymalizacji zysku firmy (krajowej oraz zagranicznej), wnego: maxn =TR, (*,, xf) - V, tr.x -C(Y.xX (2.6) A zatem warunkami pierwszego rzędu maksymalizacji funkcji zysku firmy krajowej it, aby: Rysunek II.9. Równowaga produkcyjna w modelu Coumoia na ;-tym rynku Na rys. II.9 przedstawiono krzywą reakcji firmy krajowej (FF)2i i zagranicznej (F*F*). Wielkość dostaw firmy krajowej jest na osi poziomej (Xj), a zagranicznej na osi pionowej ix*). Gdyby wyjściowa wielkość dostaw obu firm znajdowała się np. w punkcie 1, to firma krajowa, na podstawie własnej funkcji reakcji (FF), zmniejszyłaby swe dostawy z poziomu XJI do poziomu xj2. W odpowiedzi firma zagraniczna zwiększyłaby dostawy od poziomu x*2 do x*3. To spowodowałaby kolejne zmniejszenie dostaw firmy krajowej do poziomu *„. W rezultacie, drogą kolejnych iteracji, gdzieś w pobliżu punktu 4, ukształtowałaby się równowaga pomiędzy dwiema firmami na danym rynku. Ukształtowana w ten sposób równowaga produkcyjna wyznacza również poziom kosztów krańcowych w obu firmach. Obrazuje to rys. II. 10. ^ zie fj jest krańcowym kosztem produkcji (MC). (2.7) 27 O modelu Cournota mówimy wtedy, gdy każda firma przyjmuje wielkość produkcji drugiej firmy jako daną i dostosowuje swoją podaż, znając także popyt rynkowy. Czarny, Nojszewska (1997), s. 174. n Funkcje reakcji otrzymujemy z warunku pierwszego rzędu optymalizacji. Nachylenie krzywej FF jesl Koszty nie muszą być identyczne. Prawdopodobnie dla krajowej firmy na rynku krajowym zachodzi ?żność ir: < irr Natomiast na rynku trzecim nie wiadomo, która firma ma niższe koszty transportu. ć " r 1 -a- o 3 « i jest ujemne na podstawie równania (23). Ujemne jest również nachylenie zagranicznej krzywej reakcji. Natomiast krzywa FF jest bardziej płaska na mocy założenia mówiącego, że „własne" efekty zwiększania podaży na MR są większe niż efekty „krzyżowe". . . 72 73 ^ Rysunek 11.10. Równowaga poziomu kosztów krańcowych obu konkurujących firm w modelu Krugmana Rysunek 11.11. Ustalenie równowagi kosztów krańcowych w modelu Krugmana po wprowadzeniu prelekcji na rynku krajowym Na rys. 11.10 przedstawiono dwie proste, a mianowicie /i (//*), obrazującą koszt ińcowy (MC) firmy krajowej w zależności od MC zagranicznego oraz funkcje kosztu ińcowego fl*(ft) firmy zagranicznej w zależności od MC krajowego. Trzeba zauważyć, prosta jJ-ili") przecina prostą (i\$ „idąc z góry" (jest bardziej stroma)29. Ustalenie wnowagi w punkcie E dokonuje się drogą kolejnych iteracji pomiędzy dwiema firmami, osób dochodzenia do stabilnej równowagi (poprzez kolejne iteracje firm, dotyczące acunków MC) został pokazany za pomocą strzałek. Jest to niezależne od tego, czy firma ajowa rozpocznie wycenę swego kosztu krańcowego od punktu 1, czy też 1'. Powstaje teraz kluczowe pytanie, czy polityka handlowa może zmienić istniejącą wnowagę na korzyść krajowego producenta? W modelu zakłada się, że rząd wprowadza xlki, które całkowicie eliminują z rynku krajowego firmę zagraniczną. Mogą to być np. ohibicyjne cła lub, jak pisze Krugman, „odpowiednie" zakupy rządowe. W efekcie na nku krajowym wzrasta wielkość dostaw firmy krajowej (*,-), a zmniejsza się x*. Ta liana wielkości produkcji na jednym, krajowym rynku wpływa na ogólną wycenę isztów krańcowych obu firm. Wzrost produkcji firmy krajowej obniża jej koszt krańcowy 1C), a spadek produkcji zagranicznej podnosi MC*. W efekcie krzywa //(,«*) przesuwa i w lewo, a /<*(//) w prawo. Powstaje zatem nowa równowaga, która może być lustrowana za pomocą rys. 11.11. Obniżka wyceny krajowego kosztu krańcowego przesuwa krzywą fi w lewo, a zwyżka - wskutek wprowadzenia protekcjonizmu — przesuwa krzywą kosztów firmy zagranicz-?j tt* w prawo. W efekcie wyjściowa równowaga może ulec poważnej zmianie i przesuwa 6 i punktu A do punktu B. 29 Teoretycznie możliwe jest, że prosta#(/(*) przecina prostsi/J"O)., idąc z dołu" (jest bardziej pozioma), o analiza stabilności wskazuje, że bardziej prawdopodobna jesl sytuacja przedstawiona na rysunku, gdy upomniane wcześniej własne efekty są silniejsze niż efekty „krzyżowe". Por. poprzedni przypis. 74 0 F* Rysunek 11,12. Równowaga produkcyjna na i-tym rynku w modelu Krugmana po wprowadzeniu protekcjonizmu na rynku krajowym Najważniejsze jest jednak to, że zmiana wielkości produkcji, wywołana protekcjonizmem na jednym, krajowym rynku, zmieniając ogólną wycenę kosztów krańcowych obu firm, oddziałuje również na równowagę konkurentów na wszystkich innych rynkach. Dzieje się tak, ponieważ obniżka kosztu krańcowego przesuwa krzywe reakcji obu firm. Zmiany równowagi na dowolnym i-tym rynku obrazuje rys. 11.12. Obniżka poziomu kosztu krańcowego (jj) na rynku krajowym powoduje, że krzywa reakcji krajowej firmy (fF) przesuwa się w prawo (na zewnątrz). Natomiast krzywa reakcji firmy zagranicznej F*F* przesuwa się w dół (w lewo). W efekcie nowa równowaga produkcyjna przesuwa się z punktu A do punktu fi. Oznacza to, że ochrona firmy krajowej na jednym (krajowym) rynku zwiększa wielkość sprzedaży firmy krajowej na wszystkich rynkach i obniża z kolei sprzedaż firmy zagranicznej na wszystkich innych rynkach. W ten sposób polityka protekcjonistyczna, w określonych warunkach niedoskonałej konkurencji, 75 i. ly krajowej na wszystkich rynkach międzynarodowych. Ten główny wniosek strategi-ej polityki handlowej jest krańcowo rożny od konkluzji płynących z analizy skutków .owania cel w ramach konkurencji doskonałej. Następnie Krugman analizuje możliwości występowania dynamicznych korzyści skali dukcji. W pierwszym wariancie przyjmuje, że koszty krańcowe produkcji w danym nencie są stale, ale można je obniżać poprzez zwiększanie wydatków na badania zwój (B + R)- Dzieje się tak, ponieważ wzrost wydatków na badania (N) stanowi koszt y produkcji, który przyczynia się jednak do usprawnienia technologii produkcji nożliwia obniżkę kosztów krańcowych. W zapisie formalnym oznacza to, że w firmie jowej: (2-8) wielkości dostaw obu firm. I znowu, podobnie jak w modelu statycznym, wprowadzenie protekcjonizmu na rynku krajowym oddziałuje pozytywnie na wielkość eksportu. Protekcja rynku krajowego zwiększa bowiem sprzedaż krajowej firmy i redukuje sprzedaż zagranicznego konkurenta. W efekcie zwiększają się bodźce do zwiększania wydatków na B + R w firmie krajowej i ograniczania ich za granicą. Prowadzi to do zmiany względnych kosztów produkcji, które z kolei wpływają na zwiększenie sprzedaży firmy krajowej na wszystkich (nawet nie chronionych) rynkach. Jeżeli firma krajowa zwiększa swoją sprzedaż, to wzrastają również wydatki na B + R, co obniża koszt krańcowy tejże firmy. Z kolei spadek sprzedaży firmy zagranicznej obniża jej wydatki na B + R. A zatem wzrost N obniża N* (i odwrotnie). y założeniu, że: < 0. dN2 < 0 oraz Analogiczne zależności występują w firmie zagranicznej. W tym wariancie modelu ki firmy to utarg (R) minus koszty transportu, produkcji oraz wydatki na B + R, czyli: n= (2.9) Analogicznie jest za granicą. W celu uproszczenia, zgodnie z modelem Cournota, przyjmuje się, że firmy przyjmują tawy innych firm jako dane. Dzięki temu występuje wyraźny związek z modelem ycznych korzyści skali produkcji. W tej sytuacji warunki pierwszego rzędu maksymalizacji zysku (/7) firmy krajowej są tępujące: d_n_ lx~' (2.10) dla i = 1, ...,« dx, (2.11) dli du JN7 — = 0=> — dN d ;ie dla ułatwienia pomija się możliwość wystąpienia zerowych dostaw (x). Z równania I1) wynika, źe inwestycje w B + R wpływają na zyski proporcjonalnie do oczekiwanej zedaży (Xx,), czyli że występują rosnące korzyści skali produkcji. Ustalanie równowagi, podobnie jak w modelu statycznym, odbywa się w sposób acyjny. Firma najpierw wybiera określony poziom wydatków na B + R, co określa jej zt krańcowy (/i) i wpływa na wielkość podaży. Na podstawie szacunku dostaw firma N*(N) Rysunek 11.13. Zmiany w poziomie wydatków na B + R (N), wywołane wprowadzeniem protekcjonizmu w modelu Krugmana Celowość ochrony rynku krajowego jest w tych specyficznych warunkach oczywista (przy danych poziomach N i N*). Wzrost podaży krajowego producenta na rynku krajowym wywołuje spadek całkowitej podaży firmy zagranicznej. W efekcie krzywa N(N*) przesuwa się w prawo, a A^fA1) w lewo. Nowa równowaga przesuwa się z punktu A do B. W efekcie następuje zmniejszenie // i zwiększenie fl*, co oznacza zwiększenie sprzedaży krajowej firmy na wszystkich rynkach. A zatem, podobnie jak poprzednio, protekcjonizm sprzyja ekspansji eksportowej krajowego producenta. I wreszcie, w ostatnim wariancie modelu Krugmana przyjmuje się, że poziom kosztu krańcowego jest malejącą funkcją skumulowanej w przeszłości podaży (do danego momentu czasowego). Odzwierciedla to domniemanie, że doświadczenie30 zdobyte w trakcie produkcji zwiększa poziom wydajności siły roboczej i przyczynia się do lepszego wykorzystania majątku produkcyjnego firmy. Dzięki temu obniżają się jej koszty krańcowe. Krugman odwołuje się do procesu uczenia sie, co odzwierciedla tzw. iearning curve. 76 77 7 j»u« "»v ^ ć na wszystkich rynkach międzynarodowych. Koncepcja, że rynek chroniony stanowi dobrą bazę ekspansji eksportowej (zgodnie dczuciami świata biznesu) jest zatem ważna i niemożliwa do wyjaśnienia w ramach sycznych teorii handlu, opartych o doskonalą konkurencję. Aby uzyskać te niekonwen-nalne wnioski, Krugman przyjął założenia dotyczące niedoskonałej konkurencji oraz ycznych lub dynamicznych korzyści skali produkcji. To drugie założenie ma podkowę znaczenie. Przyjęcie niekonwencjonalnych, ale wewnętrznie spójnych założeń nie oznacza, jak m Krugman, że cały model jest prawdziwy. Jednak jego zdaniem koncepcje polityki idlowej winny być bardziej realistyczne, a zaprezentowany tu model pokazuje, że itykę taką można badać w sposób bardziej formalny. Trzeba jednak zauważyć, że w modelu Krugmana nie ma jednoznacznych analitycz-:h rozwiązań równowagi (jedynie rozwiązania graficzne). Pominięto tu bowiem kowicie analizę strony popytowej i zmiany poziomu dobrobytu, wywołane polityką idlową. W modelu tym, jak pisze Krugman, byłoby to zbyt skomplikowane. Model Krugmana został niedawno rozwinięty analitycznie i uzupełniony przez Zhanga hanga (1998). Autorzy ci rozbudowali podstawowy statyczny model. Tutaj zostaną .edstawione jedynie najważniejsze wnioski z tej analizy. Na początek autorzy udowodnili, że przy występowaniu korzyści skali produkcji31, po rowadzeniu cła importowego r>0 na rynku krajowym (numer 1), dla każdego ; :hodzi zależność: dxjdt > 0 => dxfldt < 0, a zatem polityka ochrony rynku krajowego iwadzi do ekspansji produkcji i eksportu krajowego producenta na wszystkich rynkach, ^nika z tego bezpośrednio, że wzrost cła zwiększa zyski firmy krajowej {dnldt > 0) oraz niżą zyski firmy zagranicznej (tj. dn*ldt < 0). Następnie badali zmiany poziomu dobrobytu pod wpływem polityki handlowej, wyjmując, że wektor konsumpcji (Y) jest równy: Y = {Yt, Y2, ..., YJ, gdzie Y{ = jcr- + x* t ogólną podażą na i-tym rynku, ap, = pj(Y),i = 1,2, .... n, jest odpowiednią odwróconą lkcją popytu, wykazali analitycznie, że w przypadku homogenicznych produktów ;hodzi zależność: dYJdt < 0, a w związku z tym dpjdt > 0 dla każdego i. A zatem wprowadzenie cła importowego, poprzez zwiększenie zakłócenia na rynku ijowym, zmniejsza poziom konsumpcji (i podnosi ceny) analizowanego dobra na zystkich rynkach. Polityka taka przyczynia się do ograniczenia poziomu konkurencji na zystkich rynkach. Trudno zatem tylko na tej podstawie ocenić, jak wprowadzenie cła iływa na poziom dobrobytu krajowego. Kontynuując analizę autorzy zdefiniowali funkcję użyteczności jako u^Y^ + m,, zie m, jest wielkością wydatków na inne dobra w i-tym kraju, a u'(Y)=pr Określając lianę poziomu dobrobytu krajowego pod wpływem wprowadzenia cła G(() jako sumę !1 Wykazano lu również, że przy braku korzyści skali, efekt protekcji jest ograniczony jedynie do rynku jowego i nie wpływa na wielkość eksportu na inne rynki. y czającym), aby wprowadzenie cła importowego zwiększyło poziom dobrobytu krajowego, jest, aby dp{ Idt < 0. Wniosek ten jest zgodny z ogólną ideą modelu Krugmana. Jednak, jak dalej wykazali Zhang i Zhang, taka optymalna (z punktu widzenia kraju) taryfa celna, przy niewielkich kosztach transportu, spowoduje spadek poziomu dobrobytu za granicą i na całym świecie?3. Ten ostatni wniosek jest zgodny z klasyczną koncepcją optymalnej taryfy celnej, która jest formą polityki „zubażania sąsiada" i prowadzi do redukcji dobrobytu pozostałych krajów. W związku z tym może wywoływać (negatywną) reakcję ze strony innych krajów. W kolejnym etapie autorzy analizowali skutki retaliacji taryfowej ze strony drugiego kraju, w którym funkcjonuje firma konkurencyjna. Znajdując równowagę Nasha, wyliczyli optymalne taryfy w obu krajach i wykazali, że skutkiem retaliacji jest spadek podaży i wzrost cen na wszystkich tynkach oraz redukcja ogólnego poziomu dobrobytu. Ten rezuttat wynika z faktu, że po wprowadzeniu ceł następuje wzrost cen i dalsze zniekształcenie konkurencji (ceny przewyższają koszty krańcowe). Również ta konkluzja nie odbiega od wcześniejszych stwierdzeń, wynikających z analizy retaliacji (wojny celnej) w warunkach doskonałej konkurencji. Na zakończenie autorzy porównali skutki stosowania cel i subwencji produkcyjnych. Przy tych samych założeniach wykazali, że krajowa subwencja produkcyjna zwiększa poziom krajowego dobrobytu i przy niewielkich kosztach transportu przyczynia się do wzrostu dobrobytu światowego. AmbiwaJentny jest natomiast wpływ takiej subwencji na poziom dobrobytu w kraju, z którego pochodzi firma konkurująca. Interesujący jest również kolejny wniosek, że jeżeli dwa kraje stosują konkurencyjne subwencje, to ich redukcja przyczynia się do wzrostu poziomu dobrobytu światowego34. Opisane tu wnioski teoretyczne na temat skuteczności strategicznej polityki handlowej zostały sformułowane przy ważnym założeniu, że na rynku oligopolistycznym dominuje konkurencja typu Cournota. Powstaje zatem pytanie, czy można sformułować identyczne wnioski w przypadku występowania innych form niedoskonałej konkurencji. 3.2. Strategiczna polityka handlowa w warunkach oligopolu: ujęcie ogólne Eatona-Grossmana35 W pracy Eatona-Grossmana (E-G) z 1986 roku wykorzystano wnioski płynące z modeli konkurencji oligopolistycznej Brandera-Spencer (1985), Dixita (1984) oraz Krugmana (1984). Autorzy ci analizują, w jakich warunkach polityka rządowa może zmienić równowagę na korzyść firmy krajowej i przyczynić się do wzrostu dobrobytu krajowego. i; W modelu tym (standardowo) przyjmuje się, ze zyski firmy krajowej i dochody fiskalne tak Wpływają na poziom dobrobytu krajowego (por. dalej). 11 Zhang, Zhang (1998), dowód propozycji 3, s. 208. 34 Zhang, Zhang (1998), propozycja 8 i 10, s. 213-214. J5 Eaton, Grossman (1986). 78 79 iznymi aommeiuaiiiiuiu I,Ł'"«-Ł»»J»'-' m—..??????....,...,, ""-j-i. 0 '— rosnąca funkcja kosztów, , x*) — funkcja utargu firmy krajowej (przed podatkami), same oznaczenia przyjęto dla zagranicy oznaczonej gwiazdkami. Dodatkowo przyjęto rozsądnie, że funkcje utargu (R) obu firm (przed podatkami) Iniają następujące warunki38: Trzeba przy tym zauważyć, że dodatni / oznacza podatek ad valorem od produkcji (lub eksportu). Natomiast jeżeli I jest ujemne, to stanowi subwencję. Dodatkowo wprowadza się parametr y, opisujący domniemanie (oczekiwanie)40 firmy krajowej dotyczące odpowiedzi zagranicznej firmy produkcyjnej na zmiany własnej produkcji. Analogicznie występuje parametr y*, opisujący domniemanie firmy zagranicznej dotyczące odpowiedzi krajowej firmy produkcyjnej na zmiany własnej produkcji. Warunki konieczne pierwszego rzędu dla zapewnienia równowagi ilościowej Nasha, przy danym poziomie interwencji ze strony polityki krajowej, są określone przez dffldx = 0 oraz dIT*/dx* = 0. Oznacza to, że: t) [Rt(x, (2.12) yR2(x, x*)] - C(x) = 0, (2.13) , x*) + y*R?(x, x*) - C*'(x*) = 0, Przyjmuje się tu, że są spełnione warunki drugiego rzędu maksymalizacji zysku (ujemna druga pochodna) oraz warunki stabilności równowagi. Przy tak sformułowanych ograniczeniach można określić dochód krajowy (w), wytworzony przez krajową firmę. Jest on równy: v, x*) - C(x)4i. (2.14) w = (1 - t)R(x, x*) - C(x) + tR(x, oraz <0 dR(x, J :*) dx* dR*(x,. RXx,x)m^ dx nacza to, że wzrost produkcji przez konkurenta obniża całkowity utarg każdej z firm39. W tym modelu funkcja zysku (77) firmy krajowej (po podatkach ad valorem — /) jest tępująca: n= (1 -t)R{x,x*)-C{x\ 36 Łyszkiewicz (2000) używa zazwyczaj pojęcia „przekonanie" (a nie np. „oczekiwanie"). 37 Wielkości dotyczące firmy zagranicznej zapisano wielkimi literami, a firmy krajowej małymi. ls Jedynka (1) odpowiada pochodnej cząstkowej względem produkcji firmy krajowej (x), a dwójka (2) ;ledem firmy zagranicznej (**). " Wynika z założenia, że produkty są substytutami w konsumpcji, ale gdyby produkty były dobrami iplementarnymi, to wówczas R-, > 0. "80" A zatem zmiana w poziomie dochodu (dobrobytu) krajowego, wywołana'fiifcwielką zmianą stopy podatku (lub subwencji) t, jest równa: "I°JI BV.>J\ {(tnir-- -?-,? X-+R2(x,x*)^-. :.- (2.15) Przekształcając warunki pierwszego rzędu (tj. równanie (2.12)), tak by wyliczyć Rx, otrzymujemy: C-yR2(\-t) [ (1-0 i wstawiając do równania (2.15), otrzymujemy: :i -J> °" Conjecture. " Wynik ten odzwierciedla jedynie wcześniej wymienione standardowe założenie, że rząd oceniając dobrobyt, przywiązuje taką samą wagę do dochodów fiskalnych, jak do zysków firm. 81 ^ yaij Równanie (2.16) implicite42 określa wielkość produkcji firmy zagranicznej CO Jako ikcję produkcji krajowej x. Definiując zaś explicite ?*(*) jako produkcję zagranicznej ny (**), będącą funkcją produkcji firmy krajowej (x), można stwierdzić, że: ugc w pemi (niedoszacowujej j y j produkcji (przy wyborze punktu równowagi). Jeżeli natomiast g < y, to krajowa firma przeszacowuje reakcję zagranicznej firmy i trzeba „wzmocnić" jej reakcję stosując subwencję. Te ogólne wnioski są następnie wykorzystane przez Eatona-Grossmana do analizy dwóch podstawowych modeli konkurencji ilościowej (Cournota) i cenowej (Bertranda). Dodatkowo można zdefiniować g = (dx*ldt)l(dxldi) jako miarę nachylenia krzywej kcji zagranicznej firmy, tj. jej rzeczywistą reakcję, na egzogeniczne zmiany w wielkości ijowej podaży (x). Dzięki temu wstawiając warunek na maksymalizację krajowego jrobytu, tj. dwldt = 0, do równania (2.16) i zastępując g zgodnie z definicją, otrzymu-\y. tC To ostatnie równanie ma kluczowe znaczenie. Pamiętając, że R^ < 0 wiemy, że wzrost >robytu, wskutek zastosowania polityki rządu, jest możliwy wtedy, gdy lewa i prawa ma równania (2.17) są tego samego znaku. Dzieje się tak, gdy: 1 > t > 0 oraz g > y lub ; t < 0 oraz g < y. Wyrażenie g - y to różnica pomiędzy rzeczywistą reakcją x* na zmianę x, tzn. *?'{x), ^mniemaniem firmy krajowej dotyczącym odpowiedzi zagranicznej firmy produkcyjnej zmiany własnej produkcji. Przykładowo, gdy g > y, to podatek może zwiększyć dochód brobyt) kraju w porównaniu z wolnym handlem. W przeciwnym przypadku subwencja że zwiększyć dochód. W modelu ogólnym Eaton i Grossman formułują następującą tezę. Dodatni (ujemny) latek od produkcji lub eksportu może zwiększyć krajowy dobrobyt w porównaniu 'olnym handlem (tj. gdy ( = 0), jeżeli domniemanie firmy krajowej na temat reakcji lażowej firmy zagranicznej w odpowiedzi na zwiększenie własnej produkcji (y) jest iejsze (większe) niż rzeczywista reakcja. Opisowa interpretacja tej tezy jest następująca. Polityka rządowa jest stosowana, im jeszcze firmy ustalą wielkość własnej produkcji (co czynią równocześnie). ;rwencja rządowa (podatek czy subwencja) pozwala firmie krajowej uzyskać wynik, ry osiągnęłaby działając jako lider (w ujęciu Stackelberga) w stosunku do swego ikurenta. Jeżeli g > y, to krajowa firma osiąga równowagę produkcyjną na wyższym Parametr i nie pojawia się exp!icle jako argumem w równaniu (2.13). W najprostszym modelu zachowań Cournota przyjmuje się, że każda firma zakłada, iż zmiana wielkości własnej produkcji nie wywołuje reakcji konkurencyjnej firmy produkcyjnej. W stosowanej tu konwencji oznacza to, że przewidywana reakcja firmy zagranicznej na zmianę produkcji firmy krajowej jest równa zero (czyli y = 0). Tak samo wygląda sytuacja firmy zagranicznej (y* - 0). Analiza w ramach modelu Cornota oznacza zatem, że y= y"-0. W tej sytuacji równanie (2.17) przekształca się w: (2.18) (l - t) Wyliczając różniczkę zupełną warunków równowagi równania (2.13) otrzymujemy: R~2ldx + R*21dx* + y*{R*udx + R*udx*) - C*"dx* = 0. A następnie, podstawiając y* = 0, po kilku przekształceniach otrzymujemy: g- R'2I 22 C*"-R Z kolei wstawiając tak wyliczone g do równania (2.18) otrzymujemy: R,Rt, tC (2.19) n22 u Warunki drugiego rzędu na maksymalizację zysku firmy zagranicznej zapewniają, że lewa strona równania (2.19) ma znak R\\. Standardowo przyjmuje się, że R"2] <0, co oznacza, że występuje malejący utarg firmy zagranicznej w stosunku do produkcji pozostałych firm (tj. krajowej i zagranicznej). Jeśli oznaczymy t"1" jako optymalny podatek (subwencję, jeżeli ze znakiem ujemnym ) eksportowy, to wówczas Eaton i Grossman formułują następujący ogólny wniosek: w warunkach duopolu Cournota, przy braku konsumpcji krajowej, zachodzi zależność, że sgnt">" = $gnR*2l (tj. znak optymalnego podatku jest określony przez znak pochodnej cząstkowej z funkcji utargu firmy zagranicznej). 82 83 ,<** iwencja produkcyjna (eKsporcowaj winna aoprowauzic ao rransreru zysków z zagranicy kraju i w ten sposób zwiększyć dobrobyt krajowy. Konkluzja ta powtarza wniosek nący z modelu Brandera-Spencer (1985), dotyczący celowości stosowania subwencji portowej. Celowość takiej polityki można zilustrować za pomocą rys. 11.14. 0 X Rysunek 11.14. Celowość zastosowania subwencji w warunkach duopolu w modelu Couraota Na rys. 11.14 na osi poziomej zaznaczono wielkość dostaw firmy krajowej, a na ?nowej dostawy firmy zagranicznej na dowolnym, trzecim rynku. Przedstawiono tu uc i u!"", reprezentujące krzywej ednakowego zysku (izoprofit) Firmy krajowej. Niższym ,ywym odpowiada wyższy poziom zysków. Wyjściowa krzywa reakcji krajowej firmy łurnota), łącząca maksima krzywej funkcji izoprofit, została zaznaczona jako FF. ;runek nachylenia tej krzywej jest określony przez znak R*2. Natomiast F*F* to krzywa kcji firmy zagranicznej, łącząca maksima jej krzywej funkcji jednakowego zysku chylenie tej krzywej jest określone przez R*,)43. W warunkach wolnego handlu równowaga produkcyjna znajduje się w punkcie C, znaczonym przez przecięcie się obu krzywych reakcji. Firma krajowa osiąga zysk :Ikości uc. Nie jest to najwyższy, możliwy do osiągnięcia poziom zysków (i krajowego )robytu). Punkty położone na krzywej u"1" zapewniałyby poziom odpowiadający ksymalnym zyskom firmy krajowej. Poziom ten byłby osiągamy, gdyby firma krajowa Przy linearnej specyfikacji funkcji popytu R\2 < 0 oraz R'2I < 0, tzn. występuje malejący utarg w stoku do produkcji pozostałych firm (tj. krajowej i zagranicznej). Wiele innych specyfikacji (ale nie wszystkie) icji popytu też określa (ujemny) znak funkcji R",. g Istnieje możliwość osiągnięcia zysków na poziomie u""' w warunkach równowagi Nasha, jeżeli rząd krajowy wdroży taką politykę handlową, która przesunie krzywą reakcji firmy krajowej (FF) w prawo do poziomu (F*F*) i S będzie nowym punktem równowagi (przecięcia się krzywej FrFr z krzywą F*F*). Optymalną polityka handlową jest więc odpowiednie subsydium produkcyjne (eksportowe), zwiększające wielkość produkcji firmy krajowej. Równowaga w kraju stosującym optymalną politykę handlową oznacza, że mniejsze subsydium wywołuje większy transfer zysków. Tylko wtedy powstaje korzyść netto z polityki handlowej dla dobrobytu krajowego. Trzeba jednak zauważyć, że optymalne subsydium eksportowe w modelu Cournota przynosi korzyści firmie krajowej (i dobrobytowi krajowemu) kosztem firmy zagranicznej. Jest to więc polityka „zubażania sąsiada" (begger thy neighbour poiicy), podobnie jak polityka optymalnej taryfy celnej. Jednak w tym przypadku konsumenci korzystają z niższych cen (wskutek subwencji). Wzrasta zatem poziom konkurencji, a efekt netto dla dobrobytu światowego jest pozytywny44. Znacznie bardziej skomplikowana jest analiza w przypadku konkurencji cenowej w modelu Bertranda. W modelu tym każda firma ma przekonanie (domniemywa), że jej rywal nie zmienia ceny w odpowiedzi na zmiany własnych cen45. Analiza przeprowadzona przez Eatona-Grossmana wykorzystuje konstrukcję bezpośredniej funkcji popytu na produkty firmy krajowej, zależnej od cen stosowanych przez producenta krajowego i zagranicznego (d(p,p*)) i funkcji kosztów, zależnej od popytu [c[d(p, p*)]). Wówczas całkowite zyski firmy krajowej są równe: tl(ptp*) = (1 - t)pd(p,p*) - c[d(p,p% stanowi całkowite zyski firmy zagranicznej. Analizując warunki maksymalizacji zysku i wykorzystując warunki na stabilność równowagi, Eaton i Grossman po wielu przekształceniach46 dochodzą do wniosku, że w modelu duopolu Bertranda zachodzi następująca zależność: g - y > 0 JTJ, > O47. Przyjmuje się standardowo, że TT^, > 0, tzn. że firma zagraniczna odpowiada na obniżkę cen firmy krajowej poprzez obniżenie swej własnej ceny. Wynika stąd teza " Wzmożenie konkurencji podnosi dobrobyt w warunkach oligopolu. Wynika to z analizy modelu Brandera-Spencer. Zagadnienia te będą omawiane przy analizie subwencji i dumpingu. 45 Szerzej na temat charakterystyki modelu Bertranda, por. np. Łyszkiewicz (2000), rozdz. 5.3. 46 W analizie przyjęto też, że produkty są substytutami, a przychody skali nie są malejące. 47 Zgodnie z dotychczasową notacją oznaczamy /7t, = B2fl*/Sp*dp. 84 85 W ikurencji Bertranda jest odwrotna niż w konkurencji Cournota. Zazwyczaj pożądany jest lodatek eksportowy, „wymuszający" podniesienie ceny przez krajowego producenta go konkurenta. Podobnie jak poprzednio, skutki polityki rządowej można przedstawić za pomocą stego rysunku (rys. 11.15). ,cpi F' Rysunek 11.15. Skutki wprowadzenia podatku w warunkach duopolu Bertranda Rysunek 11.15 obrazuje równowagę duopolu w przestrzeni cenowej. Krzywe u", uh opl reprezentują krzywe jednakowego zysku (izoprofit) fumy krajowej, przy czym ższym krzywym odpowiada wyższy poziom zysków. Podobnie jak poprzednio, FF to iściowa (w warunkach wolnego handlu) krzywa reakcji krajowej firmy (Bertranda). 'Aca. maksima krzywej funkcji jednakowego zysku. Natomiast F"F* to krzywa reakcji ay zagranicznej (nachylenie tej krzywej jest określone przez flfj,. W warunkach wolnego handlu, bez interwencji, równowaga ukształtuje się w punk-B, w którym firma krajowa osiąga zysk odpowiadający poziomowi ub. Istnieje jednak żliwość osiągnięcia wyższego zysku (uop'), gdy firma krajowa może stosować wyższe y. Może to nastąpić wtedy, gdy firma jest zdeterminowana do stosowania wyższych cen może działać jak lider w modelu Stackelberga. W tej sytuacji rząd, poprzez nałożenie dodatniego podatku produkcyjnego lub portowego (("'"), spowoduje przesunięcie krzywej FF w prawo do FF. W efekcie firma |owa zaczyna stosować wyższe ceny, a nowy punkt równowagi ukształtuje się ikcie S. Ta nowa równowaga zapewnia wyższy poziom dobrobytu krajowego. 86 pvj.vjwiiaiiiu z eksportowego na firmę krajową podnosi również ceny i zyski firmy zagranicznej. Wywołuje to zmniejszenie poziomu konkurencji (wzrost cen) oraz zwiększenie poziomu oligopolizacji rynku. W efekcie następuje spadek światowego poziomu dobrobytu (nowa równowaga jest mniej konkurencyjna). Eaton i Grossman rozważają jeszcze przypadek, w którym nie występuje różnica pomiędzy przekonaniami firmy krajowej co do reakcji konkurenta a rzeczywistą reakcją. Odpowiada to sytuacji, w której firma krajowa działa jako lider w modelu Stackelberga. Nachylenie krzywej reakcji firmy zagranicznej dane jest jako g. Jeśli przekonania firmy krajowej dotyczące reakcji rywala są zgodne, to wówczas y = g. Wynika stąd teza, że w duopolu bez konsumpcji krajowej ze „zgodnymi" przekonaniami firmy krajowej optymalna interwencja rządowa jest określona jako t"1" = 0. Optymalną polityką w tym przypadku jest wolny handel, ponieważ nie istnieje taka krzywa reakcji firmy krajowej, która transferowałaby zyski z przemysłu do tej firmy przy danej reakcji fumy zagranicznej. W dalszej części artykułu Eaton i Grossman modyfikują początkowe restrykcyjne założenia. Na początek wprowadzają możliwość reakcji ze strony zagranicznego rządu. W tym przypadku okazuje się, że wnioski ogólne nie ulegają zasadniczej zmianie. W przypadku konkurencji Cournota między substytutami (przy zależnościach Rl22 < 0 oraz J?2! < 0) najlepszym rozwiązaniem dla obu rządów w równowadze Nasha jest subsydiowanie eksportu. Interwencje rządowe przesuwają wówczas równowagę na rynku dóbr z punktu łącznej maksymalizacji zysków do równowagi konkurencyjnej. Graficznie, na rys. II. 14, obie krzywe reakcji przesunęłyby się na zewnątrz układu. W takim przypadku oba kraje mają bodźce do zawarcia dwustronnej umowy o zaniechaniu prób zwiększenia zysku w kraju za pomocą subsydiowania eksportu. Porozumienie takie miałoby negatywne konsekwencje dla konsumentów i światowego dobrobytu. Natomiast w przypadku konkurencji Bertranda (przy założeniu FII2 > 0 i I7*i > 0) najlepszym rozwiązaniem dla obu rządów w równowadze Nasha jest opodatkowanie eksportu. Interwencja przesuwa punkt równowagi do punktu maksymalizacji zysków z punktu równowagi konkurencyjnej. Na rys. 1115 oznacza to, że krajowa krzywa reakcji przesuwa się na zewnątrz (oddala się od początku układu). W efekcie eksporterzy zyskują, konsumenci tracą, a poziom dobrobytu światowego spada. I wreszcie, gdy przekonania obu firm są zgodne z rzeczywistością, to najlepsza równowaga Nasha jest osiągana w warunkach wolnego handlu. Wprowadzenie konsumpcji krajowej również nie zmienia zasadniczo wcześniej sformułowanych wniosków. Dużo trudniejsze są próby dalszego podnoszenia poziomu realizmu modelu. Przy dowolnej, ograniczonej (ale stałej) liczbie firm można stwierdzić jedynie, że w przypadku zgodnych przekonań optymalna jest polityka wolnego handlu. Natomiast w przypadku ograniczonej, ale zmiennej ilości firm, czyli po dopuszczeniu swobody wejścia (i wyjścia) 87 Wnioski z ogólnego modelu Eatona-Grossmana są precyzyjne jedynie w przypadku ipolu przy dobrze określonym sposobie konkurencji na danym rynku. W tym przypadku stępują zasadnicze różnice dotyczące optymalnej polityki handlowej w zależności od anizacji rynku (podatek — cło, subwencja czy wolny handel). W bardziej skomplikowanych przypadkach sformułowanie jednoznacznych zaleceń yczących optymalnej polityki jest bardziej problematyczne. Tym bardziej, że występują łątkowe trudności w formułowaniu rekomendacji w przypadku, gdy politycy nie ladają rzetelnej informacji na temat rzeczywistych kosztów i zysków firm, które mają ? objęte protekcją. Modele uwzględniające występowanie niedoskonałej informacji są icznie bardziej skomplikowane. Wydaje się zatem, że koncepcja strategicznej polityki idlowej ma głównie wartość teorii pozytywnej. Natomiast jej walory normatywne są aniczone. Ocena ta wydaje się uzasadniona, jeżeli spojrzeć na niektóre próby :ystycznej weryfikacji tejże teorii. 3.3. Próby empirycznej weryfikacji teorii strategicznej polityki handlowej Klasycznym podręcznikowym przykładem, nadającym się do analizy strategicznej ityki handlowej, jest przemysł produkujący duże samoloty pasażerskie'18. Obecnie na iecie istnieją już tylko dwaj producenci: dominujący amerykański Boeing i europejski bus, mający około 30-procentowy udział w rynku światowym. Jest to typowy przemysł poczesnej technologii, w którym występują silne efekty korzyści skali produkcji, iązane z poważnymi nakładami na badania i rozwój oraz silnymi efektami uczenia się, sywanymi w modelu Knigmana. Konkurencja pomiędzy producentami na tym rynku jest specyficzna. Najpierw iducenci podejmują decyzje o rozpoczęciu produkcji danego typu samolotu w oparciu zacunki przyszłego popytu. Po jej podjęciu, produkują zazwyczaj przy pełnych mocach idukcyjnych, zachęcając linie lotnicze do zakupu swych samolotów. Dlatego też poziom ;ków w danym momencie jest raczej wielkością wynikową. Równocześnie produkcja ta t traktowana jako strategiczna i dlatego obaj producenci korzystają, w różnej formie, ze parcia swych rządów. Konsekwencje stosowania strategicznej polityki handlowej w tym sektorze były ilizowane przez Kleppera (1994). Autor przyjmuje, że krańcowy koszt produkcji entyczny dla obu producentów) jest zależny od skumulowanej wielkości podaży (efekty senia się). Funkcja popytu jest liniowa, zależna od poziomu dostaw obu producentów, wnowaga Nasha jest osiągana przy konkurencji typu Cournota49. Z wyników kalibracji "ametrów modelu wynika, że Boeing ma znacznie koszty niższe produkcji i wyższe zyski, Por.: Krugman, Obstfeld (1997), rozdz. 6. Klepper<1994),s. 108-109. 88 Wstępna symulacja dotyczy stosowania jednorazowych subwencji inwestycyjnych™. Nie mają one jednak bezpośredniego wpływu (jak subsydia produkcyjne) na wielkość podaży obu producentów w modelu Coumota. Główny eksperyment symulacyjny dotyczy! analizy skutków stosowania 20-procentowej subwencji produkcyjnej dla Airbusa w przypadku tych samolotach, w których bezpośrednio konkuruje on z Boeingiem. Rezultaty były w zasadzie zgodne z wnioskami wynikającymi z modelu Brandera-Spencer czy Eatona--Grossmana51. Efektem takich subwencji byłby znaczny wzrost udziałów Airbusa (do prawie 60%) w rynku we wszystkich kategoriach samolotów przy 6,6-procentowym wzroście produkcji światowej. Zyski Airbusa wzrosłyby o 40 mld USD, a Beinga spadły 0 30 mld USD. Łączny dobrobyt UE wzrósłby o 12 mld USD, ale renta konsumentów spadłaby o 28 mld USD. Efektem takich subwencji byłby również niewielki wzrost renty amerykańskich konsumentów i minimalny spadek (o 1 mld USD) światowego dobrobytu. Z kolei analiza stosowania stosunkowo niewielkich subwencji retaliacyjnych przez rząd amerykański pokazuje, że mogą być one skutecznym instrumentem zniechęcania do stosowania subwencji unijnych dla Airbusa. Ten ostatni wniosek do pewnego stopnia podważa realną skuteczność aktywnej polityki handlowej (przemysłowej) Unii Europejskiej. Innym sektorem, który potencjalnie również nadaje się do analizy strategicznej polityki handlowej, jest przemysł samochodowy. Poziom oligopolizacji tego rynku jest znaczny i stale się zwiększa. Równocześnie w wielu krajach rządy przywiązują dużą wagę do rozwoju tego przemysłu, lub przynajmniej jego przetrwania, co powoduje, że zakres polityki interwencyjnej bywa znaczny. Tutaj zostaną skrótowo zaprezentowane trzy znane opracowania. Pierwsze dwa (Dixit, 1988) oraz (Krishna, HoganiSwagel, 1994) są analizą konkurencji amerykańsko-japońskiej. Natomiast trzecie opracowanie (Smith, 1994) dotyczy rynku europejskiego. W dwóch pierwszych opracowaniach analizuje się optymalną politykę handlową z punktu widzenia rynku amerykańskiego, zagrożonego konkurencją producentów japońskich. Najbardziej znany jest klasyczny już model Dixita z 1988 roku52. Według tego modelu, analizującego konkurencję w latach 1979 -1983, organizacja rynku jest stanem pomiędzy modelem Cournota i Betranda. Optymalna polityka wymaga stosowania równocześnie odpowiednich subwencji produkcyjnych i ceł importowych. Optymalne subwencje silniej oddziałują na poziom dobrobytu (+51 min USD), niż optymalne cła (+17 min USD)5'. Te drugie z kolei silniej oddziałują na dochody fiskalne państwa 1 wielkość produkcji. W obu przypadkach występują znaczne zmiany wielkości produkcji, pod wpływem strategicznej polityki handlowej, przy stosunkowo niewielkich zmianach poziomu dobrobytu. 50 Koszt stały przygotowania produkcji nowego modelu samolotu przekraczaj w latach 80. 4 mld USD. " Ta zbieżność rezultatów wynika prawdopodobnie częściowo z faktu, że opis legoż rynku był wzorowany na modelu Brandera-Spencer. " Dixit{1988). 51 Ibidem, s. 56. 89 łUU^iLj njutiTLin-^ii^jjLŁtł. *» ^UJ***** **?•-"^4j ^ŁLu_ ^f-J "'oiua, cnOCliii LWiiij'"' lierealna, polityka wymaga równoczesnego stosowania subwencji produkcyjnych oraz vencji importowych. Podobnie jak poprzednio, różnice wywołane optymalną polityką /ielkości produkcji są znaczne, ale w poziomie dobrobytu stosunkowo niewielkie, oski dotyczące skutecznej polityki z tych dwóch wariantów omawianego modelu są m niejednoznaczne. Z kolei w modelu Smitha (1994) opisano popyt za pomocą funkcji Dixita-Stiglitza. odaż poprzez konkurencję typu Cournota. Model posłużył do analizy skutków owania dobrowolnych ograniczeń eksportowych (VER), będących „nieformalnymi", itaryfbwymi odpowiednikami protekcji taryfowej34. Z przeprowadzonych symulacji jżnych wariantach wynika, że w większości przypadków stosowanie takiej polityki iłowej zwiększa zyski krajowych producentów, ale obniża równocześnie wielkość robytu w krajach europejskich. Wyniki analizy są przy tym wrażliwe na specyfikację :cji kosztów produkcji. Najbardziej interesujące z punktu widzenia ogólnych wniosków, chociaż równie sdnoznaczne, są wyniki ilościowej analizy przeprowadzonej przez A. VenablesaiS. Autor wykorzystał model Dixita-Stiglitza do analizy strony popytowej. Natomiast od strony lżowej badał cztery różne warianty organizacji rynku56. Parametry modelu były rirowane w oparcie o dane przemysłowe z sześciu dużych krajów europejskich, a skutki izowane dla gospodarki brytyjskiej. Przedmiotem analizy były cła importowe i podatki >ortowe. Na podstawie analizy ilościowej Venables sformułował następującej wnioski5 : • Polityka handlowa może wywoływać duże zmiany w wielkości produkcji, ale skutki robytowe są relatywnie niewielkie. • Skuteczność polityki handlowej wzrasta wraz ze wzrostem poziomu koncentracji ^opolizacji) danej gałęzi przemysłu. • Różne sposoby organizacji rynku oznaczają różne poziomy konkurencji, wpływają- la odmienne elastyczności popytu. Strategiczna polityka jest w zasadzie bardziej .eczna, gdy występuje model Cournota niż Bertranda, przy określonej liczbie firm (bez body wejścia na rynek). Ale przy swobodzie wejścia (co jest w zasadzie bardziej istyczne) wnioski są odwrotne, tj. polityka strategiczna w długim okresie jest bardziej eczna w przypadku modelu Bertranda. Pomimo to, jak zauważa Venables, ogólna żliwość rezultatów na sposób organizacji rynku nie jest bardzo duża. Tylko w nielicz- li przypadkach zmiana sposobu organizacji wpływa odmiennie (przeciwnie) na zmiany robytu wynikające z zastosowania aktywnej polityki58. pity j ^ji py pyj j polityki handlowej. Wnioski z Walizy nie zawsze są jednoznaczne i z reguły zależne od specyfikacji modelu. Często jednym z kluczowych elementów jest sposób organizacji rynku. Wszystko to powoduje, że możliwości formułowania jednoznacznych zaleceń praktycznych na temat pożądanej polityki strategicznej (może z wyjątkiem duopolu w przemyśle lotniczym) są bardzo ograniczone nawet w przypadku nowoczesnych, zoligopolizowanych gałęzi przemysłu w dużych krajów. Tym trudniej byłoby sformułować zalecenia dotyczące tej polityki w przypadku takiego kraju, jak Polska, tzn. kraju małego i nie mającego silnej pozycji na rynku światowym w nowoczesnych gałęziach przemysłu. W tym przypadku koncepcja strategicznej polityki handlowej ma głównie wartość teorii pozytywnej. Natomiast jej walory normatywne są nader ograniczone. Sytuacja ta może jednak ulec zmianie, gdy kraj nasz stanie się członkiem Unii Europejskiej. Skutki stosowania VER-ów („Volunlary " Export Restraints) są omówione w dalszej części pracy. W lym ;lu przyjęło, że stosowanie VER-ów uniemożliwia wzrost udziału w rynku europejskim producentów iskich. ? Venables (1994). * Analizowane modele: C (Coumot), B (Bertrand), Cfl (Cournol w pierwszej fazie i konkurencja cenowa ugiej) oraz Cl (Cournot i pełna integracja rynków w drugiej fazie). 57 Venables (1994), s. 61-62. Wnioski te są kwestionowane w komentarzu przez D. Tarra, który uważa, że model Venablesa wykazuje ?} cechy modelu Aimingtona (niż Dixita-Stiglitza), a stopa protekcji w rzeczywistości odzwierciedla również enne preferencje. Por.: Krugman, Smith (1994), s. 64-65. 90 feoria integracji: korzyści z liberalizacji handlu w skali regionalnej Dotychczas rozważano jedynie efekty stosowania ceł importowych w ramach iego kraju, tradycyjna teoria polityki handlowej nie analizowała bowiem skutków rżenia handlowych ugrupowań integracyjnych. Powszechnie przyjmuje się, że teoria celnej zaczęła powstawać w latach pięćdziesiątych, a jej głównym twórcą był iner1. Dalszy jej rozwój nastąpił w latach sześćdziesiątych, a potem w latach mdziesiątych i dziewięćdziesiątych wraz z pojawieniem się nowych teorii handlu izynarodowego. W tym rozdziale zostaną omówione jedynie podstawowe ele-ty teorii integracji, odnoszące się głównie do polityki handlowej. Natomiast zagad-ia związane z „czystą teorią" handlu międzynarodowego zostaną potraktowane towo2. Teoria integracji zrodziła się w latach pięćdziesiątych i dlatego w zasadach GATT, ?zonych w 1947 roku, stosunkowo niewiele miejsca (jedynie art. XXIV) poświęcono tlemom tworzenia i funkcjonowania stref wolnego handlu i unii celnej. Dynamiczny rozwój ugrupowań rozpoczął się w latach sześćdziesiątych. Dalszy imiczrty rozwój nastąpił w latach siedemdziesiątych i trwa do dziś. Wielkie powania integracyjne mają dominujące znaczenie we współczesnym handlu między-dowym. Ogromna część współczesnej wymiany dokonuje się w ramach Unii •pejskiej, NAFTA, państw APEC czy innych ugrupowań integracyjnych. Z instytucjonalnego punktu widzenia rozróżnia się zazwyczaj kilka etapów inte-ji. Najprostsza strefa wolnego handlu polega na zniesieniu ceł i innych barier w handlu emnym krajów tworzących strefę przy zachowaniu autonomicznej polityki han-'ej (stawek celnych) przez poszczególnych członków ugrupowania. Z kolei unia celna era wszystkie elementy strefy wolnego handlu, ale dodatkowo kraje członkowskie >nują unifikacji zewnętrznych stawek celnych i (zazwyczaj) innych aspektów polityki lowej. Wyższym etapem integracji jest wspólny rynek, w ramach którego istnieje nie ' swoboda przepływu towarów, ale i czynników produkcji (kapitału i siły 1 Viner(1950). Chodzi tu zwłaszcza o zagadnienia związane z nową geografią ekonomiczną (przestrzenną). sztywnycn, niezmiennych kursów waiutowycti. treKiem iego jesi zazwyczaj stworzenie wspólnej waluty i ujednolicenie polityki pieniężnej. Przedmiotem analizy w tej pracy są jedynie dwa pierwsze etapy integracji, które dotyczą bezpośrednio preferencji handlowych. Ogromne znaczenie handlowe ugrupowań integracyjnych powoduje, że od pewnego czasu dyskutuje się na temat zależności pomiędzy powszechną niedyskryminacyjną liberalizacją handlu a uczestnictwem w regionalnych ugrupowaniach integracyjnych. Niektórzy ekonomiści uważają, że można realizować oba cele równocześnie, a inni, że potrzebny jest właściwy wybór. Przedstawiony dylemat stoi prawie przed każdym krajem. Również Polska musiała dokonać tego ważnego wyboru o charakterze ekonomicznym (i politycznym) już na początku lat dziewięćdziesiątych, w początkowej fazie transformacji. Dokonując początkowej powszechnej niedyskryminacyjnej liberalizacji w ramach systemu GATT/WTO, Polska równocześnie negocjowała udział w europejskich strefach wolnego handlu ze Wspólnotami Europejskimi oraz z krajami EFTA i CEFTA. Po przystąpieniu do Unii Europejskiej, Polska stanie się również członkiem unii celnej. Będzie to miało zasadniczy wpływ na ograniczenie zakresu autonomii polskiej polityki handlowej. Dlatego też warto przeanalizować standardowe korzyści potencjalne, płynące z udziału w ugrupowaniach integracyjnych, częściowo kompensujące koszty związane z utratą tejże autonomii. Oczywiście, udział w unii celnej stanowi jedynie fragment korzyści płynących z członkostwa w Unii Europejskiej4. Inne aspekty wspólnej polityki handlowej zostaną omówione w dalszej części pracy. 1. Efekty alokacyjne: statyczna teoria unii celnej5 Elementy klasycznej statycznej teorii unii celnej były już wielokrotnie omawiane w literaturze polskiej6. Dlatego też zagadnienia te zostaną omówione skrótowo. Dla wyjaśnienia głównych elementów klasycznej statycznej teorii integracji wykorzystamy stosunkowo prostą, ale w miarę pełną analizę przeprowadzoną przez El-Agraa7. Analiza jest prowadzona w ramach równowagi cząstkowej. Kraj macierzysty (H), stanowiący 1 W ramach Unii Europejskiej wyróżnia się dodatkowo jednolity rynek, który polega na zapewnieniu pełnej swobody (bez kontroli granicznej) przepływu towarów, kapitału, osób oraz usług. 1 Obok udziału w unii celnej, Polska przyjmie całość acąuis communautairt: W sferze ekonomicznej oznacza lo m.in. udział w jednolitym rynku, wspólnej polityce rolnej, politykach strukturalnych, w budżecie Unii oraz perspektywicznie w unii monetarnej. Tak więc rachunek kosztów i korzyści jest znacznie bardziej skomplikowany. Por. np.; Korzyści i koszty..., (2000). 5 We współczesnej leorii integracji rozróżnia się efekty alokacyjne. związane z przesunięciem zasobów pomiędzy krajami wskutek zmian w handlu, efekty akumulacyjne, związane z akumulacją kapitału wpływającą na tempo rozwoju PKB oraz lokacyjne, związane z powstawaniem aglomeracji. Taki podział jest zastosowany np. W fundamentalnej pracy Baldwina i Venablesa (1995). Omówiono tam głównie efekty alokacyjne, w porządku odzwierciedlającym rozwój tych teorii. * Prawdopodobnie najpełniejszą analizę teoretyczną zawarto w pracy Ładyki (2000). Obok tego elementy leorii są zawarte np. w: Kawecka-Wyrzykowska, Synowiec (1997), Unia Europejska (1997) czy Janton--Drozdowska(1998>. 7 El-Agraa (1996). 92 93 del omiędzy narodowy jest prowadzony z Krajem pannersKim (/?), który zostanie nkiem unii cehiej, i jest nieco bardziej konkurencyjny niż H, oraz z „resztą świata" (W), tórej koszty wytwarzania analizowanego produktu są najniższe". W analizie tej przyjmuje się standardowe założenia, stosowane w klasycznych lelach handlu w ramach doskonałej konkurencji. Ta ostatnia występuje na rynku lorodnych dóbr i czynników produkcji. Ceny są określone przez koszty produkcji, itępuje też doskonała mobilność czynników produkcji w ramach kraju i niemobilność uędzy państwami". Dzięki temu procesy dostosowawcze (alokacyjne) są niekosztowne /stępuje pełne zatrudnienie czynników produkcji. Podstawowe zależności opisywane przez statyczną teorię integracji można pokazać za locąrys. m.l10. H \y ? X\ e 3 F J S i A _ _ i-_^_r_T_ K L , M Ni <72 Rysunek III.l. Statyczne efekty integracji w unii celnej Na rysunku przyjęto następujące oznaczenia1'. Sw to doskonale elastyczna, bezcłowa wa podaży „reszty świata", SH jest krzywą podaży kraju H, a SH+i, opisuje bezcłową mą krzywą podaży kraju H i P. Natomiast krzywa DH opisuje krajowy popyt. To ostatnie założenie jest realistyczne, jeżeli „reszta świata" jest znacznie większa niż kraje integrujące sie. Brak mobilności czynników produkcji pomiędzy analizowanym krajem (H) i partnerskim (P) oznacza, że izuje się wyłącznie unie celną, a nie wspólny rynek (czynników produkcji). W przypadku EWG w latach i-1970 tworzono równocześnie unię celną i wspólny rynek. W rozdziale tym wykorzystano rysunki wykonane przez K. Śledziewską-Kotodziejską. Na rysunku Ul.1 przyjęto oryginalne oznaczenia (z pewnymi modyfikacjami) stosowane przez El-Agraa KS), s. 185. _ia spctynuzne W wysokości tH (równe t-wL>). w icj sywatji cittLyywna Łj.z,ywa kraju H stanowi łamaną BREFQT12. Ceny w kraju H są na poziomie OD, czemu odpowiada krajowa produkcja równa Oq2. krajowa konsumpcja Oq3 oraz import q2qv Kraj H płaci q2LMqi za import analizowanego dobra, zaś krajowi konsumenci płacą za nie q2EFq3. Różnicą między tymi dwiema wielkościami są dochody fiskalne państwa (1.F.FM). W hipotetycznych warunkach wolnego handlu na rynku krajowym występowałaby cena Pw. Krajowa produkcja byłaby wtedy równa zeru, a konsumpcja i import byłyby równe Oq5. Cały import pochodziłby z reszty świata (HO- Nie występowałyby wówczas bezpowrotne straty produkcyjne i konsumpcyjne, a wolny handel byłby optymalnym rozwiązaniem. Teraz można już badać skutki utworzenia unii celnej przez kraje H i P. Zgodnie z zasadami tworzenia unii cła będą nadal stosowane wobec importu z „reszty świata" W, ale zostaną zniesione przy imporcie pochodzącym z kraju P. Efektywną krzywą podaży krajów unii (SH) obrazuje teraz krzywa BRGQT. W efekcie tworzy się nowa równowaga na rynku krajowym; ceny zmniejszają się do OC (z OD), krajowa produkcja spada do O?,, a konsumpcja wzrasta do Oq4. Wielkość importu wzrasta zaś do qtq4. Import ten, po utworzeniu unii, pochodzi wyłącznie z kraju partnerskiego (P). Utworzenie unii wywołało zatem zmiany w wielkości i strukturze handlu (importu). Obecnie wielkość q2q?i odzwierciedla efekt przesunięcia handlu {trade diversion). Nastąpiło bowiem zastąpienie importu dobra z tańszego źródła światowego (oferowanego po cenie Pw) importem z kraju P, gdzie dobro jest oferowane po wyższej cenie OC, ale nie jest obciążone cłem13. Wielkość tej straty można opisać dokładniej. Hipotetyczny (w warunkach wolnego handlu) import q2q} kosztowałby q1hMqz, a obecnie import ten pochodzi z kraju P i kosztuje q2IAqy Import ten, pochodzący z relatywnie droższego źródła, prowadzi zatem do powstawania strat wynikających ze zmniejszenia się dochodów fiskalnych rządu o wartość LIAM. To przesunięcie importu oznacza stratę dobrobytową. Z drugiej jednak strony nastąpiło zwiększenie bezwzględnego wolumenu importu o wielkość 4, q1 + q3qĄ, która reprezentuje nowy strumień (kreację) handlu (trade creation). W tym przypadku nastąpiło zastąpienie droższej produkcji krajowej względnie tańszą produkcją z kraju partnerskiego, co podnosi poziom dobrobytu. Bardziej precyzyjną analizę efektów dobrobytowych można przeprowadzić badając zmiany renty konsumenta i producenta. Utworzenie unii celnej wywołało wzrost nadwyżki konsumenta o wartość CDFG. Z drugiej jednak strony nastąpiło zmniejszenie nadwyżki producenta o CDEJ wskutek spadku krajowej produkcji. Część tej nadwyżki konsumenta (lEFA) to zyski konsumenta (jako transfer dochodów fiskalnych). Natomiast trójkąty JEl oraz AFG — reprezentują dobrobytowe korzyści z tworzenia unii celnej (czyli z efektu kreacji). Dzieje się tak, ponieważ spadek krajowej produkcji z Oq2 do O4, prowadzi do wzrostu importu o wielkość q,q2. Koszt importu z kraju P, wynosi q,JIq2, podczas gdy produkcja Jest to krzywa podaży Sn do poziomu ceny światowej (Pw) + do. 13 Dobro z reszty świata (W) jest obciążone ciem i jego cena na rynku krajowym H wynosi 94 95 w. efekt produkcyjny). Z, arugiej strony wzrusi Konsumpcji L uc, ao O^4 prowauzi uu ,rostu importu o wartość q3qA, który kosztuje <7,AG utworzenia się nowych strumieni handlu, cen równowagi i realokacji zasobów, wlnoszącej poziom dobrobytu państw unii. W końcowej fazie należałoby tak wyliczyć >ziom zewnętrznej taryfy unii celnej, by wielkość handlu z krajami trzecimi nie uległa nianie w stosunku do poziomu wyjściowego. Wyliczone w ten sposób cła odzwierciedlały-! różnicę pomiędzy nowymi cenami równowagi w unii a cenami światowymi15. 11 Kemp, Wan (1976). Jest to tzw. twierdzenie Kempa-Wana. 15 McMillan (1993) oraz Baldwin, Yenables (1995). uuiuniaut lu nie, może podnieść dobrobyt krajów członkowskich nie obniżając go w krajach trzecich. Wydaje się, że ta myśl leżała u podstaw koncepcji twórców art. XXIV GATT. Rysunek ITI.l pozwala na dalszą analizę zmian dobrobytu. Na przykład, gdyby wyjściowa cena krajowa, wyznaczona przez Pw+tH, była wyższa (miała charakter prohibicyjny) i znajdowała się na poziomie przecięcia DH z SH, to utworzenie unii celnej prowadziłoby wówczas jedynie do powstania efektu kreacji handlu. Gdyby natomiast wyjściowa cena krajowa byfa niższa (na poziomie OC — z powodu niższych ceł), powstałby jedynie negatywny efekt przesunięcia handlu. W kraju stosującym wyjściowo wysoki protekcjonizm jest zatem większa szansa na korzyści dobrobytowe, podczas gdy w krajach początkowo stosujących liberalną politykę, przystąpienie do unii może wywołać straty. Dodatkowo można zauważyć, że wielkość efektów dobrobytowych zależy od cenowych elastyczności podaży i popytu (SH, SH,P oraz DH), a także od różnic cenowych Pw i PHłP. Oczywiście im mniejsze są te ostatnie różnice, tym większa jest szansa na wystąpienie pozytywnego efektu kreacji handlu. Oznacza to, że przyrost korzyści dobrobytowych jest tym bardziej prawdopodobny, im więcej konkurencyjnych (rozwiniętych) krajów uczestniczy w tworzeniu danego ugrupowania integracyjnego. Postulat ten jest niewątpliwie spełniony np. w przypadku akcesji małego kraju (Polski) do Unii Europejskiej. Inne rozwinięcia statycznej teorii unii celnej są często wzorowane na klasycznych argumentach związanych z polityka handlową pojedynczego kraju. Na przykład pokazuje się, że unia celna może służyć korekcie niedoskonałości rynkowych, przy występowaniu korzyści dla rodzącego się przemysłu, czy też realizacji określonych preferencji społecznych w stosunku do analizowanego dobra16. Podobnie można wykazać, że utworzenie unii celnej oznacza powstanie większego podmiotu ekonomicznego, który poprzez zmianę (podwyżkę) poziomu ceł zewnętrznych może oddziaływać na relacje swych terms oftrade (poprawiać je)17. Jednak niezależnie od tych uwag, czysta analiza statyczna nie pozwala na sformułowanie jednoznacznych ocen na temat korzyści płynących z tworzenia unii celnej. Dlatego też należy spojrzeć na wybrane elementy klasycznej, dynamicznej teorii unii celnej oraz próby ich oszacowania. 2. Efekty alokacyjne: korzyści skali W dynamicznej teorii unii celnej1*, opisującej efekty alokacyjne, wyróżnia się zazwyczaj trzy efekty: a) korzyści skali produkcji, b) zwiększenie wydolności menedżerskiej (X-ineffictency), oraz c) zmniejszenie niedoskonałości rynkowych (przełamywanie struktur mono- i oligopolistycznych). 16 Johnson (1965). 17 El-Agraa (1996), s. 194-202. 11 Nazwa „teoria dynamiczna" bywa używana w dwojakim sensie. W klasycznej teorii mówi się o dynamicznej teorii przy analizie efektów skali produkcji czy wzrostu konkurencji. W nowoczesnych teoriach 96 97 Q Jn B i omówionych) elementów współczesnych teorii handlu międzynarodowego. Jedna ierwszych prac na temat znaczenia korzyści skali w teorii integracji została napisana tz Cordena (1972). Natomiast w literaturze polskiej zagadnienia te jako pierwszy lizował Siwiński (1976). Można przypomnieć, że w pewnym uproszczeniu występowanie korzyści skali dukcji oznacza, że następuje obniżanie się kosztu przeciętnego produkcji wraz ze ększaniem sie skali produkcji20. Odzwierciedleniem tego jest opadająca, przynajm-i do pewnego poziomu produkcji, krzywa kosztów przeciętnych. Konsekwencje stepowania korzyści skali można prześledzić za pomocą rysunków opisujących 'nowagę cząstkową (rysunku IH.2, 111.3, III.4). W celu lepszego ukazania skutków to rozważyć trzy przypadki, opisujące różne możliwości wyjściowej lokalizacji graficznej produkcji'1. Przedmiotem analizy są dwa państwa, które mają utworzyć unie celną: ekonomicznie kszy kraj rodzimy (H) i mniejszy — partnerski (P). Dla uproszczenia analizy przyjmuje że dobra są homogeniczne, a funkcje produkcji, odzwierciedlone przez długookresową ywą kosztów przeciętnych (LAC)22 , są identyczne w obu krajach. Przemyśl każdego ju, będącego przedmiotem analizy, składa się z jednej (potencjalnej) firmy lub fabryki. względu na występujące korzyści skali. Kraje tworzące ugrupowanie są jednak mniej ikurencyjne niż producenci z „reszty świata" (W) i w efekcie cena światowa (Pw) jest sza. Dla uproszczenia przyjmuje się również, że poziom zewnętrznej protekcji krajów. re mają utworzyć unię, jest wyjściowo taki sam. Taki sam będzie również, w wariancie Istawowym, poziom wspólnej zewnętrznej taryfy celnej. Rysunek m.2. przedstawia przypadek, w którym żaden z krajów tworzących unię iściowo nie wytwarzał danego dobra. Wyjściowy poziom ceł, przed utworzeniem unii, w obu krajch był równy Pw'-Pw. tego też ceny krajowe były równe P9'. W tej sytuacji nie występowała produkcja jowa, a w obu krajach konsumowano dobra pochodzące z importu; Og, w kraju H Q2 w kraju P. Natomiast dochody z ceł wynosiły PwPw'x0Q] w kraju H oraz VxO0:wkrajuP. Po utworzeniu unii celnej powstaje jednolity rynek na dane dobro i wspólna, łączna ywa popytu dla obu krajów (DH t p). Obecnie jeden kraj zaopatruje cale ugrupowanie, ż może teraz produkować po niższych kosztach przeciętnych (LAC). Załóżmy, że dukcja jest teraz wytwarzana przez kraj H. i, prowadzonych w ramach równowagi ogólnej, analiza dynamiczna obejmuje długookresowe skutki Jstu zasobów kapitałowych wskutek procesów inwestycyjnych. ™ Jedne z pierwszych pomiarów korzyści skali pochodzą już z połowy lat 60. Por.: Pratien, Dean (1965). We wcześniej omówionym modelu P. Krugmana takie korzyści nazywane są slayycznymi. Jednak izano tam, że różnica pomiędzy korzyściami statycznymi i dynamicznymi (wydatki na badania i rozwój czy es uczenia się) jest znikoma. Por. przypis 18. * Wykorzystano iu prezentację graficzną Moore'a (1997). MC; tong run average cost. Rysunek IH.2. Skutki unii celnej przy występowaniu korzyści skali: żaden kraj nie wytwarza analizowanego dobra W związku z tym powstają dwie „uproszczone" możliwości ustalenia poziomu wspólnej zewnętrznej taryfy celnej. Cla mogą być ustalone na (niższym) poziomie „naukowym" lub nie zmienić się. Jeśli stawki unii zostaną ustalone na poziomie „naukowym"23, tj. na poziomie Pm-Pw, to wówczas ceny będą równe przeciętnym kosztom (przecięcie krzywej LAC i DH+i, w punkcie D) i nie będzie nadzwyczajnych zysków. W związku z tym ceny w unii celnej spadną do poziomu Pa, a produkcja (krajowego wytwórcy) będzie wynosić 0Qy W efekcie wzrasta nadwyżka konsumenta w obydwu krajach (trapezy pod odpowiednią krzywą popytu o wysokości Pw'-Pv). Następuje jednak zmniejszenie dochodów z tytułu opłat celnych. Jest ono równe (Pw'-Fu)x0Q2 w przypadku kraju P oraz (PW'~P^)'x0Q] w przypadku kraju H. Tak więc zysk netto w każdym kraju będzie stanowić różnica pomiędzy wzrostem nadwyżki konsumenta z tytułu wzrostu konsumpcji (obniżki cen), a kosztem przesunięcia handlu od producentów światowych (o niskich kosztach) do producentów unii (o wyższych kosztach). Oczywiście w tej analizie założono doskonalą mobilność i pełne zatrudnienie czynników produkcji, a więc nie uwzględniono w pełni wszystkich korzyści wynikających z podjęcia produkcji w kraju H. Pominięto na przykład potencjalne dodatnie efekty zewnętrzne (np. wyszkolenie siły roboczej), związane z wytwarzaniem tegoż dobra. Jeżeli natomiast wysokość cła zewnętrznego nie ulegnie zmianie (pozostanie na poziomie Pw'-Pv), to ceny pozostaną na poziomie Pw' i nie nastąpi zwiększenie renty konsumenta. Produkcja unii ustali się na poziomie 0QA. Wówczas jedno z państw (zakładamy, że H) będzie produkować wielkość 0Q4 po kosztach OC, znacznie wyższych od 23 Koncepcja „naukowej" stawki celnej, opracowana przez Cordena i Krugmana, zostają wyjaśniona w podrozdziale 2 w rozdziale II. 98 99 'Pv, pomnożony przez Og,), co reprezentuje „czystą" stratę w jego dobrobycie, tomiast kraj H również traci dochody z ceł, ale ma zyski z tytułu marży monopolis-znej, równe P»'CxOQĄ. W tym więc przypadku kraj nie podejmujący produkcji lizowanego dobra jednoznacznie ponosi stratę. Drugi przypadek dotyczy sytuacji, w której analizowane dobro jest wytwarzane ynie przez kraj macierzysty (H). Pozostałe założenia nie ulegają zmianie. Przypadek ten edstawiono na rys. m.3. . p p ' , \J ' rt P* D ' K \ -w 1 H o \ E ru m **% \ \ \ V \ DP DH — ——-__ _—? »- Q, 02 Q, Q4 Rysunek 1113. Skutki uiworzenia unii przy występowaniu korzyści skali produkcji: przed powstaniem unii, gdy dobro produkowano tylko w państwie H Przed utworzeniem unii celnej kraj-partner (P) będzie importował 0Q2 z państw ;cich po cenie P„'. Jego dochody z cel wynosiły Pw P^AC. Natomiast w kraju H produkcja :onsumpcja) wynosi 0Qt, przy cenie PH (odpowiednik „naukowej" taryfy celnej). Po utworzeniu unii, podobnie jak poprzednio, możemy rozważyć dwie możliwości, li przed i po wejściu do unii celnej (cła) ceny są ustalane według przeciętnych kosztów aukowa" taryfa), to kraj H zwiększy swoją produkcję do 0Qi i będzie ją wytwarzał po ztach (i cenie) Pu. W przypadku obydwu państw będziemy mieli do czynienia ze ększeniem nadwyżki konsumenta. Wzrost nadwyżki w kraju P wyniesie P^ABPU. Irugiej jednak strony powstanie strata dochodu z ceł, równa P^ACPK. Na rys. IH.3 naczono obie wielkości: y odzwierciedla wzrost dobrobytu, a z jego stratę (przesunięcie idlu). Z kolei kraj //zyskuje dzięki redukcji kosztów wynikającej z ekspansji produkcji emysłowej. Produkcja 0Q3 jest teraz uzyskiwana po niższych kosztach (to znaczy P„ rorównaniu z PH) i korzyści z tego tytułu odnoszą konsumenci. Przyrost nadwyżki isumenta wynosi PijFHPu. Konsumenci krajowi odnoszą więc zysk dobrobytowy netto, ma efektu przesunięcia handlu i następuje wzrost produkcji krajowej. konsumenta w żadnym z krajów. Kraj P będzie teraz importował uy, z Kraju n i ponosił stratę w dochodach z ceł (tzn. w dobrobycie) równą P^ACPW. Natomiast kraj H zwiększy swoją produkcję do poziomu 0Q4. Niższe koszty jednostkowe produkcji będą teraz na poziomie 0PH'. Dzięki temu producenci będą mieli zyski równe Pli'Pw'x0Q1, czyli W tym więc przypadku kraj wytwarzający dobro zawsze odnosi korzyści, a kraj nie wytwarzający może odnieść korzyści tylko wtedy, gdy po utworzeniu unii cła zostaną obniżone do poziomu odzwierciedlającego przeciętne koszty. Ostatni przypadek (rys. III.4) odzwierciedla sytuację, w której przy niezmienionych założeniach analizowane dobro jest początkowo wytwarzane przez obydwa kraje tworzące unię. p' \ —- A. pu \ V \\ \ \ Dp DH 1 ^- 0 O4 0 O2 Rysunek III.4. Skutki utworzenia unii przy występowaniu korzyści skali, gdy przed jej powstaniem produkowano dobro w obu krajach Jeżeli przed powstaniem unii w obydwu krajach stosowano cła „naukowe", to ceny odpowiadały długookresowej krzywej kosztów przeciętnych. W tej sytuacji cena w kraju P byłaby równa Pp, a produkcja i popyt wynosiłyby 0Q2. Natomiast w kraju H ceny byłyby na poziomie P„, zaś ilość produkowana i konsumowana wynosiłaby 0Q1. W tej sytuacji nie Występowałby import w żadnym z państw. Załóżmy początkowo, że po powstaniu unii celnej firma z kraju H zwiększy podaż na rynku unii celnej. Wówczas koszty przeciętne spadną do poziomu 0Pu. Podobnie, spadną ceny (do OPj,), jeżeli w unii będzie nadal będzie stosować się „naukową" taryfę celną. Kraj H będzie więc teraz produkował Of23. Konsumenci w H będą korzystać z efektu redukcji kosztów PHPU x 0Q]s który jest równy sumie podaży H sprzed unii celnej i dodatkowej nadwyżki konsumentów, wynikającej ze wzrostu konsumpcji, która ma miejsce po spadku cen. Natomiast w kraju P przemysł lokalny zaprzestanie produkcji ze 100 101 ldlu. Hrzy tycJi zaiozemacn analizy Kraj r jesi również Krajem odnoszącym same zysKi z strat). Jeżeli jednak początkowo i potem cła są protekcjonistyczne i równe P ', to nie na-puje przyrost renty konsumenta w żadnym z krajów. Początkowa produkcja w obu jach byłaby mniejsza niż w poprzednio analizowanym przypadku. Z kolei po utwo-niu unii produkcja łączna w kraju H będzie równa QQi przy cenie wysokiej, rów- Pw'. Końcowy przeciętny koszt produkcji wyniesie PH'. Różnica między nim (P') :eną (z cłem) reprezentuje zysk P^PH'x0Qa producenta z H. Efektem utworzenia i będzie więc jedynie przyrost zysków w kraju H i zaprzestanie produkcji w kraju P. Reasumując można sformułować kilka ogólniejszych wniosków na temat konsek-ncji utworzenia unii celnej przy występowaniu korzyści skali produkcji. Po pierwsze, konsumenci zyskują jedynie wtedy, kiedy ceny po utworzeniu unii celnej równe kosztom przeciętnym produkcji. Dzieje się tak, gdy kraje stosują „naukową" yfę celną. Oznacza to, że średni poziom zewnętrznych stawek celnych powinien niejszyć się po utworzeniu unii celnej. Oczywiście sytuacja będzie zróżnicowana DO szczególnych sektorach gospodarki. Pod drugie, jeśli kraj (P) początkowo nie produkuje dobra, lecz importuje go z krajów :cich, to wchodząc do unii celnej zawsze ponosi straty (w dochodach celnych) z tytułu esunięcia handlu. Po trzecie wreszcie, koszty przesunięcia handlu nie są istotne wtedy. / obydwa kraje przed utworzeniem unii wytwarzają analizowane dobro. W tym wypadku ;pansja produkcji i obniżka kosztów jednostkowych jednego państwa prowadzi do liku produkcji w drugim kraju. Nie jest to jednak stratą, lecz pozytywnym efektem ji Dwa elementy wyraźnie zatem zwiększają szansę na wystąpienie dodatnich efektów jrobytowych przy tworzeniu unii celnej. Po pierwsze, przyjęcie stosunkowo liberalnej, vnętrznej taryfy celnej (ideałem byłyby „naukowe" cła), lub też jej stopniowe obniża-, które zwiększa rentę konsumenta. Natomiast utrzymywanie wysokich ceł przyśnią się do redystrybucji dochodów na rzecz producentów w kraju wytwarzającym ilizowane dobro oraz redukuje (lub eliminuje) korzyści kraju nie wytwarzającego lego dobra. Po drugie, występowanie produkcji krajowej danego dobra przed utworzeni unii zwiększa potencjalne korzyści wynikające ze zwiększenia skali produkcji, datkowo trzeba zauważyć, że zmniejszenie produkcji w jednym sektorze może być kompensowane wzrostem produkcji i obniżką kosztów w innych sektorach. Sytuacja a występuje głównie w krajach uprzemysłowionych, a zwłaszcza w państwach Unii ropejskiej. W ten sposób koncepcja unii celnej, uwzględniająca korzyści skali i będąca wyrazem ni „drugiej po najlepszej" liberalnej polityki handlowej, stwarza dobre podstawy do tłumaczenia korzyści płynących z regionalnej liberalizacji handlu. Dodatkowe korzyści nikające z innych efektów dynamicznych są omówione dalej. zwiększenie poziomu konkurencji i podniesienie efektywności menedżerskiej W dynamicznej teorii unii celnej, opisującej efekty alokacyjne, zazwyczaj wyróżnia się jeszcze dwa efekty: a) zmniejszenie niedoskonałości rynkowych (przełamywanie struktur mono- i oligopolistycznych) oraz b) zwiększenie wydolności menedżerskiej (X.-inefficieney). MCu O O Ten pierwszy efekt jest do pewnego stopnia powtórzeniem argumentu występującego w nowoczesnej, wcześniej omówionej teorii handlu. Nawet ograniczona (w ramach ugrupowania integracyjnego) liberalizacja handlu powinna zmienić sposób postępowania producenta monopolistycznego czy oligopolistycznego na rynku krajowym. Najłatwiej to zilustrować posługując się prezentacją klasycznego monopolu przy braku korzyści skali produkcji, co pokazano na rys. IU.524. Rysunek III.5. Zwiększenie poziomu konkurencji wskutek redukcji siły monopolistycznej w unii celnej Na rys. III.5 pokazano krzywą krajowego popytu (D„), utargu krańcowego (MRH) oraz krzy wąkosztów krańcowych krajowego monopolisty (MCH), który przed utworzeniem unii byl chroniony za pomocą ceł lub ograniczeń ilościowych importu25. Dochód narodowy kraju rodzimego jest niewielki w porównaniu z całym dochodem krajów członkowskich. W związku z tym krzywa podaży producentów z unii (Su)2b jest doskonale elastyczna. Przed utworzeniem unii producent stosował cenę PM, a wielkość krajowej konsumpcji i produkcji analizowanego dobra była równa 0Q2. Wykorzystano lu podejście prezentowane przez McDonalda (1999). 102 103 azicivi iększa się konsumpcja (do 0Q3) oraz wzrasta renta konsumenta. W tym konkretnym ypadku, przedstawionym na omawianym rysunku, następuje spadek produkcji krajowej ilizowanego dobra do Og,. Reszta konsumpcji (g3 - Qt) będzie zaspokojona importem aństw unii. Gdyby jednak krzywa kosztów krańcowych znajdowała się na lewo od y wej MCH' oraz na prawo od MCH", to efektem utworzenia unii celnej byłby nie spadek, z wzrost produkcji krajowej analizowanego dobra. Liberalizacja handlu po przy-cieniu do unii w sektorze zmonopolizowanym (zwłaszcza małego kraju, takiego jak ska) przyczynia się więc do podniesienia renty konsumenta i potencjalnie może nawet iększyć wielkość krajowej produkcji. Pozytywne efekty, zwiększające poziom konkurencji i renty konsumenta, mogą także stąpić w przypadku oligopolizacji rynku krajowego". Stąd też wynika waga polityki lkurencji w niektórych ugrupowaniach integracyjnych, takich jak Unia Europejska. Drugim pozytywnym efektem, występującym w dłuższym okresie, związanym ;worzeniem unii, może być podniesienie efektywności menedżerskiej. Argumentuje się viem, że wzrost konkurencji na rynku krajowym zwiększa zagrożenie pozycji nedżerów w firmie, zmuszając ich do bardziej efektywnego działania. Efektem tego jest ,enie do unowocześnienia i uatrakcyjnienia produktów oraz wszelkie działania zmierza-; do redukcji kosztów wytwarzania dóbr. Skutki tych działań można przedstawić za nocą rys. III.6. Na rys. III.6, podobnie jak na rys. III.5, przedstawiono krzywą wyjściową krajowego yytu (DH), utargu krańcowego {MRH) oraz krzywą kosztów krańcowych krajowego nopolisty (MCH), który przed utworzeniem unii był chroniony przed konkurencją. lobnie jak poprzednio, krzywa podaży producentów z unii (Sv) jest doskonale styczna. Przed utworzeniem unii producent stosował cenę PM, a wielkość krajowej isumpcji i produkcji analizowanego dobra była równa QQX. Po wprowadzeniu unii celnej krajowy producent musi zaakceptować warunki ostrzej-j konkurencji. Nowy produkt zagraniczny jest bardziej nowoczesny i atrakcyjny oraz iej dopasowany do wymagań krajowych konsumentów. W efekcie produkt staje się dziej pożądany, co obrazuje nowa, przesunięta w prawo, krzywa popytu Dw'. Nowa 'nowaga cenowa ustala się zatem na poziomie PD, dzięki czemu zwiększa się kon-lpcja (do 0Q3) oraz wzrasta renta konsumenta. Przyrost tej renty jest równy polu %CPn. W pierwszej fazie ten wzrastający popyt jest zaspokojony wyłącznie przez ększony import (równy Q, - Q,). W efekcie producent krajowy traci pozycje dominują-la rynku krajowym, a jego zyski spadają do zera (produkcja nie uległa zmianie, a cena \ / A \ \ N o G Q, Q, Q, Rysunek III.6. Korzyści wynikające z podniesienia efektywności menedżerskiej (X-inefficiency) Powinni oni również, w celu zapobieżenia drastycznemu spadkowi zysków i przychodów z produkcji, dążyć do obniżki kosztów wytwarzania. Efektem tych działań winno być obniżenie (przesunięcie w prawo) krzywej kosztów krańcowych, np. do poziomu MCH'. W takim przypadku nastąpiłby wzrost wielkości produkcji krajowej („rekompensujący" spadek ceny i zysków) do poziomu 0Q2 oraz redukcja wielkości importu do Q2QV Wzrost efektywności menedżerskiej powinien zatem umożliwić przetrwanie (i rozwój firmy) po przystąpieniu kraju do ugrupowania integracyjnego28. Omówione tu, tak zwane korzyści dynamiczne, są zazwyczaj analizowane w kontekście integracji handlowej. Trzeba jednak ponownie zaznaczyć, że prawie wszystkie mogą wystąpić również wtedy, gdy kraj będzie dokonywał jednostronnej liberalizacji swej polityki. Dlatego też warto przypomnieć, że teoria integracji jest traktowana jako rozwiązanie „drugie po najlepszym". W praktyce ma ona jednak ogromne znaczenie ze względu na trudności związane z ogólnoświatową liberalizacją handlu, zwłaszcza w krajach rozwijających się. W nowej sytuacji krajowi menedżerowie muszą dopasować cechy swego produktu woczesność, wzornictwo) oraz jego cenę do poziomu konkurencji zagranicznej. Wpływ stosowania ograniczeń ilościowych importu na postępowanie krajowego monopolisty będzie izowany w dalszej części pracy. ' Dla uproszczenia pominięto wpływ krzywej podaży krajowej (JMC,) aa krzywą podaży unii (5„). " Jaequemin (1982). 28 Pomiar zmian wydajności menedżerskiej jest w praktyce niesłychanie trudny. W skrajnych przypadkach nie następuje poprawa takiej efektywności i firma bankrutuje. Zmiany te mają prawdopodobnie większe znaczenie w krajach wyjściowo bardziej izolowanych od konkurencji międzynarodowej. W takich państwach, jak Polska, które niedawno przechodziły proces transformacji systemowej oraz dokonały otwarcia gospodarki i integracji handlowej z krajami europejskimi, zmiany w efektywności byty prawdopodobnie znacznie silniejsze niż w państwach Europy Zachodniej, które wcześniej przystąpiły do Unii Europejskiej. 104 105 i decyzjami lokalizacyjnymi Kompleksowa analiza dynamicznych efektów integracji wykracza z reguły poza yste" efekty handlowe, wpływające na alokację zasobów w gospodarce. Analiza ta sto łączy się z powstaniem wspólnego rynku, czyli z wprowadzeniem swobody spływu czynników produkcji. Często bada się przy tej okazji wpływ utworzenia upowania integracyjnego na poziom inwestycji i tempo wzrostu gospodarczego. Są to adnienia z pogranicza dynamicznej analizy makroekonomicznej i teorii integracji, ;o wykraczające poza zakres tej pracy. Trzeba jednak podkreślić, że wszystkie ówione wcześniej efekty handlowe i produkcyjne mogą oddziaływać (i zazwyczaj Izialują) na poziom inwestycji w gospodarce. Menedżerowie oligopolistycznych firm krajowych, przygotowując się do wzmożonej ikurencji, prawdopodobnie już wcześniej muszą dokonywać inwestycji modemizacyj-h, zmierzających do unowocześnienia produktów i obniżki kosztów wytwarzania, korzystanie korzyści skali, wynikających ze zwiększonych rozmiarów zintegrowanego ku, tak samo wymaga zazwyczaj podjęcia dodatkowych inwestycji. Analiza mikro-momicznej polityki handlowej stanowi więc istotny element podstaw do wytłumaczenia kroekonomicznych korzyści płynących z integracji29. Głównym efektem makroekonomicznym jest wzrost oszczędności krajowych, wywo-tcych wzrost inwestycji i akumulacji kapitału (i PKB) dzięki zmniejszeniu zakłóceń optymalnej alokacji produkcji wskutek powstania zintegrowanego rynku30. Wzrost miarów zintegrowanych rynków zwiększa również poziom inwestycji dzięki możliwo-wykorzystania korzyści skali. Zazwyczaj dobra handlowe (tradables) są bardziej kapitałointensywne niż „niehand-?e". Liberalizacja handlu prowadzi do zwiększenia produkcji dóbr handlowych i do :kszego wzrostu popytu na kapitał w porównaniu z pracą, co w konsekwencji zwiększa :hody kapitału i prowadzi do wzrostu inwestycji. Poza tym zwiększona liberalizacja ukuje zyski oligopolistyczne (mark-up), co prowadzi do zwiększenia produkcji i może naeż zwiększać względny popyt na kapitał. Wpływ tych efektów na tempo wzrostu gospodarczego jest różnie oceniany, dasycznej teorii wzrostu (model Solowa)31 zwiększenie poziomu inwestycji, wywołane powstaniem ugrupowania integracyjnego, ma charakter przejściowy i prowadzi jedynie okresowego zwiększenia tempa wzrostu gospodarczego. W nowoczesnych teoriach rostu (P. Romer) analizuje się również inwestycje w kapitał ludzki, w których nie muszą stępować malejące przychody skali produkcji. W takich modelach stopa wzrostu jest eślona endogenicznie, a liberalizacja handlu — zwiększająca wynagrodzenie kapitału może mieć trwały wpływ na wzrost gospodarczy32. wzrostu gospodarczego w ugrupowaniu g p $ pozytywne efekty zwrotne, związane ze wzrostem wolumenu handlu lub prowadzeniem polityki wspierania badań, wpływające na lokalizację branż stanowiących nośniki wiedzy technicznej w państwach ugrupowania integracyjnego. Po drugie, integracja regionalna może wpłynąć na zaostrzenie konkurencji w branżach „wytwarzających wiedzę" i przez to mieć dodatni wpływ na długookresowy wzrost gospodarczy33. Inny wątek związany pośrednio z funkcjonowaniem ugrupowań integracyjnych został podjęty w ramach tzw. geografii ekonomicznej (economic geography)lĄ. W tradycyjnych teoriach handlu, opartych na doskonałej konkurencji i stałych korzyściach skali produkcji, liberalizacja handlu w ramach ugrupowań integracyjnych prowadzi do zmniejszenia różnic cen czynników produkcji i równomiernego rozwoju wszystkich regionów. Wniosek ten kłóci się dosyć często z opisem rzeczywistości, w której obserwujemy centra gospodarcze i wielkie aglomeracje z jednej strony, z drugiej zaś słabo rozwinięte peryferia, często coraz mniej zamożne w stosunku do centrum. Nowoczesna, modelowa próba wyjaśnienia tego zjawiska jest zawarta w tzw. geografii ekonomicznej, sformułowanej głównie w pracach P. Krugmana^. W tym ujęciu, podobnie jak w nowych teoriach handlu, zakłada się, że konkurencja jest niedoskonała, dobra są zróżnicowane oraz występują korzyści skali produkcji. Użyteczność jest opisywana przez funkcję Dixita-Stiglitza typu CES. Dzięki temu konsumenci lubią różnorodność dóbr. Przyjmuje się też zazwyczaj, że istnieje wiele symetrycznych firm, produkujących dobra przemysłowe, będące niedoskonałymi substytutami. Z drugiej strony, w gospodarce produkuje się jednorodne dobro rolnicze, wytwarzane przy stałych korzyściach skali. W modelach tych uwzględnia się również koszty transportu i bariery handlowe36. Firmy zlokalizowane w rozwiniętym centrum korzystają z rozległego rynku zbytu oraz pozytywnych efektów zwrotnych, wynikających z występowania współzależności technologicznych i produkcyjnych. Zalety z lokalizacji w centrum są duże, gdy nie występują bariery handlowe, a koszty transportu są niskie. W konsekwencji produkcja może być dostarczana do wielu regionów, dzięki czemu konsumenci korzystają z większej różnorodności produktów i niższych cen. Natomiast czynnikami zmniejszającymi regionalną koncentrację życia gospodarczego w rozwiniętych centrach mogą być stosunkowo wysokie koszty transportu oraz wzrost poziomu płac (kosztów produkcji), jakie tam występują. Integracja instytucjonalna może przyczyniać się zarówno do wzrostu aglomeracji (redukcja barier handlowych i transportowych), jak i do deglomeracji ze względu na unifikację standardów technicznych i swobodę przepływu czynników produkcji37. Główne korzyści makroekonomiczne z pogłębionej liberalizacji (jednolity rynek) wynikają z integracji ;ow kapitałowych (wpływ na stopę procentową) oraz rynków siły roboczej. 30 Baldwin (1994). 31 Por. np. Burda, Wypłosz (1995). rozdz. 6.3-6.5. " Por. Grosman, Helpraan (1991). 3J Baldwin, Venables (1995), s. 1616. M Czasami funkcjonuje również nazwa „geografia" lub „ekonomia przestrzenna" (Spatial economy). Por.: Fujita, Kmgman, Venables (1999). " Por.; Kmgman (198lb), Kmgman (1991a), Krugman (1991b). 30 Najpełniejszy przegląd tych leorii można znaleźć w pracy: Fujita, Krugman, Venables (1999). * Ottaviano, Puga (1997). 107 .e 1 jeonorazowe eie&yy W^IUMU aŁ.uiniuauji KH|UUUU, wy wmane powstaniem ugrupowa-ntegracyjnego. Nieliczne są natomiast badania empiryczne, oparte na modelach geografii lomicznej38. Tutaj przedstawiamy jedynie wybrane szacunki analiz efektów alokacyj-i i akumulacyjnych integracji, prowadzonych w latach dziewięćdziesiątych. 5. Weryfikacje empiryczne teorii integracji na przykładzie ugrupowań europejskich Wczesne próby weryfikacji teorii integracji z lat sześćdziesiątych dotyczyły głównie jpejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Prawdopodobnie najważniejszą pracą w tym :sie było zbiorowe dzieło pod redakcją B. Balassa z 1975 roku39. Analiza była vadzona ex post, przy użyciu modeli równowagi cząstkowej, i dotyczyła głównie ocznych efektów integracji. Z przeprowadzonych tam analiz ex post prawie jednoznacznie wynikało, że przy rżeniu EWG w latach sześćdziesiątych wyraźnie dominował pozytywny efekt kreacji ilu. Jedynym sektorem, w którym występował efekt przesunięcia handlu, było ictwo. Wynikało to ze wzrostu protekcji zewnętrznej EWG po utworzeniu wspólnej tyki rolnej w latach sześćdziesiątych. Sam Balassa próbował oszacować niektóre efekty imiczne integracji, a zwłaszcza skutki zaostrzonej konkurencji i występowania ;yści skali produkcji. Według tych szacunków efekty dynamiczne, poprzez redukcję rtów produkcji, doprowadziły do zwiększenia PKB krajów członkowskich o 0,5%; ;zas gdy statyczny efekt kreacji zwiększałby PKB o 0,15%. Podobne wnioski, ?czące dominacji efektu kreacji handlu, wynikały również z wielu późniejszych m4U. Nie ma wprawdzie jednoznacznych teoretycznych argumentów na rzecz tezy n, że utworzenie unii celnej prowadzi do wzrostu dobrobytu krajów członkowskich, ale inia empiryczne wskazują, że dzięki dominacji efektu kreacji handlu rzeczywiście ępował wzrost dobrobytu, przynajmniej w krajach EWG. Znacznie późniejsze i bardziej skomplikowane są analizy tzw. efektów dynamicznych rżenia unii celnej i jednolitego rynku41. Pod koniec lat osiemdziesiątych powstał szereg leli próbujących oszacować skutki utworzenia jednolitego rynku. Zakładano w nich enie rosnących korzyści skali produkcji i niedoskonałą konkurencję. Prawdopodobnie ardziej znacząca była wczesna praca Smitha i Venablesa z 1988 roku, w której ex ante ^JJŁU-M-J ..*4 muutiu rOWnOWagl CZĆ|hLll.UWŁJ, Litiwtiiuj giuwiut HLWi WŁIU41U MłiiMiiŁii^J" i korzyści skali, które miały wynikać z redukcji kosztów handlu o 2,5% oraz ujednolicenia rynku. Skutki dobrobytowe, wynikające z tej analizy, były nieco istotniejsze niż poprzednio. Oszacowana redukcja kosztów transakcyjnych zwiększała konsumpcję o 1%, ale w połączeniu z ujednoliceniem rynków mogła doprowadzić do 4-procentowego wzrostu w niektórych sektorach gospodarki. Duże znaczenie miała również późniejsza praca M. Gasiorka i innych, w której zmodyfikowano model Smitha-Venablesa i przystosowano go do analizy w ramach równowagi ogólnej4'. Oszacowano w niej skalę realokacji sektorowych w czterech dużych krajach Unii (w modelu z 1991 roku) oraz zmiany cen czynników produkcji. Interesujący jest zwłaszcza oszacowany wzrost popytu na wykształconych pracowników i związany z tym przyrost ich płac. Natomiast efekty dobrobytowe, w porównaniu z innymi analizami w ramach równowagi ogólnej, były również stosunkowo niewielkie. Szacowany przyrost wynosi średnio tylko około 0,4% PKB i jest w przypadku krajów mniej rozwiniętych znacznie większy (Grecja i Irlandia około 1,4%). Dużo większe efekty oszacowano w innej analizie ex ante jednolitego rynku, przygotowanej przez Wspólnoty Europejskie oraz zawartej w tzw. raporcie Cecchiniego44 z 1988 roku. Prace te były oparte na znacznie słabszych podstawach teoretycznych, w porównaniu z analizą Smitha i Venablesa, ale wyniki tej ostatniej były bardziej znane i stanowią swoisty punkt odniesienia. Zostały one podsumowane w książce Emmersona4^ i in. (1988). Najważniejsze wyniki tego opracowania, związane z utworzeniem jednolitego rynku (a nie unii celnej), przytoczono w tab. m.l. Interesujące są również wyniki pracy AUena, Gasiorka i Smitha (1998), w której oszacowano ex post skutki utworzenia jednolitego rynku. W badaniu tym najpierw przeprowadzono analizę ekonometryczną dla oszacowania skutków redukcji barier handlowych i zmian postępowania (wzrostu konkurencyjności) firm. Otrzymane wyniki wykorzystano następnie do oszacowania skutków utworzenia jednolitego rynku za pomocą policzalnego modelu równowagi ogólnej4*. Według tych ostatnich szacunków w wariancie najbardziej rozbudowanym (efekty długookresowe, przy zintegrowanych rynkach) przyrost PKB z powodu utworzenia jednolitego rynku jest bardzo duży w krajach niewielkich (Portugalia — 17,6%, Grecja — 15,4%) i stosunkowo mały w krajach dużych (Niemcy — 0,7%, Wlk. Brytania — 1,1%)47. Zaprezentowane tu wyniki wskazują na duże znaczenie dynamicznych (innych niż inwestycyjne) skutków integracji. Korzyści te są znacznie większe, niż skutki wynikające Neary (2001) syntetycznie zaprezentował modele geografii ekonomicznej i dokona! krótkiego przeglądu " tej teorii. M Balassa (red) 1975. 40 Przegląd wybranych badań empirycznych można znaleźć np. w El-Agraa (1996), s. 210-220. Pojęcie jednolitego rynku, stosowane w Unii Europejskiej, oznacza swobodę w przepływie towarów ędzy krajami oraz swobodny przepływ kapitału, siły roboczej i usług. Jednolity rynek w sfeize obrotów owych oznacza zniesienie kontroli granicznej i dokumentów celnych, harmonizaeję standardów technicz-ujednolicenie stopy VAT i zniesienie innych barier pozataryfowych. 4; Por.: Smith, Venables (1988) oraz Pratten (1988), Schwalbach (1988). Koncepcja symulacji Smitha i Venablesa jest oparta na modelu Krugmana (1979). Funkcja konsumpcji jest wyprowadzona z modelu Dixita-Stiglitza. 33 Gasiorek, Smith, Venables (1991) i (1992). 44 Cecchini (1988). 45 Emmerson i in. (1988). 16 Zazwyczaj w modelach równowagi ogólnej wykorzystuje się parametry z innych modeli, co obniża spójność i wiarygodność takiego badania. 47 Allen, Gasiorek, Smith (1998), s. 468 (tab. 7). W modelu nie brano pod uwagę efektów akumulacyjnych. 108 109 Korzyści z utworzenia Jako procent PKB ię do redukcji barier dostępu do rynku (także do zakupów publicznych), co zwiększa om konkurencji i umożliwia wykorzystanie korzyści skali produkcji. Po trzecie. viązku z tym, następuje ujednolicenie standardów technicznych dóbr i zasad dostar- ia usług, co redukuje koszty zagranicznych towarów i zwiększa poziom konkurencji. yzyjne rozdzielenie poszczególnych efektów bywa w praktyce bardzo trudne. Jeszcze wyższe szacunki otrzymał Baldwin (1989). który dodatkowo próbować >lędnić długookresowe (inwestycyjne) skutki utworzenia jednolitego rynku. Uwzględ- c raport Cecchiniego Baldwin przyjął, że szacunkowy przyrost dochodu (wzrost PKB jło 6,4%) prowadzi do wzrostu oszczędności i inwestycji, co zwiększa zasoby kapitału chody w przyszłości. Przy występowaniu pozytywnych efektów zewnętrznych. 'wanych przez nowoczesną teorię wzrostu, Baldwin szacuje, że utworzenie jedno- ) rynku może zwiększyć dochód narodowy krajów członkowskich w długim okresie 'ka porównawcza) nawet o 35%. W późniejszym opracowaniu Baldwin (1992) mai mniejsze efekty, ale i tak jego szacunek jest większy, niż ten zawarty w raporcie hiniego. fe znaczące różnice w szacunkach Gasiorka i Baldwina są, przynajmniej w pewnym iu, zrozumiałe. Smith, Venables i Gasiorek oraz Allen, Gasiorek i Smith prowadzili SC statyczną, opartą o solidne i sprawdzone podstawy teoretyczne, w ramach modeli owagi cząstkowej lub ogólnej. W tym sensie są one poprawne, zwłaszcza, jak można Smith, w: Dyker (1992), czy też McDonald (1999). Analiza skutków integracji Unii z krajami Europy Środkowo-Wschodniej rozpoczęła się na początku lat dziewięćdziesiątych. We wczesnych pracach badano jedynie skutki rozpadu systemu krajów bloku radzieckiego i możliwości zwiększenia handlu między krajami Europy Zachodniej i Środkowo-Wschodniej, nie odnosząc się explicite do możliwości rozszerzenia Unii na Wschód. Analizowano więc możliwości wzrostu handlu wzajemnego, który był stosunkowo niewielki w latach funkcjonowania RWPG. Te wczesne prace były oparte głównie o tzw. modele grawitacji, w których wolumen handlu między krajami jest proporcjonalny do potencjału gospodarczego (PKB) partnerów i odwrotnie proporcjonalny do odległości między nimi54. Większość analiz wskazywała na to, że handel między Wschodem i Zachodem był sztucznie zaniżany w latach osiemdziesiątych. Z badania Wanga i Wintersa (1991) wynikało, że w 1985 roku był on około 4-krotnie mniejszy od potencjalnego handlu dla przykładowych krajów o podobnym poziomie rozwoju gospodarczego (PKB per capita). Podobne wnioski wynikały z pracy Baldwina (1994), w której przeprowadzono estymację dla roku 1989. Według szacunków tego ostatniego realny eksport krajów Europy Środkowo-Wschodniej winien wzrastać o około 5% rocznie do roku 2000, podczas gdy eksport krajów Unii powinien zwiększać się tylko o 2% rocznie. Nieco później, w związku z tym, zaczęto analizować potencjalne zagrożenia wynikające z intensyfikacji wolumenu handlu między Wschodem i Zachodem. Pierwsza analiza została przeprowadzona z perspektywy UE w ramach równowagi cząstkowej przez 39 Por, punkt 1.5 rodź. V. Z porównania trzech reprezentatywnych badań, opartych o policzalne modele równowagi ogólnej wynika, że utworzenie jednolitego rynku winno zwiększyć PKB krajów Unii o 0,4 do 2,5%. 50 Modele te są wykorzystywane pośrednio, ponieważ wszystkie omówione tu współczesne analizy są oparte o nowe teorie handlu międzynarodowego. 51 Redding i Venables (2000). Badania cross-section przeprowadzono dla 103 krajów. 52 Davis, Weinstein (1999). Badania dotyczą gospodarki japońskiej. ? Neary (2001). 54 Por.: Wang, Winters (1991), Baldwin (1994) oraz Wintcrs, Wang (1994). 110 111 ortu we wraznwytn wuuuui i mc punuiuj oiujunoi. 'anego. Podobne wnioski płynęły z analizy Gasiorka, Smitha i Venablesa (1994), prowadzonej w ramach analizy równowagi ogólnej, tym razem z uwzględnieniem an w poziomie dobrobytu i cen czynników produkcji. Szersze skutki dobrobytowe, wynikające z liberalizacji handlu w ramach Układów apejskich (por. dalej) między krajami UE a Polską, Czechami i Węgrami, analizowano jomocą modelu równowagi ogólnej, opracowanego na Uniwersytecie w Michigan". ihig tej analizy poziom dobrobytu (PKB) w trzech krajach Europy Środkowo-;chodniej może wzrosnąć o około 5%, podczas gdy w państwach UE o 0,1-0,2%. Te unkowo niewielkie zmiany w krajach UE oszacowano pomijając jednak całkowicie tki redystrybucji finansowej za pośrednictwem budżetu Unii51'. Ten istotny element nie został pominięty w opracowaniu Baldwina, Francoisa i Portesa 37), w którym badano explicite skutki rozszerzenia Unii o kraje Europy Srodkowo-ichodniej. Jest to analiza dynamiczna, prowadzona w ramach równowagi ogólnej, YZgledriieniem skutków akumulacji kapitału, korzyści skali produkcji i niedoskonałości kurencji. Uwzględniono tu konsekwencje liberalizacji handlu oraz funkcjonowania lolitego rynku57. Jak wynika z tej analizy, PKB siedmiu krajów Europy Srodkowo-ichodniej58 może wzrosnąć nawet o 18,8%, a krajów Unii o 0,2%59. W tej pracy acowano, że koszt rozszerzenia o cztery kraje Grupy Wyszegradzkiej zwiększyłby łatki budżetu z 1999 roku o 19% (19 mld ECU). Łączne korzyści dobrobytowe netto jów będących w trakcie akcesji oszacowano w optymistycznym scenariuszu na około mld ECU. Bardzo zbliżone wyniki uzyskała Komisja Europejska w opracowaniu z 2001 rokuM1. zględniono w nim transfery budżetowe, skutki migracji siły roboczej oraz poprawę duktywności majątku wskutek napływu kapitału, poprawę struktury produkcji oraz ety kontynuacji reform makroekonomicznych. Wyniki tej symulacji, dla ośmiu krajów ?opy Srodkowo-Wschodniej, przedstawiono w tab. m.2. Według tej analizy skumulowany przyrost PKB w krajach Europy Środkowo-schodniej może sięgać 18-30% (scenariusz normalny i optymistyczny — odpowied-). Natomiast przyrost PKB w krajach Unii sięgałby, według tego szacunku, około -3,2 punktu procentowego. Wydaje się więc, że większość badań uwzględniających alokacyjne i akumulacyjne kty integracji oraz budżetowe skutki redystrybucji wskazuje na to, że rozszerzenie Unii ? v" Slopy wzrostu PKB w lalach: 2000-2009 2000-2004 2005-2009 Bawwy: bez akcesji 3.0 3,1 2,4 Normalna akcesja 4,3 4,0 4,6 Oply mi styczny 5,1 4,0 6,1 Scenariusze: • Bez akcesji: utrzymanie obecnych reform v. krajach kandydackich. • Normalna akcesja: wdrwenie wszystkich regulacji, rozwój instytucji rynkowych, zwiększenie stopy inwestycji. • Optymistyczny dalsze spójne reformy rynkowe i większy napływ kapitału. ŹrwHo: The Economir impact (2001), s. 33. na Wschód powinno zwiększyć poziom PKB obu stron, ale znaczące efekty dobrobytowe będą odczuwanie głównie w krajach Europy Srodkowo-Wschodniej. Wybrane szacunki związane z integracją Polski z krajami Unii Europejskiej zostaną przedstawione w dalszej części pracy61. 55 Browniin. (1997). ^ Uwzględnienie transferów dodalkowo zmniejszyłoby korzyści państw Unii. " Badano tu wpływ utworzenia unii celnej i jednolitego rynku na koszty transakcyjne w handlu, kształcenia produkcyjne oraz procesy inwestycyjne, związane ze zmniejszeniem ryzyka finansowego na tych ;ach. w W pracy analizowano skutki przystąpienia do UE Czech, Słowacji, Polski, Węgier, Słowenii, Bułgarii mumii. w Oczywiście różnice te są znacznie mniejsze w liczbach bezwzględnych i wynoszą 30 mld ECU dla krajów 'stepujących i 11,2 mld dla państw Unii. m The Economic Impact (2001). 61 Szeroki przegląd analiz dotyczących wpływu integracji Srinivasan, Whalley, Wooton (1993). handel i dobrobyt można znaleźć w: 112 113 Część druga Regulacje i praktyka międzynarodowej polityki celnej , IV Zasady niedyskryminacyjnej polityki celnej We wstępie wspomniano o utworzeniu GATT (General Agreement on Tarijfs and Trade) w 1947 roku. Powstanie Układu Ogólnego w sprawie Taryf Celnych i Handlu wynikało z negatywnych doświadczeń lat trzydziestych, gdy protekcjonistyczna polityka handlowa, zapoczątkowana głównie przez Stany Zjednoczone, doprowadziła do pogłębienia się Wielkiego Kryzysu. GATT, podobnie jak międzynarodowy system dewizowy z Bretton Woods, powstał jako element globalnej wizji amerykańskiej liberalnej instytucjonalizacji gospodarki międzynarodowej, wyniszczonej w czasie II wojny światowej. Dopiero w 1994 roku Układ został przekształcony w Światową Organizację Handlu (WTO). Tekst starego Układu został dołączony do WTO jako GATT 1994. Zasady polityki handlowej, tworzone w 1947 roku, odzwierciedlały ekonomiczne i polityczne interesy Stanów Zjednoczonych1. Były one też wyrazem liberalnej koncepcji ekonomicznej funkcjonowania gospodarki światowej. Odzwierciedlały zatem ówczesne teorie handlu i polityki handlowej. Dlatego też warto dokładniej omówić zasady GATT, które w dużym stopniu obowiązują również dziś. Analizę należy rozpocząć od prezentacji roli handlu zarysowanej w Układzie, i podstawowych zasad GATT. Pozwoli to na ukazanie centralnej roli ceł i niedyskryminacji w tym systemie. W dalszych rozdziałach zostaną zaprezentowane główne wyjątki od ogólnych, niedyskryminacyjnych zasad, dotyczące preferencji regionalnych oraz stosowania klauzul ochronnych. 1. Podstawowe zasady GATT We wrześniu 1946 roku, po konsultacji z Wlk. Brytanią, Stany Zjednoczone przedstawiły propozycję Karty Międzynarodowej Organizacji Handlu Narodów Zjednoczonych, na podstawie której miała powstać Międzynarodowa Organizacja Handlu (International Trade Organization). Negocjacje ITO zakończono w 1948 roku podpisaniem Por. np. MichaJek (1989). 117 laianusze uzaieznm jej idi.jaih.dLjc uu siano wisuta jnaiiuw zjednoczonych, które jeanaK iokonały tego ze względu na sprzeciw kół gospodarczych oraz zmianę priorytetów >Htyce zagranicznej2. W efekcie powstało jedynie „przejściowe" (do czasu utworzenia ) porozumienie handlowe (Układ Ogólny w sprawie Taryf Celnych i Handlu jATT), prawie całkowicie pozbawione struktury instytucjonalnej. Zależności opisane w preambule do Układu3 są proste. Układające się strony dążą do zego wykorzystania obfitych czynników produkcji, pełnego zatrudnienia, wzrostu lukcji oraz handlu, i tym samym do podniesienia standardów życia na świecie. W tym gotowe są przystąpić do wzajemnych negocjacji, zmierzających do stopniowej kcji ceł i innych barier pozataryfowych. Tak sformułowane zależności odzwierciedlały ;lasyczną,-liberalną teorię handlu międzynarodowego, rozwiniętą w latach trzydzies- przez B. Ohlina i E. Heckschera. Zgodnie z tą koncepcją stopniowa liberalizacja liany winna przyczynić się do rozwoju handlu międzynarodowego i wzrostu dobrobytu jw członkowskich. Twórcy GATT byli przekonani o potrzebie regulacji gospodarki światowej i sądzili, że id może odgrywać rolę swoistej „konstytucji". Określono więc ogólne zasad) Izynarodowej polityki handlowej. Reguły te dotyczą sposobu traktowania krajów oraz iułujH zasady stosowania poszczególnych instrumentów polityki handlowej. W GATT miernie rzadko próbowano regulować ilościowo strumienie wymiany czy sposoby lerania kontraktów handlowych1. Cały Układ Ogólny składa się z kilku części. Pierwsza, zawierająca główne artykuły I (KNU i listy zobowiązań5) była w pełni obowiązująca. W części II znajdują się oiły od IH do XXIII. Obok klauzuli narodowej (por. dalej art. III) zawiera ona głównie pisy dotyczące stosowania barier pozataryfowych oraz dopuszczalne wyjątki od nych zasad. Cześć II, na mocy tzw. klauzuli dziadka (grandfalher clause), dopuszczała liwość utrzymania przez kraje założycielskie narodowych przepisów handlowych, 1 były one niezgodne z GATT w momencie przystępowania do Układu. Część III kuły XXIV - XXXV), również w pełni obowiązująca, regulowała sprawy udzielonych :esji, zagadnienia proceduralne oraz wyjątki związane z tworzeniem integracyjnych powań handlowych. I wreszcie ostatnia, IV część Układu została dodana dopiero 365 roku pod wpływem presji ze strony państw rozwijających się. Dotyczy ona jalnych preferencji handlowych, przyznanych tym krajom. Układ był oparty na kilku podstawowych zasadach*, dotyczących wąsko rozu-nianej yki handlowej. Przedstawmy je na początku w całości, pomijając główne wyjątki: 2 Por. np. Michałek, Mroczkowski (1984). 1 The Results.... 1994 a, s. 486. Układ Ogólny pod nazwą GATT 1947 stanowi integralną część porozumień . Wszystkie odwołania do artykułów Układu czy Porozumień WTO odnoszą się do tego oficjalnego tekstu, kowanego przez członków WTO. Por.: Hoekman, Kostecki (1995), s. 24-25. Autorzy, jako jeden z nielicznych przykładów podejścia Howanego na rezultary, podają Protokół akcesji Polski do GATT, w którym podjęto zobowiązanie do znego zwiększania importu z krajów należących do Układu o 7% rocznie. Listy zobowiązań zwane są również listami koncesji (schedules of concesńons). b Por:.Hoekman, Kostecki(1995),rozdz. I, Polska w WTO (.199$), mzdz. l,czyteżMichałek(1989),rozdz. 1. oznacza, że każdy przywilej handlowy, przyznany jakiemukolwiek krajowi, musi być automatycznie i niezwłocznie przyznany wszystkim innym członkom GATT-u. • Klauzula narodowa (artykuł Ul GATT) wymaga, by towary importowane, po przekroczeniu granicy i opłaceniu cła, były tak samo traktowane jak podobne produkty krajowe. Stanowi ona drugi istotny element niedyskryminacji między producentami krajowymi i zagranicznymi7. • Zasada wzajemności (korzyści i ustępstw) winna być przestrzegana w czasie rund negocjacji oraz podczas przystępowania do GATT-u. Zasada ta nie została jednak wyraźnie sprecyzowana8. W latach siedemdziesiątych pod wpływem presji Trzeciego Świata, kraje rozwijające się zostały formalnie zwolnione z udzielania równorzędnych koncesji. • W założeniu cła są głównym instrumentem polityki handlowej. Były one „wiązane" w toku kolejnych negocjacji i zapisywane w listach koncesyjnych krajów członkowskich^ Stopniowa redukcja ceł w toku negocjacji umożliwiała liberalizację handlową, która była głównym celem GATT. W ten sposób tworzono gwarancje „dostępu do rynku". • „Uczciwa konkurencja". Obejmuje ona liczne zasady przeciwdziałania tak zwanej nieuczciwej polityce handlowej. Koncepcja ta została silnej wyeksponowana przez Stany Zjednoczone w latach siedemdziesiątych. Klasyczne przykłady takiej polityki to zakaz stosowania „nieuczciwego" dumpingu i odpowiednie procedury antydumpingowe czy ograniczenia subwencjonowania eksportu oraz właściwe procedury nakładania ceł wyrów nawczych. • Wszystkie sprawy sporne dotyczące interpretacji zasad GATT winny być roz wiązywane na drodze konsultacji, a jeżeli nie przynosi to rezultatów, to w oparciu 0 zalecenia grup ekspertów powoływanych przez członków GATT (art. XXII i XXIII). Te stosunkowo proste zasady polityki handlowej dobrze sprawdzały się w latach powojennych, mimo że Układ Ogólny nie był rozwiniętą instytucjonalnie organizacją. Członkowie GATT (formalnie tylko „układające się strony") w czasie okresowych spotkań 1 negocjacji korzystali z nielicznego, lecz sprawnego Sekretariatu. Wszystkie decyzje były podejmowane przez Układające się Strony, działające wspólnie, na zasadzie consensusu. W 1957 roku, gdy zakończono już odbudowę gospodarek po zniszczeniach wojennych, członkowie GATT dodali jeszcze art. XXVIII bis, zatytułowany: Negocjacje taryfowe. Stwierdzono w nim, że „negocjacje zmierzające (...) do znacznego obniżenia ogólnego poziomu stawek celnych i innych opłat (...) posiadają (...) wielkie znaczenie dla rozwoju handlu międzynarodowego. W związku z powyższym Układające się Strony mogą od czasu do czasu inicjować takie negocjacje". W toku kolejnych rund udało się obniżać stawki celne. Dzięki OECD i GATT stopniowo znoszono również ograniczenia ilościowe stosowane w handlu międzynarodowym. 7 Hoekman, Kostecki (1995), s. 24, uważają, że KNU i art. ID są łącznie przejawem zasady niedyskryminacji. ! W pewnym uproszczeniu zasada wzajemności oznacza, że żaden kraj nie ma obowiązku udzielania koncesji handlowych (taryfowych), jeżeli nie otrzyma w zamian co najmniej równorzędnych koncesji. * Członek GATT nie może stosować wyższych stawek celnych od tych, które zostały zapisane w listach koncesyjnych. Por. dalej. 118 119 Podstawowe znaczenie ma Klauzula Największego Uprzywilejowania (KNU), zawar-w artykule pierwszym Układu. Stwierdzono w nim, że „wszelkie korzyści, ulgi, ywiłeje lub zwolnienia, przyznane przez jedną z układających się stron jakiemukolwiek duktowi (...) będą niezwłocznie i bez jakichkolwiek warunków rozciągnięte na podobny idukt (...) innych układających się stron". Tak więc każdy przywilej czy koncesja ldlowa musi być bezwarunkowo rozciągnięta na wszystkich innych członków Układu. Stosowanie KNU ma istotne konsekwencje. Po pierwsze, każdy członek GATT musi ctować tak samo wszystkie inne kraje należące do Układu. Jest to wiec zasada dyskryminacji lub też równości wzajemnego traktowania członków GATT, zwana /nieź wielostronną KNU. Po drugie, klauzula ma charakter bezwarunkowy, gdyż inni onkowie Układu otrzymują przyznane innym przywileje bez żadnych dodatkowych mogów. Zasada ta stanowiła wyraźny przełom w polityce Stanów Zjednoczonych, które 1923 roku były rzecznikiem warunkowej klauzuli10. Po trzecie, stosowanie KNU miało ;e znaczenie przy prowadzeniu wczesnych negocjacji handlowych. Dzięki niej rezultaty ustronnych negocjacji, prowadzonych między głównymi krajami, były automatycznie ciągane na pozostałych członków GATT-u. Współcześnie gwarantuje ona rozciągniecie ultatów negocjacji na wszystkich członków WTO. Druga podstawowa zasada GATT jest zawarta w art. Ul (Klauzula narodowa) Układu. /ierdzono w niej, że produkt importowany nie powinien być traktowany mniej zystnie, niż podobne produkty pochodzenia krajowego. Dotyczy to zwłaszcza podatków z innych przepisów dotyczących sprzedaży, zakupu, dystrybucji i użytkowania tych 'arów na rynku wewnętrznym. Klauzula narodowa ma zagwarantować równość ;towania towaru zagranicznego (po uiszczeniu cła i dopuszczeniu go na rynek) oraz jowego. Nie jest więc np. możliwe nałożenie wyższych stawek podatku akcyzowego na 'ar zagraniczny, a niższych na podobny produkt krajowy. Obie wymienione klauzule odzwierciedlają koncepcję niedyskryminacji, czyli równo-traktowania partnerów handlowych. Mają one główne znaczenie z punktu widzenia ?klasycznej teorii handlu międzynarodowego, która legła u podstaw Układu. Równość rtowania dostawców krajowych i zagranicznych, przy występowaniu doskonałej ikurencji, zapewnia największą efektywność ekonomiczną. Dzięki niej producenci onsumenci mogą nabywać towary po najniższych kosztach. Poza tym zasada yyskryminacji tworzy formalne zabezpieczenie dla krajów mniejszych, które mogłyby gorzej traktowane przez silniejszych partnerów w czasach złej koniunktury z powodu ej presji krajowych producentów czy ze względów politycznych. Z kolei klauzula adowa zapewnia stabilność warunków dostaw towarów zagranicznych. Dzięki temu asta pewność i maleją koszty transakcyjne dostaw towarów zagranicznych, co sprzyja *ojowi handlu międzynarodowego i wzrostowi światowego dobrobytu. KJ.11BJI.Ł11CJ icuiu nanaiu. Ich interpretacja w switue iLuwwanym głównie we wczesnych rundach i zapisanym w art. XXVIII bis, kraje icjowały ze sobą redukcje taryfowe w jednej grupie towarów w zamian za obniżki ceł mej (product-by-product). W drugim przypadku kraje uzgadniają ogólną formułę entowej liberalizacji, która jest następnie stosowana — czasem z pewnymi wyjątkami /obec wszystkich grup towarowych. Neoklasyczna teoria handlu międzynarodowego dostarcza wielu omówionych już mentów teoretycznych, przemawiających za jednostronną liberalizacji polityki Iłowej, zwiększającej dobrobyt danego kraju. Z drugiej jednak strony istnieją rów-pewne argumenty na rzecz stosowania zasady wzajemności15. Wykazuje się mia-icie, że liberalizacja handlu, oparta o zasadę wzajemności, jest łatwiejsza i mniej ;towna. I tak, po pierwsze, jednostronna redukcja stawek celnych pogarsza terms of trade ;go kraju (por. podrozdz. 5 rozdz. I). Zjawisko to nie występuje, jeżeli główni partnerzy llowi równocześnie redukują swe cla. Po drugie, zmniejszenie cel może wywołać jściowy wzrost bezrobocia w gałęziach konkurujących z importem"'. Skala trudności ynku pracy będzie mniejsza, jeżeli równocześnie wzrosną możliwości zatrudnienia ałęziach eksportowych, wskutek koncesji celnych innych państw. Po trzecie, jedno-ma redukcja cel, poprzez wzrost importu, może zakłócić równowagę bilansu Iłowego (i płatniczego) kraju, co nie powinno wystąpić przy równoczesnym zwięk-liu możliwości eksportowych1 . Po czwarte, stosowanie zasady wzajemności ma kluczowe znaczenie z punktu ienia ekonomii politycznej polityki handlowejIS. Tutaj można jedynie przypomnieć, że ralizacja ceł przywozowych zmniejsza rentę producentów w sektorach konkurujących iportem. W związku z tym rząd może obawiać się protestów ze strony przedstawicieli iże sektorów. Dodatkowe trudności mogą wynikać z redukcji dochodów fiskalnych 19. Stosowanie zasady wzajemności oznacza, że równocześnie dokonuje się liberalizacja ortu w innych krajach, która zwiększa możliwości eksportowe innych producentów owych. Producenci ci, obok stosunkowo mało aktywnych konsumentów, stają się ;ncjalnymi rzecznikami akceptacji rezultatów wielostronnych negocjacji handlowych. " Winlers (1987). Lepszy byłby prawdopodobnie poziom protekcji efektywnej, ale wykonanie tego typu wnywalnych obliczeń jest praktycznie nierealne. 1S Argumenty na rzecz wzajemności przedstawiono w: Curzon (1976), Roessler (1978) oraz BlackhurM 9). lp Można przypomnieć, że w klasycznej teorii handlu zakłada się (nie całkiem realistycznie) doskonalą ilność czynników produkcji i natychmiastowe, niekosztowne procesy dostosowawcze. 11 W klasycznej „czystej'" teorii handlu międzynarodowego zakłada się neutralność pieniądza i „auto-9) zbudowali model równowagi ogólnej dwóch krajów, oparty o te właśnie zasady. ;rając się na pewnych uproszczonych założeniach13, autorzy ci wykazują, że stosowa-zasady niedyskryminacji i wzajemności koncesji maksymalizuje dobrobyt krajów >stniczących w wielostronnych porozumieniach handlowych. Dowód jest przeprowa-ly w dwóch etapach. W pierwszym wykazują, że politycznie optymalne cła są ustalane :byt wysokim poziomie, ponieważ kraje dążą do zwiększenia dobrobytu kosztem nerów handlowych (poprawy terms of trade). W drugim zaś dowodzą, że zasada jemności neutralizuje zmiany cenowe (na świecie) negocjacji taryfowych i minimali-zakłócenia rynkowe płynące z gospodarki światowej. Dzięki temu negocjacje llowe, prowadzone zgodnie z opisanymi zasadami, maksymalizują dobrobyt krajów nkowskich. Ujęcie takie stanowi pierwszą czysto teoretyczną analizę efektywności lomicznej obu podstawowych zasad GATT. 3. Reguły polityki celnej w systemie GATT/WTO Po omówieniu podstawowych zasad ogólnej polityki handlowej w GATT/WTO na analizować reguły dotyczące stosowania ceł w tym systemie. Te ostanie są głów-i modelowym instrumentem w polityce handlowej członków systemu GATT/WTO. inej strony dosyć precyzyjnie określono zasady stosowania, negocjowania i wymierza-:eł importowych, a z drugiej ogólnie zakazano stosowania wszystkich innych instru-tów polityki handlowej, a zwłaszcza znacznie bardziej restrykcyjnych i „nieprzejrzy-h" ograniczeń ilościowych24. 3.1. Ogólne zasady polityki celnej Zasadnicze znaczenie ma artykuł II Układu, zatytułowany „Listy zobowiązań", ar. la stwierdzono, że „każda układająca się strona winna traktować handel (import) łych układających się stron w sposób nie mniej korzystny niż ten, który jest zawarty ipowiedniej liście zobowiązań dołączonej to tego Układu". Kraje członkowskie nie ,ą więc stosować ceł wyższych od zapisanych („związanych")25 w listach koncesyj- Najważniejsze uproszczenie dotyczy prawdopodobnie funkcji dobrobytu. Rząd dąży do zwiększenia >bytu krajowego poprzez poprawę terms of trade. Bagwell, Staiger (1999), s. 220. Analiza roli ograniczeń ilościowych w systemie WTO jest zaprezentowana w rozdz. VII. Terminy „stawki związane" i „stawki skonsolidowane" są używane zamiennie w polskiej literaturze Jlmcznej. W języku angielskim stosowane są terminy „bound" i „Consolidated" dulies. f który został zapisany w odpowiedniej liście. Te sformułowania są zrozumiałe w świetle teorii polityki handlowej i doświadczeń wynikających z lat Wielkiego Kryzysu. Podniesienie ceł, zapoczątkowane przez Stany Zjednoczone w celu poprawy terms of trade i bilansu handlowego, doprowadziło do retaliacji ze strony innych krajów. W efekcie doszło do drastycznego ograniczenia handlu2". Były to normalne skutki wojny celnej (por. podrozdz. 6 rozdz. I). Należy dodać, że zmniejszenie wolumenu handlu światowego dodatkowo pogłębiło kryzys w wielu krajach i pośrednio wywołało poważne trudności polityczne27. Twórcy GATT mieli na uwadze te właśnie negatywne doświadczenia. Amerykanie, którzy zmian w swej legislacji handlowej dokonali już w 1934 roku28, dużą wagę przywiązywali do stabilności polityki celnej. Nie powinna ona być nadużywana w czasie słabej koniunktury czy w celu poprawy terms of trade. Początkowo dwie dodatkowe zasady miały znaczenie w prowadzeniu bilateralnych negocjacji handlowych. Pierwsza, zwana zasadą „głównego dostawcy", brzmiała następująco: „Kraje uczestniczące (w negocjacjach) mogą składać postulaty {reąuest) dotyczące koncesji na produkty, których są indywidualnie lub zbiorowo głównymi dostawcami do kraju, który proszą o koncesję"211. Zasada ta nie może ograniczać kraju, który nie jest głównym dostawcą, do składania postulatów. Jednak kraj, od którego wymagana jest koncesja, może powołać się na zasadę głównego dostawcy, jeżeli ten ostatni nie uczestniczy w negocjacjach lub nie jest członkiem GATT30. Druga zasada dotyczy tzw. pierwotnych praw negocjacyjnych (initial negotiating rights: INR). Koncesje uzyskane w czasie prowadzenia negocjacji przez głównych dostawców były zazwyczaj zapisywane jako INR-y. Prawa te winny być utrzymywane nawet wtedy, gdy dochodziło do renegocjacji koncesji lub rozszerzenia systemu klasyfikacji celnej31. Zasada głównego dostawcy wzmacniała bilateralny charakter pierwszych rund negocjacji handlowych. Przyznanie koncesji krajowi, który nie był głównym dostawcą, byłoby złą strategią negocjacyjną. Oznaczałoby bowiem, na mocy wielostronnej KNU, przyznanie koncesji również głównemu dostawcy, ale bez wzajemności. Dlatego też małe kraje w praktyce nie uczestniczyły w negocjacjach handlowych. Kraje niewielkie (rozwijające się) miały szansę uzyskania realnych koncesji taryfowych dopiero w ostatniej fazie negocjacji. Wiązało się to z inną nieformalną zasadą końcowego globalnego kompromisu. Wyniki długich negocjacji są zazwyczaj przedmiotem globalnego kompromisu, zawieranego w „ostatniej chwili"32. Wówczas małe kraje 16 Eskalację protekcjonizmu handlowego w okresie międzywojennym opisano np. w: Gavin (1996). 21 Ogromny wzrost bezrobocia był jedną z ważnych przyczyn dojścia do władzy Hitlera w Niemczech. 2S Recipwcal Trade Agreements ket, z 1934. Por.; Jackson (1998), s. 142. 29 „Principal-supplierprinciple". 30 Analyticul lndex, (1995), Vol. II, s. 938. Terminy użyte przy formułowaniu zasad podczas rundy Dillona. 11 Anatytical Index, (1995), Vol. II, s. 943. Par. 3 i 4 interpretacji art. XXVIII GATT. 3; Używa się lu różnych pojęć, ny.lasl-miniue balancing, por. Hoekman, Kostecki (1995), s. 71. Na przykład w języku dyplomatycznym rundy urugwajskiej używano sformułowania: „Nic nie jest uzgodnione, dopóki wszystko nie jest uzgodnione". 124 125 iceptowane. Przedstawiane kwestie ukazują jedynie niektóre trudności w prowadzeniu negocjacji fowych o charakterze bilateralnym. Negocjacje te stały się szczególnie mało efektyw-gdy gwałtownie wzrosła liczby członków GATT. Dlatego też, począwszy od rundy Kennendy'ego (lata 1964-1967) rozpoczęto ydziwie wielostronne i powszechne (across-the-board) negocjacje taryfowe. Założono vczas wstępnie linearną formułę redukcji stawek celnych. Cła na wszystkie towary olnicze miały zostać zredukowane o 50%, z wyjątkiem stawek na artykuły „wrażliwe", kluczenie towarów wrażliwych zmniejszało rzeczywisty zakres liberalizacji (do 33%). tosowanie- linearnej formuły redukcji stawek oznaczałoby, że cła szczególnie wysokie . 50%), zwane „kominami taryfowymi", nawet po redukcji o połowę (do 25%) byłyby al protekcjonistyczne. W związku z tym w czasie rundy tokijskiej (lata 1973-1979) przyjęto formułę tmonizowanych redukcji stawek celnych. Polegała ona na większej procentowej akcji stawek wysokich i mniejszej stawek niskich. Rzeczywista skala redukcji ceł >żała zatem głównie od ilości wzajemnie uzgodnionych wykluczeń produktów żliwych. W przypadku rundy Kennendy'ego było ich dużo. W efekcie stawki celne na kuły nierolnicze zostały zredukowane średnio o 33%. Stosowanie podobnych technik /szechnych redukcji taryfowych spowodowało, że cła na artykuły nierolnicze zostały iukowane o 38% w czasie rundy tokijskiej z lat siedemdziesiątych i o 39% w czasie dy urugwajskiej. W ostatniej rundzie urugwajskiej (1986-1994) negocjowano redukcje w oparciu góry ustalony średni poziom 36-procentowej redukcji stawek celnych na wszystkie ary nierolnicze w krajach rozwiniętych i 24% w rozwijających się. Dodatkowo legocjowano również całkowitą redukcję ceł w wybranych sektorach (przemysł liczy, produkty farmaceutyczne czy elektroniczne). Formuła wzajemności miała wczas charakter wewnątrzsektorowy. Jest to zgodne z koncepcją handlu wewnątrz-jziowego, opisywanego w nowoczesnych teoriach handlu międzynarodowego. Formuła i jest mniej interesująca dla krajów słabo rozwiniętych, których handel wewnątrz-;ziowy z krajami rozwiniętymi, jest niewielki. 3.2. Specyficzne zasady polityki celnej w sektorze rolnym Artykuły rolne były całkowicie wyłączone z początkowych negocjacji w GATT. rwsze trudności w liberalizowaniu handlu rolnego wynikały ze stanowiska Stanów dnoczonych i stosowania ograniczeń ilościowych (por. dalej). Jednak potem główna, yczyną wykluczenia rolnictwa z negocjacji było najpierw stanowisko EWG, a następnie pólnot Europejskich (WE). Kraje Wspólnoty już w połowie lat sześćdziesiątych rowadziły protekcjonistyczną wspólną politykę rolną (CAP: Common Agriculturai . r\jiijc ic uwalmy, ŁC JJl cKonomiCznej pant>LW ^P światowego handlu produktami rolnymi mogłaby doprowadzić do destrukcji CAP. Z kolei głowni eksporterzy żywności, a zwłaszcza Stany Zjednoczone, domagali się liberalizacji handlu produktami rolniczymi. Stosowanie interwencjonizmu i protekcjonizmu rolnego w krajach europejskich i innych rozwiniętych państwach było uzasadniane za pomocą różnorodnych argumentów. Wśród argumentów ekonomicznych wymienia się zazwyczaj następujące. Po pierwsze, produkcja rolna zależy od naturalnych warunków klimatycznych i w efekcie wahania podaży są zjawiskiem często spotykanym. Charakterystyczny jest również długi cykl produkcyjny, który powoduje, że cenowa elastyczność podaży w danym kraju jest stosunkowo niewielka. Z drugiej strony cenowa elastyczność popytu, zwłaszcza na podstawowe produkty spożywcze, jest również niewielka. W efekcie ceny produktów rolnych są niestabilne, co przyczynia się do wahań dochodów rolników. Po drugie, w okresie powojennym w krajach rozwiniętych obserwowano spadek dochodów rolników w porównaniu z wynagrodzeniami w innych sektorach gospodarki. Wynikało to z niskiej dynamiki popytu na te towary (prawo Engla) oraz stosunkowo wysokiej dynamiki produkcji33. Zjawisko to występowało pomimo odpływu siły roboczej ze wsi34. W efekcie, zdaniem niektórych ekonomistów i wielu polityków, potrzebny jest interwencjonizm zapewniający stabilność i „godziwe" warunki życia rolników. Wymaga to zazwyczaj izolacji rynku krajowego od zaburzeń cenowych w gospodarce światowej. Argument ten jest nośny politycznie, ponieważ w wieiu krajach rozwiniętych funkcjonują dobrze zorganizowane lobby rolnicze, opowiadające się za protekcjonizmem". W związku z tym wiele partii lansuje hasło wspierania rolnictwa celem pozyskiwania wyborców. Motywy te legły u podstaw wspólnej polityki rolnej EWG. Opierała się ona na swobodzie przepływu towarów, preferencji wspólnotowej i solidarności finansowej. Ta druga zasada oznaczała pierwszeństwo dla produktów wytwarzanych na terenie EWG. W efekcie towary pochodzące z państw trzecich mogły być sprzedawane na rynkach państw Wspólnoty jedynie w przypadku deficytu lokalnej produkcji. Przy tej okazji można przypomnieć jedynie najważniejsze elementy wspólnej polityki, ponieważ CAP była już wielokrotnie opisywana w literaturze polskiej36. W przypadku głównych produktów rolnych, takich jak mięso wołowe, zboża czy cukier, stosowano rozbudowany system interwencyjny. Podstawą była bazowa cena wskaźnikowa, którą ustalano zazwyczaj na okres jednego roku. Na jej podstawie wyznaczano niższą cenę interwencyjną, po której agendy wspólnotowe skupowały Towarzyszy temu eskalacja celna, klóra powoduje, że finalne produkty spożywcze są znacznie droższe w porównaniu z nieprzetworzonymi artykułami rolniczymi. Zjawisko eskalacji wystąpiło w krajach rozwiniętych (Stany Zjednoczone, UE i Japonia) również po rundzie urugwajskiej. Por.: Lindland (1997). M Argumenty ekonomiczne przemawiające za protekcjonizmem rolnym są bardziej szczegółowo omówione np. w: Michałek (1989), s. 71-74. 15 Zagadnienia związane z lobbingiem są omawiane w ostatnim rozdziale pracy. 36 Por. np.: Ciepielewska (1981); Kawecka-Wyrzykowska. Synowiec (1997); Unia Europejska (1997); Treacy (1997). 126 127 lamie p yy wyznaczano wyższą cenę progu, po której mogły być importowane towary z państw ich, jeżeli występował deficyt danego produktu na rynku. W efekcie mogła ępować bardzo duża różnica pomiędzy stałą ceną interwencyjną a zmienną ceną tową. W celu wykluczenia konkurencji i podniesienia ceny światowej do poziomu progu towary importowane do Wspólnoty były obciążane zmienną opłatą wyrównaw-Natomiast przy wywozie towarów na rynki państw trzecich eksporterom wypłacano inną dopłatę wyrównawczą, czyli subsydia eksportowe, dzięki którym mogli sprzeda-towar po cenie światowej37. Długookresowym efektem CAP było znaczne zwiększenie produkcji rolnej w krajach ólnoty i pojawienie się ogromnych nadwyżek żywności na początku lat siedem-siątych. Ubocznym efektem tego zjawiska było ogromne zwiększenie wydatków na lsowanie CAP. Pod koniec lat siedemdziesiątych prawie 80% wydatków budżetowych darnie finansowanych) było przeznaczane na finansowanie tzw. sekcji gwarancji iuszu Rolnego (FEOGA). Dlatego też począwszy od połowy lat osiemdziesiątych Urna księga z 1985) zaczęto rozważać środki służące redukcji nadwyżek strukturalnych ności. Od 1988 roku przyjęto program nowej dyscypliny budżetowej (ograniczający niowo wydatki na interwencje rolne) a w 1992 roku przyjęto projekt reformy rolnej . reforma MacSharry'ego). Ten ostatni umożliwi! zawarcie porozumienia pomiędzy ami Zjednoczonymi a UE w sprawie liberalizacji światowego handlu rolnego npromis z Blair House)38. Tak więc pod wpływem presji głównych światowych eksporterów i wewnętrznej zęby reformy wspólnej polityki rolnej zakończono negocjacje handlowe w ramach [y urugwajskiej i zawarto Porozumienie rolnew. Odzwierciedla ono trudne kom-nisy i jest stosunkowo skomplikowane. Tutaj zostanie przedstawiony jedynie aspekt taryfowy. Inne elementy tego Porozumienia są omówione w dalszej części ,40 Kluczowe znaczenie w Porozumieniu ma sprawa dostępu do rynku. Obejmuje ona: taryfikację" środków pozataryfowych, b) związanie i stopniową redukcję stawek ych, c) tak zwane kwoty minimalnego i bieżącego dostępu do rynku. Taryfikacja polegała na przeliczeniu (i zastąpieniu) większości (art. 4.2) środków itaryfowych na ich ekwiwalenty taryfowe (cła ad valoretn lub specyficzne). W uprosz-liu polegało to na obliczeniu różnicy pomiędzy ceną światową i krajową i określeniu ekwiwalentu celnego41. ysH, a Wjec w początkowej tazie runay urugwajsKiej . lak „staryn-kowane" stawki (na poziomie 4 lub 6-cyfrowej klasyfikacji HS, stosowanej w WTO) zostały zapisane w listach zobowiązań krajów członkowskich i nie mogły być podnoszone. Przyjęto tu zasadę, że w krajach rozwiniętych wszystkie cła na artykuły rolne winny zostać związane. Skonsolidowane w ten sposób cła zostały następnie zredukowane w ciągu 6 lat w krajach rozwiniętych (i 10 lat w państwach rozwijających się). Średnia (nieważona) stopa redukcji stawek celnych w krajach rozwiniętych musiała wynosić 36%, a minimalna obniżka stawki celnej w każdej pozycji nie mogła być mniejsza niż 15%. Dla krajów rozwijających się odpowiednie wskaźniki średniej redukcji wynosiły 24%, a minimalnej 10%. Tak określone zasady taryfikacji i późniejszej redukcji celnej miały duże znaczenie, ponieważ po raz pierwszy w historii GATT-u członkowie tej organizacji (WTO) podjęli kompleksowe zobowiązania dotyczące instrumentów stosowanych w rolnictwie. Cła na artykuły rolne zostały w 100% związane. Z drugiej jednak strony wystąpiły pewne niekorzystne zjawiska, które podważały rzeczywiste znaczenie ekonomiczne wynegocjowanych koncesji celnych. Najwięcej kontrowersji wzbudzała taryfikacja środków pozacelnych. W wielu przypadkach, ze względu na ogólnikowość zasad i duży margines swobody, członkowie GATT dokonywali tzw. brudnej taryfikacji (dirty tańfficatiori), czyli sztucznego zawyżenia obliczonych ekwiwalentów taryfowych. Odbywało się to głównie poprzez manipulowanie danymi statystycznymi, dotyczącymi poziomu cen krajowych i zagranicznych w okresie bazowym oraz informacjami na temat instrumentów pozataryfowych43. Z kolei krótki okres na weryfikację ofert uniemożliwiał rzetelne sprawdzenie dostarczonych informacji. Innym częstym zjawiskiem było przyjmowanie zobowiązań do głębokich redukcji stawek celnych (przekraczających 36%) na artykuły marginalne oraz niewielkich (15%) na główne pozycje w imporcie. Formalnie było to zgodne z kryterium nieważonej redukcji cel. Oznaczało to jednak, że poziom redukcji stawek ważonych importem był często niższy niż 36%. W celu przeciwdziałania wzrostowi protekcji członkowie GATT zostali dodatkowo zobowiązani do zapewnienia tzw. minimalnego dostępu do rynku. Są to kwoty taryfowe (o stawkach stanowiących 1/2 do 1/3 stawek związanych), stanowiące 3-5% krajowej konsumpcji danego dobra, które muszą być otworzone dla członków WTO. Ich znaczenie ekonomiczne zostanie omówione dalej. " Mechanizmy ekonomiczne związane ze stosowaniem opłat importowych i subwencji eksportowych, ntekście UE, są omawiane dalej. 18 Craome (1995), s. 338-340. Końcowy kompromis dotyczył m.in. zawartości tzw. zielonej skrzynki, szczalnego wolumenu subwencji, redukcji stawek celnych państw rozwijających się oraz tzw. klauzuli jowej (peace clause). ' Agreement on Agricullttre. 00 Elementy Porozumienia zostały omówione w: Kawecka-Wyrzykowska, Zapedowski (199B). 31 Metodologia wyliczania ekwiwalentów taryfowych ograniczeń ilościowych i zmiennych opłat wyrów-zych została przedstawione w załączniku do rozdziału VII pracy. * Zasady taryfikacji w GATT opisano w aneksie 5 (i jego załączniku: Attachment to Ihe Annex 5) Porozumienia rolnego. Należy dodać, że w latach 1986-1988 ceny wielu artykułów rolnych były wyjątkowo niskie, co powodowało, że różnica pomiędzy ceną światową a ceną wewnętrzną (interwencyjną) była też wyjątkowo duża. Por.: Goldin, Mensbrugghe (1995), s. 11. 4J Na przykład, dokonując taryfikacji w Polsce dowodzono, że w drugiej połowie lat 80., ze względu na brak wymienialności walutowej i plany importowe, poziom protekcjonizmu był niesłychanie wysoki. Dlatego też ™lska związała swe stawki celne na artykuły rolnicze na bardzo wysokim poziomie. 128 129 Udział handlu Wysokość abjętego obniżka. redukcji cel dy negocjacji cel w ogólnej w krajach Techniki negocjacyjne Skrótowy opis techniki wartości handlu rozwiniętych światowego la art. nierolnicze VI Genewa 44 35 (USA) „Produkt za produkt". technika bilateralna 9 Annecy 3 35 (USA) „kraj z krajem"; uzupełniona o: wpił la u s Mdlldl 1 lt DOS- tulatów i stosowana 51 Torąuay 9 27 (USA) • zasada głównego do- w praktyce jedynie mię- >6 Genewa 1) 15 (USA) stawcy • oryginalne nrawa ne- dzy głównymi dostawcami; rezultaty negocja- S2 Genewa 14 20 (USA) gocjacyjne (!NR) cji bilateralnych rozcią- gane na wszystkich członków GATT na mo- cy wielostronnej KNU 54-1967 64 33 redukcja linearna z wy- wyznaczono założony łączeni ami towarów 50-procentowy poziom nos nnedy'ego) „wrażliwych" redukcji wszystkich cel wyłączenie prod. rol- nych z negocjacji 73-1979 33 38 zharmonizowana po- większa (w %) reduk- uda tokijska) wszechna redukcja sta- cja stawek wysokich, wek a mniejsza niskich 86-1994 39 • powszechna redukcja założony z góry poziom i uda 36 (na pro- wszystkich ceł (okreś- redukcji cel (36%) iigwajska) dukty rolne) lone minimalne redu- pierwsza redukcja stary - kcje) fikowanych cel na pro- • redukcja ceł sektoro- dukty rolne wych (zero-for-zero redukcja ceł w wybra- approach) nych sektorach (konce- sje oparte o handel we- wnątrzgałęziowy) dło: Polska w WTO (1998), s. 30; Hoekman. Kostecki (1995), s. 70. t oparte na modelu Armingtona, w którym produkty są zróżnicowane w zależności od ejsca wytworzenia413. Wariant II uwzględnia możliwość wystąpienia zewnętrznych igionalnych) korzyści skali produkcji. Natomiast struktura wariantu III najbardziej powiada nowoczesnym modelom handlu zagranicznego. Założono tu występowanie ;wnętrznych korzyści skali produkcji, konkurencję monopolistyczną oraz, podobnie jak ?przednio, zróżnicowanie produktów. Dlatego też w wariancie III oszacowane skutki leralizacji polityki handlowej są największe. Wynikają one nie tylko ze specjalizacji odukcji, ale również z ujawnienia się korzyści skali oraz wzrostu poziomu konkurencji Kraje rozwiń i cte Wybrane iraje rozwijające się cła eta skala cła cła skala kraje przed po reduk- kraje przed po reduk- rundą rundzie cji rundą rundzie cji Australia 20,1 12,2 40,0 Argentyna 38,2 30,9 19,1 Kanada 9,0 4,8 47,0 Brazylia 40,6 20,7 49,0 Japonia 3,9 1,7 56,0 Chile 34,9 24,9 29,0 Norwegia 3,6 2,0 44,4 Chiny 29,0 33,1 -14,1 Nowa Zelandia 23,9 11,3 53,0 Hongkong 0,0 0,0 0,0 Szwajcaria 2,2 1,5 31,8 Kolumbia 44,3 35,1 20,8 USA 5,4 3,5 35,0 Indonezja 20,4 36,9 -80,9 UE 5,7 3,6 36,8 Indie 71,4 32,4 55,0 RPA 24,5 17,2 30,0 Jamajka 16,5 50,0 -203,0 Średnia nie ważona: 10,9 6,4 41,2 Korea Płd. 18,0 8,3 54,0 Meksyk 46,1 33,7 27,0 Malezja tq,2 9,1 10,8 Kraje Europy Srodkowo-Wschodniej Filipiny 23,9 22,2 7,1 cła ela skala Rumunia 11,7 33,9 -189,7 kraje przed po reduk- Singapur 12,4 5,1 59,0 rundą rundzie cji Tajlandia 37,3 28,0 24,9 Czechy i Słowacja 8,6 6,0 30,2 Turcja 25,1 22,3 11,0 Polska 16,0 9,9 38,1 Urugwaj 20,9 30,9 -47,8 Węgry 9,6 6,9 28,1 Wenezuela 50,0 30,9 38,0 Średnia nie wazon a; 11,9 7.8 35,2 Średnia nieważona 28,9 25,7 11,3 Źródło: The Resuln oftke Uruguay Round (1994b), tab. 5 i 6. Tabela IV.4, Zmiany handlu światowego i dochodu pod wpływem liberalizacji instrumentów polityki handlowej w rundzie urugwajskiej (w mld USD z 1990 r. lub w %) Wyszczególnienie Wariant 1 Wariantu Wariant III stałe przychody skali prod.; doskonała konkurencja; zróżnicowanie produktów regionalne zewnętrzne korzyści skali prod.; doskonała konkurencja; zróżnicowanie produktów wewnętrzne korzyści skali prod.; konkurencja monopolistyczna Przyrost eksportu w 2005 r. (baza 1990 r.) w % i w mld USD świat KRSiT świat KRSiT 8,6% 13,7% 213 99 świat KRSiT* świat KRSiT* 9,6% 15,5% 237 92 świat KRSiT* świal KRSiT* 23,5% 36,7% 579 266 Roczny przyrost światowego dochodu w 2005 r., wyliczony w modelu dynamicznym (wg typów instrumentów) ogółem cła pozataryfowe rolne 184 55 71 58 świat cła pozataryfowe rolne 218 b.d. b.d. b.d. ogółem cła pozataryfowe rolne 510 133 324 53 Armington (1969). * KRSiT — kraje rozwijające się i w proceste iransfonnacji. Źródło: Francois. McDonald, Nordstrom (1994). tab. lOa. lOb, I lt> i I2b. 132 133 Wiiusiuj yj j , J ..^.u "^-, ™j., ,„ .-. ijąjących się i podlegających transformacji (KRSiT) byłaby jeszcze większa eszcze większe byłyby skutki dla światowego dochodu (dobrobytu) w modelu -nicznym, uwzględniającym konsekwencje akumulacji kapitału. W tym przypadku Sd światowy wzrósłby szacunkowo (w porównaniu z rokiem 1990) o 510 mld USD 35 roku. Z punktu widzenia tej pracy istotny jest również rozkład korzyści wynikający :osowania różnorodnych instrumentów. Skutkiem liberalizacji ceł na produkty lnicze byłby wzrost dochodu o niebagatelną sumę 133 mld USD. Znaczne byłyby ież, ze względu na wysoki poziom protekcjonizmu, skutki liberalizacji handlu rolnego ild USD).Jednak największe konsekwencje, według tego modelu, powinna przynieść ilizacja barier pozataryfowych (324 mld USD). Chodzi tu przede wszystkim eralizację handlu wyrobami włókienniczymi i znoszenie innych „dobrowolnych'' liczeń ilościowych w wymianie międzynarodowej. Efektem rundy urugwajskiej była nie tylko redukcja, ale i konsolidacja stawek celnych, ątkowe listy zobowiązań członków Układu były niewielkie. Jednak w wyniku nych rund negocjacji członkowie GATT stopniowo coraz większą część swych wiązań zapisywali w listach koncesyjnych. W kolejnych latach dokonywano dodat-3 coraz większej dezagregacji pozycji taryfowych47. W efekcie obecne listy zobowią-irajów rozwiniętych często są bardzo rozbudowane i liczą zazwyczaj po kilkaset stron. Najwięcej ceł „związano" w czasie ostatniej rundy urugwajskiej z lat 1986- 1994. ;nie w krajach rozwiniętych jest związanych48 99% pozycji taryfowych na artykuły myślowe (nierolnicze). Odpowiedni odsetek dla krajów w procesie transformacji osi 98%, a w krajach rozwijających się około 73%. Bardziej szczegółowe dane na ten it przedstawiono w tab. IV.5. Procent importu objętego „związanymi stawkami" ymi jest zaledwie minimalnie mniejszy. Obecnie autonomia w dziedzinie polityki celnej, zwłaszcza wśród rozwiniętych nków WTO, jest bardzo ograniczona. Kraje te, w normalnych warunkach, nie mogą losić ceł powyżej „stawek związanych". Mogą za to stosować cła niższe. Polityka , występująca najczęściej w postaci czasowego „zawieszenia" ceł, jest jednak inkowo rzadko stosowana, ponieważ „stawki związane" w państwach rozwiniętych są bardzo niskie. Jest ona raczej stosowana w krajach rozwijających się i w procesie ^formacji. Kraje te mają mniej „stawek związanych" i są one skonsolidowane na szym poziomie. Jednak częste lub długotrwałe zawieszenia niosą ze sobą pewne niebezpieczeństwa, ?owadzają one niestabilność w polityce handlowej tychże państw, co może mieć itywny wpływ np. na decyzje zagranicznych inwestorów. Poza tym długotrwałe leszenia oznaczają, że stawki stosowane (appłied) są w rzeczywistości niższe. Według klasyfikacji HS96, stosowanej w WTO pod koniec lat 90., występowało ponad 5 tys. pozycji owych. Wszystkie stawki celne na artykuły rolnicze zostały związane po „taryfikacji". Specyficzne zagadnienia zane i. handlem rolnym są omówione w dalszej części pracy. T Grupy krajów Procent „związanych" linii taryfowych przed rundą po rundzie Państwa rozwinięte 78 99 Państwa rozwijające się 21 73 Państwa w transformacji 73 98 Ameryka Północna 99 100 Ameryka łacińska 38 100 Europa Zachodnia 79 82 Europa Środkowa 63 98 Afryka 13 69 Azja 16 68 Ogółem 43 83 Źródło: The Resulls irfihe Uruguay Round (1994h). lab. II. 11. f. 26. W związku z tym inni członkowie WTO mogą je traktować jako odpowiedni, wyjściowy punkt odniesienia do przyszłych negocjacjach handlowych. Tak znaczne ograniczenie autonomii w polityce celnej jest jednak traktowane jako zaleta w kategoriach ekonomii politycznej. Oznacza ono bowiem, że rząd ma jedynie ograniczone możliwości podnoszenia poziomu protekcji pod wpływem lobbingu ze strony zagrożonych konkurencją importową gałęzi przemysłu. Dzięki temu zmniejsza się skala lobbingu oraz związane z nim straty ekonomiczne49. 3.4. Możliwości podnoszenia ceł w sytuacjach wyjątkowych Artykuł II Układu (listy zobowiązań) ma kluczowe znaczenie dla konsolidacji efektów kolejnych rund negocjacji" i zapewnienia stabilności polityki celnej. Nie oznacza to jednak, że członkowie systemu GATT/WTO nie mają żadnych możliwości podnoszenia stawek celnych. Dalej zostaną opisane dopuszczalne wyjątki, w których kraje mogą — zazwyczaj czasowo — podnosić" cła na niektóre dobra. Przedtem jednak należy przedstawić normalną procedurę renegocjacji stawek celnych, która umożliwia podnoszenie ceł konwencjonalnych, tj. związanych, na niektóre dobra. Artykuł XXVIII dopuszcza możliwość zmiany listy zobowiązań krajów członkowskich. Możliwe jest podniesienie cła związanego na dany towar, jeżeli administracja uzna np.,że jego produkcja wymaga szczególnej ochrony przed konkurencją zewnętrzną ze względów Lohbing może być zachętą do korupcji i innych nadużyć. Por. ostami rozdział tej pracy. 134 135 rzedzeniemJ" członków Wiui przeprowauteiua uupuwieuiucn negocjacji itMiui|icii-cych straty eksportowe innych krajów. Negocjacje takie muszą być prowadzone przede ystkim z krajami, które posiadają pierwotne prawa negocjacyjne (INR-y) lub mają vny lub ważny interes w dostarczaniu towaru51, na który ma być podniesione cło. Te nie to kraje, które mają duży udział w rynku danego towaru lub miałyby go, gdyby orter nie stosowa! dyskryminacyjnych ograniczeń ilościowych". Kraj pragnący podnieść cło związane powinien udzielić odpowiedniej rekompensaty epiej w postaci obniżek innych związanych cel na dobra, które mają istotne znaczenie krajów-głównych dostawców. Wypracowanie takiego kompromisu kompensacyjnego zazwyczaj trudne dla kraju-importera pragnącego podnieść cla. Po pierwsze, musi on ,eźć inne sektory gospodarki, w których możliwa jest obniżka ceł. Jeżeli w poprzedniej izie określono prawidłowo i „związano stawki" na odpowiednim poziomie (ze wzglę-i politycznych), to znalezienie takiego sektora będzie trudne i może wywołać protesty strony producentów. Po drugie, sektor taki musi być interesujący dla partnerów egocjacjach. Muszą oni uznać, że kompensująca liberalizacja przyczyni się rzeczywiś-do wzrostu ich eksportu. Jeszcze trudniejsze będzie zaakceptowanie takiej obniżki cel producentów krajowych, wytwarzających dobra konkurujące z importem. Po trzecie, wyczaj jest kilka krajów mających ważny interes w dostarczaniu danego towaru, lacza to, że znalezienie odpowiedniej rekompensaty wymaga rozszerzenia zakresu ocjacji towarowych". Należy dodać, że brak porozumienia w takich negocjacjach te, zgodnie z postanowieniami art. XXVIII, doprowadzić do cofnięcia koncesji przez ; kraje. To z kolei naruszałoby interesy eksportowe producentów z kraju pragnącego Inieść cła. Przedstawione tu zasady art. XXVIII nie wykluczają więc możliwości podniesienia ceł ownych. Wymagają jednak wypracowania trudnych krajowych kompromisów i prze-wadzenia skomplikowanych negocjacji kompensacyjnych. W efekcie działają znie-cająco i zapewniają stabilność ceł zapisanych w listach koncesyjnych. Druga, jeszcze bardziej ogólna możliwość zawieszenia ceł lub zwolnienia z jakichkol-?k zobowiązań wobec członków GATT/WTO, jest przewidziana art. XXV (Wspólne atanie Układających się Stron)54. W par. 5 tegoż artykułu stwierdzono, że „w wyjąt-vych sytuacjach, nieprzewidzianych gdzie indziej w Układzie, Układające się Strony gą zwolnić członka od jakiegokolwiek obowiązku nałożonego przez Układ Ogólny"55, -yzja taka musi być podjęta większością 2/3 głosów krajów członkowskich. W historii ?TT kilkakrotnie udzielono zwolnienia od stosowania pewnych zobowiązań, zwłaszcza y tworzeniu strefy wolnego handlu, obejmującej tylko nieliczne grupy towarowe. Intencję laką można wyrazić raz na trzy lata. Używa się la pojęć „principał supplying interest" oraz „subsianlial inlerest", W interpretacji pac. 1 art. XXV1TI mówi się o krajach mających ,,large share in ihe market". W związku z tym kraje próbują udzielić rekompensaty nie w postaci ogólnej obniżki cla na bazie KNU, poprzez otwarcie kontyngentów taryfowych (o obniżonym cel) dla krajów mających uzyskać rekompensatę. ..Układające się Strony" (pisane dużą literą) stosowano w GATT nie posiadającym formalnych organów określenia ich wspólnego działania przy podejmowaniu decyzji. H Paragraf 5 art. XXV jest znany jako „waiver". l36~ Koncepcja powojennej instytucjonalizacji międzynarodowej polityki handlowej, przewidziana Układem, była prosta i dosyć dobrze zdefiniowana. Cła winny być głównym instrumentem tejże polityki, a ich stopniowa redukcja i konsolidacja powinna doprowadzić do liberalizacji i wzrostu handlu światowego. Inne instrumenty, a zwłaszcza ograniczenia ilościowe, były w zasadzie zakazane56. Ogólnie biorąc, skonsolidowane cla mogły być podnoszone jedynie po ich renegocjacji lub w zupełnie wyjątkowych sytuacjach, zgodnie z art. XXV Układu. Obok tego przewidziano jednak wiele sytuacji specyficznych, umożliwiających czasowe podnoszenie ceł i/lub naruszenie zasady niedyskryminacji. Wiązały się one z naruszeniem porządku publicznego, ochroną zdrowia lub bezpieczeństwa narodowego (art. XX i XXI), występowaniem trudności z równoważeniem bilansu płatniczego (art. XII i XVIII sekcja b), naruszeniem rynku (art. XIX) czy pojawieniem się „nieuczciwego" dumpingu lub subsydiowanego eksportu (art. VI). Wyjątki te będą szczegółowo omówione dalej. Przedtem jednak należy omówić dwa zagadnienia. Po pierwsze, jak wygląda struktura polskiej taryfy celnej, wobec członków WTO, po wdrożeniu redukcji wynikających z rundy urugwajskiej. Po drugie, jakie znaczenie mają dopuszczalne odstępstwa od stosowania niedyskryminacji w polityce celnej przy tworzeniu strefy wolnego handlu lub unii celnej (art. XXIV). Procesy integracyjne mają również kluczowe znaczenie dla przyszłej polskiej polityki celnej. 4. Struktura polskiej polityki celnej na bazie KNU Polska polityka celna wobec członków WTO jest prawie całkowicie zdeterminowana zapisami zawartymi w liście zobowiązań Światowej Organizacji Handlu. Dlatego też należy opisać zasadnicze jej cechy. Ze względu na oddzielne Porozumienie rolne WTO, zawarte w czasie rundy urugwajskiej, prawie zawsze rozdziela się i odrębnie analizuje politykę celną w obrębie artykułów rolnych i nierolniczych57. 4.1. Charakterystyka ogólna Podstawowe cechy taryfy celnej w 1999 roku, przedstawione w czasie przeglądu polskiej polityki handlowej w ramach WTO w 2000 roku, zostały zawarte w tab. IV.6. K Dopuszczalne wyjątki stosowania ograniczeń ilościowych są omówione dalej. >J W pewnym uproszczeniu do pierwszej grupy zalicza się działy 1-24 klasyfikacji celnej HS, podczas gdy działy 25-97 obejmują towary nierolnicze. Taka definicja jest stosowana w Unii Europejskiej. Nieco inna definicja produktów rolniczych dla celów negocjacji podczas rundy urugwajskiej jest zawarta w aneksie I Porozumienia rolnego. Por.: TheResulisofihe UrugttayRoiind (1995), s. 56. Działy klasyfikacji HS są skrótowo przedstawione w opisie rys. IV, 1. i aneksie do lego rozdziału. 137 poziom związanych stawek celnych został znacznie podniesiony, ponieważ w okresie bazowym (1986-1988) gospodarka polska miała jeszcze charakter nierynkowy, co oznaczało, że występowały bardzo liczne i restrykcyjne bariery pozataryfowe w polskim imporcie- 4.2. Struktura sektorowa protekcji celnej W raporcie WTO przedstawiono również dane na temat sektorowej struktury protekcji Polsce w 1999 roku. Dane dotyczące protekcji rolnej przedstawiono na rys. IV, 1. We w D stawki KNU ? stawki autonomiczne ? ^m i i ^M i ? ^m ii ?? i ???!? ?? —? ? ?—^—? ?? —? ?? 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Działy HS Rysunek IV.1. Średnie cla na artykuły rolnicze w Polsce w 1999 r. Źródła: Trade Policy Review Poland, Repon by ihe Serrelarial (2000). s. 39. wsKazniKi ?f\iyyKuyy /uryKUyy dobra rolne" nierolnicze' Związane linie taryfowe' 93,5 100,0 92,2 Linie laryfowe o zerowych stawkach' 2,5 0,2 3,2 Średnia nieważona stawek celnych KNU* 19,9 55,5 10,5 Średnia nieważona cel stosowanych wobec* • KNU wobec członków WTO 15,9 34,2 11,1 • eta wobec krajów nie należących do WTO 34,6 39,4 33,4 Średnia nieważona stosowanych stawek celnych KNU' 15,9 32,8 10,9 „Kominy" taryfowe sławek KNU (* linii taryfowych trzykrotnie wyższych od średniej, tj. powyżej 47,7%)'' 2,4 11,6 0 • zakres stosowanych stawek KNU (najwyższa i naj- niższa) 0-293 0-293 0-55 Średnia nieważona stosowanych preferencyjnych cel (z wyjątkiem preferencji dla krajów rozwijających sięY 6,0 9,2 5.9 Cla ad valorem (jak procent linii taryfowych)' 91,2 65,7 98,9 ne dotyczące średnich są zależne od stosowanej definicji produktów. Definicja HS wyrobów rolnydi. stosowana prze? I/F Jl-24X^™toaifflrf^q*<*5wtWBiie*iktw»,«|Bz(lń*iw (HS 2S-97) wjł«caij»a«raoi!BwproA*y±ywDościow liowc i napoje. Definicja [a nie odpowiada definicji przyjętej w rundzie. Aneks 1 Porozumienia rolnego wyklucza produku lówstwa (HS działy 3 i 16) oraz zawiera pozycje określone jako ..rolne" z działów HS 29. 33,35, 38, 41, 43, 50 51 52 i s- uk[y naftowe (HS 2709 i 2710) są wyłączone z art. rolnych i nierolniczych. Natomiast w klasyfikacji International Standard >lrial Classification (ISIC). stosowanej głównie przez ONZ, próbuje się wprowadzić wyraźny podział na artykuły rolnicze Jukty spożywcze, napoje i wyr tytoniowe, poprzez ich włączenie do artykułów przemysłowych. dnie sektorowe oparte na klasyfikacji zgodnie z Porozumieniem rolnym WTO. dnie sektorowe oparte na klasyfikacji HS. dnie sektorowe oparte na klasyfikacji ISIC. ło: Trodr Pulicy Rfiiew Pokwd, Kepon by iht Secretariai 12000), s. 37. Stopień związania polskich stawek celnych jest stosunkowo wysoki i wynosi 93,5%, iardzo ogranicza zakres autonomii i możliwości podnoszenia stawek celnych. Zgodnie irozumieniem rolnym WTO wszystkie stawki celne na artykuły rolnicze, i znakomita kszość na wyroby nierolnicze (92,2), zostały związane. Najważniejsze wyjątki dotyczą iuktów przemysłu motoryzacyjnego oraz produktów naftowych. Średnia nieważona wszystkich stawek celnych stosowanych wobec członków WTO. órymi nie zawarto porozumień o strefach wolnego handlu, wynosiła 15,9% i była za niż w 1993 roku (18,4%). Natomiast średnie stawki stosowane wobec krajów nie żących do WTO były przeszło dwukrotnie wyższe (34,6%), co ukazuje znaczenie tyki konwencjonalnej w ramach tej organizacji i kolejnych rund negocjacji hand-reh. Jednak, podobnie jak w innych krajach rozwiniętych, istnieje ogromna różnica iędzy stawkami na artykuły rolnicze i nierolnicze. Średnia nieważona „związana" ka KNU na artykuły nierolnicze wynosiła 10,5% (przed rundą — 17,0%), a na ukty rolnicze 55,5%. Co więcej, 99% stawek na artykuły nierolnicze jest wymięli ad valorem, podczas gdy dla artykułów rolniczych odpowiedni odsetek wynosi nie 66%. Pozostałe cła mają charakter specyficzny lub kombinowany, co znacznie ieJsza „przejrzystość" polityki handlowej oraz utrudnia ocenę poziomu protekcji 140 120 100 80 60 40 20 Legenda: Działy HS 1 - Zwierzęta żywe 2 - Mięso i podroby jadalne 3 - Ryby i inne bezkręgowce wodne 4 - Produkt}' mleczarskie, jaju ptasie; miód naturalny; jadalne produkty pochodzenia zwierzęcego 05 - Produkty pochodzenia zwierzęcego, gdzie indziej nic wymienione 06 - Drzewa i inne rośliny; bulwy, korzenie; ciele kwialy i ozdobne liście 07- Warzywa 8 - Owoce i orzechy jadalne 9 - Kawa. hertiata i przyprawy 10 - Zboża 11 - Produkty przemysłu młynarskiego, słód, skrobia 12 - Nasiona i owoce oleiste; ziarna, nasiona i owoce różne; rośliny przemysłowe i lecznicze; słoma i pasza 13-Szelak; gumy, żywice oraz inne soki i ekstrakty roSlinne 14 - Materiały roślinne do wyplatania; produkty pochodze- nia roślinnego, gdzie indziej me wymienione 15 - Tiuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego lub roślin- nego, gotowe (łuszczę jadalne, woski 16 - Przeiwory z mięsa, ryb lub skorupiaków, mięczaków i innych bezkręgowców wodnych 17 - Cukry i wyroby cukiernicze 18 - Kakao i przetwory 19 - Przetwór)' ze zbóż, maki, skrobi lub mleka; pieczywo cukiernicze 20 - Przetwory L warzyw, owoców, orzechów lub innych części roślin 21 - Różne przetwory spożywcze 22 - Napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet 23 - Pozostałości i odpady przemysłu spożywczego; golo- wa pasza dla zwierzał 24 - Tytoń i przetworzone namiastki tytoniu 138 139 osowane jedynie wobec bardzo wąskiej grupy krajów nie należących do WTO. irymi Polska nie zawarła porozumień dwustronnych, opartych o bilateralną Klauzulę /iększego Uprzywilejowania59. Cla przekraczające średni poziom protekcji (wynoszą-2,8%) wstępowały w przypadku mięsa, produktów mleczarskich oraz większości :worzonych produktów spożywczych. Szczególnie wysoki poziom protekcjonizmu, iraczający 100% ad valorem, występował w dziale napoi (HS 22 — głównie alkohole) produktów tytoniowych (HS 24). Ten bardzo wysoki protekcjonizm tłumaczony jest Stawki efektywne (w %) przemysl/gałal bez zawieszeń z zawieszeniami bez zawieszeń z zawieszeniami edług klasyfikacji KGN) cel ceł cel ceł jwo-energetyczny 2,5 12,49 2,42 2,41 irgiczny 3wy 3,60 4,10 3,50 4,08 4,05 4,49 3,92 4,51 mowy 1,09 1,06 -fl,27 -0,28 syjny 3,32 3,20 3,35 3,22 5w transportu 7,81 7,74 10,43 10,36 olectiniczny 2,70 2,69 2,37 2,42 ii ci6ŻkieJ . 2,64 2,52 2,60 2,45 ii lekkiej 2,13 1,95 1,0 10,81 Lajów budowlanych 1.10 1,10 0,46 0,48 ski 2,04 1,91 1,73 1,58 liki szlachetnej 1,88 1,88 1,66 1,70 my i leśnictwo 2,94 2,94 2,55 2,57 ?niczy 1,50 1,01 0,65 -0,11 enniczy 3,0 43,01 2,73 2,71 żowy 13,72 13,72 19,01 19,03 any 8,45 8,45 8,77 8,81 wczy - produkty zwierzęce 18,77 18,77 16,42 16,52 wczy - produkty roślinne 26,51 26,43 32,52 32,44 wo-utylizacyjny 4,33 2,04 -10,70 -15,29 aficzny 0,42 0,42 -0,71 -0,50 tały 7,39 7,39 9,15 9,21 :two - produkcja roślinna 13,81 13,76 16,36 16,31 ;two - produkcja zwierzęca 23,97 23,97 54,12 55,10 a (średni poziom) 4,50 4,39 4,47 4,34 tabeli sa przedstawione według polskiej klasyfikacji KGN i nic >,-Ą bezpośrednio porównywalne z danymi według acji handlowej HS. Marczewski (1998), S. 140-141. ak wynika z rys. IV.3, w Polsce występuje znacząca eskalacja taryfowa. Prawie we itkich sektorach produkcji poziom nominalnej protekcji wzrasta wraz ze stopniem vorzenia dóbr. Zjawisko to występuje zwłaszcza w produkcji żywności i napojów, rów włókienniczych, produktów z drewna (meble) oraz produktów z minerałów Malicznych. Jednak w pewnych sektorach struktura protekcji jest niekorzystna dla centów dóbr finalnych. Dotyczy to zwłaszcza przemysłu poligraficznego (niewielka la protekcja efektywna), produktów z metali podstawowych (głównie hutnictwo i). Zjawiska te miały, jak się wydaje, pewien wpływ na podjęcie tzw. środków nnych polityki handlowej w stosunkach z krajami, z którymi zawarto strefy wolnego u (por. dalej). 45 40 35 30 25 20 15 10 5 Żywność, Wyroby Produkty napoje, wfókiennlc2e drewniane tytoh L Tekstylne i meble Produkty Inneprod i metalu przemysłowe i rnas?yny Papier Chemikalia Produkty Podstawowe prać. pirern. z minerałów metale poHgraficzn. niemetalianych Uwaga: oparte na analiiie 10,543 linii Rysunek IV3. Eskalacja taryfowa w Polsce w 1999 r. (według dwucyfrowych grup ISIC) Źródło: Trade Polk) Reyiew Poland, Report by the Secrelariat (2000), s. 44. 4.4. Skutki liberalizacji ceł konwencyjnych (na bazie KNU) W tym miejscu warto również przytoczyć szacunki skutków rundy urugwajskiej dla polskiego handlu zagranicznego^"1. Analizę tego typu wykonano w oparciu o najprostszy, statyczny model równowagi cząstkowej, funkcjonujący w warunkach doskonałej konkurencji. Wyliczono zmiany wielkości importu i eksportu nierolniczego pod wpływem liberalizacji celnej*2. Oparto się o szacunki liberalizacji stawek związanych w Polsce, w pięciu krajach rozwiniętych oraz w 25 państwach rozwijających się. Pominięto tu handel z krajami, z którymi Polska zawarła porozumienia o strefach wolnego handlu61. Szacunki te przedstawiono w tab. IV.8. W wariancie podstawowym wyliczono, że polski eksport wzrośnie o około 60 min USD w porównaniu z bazowym 1993 rokiem. Stanowiło to około 5% eksportu nierolniczego, objętego liberalizacją, i 5,2% eksportu do państw rozwijających się. Ten zbliżony w obu grupach względny przyrost eksportu wynika z faktu, że w krajach rozwiniętych skala redukcji ceł była duża (40%), ale wyjściowe stawki celne były stosunkowo niskie. Natomiast w krajach rozwijających się skala redukcji stawek jest znacznie mniejsza, ale wyjściowy poziom stawek znacznie większy. W efekcie względne zmiany cen, wpływające na wielkość eksportu, są zbliżone. Znaczący przyrost eksportu odnotowano w grupie metali oraz chemikaliów i produktów mineralnych. 61 Michałek (1998). o Handel art. rolnymi został pominięty ze względu na trudności oszacowania zmian w poziomie protekcji w tym sektorze. Szacunki zmian polskiego handlu z Unią zostaną przedstawione dalej. 63 Cła na artykuły nierolnicze w handlu wewnętrznym strefy są stopniowo eliminowane. A zatem redukcja ceł w ramach rundy urugwajskiej nie wpływa zasadniczo na poziom tych ceł. 142 143 00 o a -s 15 o oc es 3 o 51 CL ' S & S, .a J3 ilie 2 o o 5 e °" O 00 41 11 S 2 => lit 1 Ł* S . 3 JJ _ O g § g 1 3 " * ^ Ii 1 §-s 13 « ST ił" -^ >a o o r~ m — co V} co o Vi O f- 00 r--j ^O łl Q0 ^ ^ i- o T —i r~ r-i u-i fN n-j O *O ^ m m 3. oo c-i ffi r^ 00 ol Q in os ITJ co 00 Ti \D (N —i rri 00 ^D Ifl Vi —i \e> o in ? 3 | = o - Q 5 O. _ a. — II A Ł ś. Ile «I gligg ss & o 8 O — ?N akcesyjnych średni poziom stawek celnych zostanie w tych krajach zredukowany o połowę. Całkowity przyrost eksportu do krajów WNP został oszacowany na 61,9 min USD. Natomiast szacunki zmian importu zostały wykonane w oparciu o ośmiocyfrowe (klasyfikacji CN) zdezagregowane dane handlowe i celne. Przyrost polskiego importu artykułów nierolniczych wyliczono na 208 min USD. Oszacowane zmiany stanowiły 1,5% importu artykułów nierolniczych. W handlu z krajami, z którymi Polska nie zawarta umów o strefach wolnego handlu, suma ta stanowiła około 5% importu artykułów nierolniczych. Największe przyrosty importu mogą wystąpić w grupie maszyn (elektrycznych i nieelektrycznych), tekstyliów oraz chemikaliów. Oszacowana zmiana wielkości salda handlowego (deficyt) wskutek liberalizacji w ramach rundy urugwajskiej wynosi 86 mld USD, Przedstawione tu wyliczenia odzwierciedlają jedynie niewielką część potencjalnych korzyści wynikających dla Polski z rundy urugwajskiej. Nie uwzględniono tu bowiem liberalizacji handlu rolnego oraz barier pozataryfowych. Poza tym stosowano jedynie najprostszy, statyczny model doskonalej konkurencji. Próbując, w sposób niesłychanie uproszczony, uwzględnić przedstawione elementy, można by oszacować przyrost polskiego eksportu na 763 min USD. Wielkość ta stanowiła około 5% całości polskiego eksportu z okresu bazowego64. Są to znaczące wielkości, jednak znacznie mniejsze w porównaniu ze skutkami liberalizacji polskiego handlu w ramach stref wolnego handlu. Aneks do rozdziału IV Sekcje i działy klasyfikacji HS — Produkty nierolnicze: V Produkty mineralne 25 Sól; siarka; ziemie i kamienie; materiały gipsowe, wapno i cement 26 Rudy metali, żużel i popiół 27 Paliwa mineralne, oleje mineralne i produkty ich destylacji; substancje bitumiczne, woski mineralne VI Produkty przemysłu chemicznego 28 Chemikalia nieorganiczne, organiczne lub nieorganiczne związki metali szlachetnych, metali rzadkich oraz pierwiastków promieniotwórczych lub izotopów 29 Chemikalia organiczne 30 Produkty farmaceutyczne 31 Nawozy 32 Ekstrakty garbników i środków barwiących, garbniki i ich pochodne, barwniki, pigmenty i inne substancje barwiące, farby i lakiery, kit i inne masy uszczelniające, atramenty Michałek (1998), s. 255. 145 tyczne produkowani na bazie gipsu Substancje białkowe, skrobie modyfikowane, kleje, enzymy Materiały wybuchowe, produkty pirotechniczne; zapałki, stopy piroforyczne Materiały fotograficzne i kinematograficzne Produkty chemiczne różne Tworzywa sztuczne i wyroby Tworzywa sztuczne i wyroby Kauczuk i wyroby z kauczuku I Skóry i wyroby Skóry i skórki surowe (z wyjątkiem skór futerkowych) oraz skóra wyprawiona Wyroby ze skóry; wyroby siodlarskie i rymarskie; artykuły podróżne, torby ręczne i podobne Skóry futerkowe i futra sztuczne, wyroby Drewno i wyroby z drewna Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny Korek i wyroby z korka Wyroby ze słomy, wyroby koszykarskie oraz wyroby z wikliny icier drzewny, papier, tektura i wyroby Ścier drzewny, makulatura i odpady papieru Papier i tektura; wyroby z masy papierniczej, papieru lub tektury Książki, gazety, obrazki i inne wyroby przemysłu poligraficznego; manuskrypty. maszynopisy i plany Materiały włókiennicze i wyroby Jedwab Wełna, cienka lub gruba sierść zwierzęca, przędza i tkanina z włosia końskiego Bawełna Inne roślinne materiały włókiennicze; przędza papierowa i tkaniny z przędz; papierowej Włókna chemiczne ciągle Włókna chemiczne cięte Wata, filc i włókniny; przędze specjalne; szpagat, powrozy, linki i liny oraz wyroby Dywany i inne włókiennicze wykładziny podłogowe Tkaniny specjalne; tkaniny pluszowe; koronki; tkaniny obiciowe; pasmanteria; hafty Wyroby włókiennicze płaskie impregnowane, powlekane, pokrywane lub laminowane: wyroby włókiennicze do celów technicznych Dzianiny i wyroby szydełkowe Odzież i dodatki odzieżowe dziane lub szydełkowane Odzież i dodatki odzieżowe, bez dzianych i szydełkowanych Inne konfekcjonowane artykuły włókiennicze, odzież używana i używane artykuh włókiennicze; szmaty 65 Nakrycia głowy 66 Parasole, laski, bicze, szpicruty i ich części 67 Preparowane pióra i puch oraz wyroby z piór lub puchu, sztuczne >wia ^- wy " z włosów XIII Wyroby z kamienia, ceramiczne, szkło 68 Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki lub podobnych rrt3tena ow 69 Wyroby ceramiczne 70 Szkło i wyroby ze szkła XIV Perły, kamienie szlachetne, metale szlachetne i wyroby 71 Perły naturalne lub hodowane, kamienie szlachetne lub półszlachetne, metale szlachet ne, platery, sztuczna biżuteria; monety XV Metale nieszlachetne i wyroby 72 Żelazo, żeliwo i stal 73 Wyroby z żeliwa lub stali 74 Miedź i wyroby 75 Nikiel i wyroby 76 Aluminium i wyroby 78 Ołów i wyroby 79 Cynk i wyroby 80 Cyna i wyroby 81 Inne metale nieszlachetne i wyroby 82 Narzędzia, przybory, noże, łyżki, widelce i inne sztućce 83 Wyroby różne z metali nieszlachetnych XVI Maszyny i urządzenia, sprzęt elektryczny i elektrotechniczny 1 akcesoria 84 Reaktory jądrowe, kotły, maszyny i urządzenia mechaniczne oraz ic» czesci 85 Maszyny i urządzenia elektryczne oraz ich części; rejestratory i od^^^ dz*1 rejestratory i odtwarzacze obrazu i dźwięku telewizyjnego oraz XVII Sprzęt transportowy 86 Lokomotywy pojazdów szynowych, tabor szynowy i jego części; oSprzet l elementy torów kolejowych i tramwajowych wraz z częściami, mechaniczne komunikacyjne urządzenia sygnalizacyjne wszelkich typów 87 Pojazdy nieszynowe oraz ich części 88 Statki powietrzne, statki kosmiczne i ich części 89 Statki, lodzie oraz konstrukcje pływające XVIII Przyrządy i aparaty optyczne, fotograficzne, pomiarowe, koOtrome 90 Przyrządy, urządzenia i aparaty optyczne, fotograficzne, kinematograficzne- pomiaro we, kontrolne, precyzyjne, medyczne; ich części i akcesoria 91 Zegary, zegarki oraz ich części 92 Instrumenty muzyczne; części i akcesoria 90 90 146 147 Różne wyroby gotowe meble, prefabrykaty budynków zabawki Meble; pościel, materace, stelaże, lampy i oprawy oświetleniowe; reklamy świetlne. znaki informacyjne itp., budynki prefabrykowane Zabawki, gry i artykuły sportowe; ich części i akcesoria Różne wyroby przemysłowe Dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki Preferencyjna polityka celna Odstępstwa od niedyskryminacyjnej polityki handlowej miały początkowo marginalne znaczenie w GATT. Z czasem jednak preferencje udzielane w ramach regionalnych ugrupowań integracyjnych oraz przyznawane krajom rozwijającym się zyskały ogromne znaczenie w handlu międzynarodowym. Zasady udzielania wspomnianych preferencji będą analizowane w tym rozdziale, zaś w następnym zostaną omówione tzw. klauzule ochronne, umożliwiające czasowe odstępstwa od polityki niedyskryminacyjnej. Z punktu widzenia Polski duże znaczenie miały klauzule restrukturyzacyjne, zawarte w układach europejskich, które są przejawem preferencyjnego traktowania krajów mniej rozwiniętych w ramach ugrupowań integracyjnych. 1 1. Regionalne ugrupowania integracyjne Reguły tworzenia ugrupowań integracyjnych, będące wyjątkiem od zasady niedyskryminacji, były w momencie tworzenia Układu traktowane jako niewiele znaczące odstępstwo. W momencie tworzenia Układu nie istniała jeszcze teoria unii celnej. Jednak powszechny rozwój ugrupowań integracyjnych stworzył poważne wyzwanie czy też zagrożenie dla koncepcji powszechnej liberalizacji handlu międzynarodowego. Często zadawane pytanie brzmi, czy integracja regionalna sprzyja liberalizacji handlu światowego, czy też jest formą regionalnej dyskryminacji krajów trzecich? Przypomnijmy, że również Polska musiała dokonać ważnego wyboru już na początku lat dziewięćdziesiątych. Dokonując początkowo niedyskryminacyjnej liberalizacji w ramach systemu GATT/WTO, nasz kraj równocześnie negocjował udział w europejskich strefach wolnego handlu ze Wspólnotami Europejskimi oraz z krajami EFTA i CEFTA. W najbliższej przyszłości, po przystąpieniu do Unii Europejskiej, Polska stanie się również członkiem unii celnej. Będzie to miało zasadniczy wpływ na zakres autonomii polskiej polityki handlowej. w GATT (artykuł XXIV) W rozdziale III omówiono najważniejsze elementy teorii integracji. Wskazano 'nież, że jest ona elementem polityki „drugiej po najlepszej" (second best). Teoretycz-najlepsza byłaby ogólnoświatowa liberalizacja handlu. Jeśli jednak jest to niemożliwe. ze względów politycznych, to ograniczona liberalizacja, w ramach ugrupowania .gracyjnego, może przyczynić się do podniesienia dobrobytu. Ta ogólna koncepcja iła u podstaw twórców par. 4 art. XXIV GATT, w którym określono cele unii celnej fy wolnego handlu. Stwierdzono mianowicie, że celem tworzenia tych ugrupowań jest atwienie handlu pomiędzy między terytoriami tworzącymi ugrupowanie, a nie loszenie barier wobec handlu z innymi układającymi się stronami"1. Definicję obu ugrupowań sformułowano w par. 8 art. XXIV. Stwierdzono mianowicie. przy tworzeniu tych ugrupowanie konieczne jest „(...) zniesienie ceł i innych trykcyjnych regulacji handlowych w stosunku do praktycznie biorąc całej wymiany bstantially-all-trade) handlowej pomiędzy krajami tworzącymi (...) ugrupowanie', olei kraje tworząc unię celną, winny „stosować w zasadzie te same cła i inne regulacje idlowe (substanńally the same duties) w stosunku do krajów trzecich". Intencje ekonomiczne zapisów dotyczących liberalizacji „prawie całej wymiany" ldlowej były proste. Chodziło o to, by nie wyłączać z liberalizacji nieefektywnych torów gospodarki. Sektory te (głównie rolnictwo) są często chronione protekcjonistycz-ni cłami. A zatem większy zakres funkcjonowania ugrupowania, tworzonego zgodnie .gólnymi zasadami art. XXIV, powiększa szansę na dominację pozytywnego efektu acji handlu. Przy tworzeniu wspólnej, zewnętrznej taryfy celnej kraje winny spełniać pewne runki, by nie naruszać koncesji handlowych krajów trzecich. W par. 5 stwierdzono, że a i inne środki handlowe w wymianie z innymi członkami GATT nie mogą być w całości ższe lub bardziej restrykcyjne (on the-whole higher or morę restrictive) niż poziom i rozmiary przepisów handlowych przed utworzeniem" (...) ugrupowania integracyj- I tutaj intencje ekonomiczne są czytelne. Utrzymanie przynajmniej takiego samego ziomu protekcji zewnętrznej miało wykluczyć lub przynajmniej ograniczyć negatywny kt przesunięcia handlu (w myśl statycznej teorii integracji). Wymaga to jednak datkowych komentarzy. Po pierwsze, utrzymanie ceł zewnętrznych na niezmienionym ziomie wcale nie gwarantuje, że nie wystąpi efekt przesunięcia handlu2. Po drugie, takie irmubwanie ogranicza ocenę skutków działania do efektów statycznych. Współcześnie naje się, że efekty dynamiczne mogą być źródłem korzyści dla krajów pozostających za unią celną. Po trzecie, cytowane sformułowanie jest ogólne i nie rozstrzyga, jakie po-nny być metody ustalania poziomu zewnętrznej taryfy celnej, aby nie była ona „w całości 1 Historię art. XXIV przedstawiono np. w: Snape (1993) lub Regionalism and ... (1995). 2 W myśl teorii utrzymanie handlu z krajami trzecimi na niezmienionym poziomie wymagałoby Kwiedniego dopasowania ceł zewnętrznych do poziomu cen równowagi wewnątrz unii, powstałego wskutek 'ralizacji handlu wzajemnego. Por.: twierdzenie Kempa-Wana, omówione w rozdziale III. preiacji ait. AAIV. Pozostaje postanowienia tego artykułu służą głównie zapewnieniu zgodności z innymi zasadami Układu. I tak, jeżeli wskutek powstania unii celnej nastąpi podniesienie jakiekolwiek cła, powyżej poziomu związania, co naruszałoby zobowiązania wynikające z art. II (Listy koncesyjne), to wówczas przewiduje się postępowanie zgodne z art. XXVIII GATT (czyli normalną renegocjację ceł)4. Jeżeli jednak nie osiągnięto by porozumienia w negocjacjach kompensacyjnych, to istnieje możliwość podjęcia akcji retaliacyjnych. Dodatkowo, w par. 7, określono wymogi „przejrzystości" przy tworzeniu ugrupowań integracyjnych. Zawarte porozumienie musi być niezwłocznie notyfikowane innym członkom GATT5. Możliwe jest również zawarcie porozumienia tymczasowego przed utworzeniem strefy wolnego handlu czy unii celnej. Jednak w takim przypadku pełna liberalizacja handlu musi zostać dokonana w rozsądnym okresie (reasonable period of time) i konieczna jest odpowiednia notyfikacja harmonogramu liberalizacji. Dla zbadania zgodności nowo utworzonego porozumienia z wymogami art. XXIV powołuje się zazwyczaj odpowiednią grupę roboczą, która bada dostarczone jej teksty. Udział w takiej grupie roboczej jest otwarty dla wszystkich członków Układu. Raport grupy zawierający oceny robocze musi być zaakceptowany przez Radę GATT/WTO. Nawet jeżeli postanowienia porozumienia nie odpowiadają w pełni wymogom par. 5-9 art. XXIV, ale prowadzą do powstania stefy wolnego handlu czy unii celnej w rozumieniu art. XXIV, to istnieje możliwość akceptacji takiego porozumienia większością 2/3 głosów (par. 10)6. 1.2. Integracja europejska a postanowienia art. XXIV Układu Jaka była rola art. XXIV w 40-letniej historii GATT-u? Ograniczmy analizę jedynie do ugrupowań funkcjonujących w Europie Zachodniej, które były zalążkiem dzisiejszej Unii Europejskiej, Tylko one mają znaczenie z punktu widzenia obecnej i przyszłej polskiej polityki handlowej7. Pierwsza weryfikacja art. XXIV była związana z utworzeniem Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (EWWiS) w 1951 roku. Organizacja ta, stanowiąca zalążek EWG, była przykładem sektorowej integracji, całkowicie nieprzewidzianej przez GATT. W EWWiS zniesiono cła i ograniczenia ilościowe jedynie w handlu węglem i produktami hutniczymi. Nie utworzono wprawdzie wspólnej zewnętrznej taryfy celnej, ale członkowie Wspólnoty byli zobowiązani do częściowej koordynacji polityki handlowej. Wspólnota nie obejmowała więc „prawie całości" wymiany handlowej, była jedynie formą pośrednią pomiędzy strefą wolnego handlu a unią celną. Dlatego też w 1952 roku członkowie EWWiS Te uwagi krytyczne oczywiście nie mogły być uwzględnione przez twórców Układu. W owym czasie nie istniała przecież ieoria integracji i wiedza o tym, jak zapobiegać powstawaniu efektu przesunięcia handlu. 4 Paragraf 7 art. XXIV. Od 1972 r. notyfikacja powinna być dokonana po podpisaniu porozumienia, ale przed jego ratyfikacją. s Paragraf 10 art. XXIV. ' Historię weryfikacji art. XXIV przedstawiono m.in. w: Michałek (1989), rozdz. IV.3. 150 151 cepiowan 10 uuhLępsiwu w jjdiuz.itiiiiR.Li uji na puusiawie par. 1U art. AAIV. wiadczenia uzyskane w EWWiS były wykorzystane przy tworzeniu EWG. W marcu 1957 roku podpisano traktat rzymski, powołujący do życia EWG. Docelowo powstać wspólny rynek. Jednak pierwszym etapem miała być unia celna, której stanie było przewidziane do 1970 roku. Członkowie Układu po raz pierwszy mieli ić przestrzeganie art. XXIV przy tworzeniu ugrupowania o dużym znaczeniu ispodarce światowej. Odpowiednia grupa robocza GATT powstała również w 1957 Najwięcej kontrowersji powstało przy interpretacji wspólnej zewnętrznej taryfy celnej 3, utworzonej na podstawie średniej nieważonej z istniejących czterech obszarów iowych (kraje Beneluksu już wcześniej utworzyły unie celną). Liczni członkowie [T-u byli bowiem przekonani, że stawki zewnętrzne byłyby niższe przy wyliczeniu niej ważonej handlem. Działo sie tak ponieważ w imporcie zewnętrznym krajów istki" większe było znaczenie Niemiec i krajów Beneluksu (64%), prowadzących ziej liberalną politykę celną, niż Francja i Włochy. W związku z tym powstał problem weryfikacji wymogu, iż poziom protekcji „nie e być w sumie wyższy lub bardziej restrykcyjny". Kontrowersja dotyczyła tego, czy żałoby badać zgodność z art. XXIV w przekroju „kraj z krajem" i „produkt za .ukt", czy też w sposób ogólny, tzn. analizując ogólny poziom ceł ugrupowania i handlu ijami trzecimi. EWG interpretowała wymogi art. XXIV jako wymóg w stosunku do ści partnerów GATT, lecz nie indywidualnych krajów. Inne kraje, a zwłaszcza Stan\ moczone, były przeciwnego zdania. Podkreślały one, że nie ma wyraźnego uzasad-ia ekonomicznego dla stosowania średniej nieważonej. Przedstawiciele EWG odmawiali negocjacji z poszczególnymi krajami na temat dynczych stawek celnych. Niezadowolenie członków GATT, a zwłaszcza Stanów inoczonych, było jedną z głównych przyczyn rozpoczęcia rundy Dillona, której ivsza część była poświęcona renegocjacji wspólnej zewnętrznej taryfy celnej. Szesnaś-iaństw należących do GATT od razu uznało jednostronne koncesje EWG w lipcu 1961 i zaakceptowało wspólną zewnętrzną taryfę celną. Pozostałe kraje uczyniły to później. EWG rozciągnęła na wszystkich członków GATT dwie 10-procentowe redukcje ek taryfowych. W ten sposób członkowie GATT faktycznie uznali wspólną zewnętrz-nyfę celną EWG9. Większość ekonomistów, oceniających z dłuższej perspektywy politykę handlową 3, zgadza się, że taryfa celna Wspólnoty spełniała wymogi art. XXIV Układu, mimo. że zostało to wyraźnie potwierdzone przez Układające się Strony. Średni nieważony om indywidualnych stawek celnych wynosił 9,3%, a wspólnej zewnętrznej taryfy h . W czasie rundy Kenendy'ego dokonano dalszej obniżki wspólnej taryfy o około pozytywny eieia Kreacji handlu artykułami meromiczymi . Inne problemy powstały przy analizie stowarzyszenia afrykańskich kolonii niektórych członków Wspólnoty z całą EWG (art. 131-136 traktatu rzymskiego). Postanowienia te były wynikiem silnej presji Francji oraz Belgii i Holandii, które domagały się uwzględnienia istniejących preferencji bilateralnych w ramach Wspólnoty. Preferencje handlowe, przyznane koloniom przez poszczególne metropolie, zostały rozciągnięte na wszystkich członków EWG. W formule stowarzyszenia nie przewidziano jednak harmonizacji ceł zewnętrznych ani barier pozaiaryfowych. Co więcej, kolonie mogły utrzymać protekcjonizm wychowawczy lub fiskalny wobec krajów EWG. Taka formuła stowarzyszenia, zdaniem wielu członków GATT-u, była w rzeczywistości rozszerzeniem dawnych, zaakceptowanych jednorazowo, preferencji kolonialnych i naruszała KNU. Natomiast przedstawiciele EWG twierdzili, że stowarzyszenie jest jedynie grupą niezależnych stref wolnego handlu, dozwolonych przez art. XXIV.8. To z kolei budziło dalsze wątpliwości, a mianowicie, czy możliwe jest współistnienie unii celnej i strefy wolnego handlu, czy stowarzyszenie obejmuje „prawie cały handel". Dodatkowym problemem wzbudzającym wątpliwości była asymetryczna liberalizacja handlu w ramach stowarzyszenia. Po długotrwałych dyskusjach zdecydowano się na wykorzystanie konsultacji w ramach art. XXII. Wspólnota była zobowiązana do „życzliwego rozpatrzenia" postulatów innych członków GATT. W ten sposób konflikt został pragmatycznie „rozdrobniony" na serię negocjacji bilateralnych, które w niektórych przypadkach umożliwiły uzyskanie koncesji od Wspólnoty i krajów stowarzyszonych12. Większość prawników uważa jednak, że system stowarzyszenia, pomimo niejasności, był niezgodny z zasadami Układu13. Układające się Strony zaakceptowały go jednak ze względu na determinacją polityczną EWG i wsparcie Stanów Zjednoczonych. Należy dodać, że preferencje przyznane przez Wspólnotę miały niewielkie znaczenie ekonomiczne i nie naruszały interesów innych członków GATT-u. Udział krajów objętych stowarzyszeniem (konwencja Yaounde I) w imporcie EWG z krajów rozwijających się spadł z 13,6% w 1958 roku do 9,3% w 1971 roku. Inne problemy powstały z kolei w wyniku weryfikacji porozumienia Europejskiej Strefy Wolnego Handlu (EFTA). Siedem krajów z Europy Zachodniej, nie należących do EWG, podjęło negocjacje, które w sierpniu 1959 roku umożliwiły sformułowanie wstępnej wersji traktatu tworzącego EFTA. Już w listopadzie 1959 podpisano konwencję sztokholm-ską, powołującą do życia strefę wolnego handlu. W pół roku później powstała odpowiednia grupa robocza GATT. Większość postanowień konwencji, dzięki świadomym wysiłkom jej twórców, była zgodna z wymogami art. XXIV. Jednakże wykluczenie sektora rolnego z porozumienia wzbudzało wątpliwości, czy jest to zgodne z par. 8, nakładającym wymóg eliminacji barier Dam (1963). Analogiczne zwolnienie zostało przyznane w 1965 r. Stanom Zjednoczonym i Kanadzie, zawarły porozumienie o wolnym handlu produktami przemysłu samochodowego. Dokładniej na temat negocjacji ws. wspólnej zewnętrznej taryfy celnej por.: Michalek(1989),rozdz. 4.1. (1970), Frank (1980). 10 Swann(1978). 152 " Por.: Balassa (1975), s. 104. Porównano tu wyniki dziesięciu znanych analiz efektu kreacji i przesunięcia handlu. Efekt przesunięcia handlu stwierdzono w niektórych opracowaniach dotyczących handlu lowarami rolnymi, wyrobami tekstylnymi, skórą i obuwiem. l! Curzon (1965), s. 281-282. 11 Jackson (1969), s. 589. le 90% wymiany nanaiowej pomięazy Krajami czioiucowstimi. JNatomiasi wieiu :h członków GATT, ze Stanami Zjednoczonymi włącznie, uważało, że wykluczenie tości jednego sektora gospodarki ma walor jakościowy, ale nie ilościowy, i dlatego ;st niezgodne z postanowieniami art. XXIV14. Podobnie jak w przypadku traktatu rzymskiego, członkowie GATT nie byli w stanie lułować jednoznacznej opinii na temat wykluczenia rolnictwa z procesu liberalizacji. ero w 1960 roku, dzięki ustępstwom Stanów Zjednoczonych, przyjęto rozwiązanie one do EWG-owskiego. Układające się Strony „w zasadzie" zatwierdziły konwencję [holmską i „z zadowoleniem" zaakceptowały gotowość członków EFTA do dostar-ia dalszych informacji oraz podjęcia bilateralnych konsultacji na mocy art. XXII du. Nie rozwiązano jednak zasadniczego dylematu: czy zobowiązanie do liberalizacji ie całego handlu ma jedynie walor ilościowy, czy również jakościowy? Kolejne grupy robocze Układu analizowały pierwsze rozszerzenie EWG z 1973 roku k. Brytanię, Irlandię i Danię. W tym czasie pozostali członkowie EFTA podpisali ze ólnotą porozumienie o utworzeniu dwustronnych stref wolnego handlu, obejmujących :uły nierolnicze. Analizując nową strefę wolnego handlu nie oceniano poziomu protekcjonizmu owego, bo kraje zachowują autonomię w polityce celnej w strefie wolnego handlu, nkowie GATT uważali natomiast, że wzrósł protekcjonizm pozataryfowy wskutek liernie rygorystycznych reguł pochodzenia towarów, przy swobodzie wymiany nątrz strefy. Dzięki konsultacjom w GATT kraje EFTA złagodziły nieco restrykcyj-tych reguł. Z kolei grupa robocza analizująca rozszerzenie EWG badała, czy nie nastąpił wzrosl lia restrykcyjności ceł i innych środków polityki handlowej, sprzeczny z art. XXIV.5. ólnota, podobnie jak w latach sześćdziesiątych, odmówiła analizowania skutków cjonowania zmiennych opłat wyrównawczych, stosowanych w ramach wspólnej yki rolnej. Dlatego też negocjacje dotyczyły wyłącznie kompensacji dla krajów, /ch cła utraciły oryginalne prawa negocjacyjne lub które utraciły status głównego awcy. Po długotrwałych rokowaniach Wspólnota udzieliła kompensaty niektórym >m (w tym również Polsce) i tylko Kanada ich nie zaakceptowała. Kompromis był liwy dzięki ustępliwości Stanów Zjednoczonych, zainteresowanych ze względów ycznych przystąpieniem Wlk. Brytanii do EWG. Podobne problemy wystąpiły przy ch kolejnych rozszerzeniach Wspólnoty z lat osiemdziesiątych i z 1995 roku. W żadnym z opisanych tu przypadków w zasadzie nie udało się stwierdzić pełnej Iności powstałego porozumienia z wymogami art. XXIV. Porozumienia te były jedynie nasadzie zgodne", albo członkowie grupy roboczej wyrażali odmienne opinie w tej wie. W kilku przypadkach zastosowano nawet akcje retaliacyjne wobec Wspólnoty ipejskiej15. Wskazuje to na słabe przestrzeganie w Europie art. XXIV. Podobna ocena e być sformułowana przy analizie innych ugrupowań integracyjnych. II Kock (1969), s. 135. III Retaliację wobec EWG stosowała Australia (1968) oraz Kanada (1976, 1986). Wydaje się jednak, że le retaliacyjne były podjęte na podstawie art. XXVIII (Zmiany zobowiązań), a nie XXIV .6. Por.: Regionalizm ?), s. 10. stycznia 1995 roku notyfikowano 95 porozumień na podstawie art. XXIV. Powołano odpowiednie grupy robocze prawie do wszystkich porozumień17. Z tego pięć grup, z różnych powodów, nie zakończyło postępowania, 69 przedstawiło swe raporty, a 15 nadal pracowało w ramach WTO. Jednak tylko w sześciu raportach — spośród 69 — stwierdzono całkowitą zgodność zawartych porozumień z art. XXIV'8. W większości stwierdzono niezgodność opinii poszczególnych członków grupy roboczej. Oznacza to brak merytorycznej oceny zgodności z art. XXIV. Stan ten bywa różnie interpretowany. Niektórzy uważają, że brak wyraźnej oceny oznacza implicite zgodność z wymogami art. XXIV. Inni twierdzą, że brak rekomendacji ze strony oznacza, że status legalny analizowanych porozumień jest niejasny (open)'v. Dlaczego zatem tak często występowały rozbieżności pomiędzy postanowieniami Układu a zasadami funkcjonowania porozumień integracyjnych? Wydaje się, że złożyło się na to kilka przyczyn. Po pierwsze, istnieje wewnętrzna sprzeczność pomiędzy par. 4 art. XXIV, który stwierdza, że celem ugrupowań winna być liberalizacja handlu, nie zaś tworzenie barier, a par. 5-9, regulującymi zasady tworzenia ugrupowań integracyjnych. Każde ugrupowanie integracyjne jest jedynie rozwiązaniem „drugim po najlepszym", a przyznanie wewnętrznych preferencji jest równoznaczne z dyskryminacją pozostałych członków Układu. Dodatkowo trudności wynikały z nieprecyzyjnego języka użytego w tym artykule. Dotyczy to zwłaszcza określenia „prawie całego handlu" oraz zasad tworzenia wspólnej zewnętrznej taryfy celnej. Utrudniało to wydanie jednoznacznych opinii dotyczących zgodności porozumień z postanowieniami art. XXIV. Po drugie, twórcy GATT traktowali art. XXIV jako wyjątek i nie mieli pełnej świadomości konsekwencji ekonomicznych funkcjonowania porozumień integra-cynych. To zrozumiałe, ponieważ w 1947 roku nie istniała jeszcze teoria integracji. W związku z tym nie doceniano potencjalnych, dynamicznych korzyści, powstających wskutek funkcjonowania ugrupowań integracyjnych. Dodatkowe problemy wynikały z braku jednoznacznych, w pełni akceptowalnych, metod szacowania skutków handlowych. Jednak najważniejszą przyczyną występowania rozbieżności była sama „lekka" struktura organizacyjna Układu. GATT był nieformalną quasi-organizacją_, w której problemy były rozwiązywane w sposób pragmatyczny20. Rozwój ugrupowań integracyjnych następował głównie w Europie pomiędzy najbardziej rozwiniętymi krajami. W tej sytuacji słabsi członkowie GATT-u musieli zaakceptować istniejące rozbieżności oraz samą koncepcję integracji, nawet jeśli była ona wyraźnym odstępstwem od zasady 16 Regionalizm (1995), s. 16-17. B Niekiedy powoływano tzw. zbiorowe grupy robocze na przykład do analizy podobnych porozumień, zawartych przez Polskę Węgry i Czechy z UE (Porozumienia Europejskie, 30.04.1992). Por.: Regionalizm (1995), s. 85. la Były to jednak porozumienia mało istotne, z których do dziś funkcjonuje tylko unia celna Czech i Słowacji oraz CARiCOM. " Regionalizm (1995), s. 17. 2" Ten pragmatyzm „wczesnego" GATT-u podkreślało wielu autorów, m.in. Curzon (1965), s. 51-53. 154 155 :>owania integracyjnego (NAhTA). Przedstawione uwagi nie oznaczają, że art. XXIV nie spełnił swego zadania. Jego tywna rola przejawiła się w kilku zjawiskach. Jo pierwsze, artykuł ten wyznaczał i nadal wyznacza ogólne ramy tworzenia unii j i strefy wolnego handlu. Większość krajów starała się jednak uwzględnić ogólne ly tegoż artykułu, co prawdopodobnie przyczyniło się do ograniczenia skali kcjonizmu zewnętrznego. Na tym tle zarzuty o braku precyzji sformułowań nie są Ini uzasadnione. Niemożliwe było na przykład sprecyzowanie terminu „prawie całego lu" za pomocą miary ilościowej (np. 90% wymiany), bo rodziłoby to wiele tkowych problemów natury statystycznej. Sformułowanie kryterium jakościowego oby również stwarzać wiele komplikacji związanych z brakiem jednoznacznej icji sektora czy działu gospodarki. ^o drugie, brak pełnej zgodności zazwyczaj nie oznaczał naruszenia interesów amicznych krajów trzecich. Gros analiz pokazuje, że w większości ugrupowali nował pozytywny efekt kreacji handlu, a efekt przesunięcia występował tylko ulicznych sektorach. Poza tym, w niektórych przypadkach członkowie GATT, po irowadzeniu negocjacji bilateralnych, uzyskiwali rekompensatę. 3o trzecie wreszcie, członkowie GATT dostrzegli niektóre słabości art. XXIV .onali pewnych uzupełnień i interpretacji tekstu. Najważniejsze korekty dotyczyły ień instytucjonalnych przy tworzeniu ugrupowań integracyjnych w krajach roz- ących się. Kraje te mogą być zainteresowane współpracą gospodarczą przy za- aniu zewnętrznego protekcjonizmu wychowawczego. Dlatego też w czasie rund} ikiej przyjęto tzw. klauzulę przyzwolenia (Enabling Clause). Kraje rozwijające się ły w niej generalnie zwolnione od wymogów art. I (KNU) i art. XXIV w czasie ^enia ugrupowań integracyjnych (por. dalej). )bok tego, w czasie rundy urugwajskiej uzupełniono interpretacje i sprecyzowano óre techniczne aspekty funkcjonowania art. XXIV31. "rzede wszystkim wyjaśniono, że do wyliczenia średniej zewnętrznej taryfy celnej nno się używać cła aktualnie stosowane (a nie wyższe, związane stawki celne) oraz łono procedurę dokonywania takich obliczeń. Sekretariat WTO winien dokonywać zeń w oparciu o szczegółowe dane celne w odniesieniu do poszczególnych agregowanych) pozycji towarowych. Rozwiązanie takie jest rozsądne z ekonomicz- punktu widzenia22. Pozwala to uniknąć problemów podobnych do tych, jakie (piły przy ustalaniu wspólnej taryfy EWG. 'rowadzenie negocjacji kompensacyjnych z art. XXI V.6 powinno rozpocząć się przed żenieni wspólnej taryfy celnej. Ustalając potencjalną rekompensatę (z powodu itu cła na jakiś produkt) należy poszukiwać jej w obrębie tych samych towarów. -m gdy jest to niemożliwe, można jej poszukiwać w innych produktach. Jeżeli trter nie zaakceptuje rekompensaty w innych produktach, a unia zostanie wdrożona, to on wycofać równorzędne koncesje zgodnie z art. XXVIII Układu. The Resutts...,(1994%),s.31-34 .Undersianding ofthe łnierpretation ofAriele XXIV ofthe GATTI994. Oczywiście, jak starano się wcześniej wykazać, nie eliminuje to (lecz jedynie zmniejsza) możliwości uenia negatywnego efektu przesunięcia handlu. 156 ąuioi ii iv n:-i odpowiedniego planu lub harmonogramu, to grupa robocza winna udzielić odpowiedniej rekomendacji w tej sprawie. Stwierdzono, że wszystkie bez wyjątku porozumienia muszą być przedmiotem analizy grup roboczych. Jedna ważna kwestia została jednak nierozstrzygnięta. Nie zinterpretowano mianowicie pojęcia „w zasadzie cały handel" przy liberalizacji obrotów wewnętrznych, czego domagała się w czasie negocjacji Japonia. Oznacza to, że nadal nie jest oczywiste, czy wykluczenie rolnictwa ze strefy wolnego handlu jest zgodne z wymogami art. XXIV. Poza tym w ramach WTO powołano specjalną grupę roboczą do analizy „zagadnień systemowych" funkcjonowania ugrupowań integracyjnych. Oczekiwano, że wyniki prac tej grupy pozwolą na głębsze zmiany treści art. XXIV. Wyniki prac tej grupy są na razie dosyć skromne. Poważniejsza modyfikacja może nastąpić prawdopodobnie tyiko w czasie następnej rundy rokowań wielostronnych WTO. Znając ogólne zasady preferencyjnej polityki celnej, można już przejść do analizy porozumień zawartych przez Polskę. Pozwoli to na ocenę zmian w polskiej polityce celnej i sformułowanie wniosków dotyczących zakresu autonomii tejże polityki. 1.3. Postanowienia Układu Europejskiego dotyczące swobody przepływu towarów W tej pracy koncentruję się na Układzie Europejskim (tzw. układ stowarzyszeniowy), podpisanym między Polska a UE 16 grudnia 1991 roku23. Wszedł on w życie 1 lutego 1994 roku, po jego ratyfikacji — przez wszystkie państwa Wspólnot Europejskich. Jego część handlowa, należąca w całości do kompetencji Komisji Europejskiej, weszła w życie już 1 marca 1992 r.. jako tzw. umowa przejściowa (Interim Agreement). Dwa pozostałe wielostronne Układy o utworzeniu stref wolnego handlu, zawarte przez Polskę z krajami EFTA i CEFTA, były wzorowane na Układzie Europejskim, zwłaszcza w części dotyczącej zakresu i harmonogramu liberalizacji celnej wymiany24. Oba te porozumienia stracą swe znaczenie ekonomiczne po przystąpieniu Polski do UE25. Układ Europejski w części handlowej ma strukturę zgodną z typową strefą wolnego handlu. Przewidziano w nim stopniową, trwającą maksimum dziesięć lat, redukcję ceł i większości innych barier w handlu wzajemnym. Obie strony zachowały prawie całkowitą autonomię w zakresie zewnętrznej polityki celnej. Były tu jednak pewne elementy odróżniające Układ Europejski od innych porozumień strefy wolnego handlu. " Układ Europejski (1994). 24 Szczegółowe porównanie zakresu liberalizacji celnej handlu artykułami nierolniczymi w ramach Układu Europejskiego, umowy z EFTA i CEFTA, zostało przedstawione w: Kopeć (1995) oraz Synowiec (1995). 15 W art. I Układu Europejskiego stwierdzono, że jego celem jest „(.??) stworzenie właściwych rain dla stopniowej imegracji Polski ze Wspólnotą. W tym celu Polska będzie spełniać niezbędne warunki". Należy dodać, *e Polska zawarła również porozumienia o utworzeniu stref wolnego handlu ze: Słowenią (1996), Litwą (1997). Rumunią (1997), Bułgarią (1999), Łotwą (1999), Izraelem (1999), Islandią (1999) oraz Turcją (2000). W nawiasach podano daty wejścia w życie wymienionych porozumień. 157 liem wejścia w życie umowy przejściowej Unia zniosła cła importowe na większość arów nierolniczych pochodzących z Polski. Towary te stanowiły 51,1% eksportu lem towarów przemysłowych z Polski do UE. Wkrótce potem, w 1995 roku, 92% .kiego eksportu do Unii odbywało się już bezcłowo. W pierwszym okresie (1992) Unia nie zniosła ceł na towary zawarte w załącznikach Db oraz III. Cła na towary z załącznika Ila (głównie produkty mineralne) były lukowane o 50% i wyeliminowane z początkiem 1993 roku. Towary z załącznika Hb azokrzem, aluminium, ołów i cynk) były stopniowo redukowane (20% w ciągu pięciu Jedynie dobra z załącznika III (102 grupy towarów „wrażliwych")26 korzystały tylko iwieszenią importowych stawek celnych (stawki zerowe) w ramach plafonów (kwot fowych). Były one stopniowo liberalizowane, a do końca piątego roku cła zostały :owicie zniesione. Odrębne harmonogramy liberalizacji przyjęto wobec „wrażliwych" artykułów włó-iniczych i objętych porozumieniem EWWiS (odpowiednio protokół 1 i 2). Cla na ?kuły włókiennicze miały być stopniowo zredukowane do zera w ciągu sześciu lat. lak zniesiono je już do końca 1996 roku. W tym samym czasie zostały zniesione cła na 'kuły hutnicze, a na produkty pochodzące z węgla w 1993 roku. Odmienny i znacznie wolniejszy był natomiast haromonogram liberalizacji celnej skiego importu. Z dniem wejścia umowy w życie zniesiono jedynie cła na niektóre 'ary przemysłowe. Dotyczyło to m.in. rud metali, niektórych produktów chemicznych, naceutycznych, części wyrobów z drewna, kauczuku, wyrobów metalowych, przy-dów optycznych. Udział towarów, dla których zniesiono stawki celne, stanowi! 992 r. 10,1 % importu ogółem towarów przemysłowych z UE i był pięciokrotnie niższy w przypadku Unii. Cła na pozostałe wyroby przemysłowe były stopniowo redukowane. Dięciu ratach po 20%27, poczynając od 1995 r. do 1999 r. Wyjątek stanowiły cła na samochody, a także na benzyny i olej napędowy, tekstylia z wyroby stalowe, które objęte są dodatkowymi uzgodnieniami. Szczegółowe dane na lat ogólnych zasad liberalizacji celnej polskiego importu z UE przedstawiono ab. V.l. Z dniem 1 stycznia 1999 r. została wprowadzona ostatnia, piąta rata tych redukcji. Tak ;c większość importu towarów nierołniczych z UE odbywa się już bezcłowo. Wyjątek stanowi sektor samochodowy, dla którego wysokie 35-procentowe cła były pniowo znoszone do końca 2001 r. Jednocześnie wprowadzono bezcłowe kontyngent} import samochodów z krajów UE do Polski, które były zwiększane o 5 lub 10% :znie28. W 1999 roku obowiązywała jeszcze 15-procentoway stawka celna w odniesieniu A Były to przede wszystkim chemikalia, farmaceutyki, nawozy, opony, produkty skórzane, obuwie, szkło, amika, porcelana, niektóre rodzaje wyrobów sialowych, aluminiowych i miedzianych, odbiorniki TV, meble gniki, samochody osobowe, lampy elektryczne i zabawki. Podstawę redukcji stanowiły stawki bazowe obowiązujące w 1992 r. Kontyngent na samochody osobowe wynosił 25 tys. sztuk i wzrastał o 5% rocznie od 1993 r. Natomiast ityngent na samochody z katalizatorami (5 tys. sztuk) i ciężarówki (100 sztuk) był zwiększany o 10% rocznie Kedukcja sławek celnycn w ramacn umów /. Ufc (poziomy w *) 1994 5 10 15 15* 20 25 30 30** 35 1.01.1995 3,4 6,9 10,4 12 13,8 18,9 22,6 23,0 26,4 1.01.1996 2,2 4,4 6,6 9 8,8 13,3 16,0 16,4 18,6 J.01.1997 1,2 2,4 3,6 6 4,8 8.3 10,0 10.4 11,6 1.01-1998 0,6 1,2 1.8 2,4 3,8 4,6 5,0 5,4 1.01.1999 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% Uwaga: Stawka wyjściowa (1994 r) w wysokości: • 5% - dotyczy itirowców, • [O% - Jolyczy artykułów chemicznych, • 15% - dotyczy wyrobów przemysłu elektromaszynowego, drzewnego, wyrobów z tworzyw sztucznych, jiiaierialów budowlanych, wjrobćw papierniczych syntetycznych, wyrobów hutniczych, • 15%* - dotyczy tkanin naturalnych, miedzi, niektórych części i akcesoriów motoryzacyjnych, t 20% - dotyczy sprzęta gospodarstwa domowego, obuwia, wyrobów ze szkła i ceramiki, niektórych tkanin syntetycznych, tkanin naturalnych, • 25% - dotyczy wykładzin podłogowych, dywanów syntetycznych, • 30% - dotyczy wyrobów ze skóry, odzieży, pozostałych tekstyliów syntetycznych, • 30%** - dotyczy wyrobów finalnych przemysłu elektronicznego. • 35% - (lotyczy konfekcji skórzanej, broni, amunicji, wyrobów kosmetycznych syntetycznych. Źródło: Rupon w sprawie (2IXM)1. s. 21. do pojazdów samochodowych, od 1 stycznia 2000 roku wynosiła ona 10%, w 2001 roku została zredukowana do 5%, aby w 2002 roku osiągnąć poziom 0%. Omówiona tu asymetryczna redukcja stawek celnych odzwierciedlała przekonanie negocjujących stron o zasadności niektórych argumentów protekcjonizmu wychowawczego (por. rozdz. I). Polska, jako kraj znacznie mniej rozwinięty w porównaniu z państwami UE, uzyskała prawo do dłuższego stosowania wyższych stawek celnych i wolniejszej ich redukcji. Ten dodatkowy czas miał być wykorzystany na prywatyzację oraz restrukturyzację krajowego przemysłu, często niekonkurencyjnego po wielu latach istnienia gospodarki nierynkowej. Ten sam argument był prawdopodobnie użyty przy tworzeniu tzw. klauzuli restrukturyzacyjnej (art. 28 Układu Europej skiego)2V. Stwierdzono w niej, że Polska może przejściowo zastosować wyższe stawki celne, nie przekraczające 25%, z zachowaniem preferencji dla Wspólnoty, w stosunku do „(...) nowo powstających gałęzi przemysłu, niektórych sektorów podlegających restrukturyzacji lub napotykających poważne trudności, a szczególnie, gdy trudności takie stwarzają poważne problemy społeczne"30. Są to klasyczne argumenty używane przez zwolenników protekcjonizmu wychowawczego. Protekcjonizm taki, w myśl teorii, ma być umiarkowany (pod względem zasięgu towarowego i poziomu ceł) oraz degresywny (do 5 lat). Powstanie czy restrukturyzacja w Artyku!25.1 zawiera postanowienia typu „jfartdM/tf". Stwierdzono tam mianowicie, że „zdniem wejścia ( w życie Układu między Polska a Wspólnotą żadne nowe cła importowe lub eksportowe lub inne opłaty o podobnych skutkach, nie będą wprowadzone, a już stosowane, nie beda podwyższane". Klauzula restruk-taryzacyjna, podobnie jak inne klauzule bezpieczeństwa, jest dopuszczalnym wyjątkiem od art. 25.i UE. Klauzule ochronne są omówione w następnym rozdziale. 159 ty j f jj, P niową liberalizację importu. Dodatkowe odniesienie w kJauzuli do problemów ocznych wskazuje, że twórcy Ukiadu sądzili, iż społeczna krzywa podaży jest położona j niż prywatna31. Za szczególnie wrażliwy i wymagający dodatkowej ochrony celnej został uznany lori przemysł samochodowy. Poziom protekcji został podniesiony przed wdrożeniem wy przejściowej i był bardzo wysoki (35%), stawki —jako jedne z nielicznych — nie łły związane, a harmonogram liberalizacji importu z UE był znacznie wolniejszy >równaniu z innymi gałęziami przemysłu. Polityka taka doprowadziła do zaskarżenia ki na forum GATT/WTO (por. dalej). Uzasadnienie tego wysokiego protekcjonizmu może być różnorakie. Z jednej strony mysi samochodowy jest uznawany za ważny sektor gospodarki, w którym występują 'iska analizowane przez strategiczną politykę handlową (korzyści skali, niedoskonała curencja. znaczny i dynamiczny rynek krajowy, zróżnicowane produkty). Mogłoby to mawiać (por. podrozdz. 3 rozdz. II) za stosowaniem protekcjonizmu strategicznego, był jednak spełniony jeden ważny warunek. Polska nie była liczącym się producentem ochodów w skali światowej, czy nawet europejskiej, co podważa siłę tego argumentu. Dlatego też można przypuszczać, że dwa inne argumenty miały tu istotne znaczenie, pierwsze, czynniki instytucjonalne. Można sądzić, że istniała umowa z FIAT-em. rantująca mu czasowe utrzymanie poziomu protekcji zewnętrznej w zamian za sstycje w FSM. Po drugie, rząd miał nadzieję, że wysoki poziom protekcji wewnętrznej. :wniający wysokie zyski na dynamicznym rynku krajowym, zachęci również innych •anicznych producentów samochodów. Chodziło zwłaszcza o przejęcie Fabryki lochodów Osobowych w Warszawie. Polityka taka, w sensie technicznym, zakończyła sukcesem. Większość pozostałego przemysłu motoryzacyjnego została przejęta przez ię Daewoo32 oraz pojawiły się nowe inwestycje, np. Opla (GM). Trudno jednak ocenić nomiczną efektywność tej polityki. Wymagałoby to porównania wielkości inwestycji ranicznych z rzeczywistymi zyskami firm, otrzymywanymi wskutek wysokiej protekcji ej (spadek renty konsumenta) oraz posiadania wiarygodnych informacji, czy inwesty-takie byłyby dokonane przy niższym poziomie ochrony rynku krajowego33. Omówione tu postanowienia Układu Europejskiego są przejawem akceptacji ar-lentów protekcjonizmu wychowawczego. Z drugiej jednak strony, mają one charakter iowy oraz mogą być stosowane wyłącznie wobec krajów UE. W tym sensie nic iszają koncesji innych członków WTO pod warunkiem, że czasowo podniesione stawki le nie przekroczą poziomu stawek związanych w listach zobowiązań. Postanowienia ie naruszają również zasad art. XXIV, ponieważ eta importowe mogą być stosowane rras czasowo, a potem, zgodnie z wymogami strefy wolnego handlu, wszystkie cła andlu wzajemnym między Polską i UE muszą zostać wyeliminowane. anyłtuyy ronię. Liuti.ii±?,tivjcj, ynjL>*.gayĄi^ą na yuiutcmu upwi z Europy Środkowo-Wschodniej. Zainteresowanie sprawą, jako strony trzecie, iziły m. in. Unia Europejska, Japonia, Stany Zjednoczone, Kanada i kilka innych iw. Z kolei strona polska argumentowała, że miała prawo podnieść niezwiązane stawki ;, a zbieżność czasowa z wejściem w życie umowy przejściowej była przypadkowa. Ze względu na niemożność zakończenia procedury panelowej do końca 1995 roku, tj. zasu istnienia GATT, rząd Indii wycofał 13 października 1995 roku skargę z GATT. ?zegając jednocześnie swoje prawa w ramach nowej organizacji -— WTO. Jeszcze d wycofaniem skargi Indie wystąpiły do Polski o konsultacje bilateralne. Podtrzymały argument, że Polska naruszyła art. I, XXIV oraz interpretację art. XXIV z rundy .wajskiej. W efekcie odbyło się wiele spotkań dwustronnych. W ich wyniku Polska zgodziła się twarcie czasowego (na okres dwuletni) kontyngentu taryfowego (preferencyjnego) na ) małolitrażowych samochodów pochodzących z krajów rozwijających się (w ramach teralizowanego systemu preferencji (zsp)). Kwota ogólna została podzielona na dwie iie części. Samochody importowane w ramach tej kwoty miały być obciążone niższym 7c) cłem (lub 800 USD od sztuki) w zależności od tego, która z tych kwot celnych jest csza. 17 Michalek Piotrowski, (1998). s. 201-202. 16 Dokument GATT DS40/1. pragmatycznie, co jest typowe dla GATT i WTO. Istniało bowiem domniemanie, że ze względu na specyfikację samochodów jedynie Indie, spośród krajów rozwijających się, będą w stanie wykorzystać otwartą kwotę taryfową. 1.4. Ekonomiczne skutki Układu Europejskiego i innych porozumień o strefach wolnego handlu Zawarcie Układu Europejskiego i innych porozumień o strefach wolnego handlu miało ogromny wpływ w na polską politykę celną w latach dziewięćdziesiątych. Podobnie jak związanie stawek w WTO, zmniejszyło ono autonomię i przyczyniło się do liberalizacji tejże polityki. Układy te zrodziły poważne konsekwencje ekonomiczne, ponieważ około 70% polskiego importu jest dokonywane w ramach porozumień o strefie wolnego handlu. W efekcie, średni poziom protekcji, mierzony strukturą importu Polski, jest znacznie niższy w porównaniu z cłami, stosowanymi na mocy KNU, wobec pozostałych członków WTO. Skalę tego zjawiska obrazuje tab. V.2. Jak wynika z tab. V.2, średni ważony importem poziom wszystkich stawek (z uwzględnieniem zawieszeń ceł) wynosił 3,3% ad valorem i był prawie pięciokrotnie niższy (15,9%) od średnich nieważonych stawek na podstawie KNU40. Nieco większa różnica względna występowała w przypadku ceł na artykuły nierolnicze. Stawka ważona importem wobec krajów, z którymi zawarto strefy wolnego handlu, wynosiła 2,2%, podczas gdy nieważona na bazie KNU 11,1%. Znacznie mniejsza natomiast różnica względna występowała w przypadku towarów rolniczych. Ważona importem stawka celna (15,8%) była tylko dwukrotnie niższa od stawki KNU (34,2%). Odzwierciedla to mniejszy zakres liberalizacji celnej handlu rolnego w ramach stref wolnego handlu. Ten mniejszy zakres liberalizacji rolnej jest widoczny przy porównaniu ceł w imporcie z UE, CEFTA i pozostałych krajów. Uwzględniając zawieszania, średnie stawki w imporcie artykułów rolniczych z UE wynosiły 18,1%, a przemysłowych 0,8%. Odpowiednie wartości dla CEFTA wynosiły 11,6 oraz 0,5%. Co ciekawsze, średni ważony poziom protekcji rolnej wobec krajów trzecich (12,7%) był niższy niż wobec Unii. Odzwierciedla to niewielki zakres liberalizacji importu, stosowanie klauzul bezpieczeństwa (por. dalej) oraz odmienną strukturę przywozu. Import z niektórych krajów trzecich (np. owoce tropikalne, używki) jest niekonkurencyjny wobec produkcji krajowej i nie jest objęty silną protekcją. Natomiast import produktów strefy umiarkowanej jest konkurencyjny w porównaniu z produkcją polską (por. np. poziom protekcji w przypadku zwierząt żywych czy przetworów produkcyjnych). 39 Dok. WTO W/DS19/2, 11.09.1996. * Porównania cytowane w lym akapicie pochodzą z lab. IV.6 oraz tab. V.5. Porównania takie należy Jednak traktować ostrożnie ze względu na zmienność struktury importu oraz inne źródła obliczeń. Dane do lab. V.2 pochodzą z Min. Gospodarki, a do tab. IV.6 z Sekretariatu WTO. 162 163 Opis grupy towarowej UE CEFTA inne kraje ogniem UE CEFTA inne kraje ogółem XI Ogółem Produkty rolnicze 2,3 18,2 t,8 H,6 7,1 13,0 3,5 16,0 2,3 18,1 1,8 11,6 6,5 12,7 3,3 15,8 produkty nierolnicze 0,8 0,5 6,1 2,3 0,8 0,5 5,5 2,2 Zwierzęta żywe 26,2 15,1 13,9 22,8 26,2 15,1 13,9 22,8 Produkty pochodzenia roślinnego Tłuszcze i oleje 11,5 18,5 n,o 3,9 4,3 12,6 7,9 13,7 11,4 17,6 11,0 3,9 3,9 12,4 7,7 12,8 przetwory spożywcze 20,4 15,9 23,0 20,5 20,4 15,9 22,7 20,4 Produkty mineralne 0,7 1,7 0,9 1,2 0,7 1,6 0,8 1,2 produkty przemysłu chemicznego 0,1 0,0 5,1 1,0 0,1 0,0 4,6 0,9 Tworzywa sztuczne i wyroby 0,0 0,0 7,5 1,3 0,0 0,0 6,8 1.1 Skóry i wyroby 0,0 0,0 16,6 3,5 0,0 0,0 15,9 3,4 Drewno i wyroby Z drewna 0,0 0,0 4,8 1,4 0,0 0,0 4,5 1,3 Ścier drzewny, papier, tektura i wyroby 0,0 0,0 3,7 0,3 0,0 0,0 2,7 0,2 Materiały włókiennicze i wyroby 0,03 0,2 10,7 2,8 0,0 0,2 10,5 2,7 Obuwie, nakrycia głowy 0,0 0,0 14,9 6,7 0,0 0,0 14,9 6,8 i Wyroby z kamienia, ceramiczne, szkło 0,0 0,0 21,2 14,0 0,0 0,0 21,2 14,0 i Perły, kamienie \ metale szlachetne 0,0 0,0 6,4 0,6 0,0 0,0 6,2 0,5 Metale nieszlachetne i wyroby z nich 1.3 1,6 8,9 2,4 1,1 1,6 7,4 2,2 i Maszyny i urządzenia 0,0 0.0 6,0 1.5 0,0 0,0 4,7 1,2 u Sprzęt transportowy 6,1 1,3 12,0 7,7 6,1 1,3 11,7 7,6 m Przyrządy i aparaty optyczne, pomiarowe. kontrolne 0,0 0,0 6,7 2,9 0,0 0,0 6,4 2,8 Broń i amunicja 0,0 0,0 24,4 12,7 0,0 0,0 24,4 12,8 Różne wyroby gotowe 0,0 0,0 9,4 2,7 0,0 0,0 9,4 2,7 i Dzieła sztuki 0,0 0.0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 u: Trudr Pnliry Revi?w Pulami, Report by Ihe Gmernnurnt (2000), s. 1 U. Natomiast jeśli chodzi o import artykułów nierolniczych, pochodzących z UE, istotny om protekcji, przekraczający 6%, występował jedynie w przypadku sprzętu transpor-sgo (głównie samochody). Specyficzne uwarunkowania tego sektora produkcji były już eśniej omówione. Oznacza to, że obecnie polska protekcja celna na artykuły raysłowe jest stosowana prawie wyłącznie wobec krajów pozaeuropejskich. Jakie rezultaty w systemie polityki handlowej wywołało utworzenie stref wolnego ilu? Na ten temat przeprowadzono już wiele analiz, w oparciu o różne założenia wyniki, łctóre należy traktować z pewną ostrożnością. Służą one raczej do ukazania tendencji, niż określonych skutków handlowych. Wśród wczesnych analiz najbardziej znane jest opracowanie obejmujące wszystkie polskie strefy wolnego handlu, przygotowane przez Instytut Koniunktur i Cen41. Analizę tę przeprowadzono za pomocą najprostszego statycznego modelu równowagi cząstkowej. Założono w nim występowanie konkurencji doskonałej po stronie eksporterów i importerów, co oznacza, że redukcja ceł w pełni przenosi się na ceny krajowe. Pomięto tu efekty substytucyjne wskutek zmiany relatywnej cen towarów pochodzących z różnych regionów. W obliczeniach pominięto korzyści skali produkcji i przyjęto, że elastyczność cenowa popytu na import we wszystkich grupach towarowych wynosi 1,5. Szacunki dotyczą prawie wyłącznie artykułów nierolniczych, ponieważ zakres liberalizacji i wielkość handlu artykułami rolnymi były stosunkowo niewielkie. Podstawowe wyniki uzyskane przez zespół z IKCHZ zostały przedstawione w tab, V.3. Tabela V.3 pokazuje wagę poszczególnych umów o strefach wolnego handlu. Największe znaczenie miało zawarcie Układu Europejskiego z UE. Oszacowane przyrosty handlu z Unią Europejską są 6-krotnie większe niż z krajami EFTA (jeszcze przed rozszerzeniem Unii) oraz 17-krotnie większe niż z krajami CEFTA. Te wielkości bezwzględne odzwierciedlają przede wszystkim ogromny potencjał gospodarczy i handlowy krajów Unii oraz strukturę geograficzną polskiego handlu. W ujęciu względnym różnice są już znacznie mniejsze. Przykładowo, szacunkowy skumulowany wzrost polskiego eksportu do UE wynosił 5% poziomu wyjściowego (w 1991 r.), 3,7% w przypadku krajów EFTA (w 1992 r.) i 2,7% w odniesieniu do krajów CEFTA. Oszacowano, iż preferencyjna liberalizacja handlu doprowadzi do większego przyrostu importu niż eksportu i w efekcie wpłynie niekorzystnie na polski handel. Całościowy wpływ wszystkich trzech europejskich stref na handel przedstawiono za pomocą rys. V,l. Jedynie w przypadku handlu Polski z Unią w latach 1992-1994 miał wystąpić początkowo większy przyrost polskiego eksportu, związany z asymetryczną redukcją stawek celnych. W późniejszym jednak okresie pełna liberalizacja handlu nierolniczego miała doprowadzić do znacznie większego przyrostu importu. Początkowe przyrosty eksportu miały wystąpić głównie w pierwszych latach liberalizacji handlu (1992-1994). Jest to związane z asymetryczną redukcją stawek celnych w Układzie Europejskim. Natomiast przyrosty importu miały być silniejsze w latach 1995 -1999. W tym okresie funkcjonowanie Układu Europejskiego i innych stref wolnego handlu negatywnie oddziaływało na polski bilans handlowy. Łączny skumulowany, ale nie zdyskontowany, deficyt bilansu handlowego wyniósł 1,3 mld USD (według cen stałych z 1991 r.) Ten szacunkowy, ujemny wpływ liberalizacji na saldo bilansu handlowego jest zrozumiały. Poziom zewnętrznej taryfy celnej Polski był znacznie wyższy niż Unii. W efekcie zniesienie unijnych ceł na towary pochodzące z Polski wywołuje znacznie Umowy o wolnym handlu (1995). 164 Tabela V.3. Efekt kreacji handlu, powstały w wyniku zawarcia pr«z Polskę układów o strefach wolnego handlu: przyrosty eksportu i importu w min USD z 19 w ho o o o c a o o c (min USD) o o c o o c obrotach z prawie wszystkimi partnerami handlowymi Polski. Utworzenie strefy ego handlu z Unią tylko w pewnym stopniu przyczyniło się do jego pogłębienia. 1.5. Skutki przystąpienia Polski do Unii Europejskiej 25 29 33 37 41 45 49 53 57 61 65 69 73 78 82 86 90 94 kolejna poważna zmiana w polskiej polityce handlowej nastąpi po wejściu naszego do Unii Europejskiej. Wszystkie dotychczasowe porozumienia o strefach wolnego lu stracą znaczenie ekonomiczne, gdy Polska stanie się członkiem UE. Dokładna data >ji nie jestnarazie znana, ale prawdopodobnie nastąpi to w połowie bieżącej dekady, lak zmieni się zatem poziom zewnętrznych ceł po przystąpieniu Polski do Unii pejskiej? Dane na temat różnic w poszczególnych działach klasyfikacji HS (CN) zano na rys. V.2. Dokonano tu porównania średniej nieważonej związanych ceł uch i wspólnej zewnętrznej taryfy celnej, według 2-cyfrowych działów klasyfikacji CN). i unii tarytowych po wdrożeniu reauKtji runay urugwajskiej oęazie wyzszycn niż w UE44. Oznacza to, że rozszerzona Unia nie będzie musiała przystępować do negocjacji „kompensacyjnych". Przypomnijmy, że w par. 6 art. XXIV GATT przewidziano, że podniesienie „związanych stawek" celnych — wskutek zmiany poziomu protekcji wobec krajów trzecich po przystąpieniu do unii celnej — wymaga udzielenia rekompensaty w postaci obniżek ceł na inne towary. Natomiast jeśli chodzi o Czechy i Estonię, które mają w wielu przypadkach niższe stawki celne niż UE, będą prawdopodobnie potrzebne negocjacje kompensacyjne. Nawet w czasie ostatniego rozszerzenia Unii 0 Austrię, Szwecję i Finlandię, negocjacje takie były dosyć czasochłonne. Opisany stan rzeczy jest głównie efektem świadomej strategii przyjętej przez Polskę. Negocjatorzy w czasie ostatniej rundy dążyli do tego, aby wszystkie polskie stawki celne na bazie KNU były wyższe od odpowiednich stawek unijnych. Tę samą strategię przyjęto również w odniesieniu do artykułów rolniczych, ale sytuacja w tym sektorze jest bardziej skomplikowana, ponieważ stawki unijne są rezultatem „taryfikacji" barier pozataryfo-wych, co zostało już wcześniej omówione. Przyszłe zmiany stawek celnych w polskim imporcie z różnych krajów i ugrupowań integracyjnych były szczegółowo analizowane w zbiorowym opracowaniu IKCHZ45. Szczególnie duży zakres liberalizacji polskich ceł, po przyjęciu wspólnej taryfy Unii, może nastąpić w imporcie z pozaeuropejskich krajów OECD, Rosji, niektórych państw WNP, Chin oraz niektórych krajów rozwijających się. Na przykład w przypadku Rosji przyszłe obniżki ceł mogą przyczynić się do znacznego zwiększenia importu kazeiny, wyrobów hutniczych, łożysk tocznych, urządzeń radarowych i radionawigacyjnych, pewnych typów wagonów czy pojemników i kontenerów46. Szczegółowe omówienie wszystkich zmian jest oczywiście niemożliwe. Dlatego też warto przedstawić jedynie ogólne skutki ekonomiczne 1 handlowe przyjęcia przez Polskę wspólnej taryfy Unii. Istnieje już wiele opracowań na ten temat. W jednym posłużono się klasycznym modelem równowagi cząstkowej w warunkach doskonałej konkurencji47, w innym użyto model Armingtona4*, w którym towary są zróżnicowane w zależności od miejsca produkcji, a gdzie indziej wykorzystano model grawitacyjny49. W najbardziej rozbudowanym modelu równowagi cząstkowej wykorzystano elementy z innych modeli równowagi ogólnej i oszacowano również tzw. efekty dynamiczne50. W związku z tym ich wyniki są raczej nieporównywalne. Pomimo to warto przedstawić ogólne skutki handlowe przystąpienia Polski do Unii Europejskiej na podstawie kilku opracowań. Chodzi tu głównie o tendencję, a nie o określone liczby. Rysunek V.2. Związane stawki celne Unii i Polski po rundzie urugwajskiej w działach CN Źródło: Malibiewbka, Michalck, Smith (19981. W każdym dziale CN polskie stawki celne są znacząco wyższe w porównaniu jnymi. Jednak różnice ceł — mierzone w punktach procentowych — zmniejszyły się itatniej rundzie. Polskie niepreferencyjne (na bazie KNU), nieważone stawki celne na :uły nierolnicze zostały zredukowane z 16,73% do 9,89%, acłaUnii z 6,29% do 3,85%. 'wiście, jak wcześniej pokazano, średnie stawki ważone strumieniami importu zględniające preferencje celne są znacznie niższe. M Maliszewska, Michałek. Smilh (1998). Szczegółową analizę przeprowadzono w pracy: Kawecka--Wyrzykowska (1999), s. 15. Wyższe cla są w UE w przypadku 11 pozycji taryfowych (w 8-cyfrowym kodzie CN). Te towary to m.in. gaz ziemny i propan, monofenole, niektóre związki organiczne, rowery dwukołowe, niektóre lypy obuwia i kineskopy barwne. Produkty te stanowiły 1,7% polskiego importu z 1998 r. 45 Proces i skulki dostosowań (1999). * Ibidem, s. 239. 47 Marczewski(1999). 48 Maliszewska, Michałek, Smith (1998). 49 Fidrmue, Huber, Michałek (1999). 50 Orłowski (2000). 168 169 uteK przyjęcia wspomej icwnęuŁucj nuyyy t«iKj, **j«'uiiniwaereKry. z,yy> j ąpi „czysty" wzrost importu z krajów nie należących do UE i stref wolnego handlu, y można nazwać efektem zewnętrznej kreacji handlu, ponieważ mniej efektywni lucenci krajowi zostaną zastąpieni bardziej efektywnymi producentami z państw ;ich. Z drugiej strony import z krajów UE (i innych stref wolnego handlu) zostanie ąpiony importem z krajów trzecich dzięki zmniejszeniu się marginesu preferencji dla sorterów unijnych. Następuje więc pewne „przesunięcie" handlu. Należy jednak ,vażyć, że oba efekty oznaczają zwiększenie konkurencji na rynku krajowym miejszają zakres dyskryminacji (preferencji) w polskim imporcie. Opisane efekty można szacować rozdzielnie, jak uczynił to Marczewski (1999) iub nie, w ramach modelu Armingtona, w którym bada się efekty substytucji cenowej, jak ynili to Orlowski (2000) oraz Maliszewska, Michałek i Smith (1998). Przedstawmy lierw rozdzielne efekty, wyliczone przez K. Marczewskiego. Tabela V,4. Szacunek efektu kreacji i substytucji (przesunięcia) importu w wyniku przyjęcia przez Polskę wspólnej taryfy celnej UE (w min USD, w cenach z 1996 r.) Grupał/lista** krajów Efekt kreacji Efekt przesunięcia Łączne efekty Grupa 1 121,0 106,8 227,8 Grupa ni 1.7 2,2 3,9 Grupa IV 73,1 27,2 100,4 Lista 2 4,3 4,4 8,7 Lista 3 62,8 36,1 98,9 Lista 4 0,5 0,2 0,7 Lista 5 0,5 0,6 1,1 Razem 263,9 177,5 441,5 irupy obejmują: grupa I — kraje mające status KNU w Police i w UF. (.Australia, Hongkong, Japonia, Kanada. No«a idia. Republika Korei, Singapur, Tajwan, USA), grupa II — kraje (kosztem których dokonuje się substytucja handlu i. w Polsce i UE korzystają z bezcłowego dostępu do rynku; należą do nich: Bułgaria, Czechy, Estonia. Islandia, Izrael, llcnstein. Litwa. Łotwa, Norwegia, Rumunia. Słowacja, Słowenia, Szwajcaria, Turcja, Węgry, grupa III — kraje, które Isce są objęte KNU, a po wejściu do Unii prawdopodobnie będą. korzystały z bezcłowego dostępu do rynku na mocy strel cpj handlu, negocjowanych na podstawie tzw. deklaracji barcclońskiej z 1995 r. (Algieria, Cypr, Egipt, Jordania, Liban, i, Maroko, Syria, Tunezja), gupa [V — kraje mające w Polsce status KNU, a w Unii korzystające z preterencji GSP eralized System of Prcfcrences), dalej zsp (zgeneralizowany system preferencji) — kraje WNP i Albania (szerzej podpunkt I rozdz. III). .ibty obejmują następujące kraje: lista 2 — kraje rozwijające się, obciążone stawkami KNU w Polsce, lista 3 — kraje ijające się, korzystające z zsp w Polsce, lista 4 — kraje strony konwencji z Lomg. korzystające z zsp w Polsce, lista5 — kraje cdniejszc. odelu przy szacowaniu efektu kreacji przyjęto cenowa elastyczność popytu na importu lv) równą-1, a przy szacowaniu efektu ytucji współczynnik elastyczności substytucji importu równy +1,5. Ito: Marczewski (1999), s. 37-39. generalnych (zsp) w Polsce3'. Przystąpienie Polski do Unii może zatem wywoiac znaczące efekty handlowe, chociaż ich waga jest prawdopodobnie mniejsza w porównaniu ze skutkami rundy urugwajskiej czy utworzenia stref wolnego handlu. Jak mogą rozkładać się przyrosty polskiego importu w poszczególnych grupach towarowych? Łatwiej można oszacować zmiany importu artykułów nierolniczych. W badaniu opartym o model Armingtona wyróżniono trzy źródła dostaw: podaż krajową, import z „reszty świata" oraz import z obszarów preferencyjnych (UE, EFTA i CEFTA). Rozłożenie popytu krajowego pomiędzy dostawców z różnych regionów dokonuje się wskutek zmian relatywnych cen. W modelu tym występuje funkcja agregująca popytu typu CES52, z niezerowymi elastycznościami substytucji pomiędzy produktami z różnych obszarów. Skutki handlowe (względne) przyjęcia przez Polskę Tabela V.S. Działy CN charakteryzujące sie najwyższym spadkiem udziału produkcji krajowej w konsumpcji wskutek przyjęcia przez Polskę wspólnej zewnętrznej taryfy celnej Zmiana procentowa udziału Działy Opisy produkcji krajowej w konsumpcji CN2 grupy towarowej w porównaniu z poziomem po rundzie urugwajskiej („najlepsze przybliżenie")* 62 odzież, dodatki odzieżowe -6,55 93 bron i amunicja -6,48 61 odzież, dodatki odzieżowe -6.32 67 preparowane pióra i puch -5,72 91 zegary, zegarki -5,67 40 kauczuk i wyroby z kauczuku ^t,79 65 nakrycia głowy -3.94 42 wyroby ze skóry -3,91 95 gry, zabawki -3,73 87 pojazdy nieszynowe -2,85 92 instrumenty muzyczne -2,73 66 parasole, laski -2,49 85 maszyny, urządzenia elektryczne -2,34 90 przyrządy, aparaty optyczne -2,27 94 meble, pościel, materace -2,14 82 narzędzia, przybory z metali -2,06 96 różne wyroby przemysłowe -1,87 33 olejki eteryczne -1,79 • Ten wariant („najlepszego przybliżenia'") obliczeń oparto o szacunki elastyczności substytucji pomiędzj dobrami importowanymi i krajowymi pochodzącymi z badania Stema i innych (1976). Badanie to zawiera szacunki oraz opinie różnych ekspertów z dziedziny polityki handlowej. Jak wynika z tab. V.4, w wyrażeniu bezwzględnym największymi potencjalnymi leficjentami są nieliczne pozaeuropejskie kraje rozwinięte, których eksport może "osnąć o 228 min USD, co stanowiłoby 6,8% wartości ich wywozu. Kolejnymi krajami, re mogą odnieść znaczące korzyści, są kraje WNP (grupa IV), których import może " W ujęciu względnym ich eksport może przyrosnąć o 11,0%. Zagadnienia związane z preferencjami dla państw rozwijających się omówiono dalej. CES: Constant Elasticity of Substitutioti. 171 rej pokazano dziayy cnaraKteryzujące się najwyższym spadkiem udziału produktów #ych w konsumpcji. [godnie z podstawowym wariantem przyjęcie wspólnej taryfy spowoduje, że cena któw importowanych z „reszty świata" spadnie średnio o 5,5%. W konsekwencji ie do 10-procentowego wzrostu popytu na produkty importowane z „reszty świata'' padku na produkty krajowe i importowane z preferencyjnego obszaru celnego o 1,4%. a udział produktów z „reszty świata" w konsumpcji wzrośnie do 13%, natomiast I produktów krajowych w konsumpcji spadnie z 59% do 58% (średnia nieważona). Vśród najbardziej dotkniętych przyjęciem wspólnej taryfy dominują sektory przemy-;kkiego. Do działów, w których można spodziewać się największego spadku .któw krajowych w konsumpcji, należą: odzież i dodatki (CN 61 i 62), broń i amunicja 13), preparowane pióra i puch (CN 67), zegary i zegarki (CN 91), kauczuk (CN 40), cia głowy (CN 65), wyroby ze skóry (CN 42), zabawki i gry (CN 95), pojazdy ^nowe (CN 87), instrumenty muzyczne (CN 92) oraz parasole (CN 66). Natomiast r, w których oszacowany bezwzględny spadek popytu po przystąpieniu do UE jest 'ższy (pomijając tradycyjne, pracointensywne gatęzie przemysłu) należą głównie do lystu inżynieryjnego54. Są to: maszyny i urządzenia elektryczne (CN 86), pojazdy ^nowe (CN 87), reaktory jądrowe, maszyny i urządzenia mechaniczne (CN 84). zady optyczne (CN 90), statki powietrzne (CN 88) oraz lokomotywy, tabor kolejowy i6). Odzwierciedla to dużą wartość importu z „reszty świata" w ramach tych działów wysoki spadek stawek celnych na te produkty po przyjęciu wspólnej taryfy. V omawianym badaniu całkowity wpływ redukcji stawek celnych wynikających /jęcia wspólnej zewnętrznej taryfy celnej UE nie jest znaczący. Wynika to głównie ciego udziału importu z „reszty świata" w konsumpcji krajowej (10,8%). Spadek u na produkty krajowe, wynikający z przyjęcia wspólnej taryfy, jest oszacowany na min USD zgodnie ze scenariuszem „najlepszego przybliżenia", ?rzy okazji powstaje pytanie czy sektory, w których popyt krajowy spadnie najbardziej wystąpieniu Polski do UE, są wrażliwe na konkurencję międzynarodową. Autorzy tego owania użyli kilku kryteriów handlowych (poziom ujawnionej przewagi kom-'wnej, struktura protekcji celnej oraz poziom handlu wewnątrzgałęziowego). Na tej awie sformułowali wniosek, że sektory krajowe, potencjalnie najbardziej dotknięte iem popytu po przyjęciu wspólnej taryfy, nie są szczególnie „wrażliwe" oraz my wykazywać przeciętną zdolność do sprostania wyższej konkurencji między-owej ze strony importu z „reszty świata". 'odobne wnioski na temat zagrożenia konkurencją zostały sformułowane w innym, 'anym już opracowaniu, w którym wykorzystano model grawitacji dla oceny skutków ;cia wspólnej taryfy przez Polskę55. Według tej analizy największe szacowane asty importu, przewyższające 10% rocznie, mogą wystąpić w grupach towarowych, lujących takie produkty, jak autobusy, wyroby skórzane, silniki elektryczne, części stosunkowo wąskie grupy towarowe, których udział w obecnym imporcie Polski przekracza nieznacznie I %. Pozwala to na stwierdzenie, że nawet stosunkowo duże tempo przyrostu importu w tych nielicznych sektorach nie stanowi dużego problemu dla całej gospodarki. Wnioskując na podstawie tych opracowań można stwierdzić, że dalsza liberalizacja importu nierolniczego Polski, związana z wprowadzeniem wspólnej taryfy, nie powinna wywołać poważnych trudności ekonomicznych dla całej gospodarki. Trudniejsze jest oszacowanie efektów przystąpienia Polski do Unii dla handlu rolnego. Problem polega na tym, że w Układzie Europejskim handel ten został zliberalizowany jedynie w niewielkim zakresie56. W imporcie rolnym stosowane są „standardowe" cła na bazie KNU oraz cła obniżone w ramach kontyngentów preferencyjnych Układu Europejskiego i zobowiązań WTO. Rzeczywisty poziom protekcji przed przystąpieniem do Unii zależy więc od tego, jaka część importu jest dokonywana w ramach kontyngentów preferencyjnych, co jest trudne do oszacowania. Według obliczeń E. Kaweckiej--Wyrzykowskiej „średnie ważone cło w imporcie Polski z UE, obliczone przy założeniu, że import dokonywany jest według stawek najniższych, wynosiło w 1998 roku 14,5%. Cło ważone, obliczone przy założeniu, że import jest obciążony stawką autonomiczną lub konwencyjną, wynosi 16,5%"". Natomiast cła stosowane w imporcie Unii z Polski, wyliczone przy uwzględnieniu kontyngentów preferencyjnych, wynoszą 4,5%, a bez tych kontyngentów — 11,1%. Na tej podstawie autorka, wykorzystując statyczny model równowagi cząstkowej w ramach konkurencji doskonałej, oszacowała efekt kreacji handlu rolnego po przystąpieniu Polski do UE. Przyrost polskiego importu może wynosić od 203 min USD z 1998 roku (przy założeniu wykorzystania kontyngentów WTO) do 218 min (dla szacunków bez wykorzystania kontyngentów). Natomiast polski eksport może wzrosnąć od 50 do 125 min USD odpowiednio58. Ta znaczna rozpiętość szacunku odzwierciedla duże różnice między poziomem ceł preferencyjnych i konwencyjnych w imporcie UE z Polski. Obok tego może wystąpić również efekt przesunięcia handlu, które nie został jednak oszacowany ze względu na znaczne trudności metodologiczne. Podobnie bardzo trudne jest oszacowanie skutków dynamicznych w tym sektorze produkcji. W każdym razie można oczekiwać, że przystąpienie do Unii wywoła znaczny przyrost bilateralnej wymiany, chociaż prawdopodobnie przyczyni się do pewnego pogłębienia deficytu bilansu handlowego w sektorze rolnym. Całościowe efekty dobrobytowe dla polskiego rolnictwa, wynikające z przystąpienia do Unii, będą jednak znacznie większe ze względu na transfery z budżetu UE i wiele innych aspektów związanych z przystąpieniem do wspólnej polityki rolnej. Maliszewska, Michalek, Smith (1989), s 43. Ibidem, lab. 7, s. 44. Fidnnuc, Huber, Michalek (1999). Zagadnienia związane ze specyfiką instrumentów stosowanych w sektorze rolnym są omawiane w dalszej pracy. 17 Kawecka-Wyrzykowska (2000), s. 271. Ibidem, s. 274. Podano tu szacunki dla cenowej elastyczności popytu na import, równej -1. 172 173 kowej, została zawarta w tab. V.6. a V.6. Efekty statyczne i dynamiczne wynikające z integracji Polski /. UĘ; zmiany salda wymiany handlowej: skumulowany wpływ poszczególnych efektów integracji (w min USD z 1996 r.) Efekty statyczne strefa wolnego handlu wspólna taryfa •elna wspólna polityka handlowa UE pozostali razem UE pozoslali razem UE pozoslali razem orl do: 2 34B 0 2 348 2348 0 2348 2 348 -34 2314 rt z: 3 398 -389 3009 3 398 163 3 561 3 398 214 3 612 ): -1050 389 -661 -1050 -163 -1213 -1050 -248 -1298 Efekty dynamiczne Efekt; dostosowawcze efekt dochodowy wUE efekt dochodowy w Polsce UE pozoslali razem UE pozostali razem UE pozostali razem ort do: 4442 34 4 408 4442 34 4408 3 344 -383 2961 rt z: 3 398 214 3 612 5 047 858 5 905 5 620 1502 7122 :>: 1044 -248 796 -605 -892 -1497 -2 276 -1 885 -4161 I>VJŁIU.. f^ŁpuMeunicn ptacowycti czy energii . OICMCIII icgu w mwueiu może być spadek eksportu do państw UE o 1,1 mld USD i do „reszty świata" o 0,6 mld USD. Natomiast import może wzrosnąć o 1,2 mld USD (po 0, 6 z UE i „reszty świata"). W efekcie bilans handlowy Polski może pogorszyć się o 2,6 mld USD. Łączny skumulowany efekt integracji Polski oznacza, według prezentowanego modelu, zwiększenie eksportu o 3 mld USD i wzrost importu o 7,1 mld, czyli pogorszenie się salda wymiany o 4,1 mld. Jest to ogromna suma, która może być jednak w znacznej części zrównoważona transferami z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. Opisana tu analiza W. Orłowskiego wskazuje, że tzw. dynamiczne efekty akumulacyjne integracji Polski z UE mogą być silniejsze niż statyczne efekty alokacyjne. Jest to zgodne z wcześniej prezentowaną analizą (rozdz. Ul). Wydaje się jednak, że w przeciwieństwie do niektórych innych czysto handlowych modeli, omówione efekty dynamiczne, wynikające z występowania korzyści skali produkcji, podniesienia efektywności menedżerskiej i zwiększenia konkurencji, zostały uwzględnione pośrednio poprzez efekty dochodowe. Natomiast w tej części analizy W. Orłowskiego pominięto pozytywne efekty dynamiczne, wynikające z akumulacji kapitału, które były uwzględnione na przykład w cytowanej w analizie Baldwina i innych (1997). Jednak i w tym przypadku widać wyraźnie, że integracja z Unią będzie miała silny wpływ na gospodarkę polską. >: Oriowski 12000). s. 66-71. Uwzględniono tu, po pierwsze, alokacyjne, statyczne efekty integracji handlowej. : zostały szczegółowo omówione w rozdziale Ul. Wyniki bezwzględne, według tego jnku, są nieco większe od wcześniej cytowanych. Największe efekty wywołało irzenie strefy wolnego handlu, w wyniku której polski eksport do UE wzrósł o 2,4 mld i, a import o 3,4 mld USD z 1996 roku. Znacznie mniejsze będą skutki przyjęcia ślnej taryfy celnej według tego badania. Szacunkowy przyrost importu z państw ich został określony na około 163 min USD. Najmniejsze skutki wywoła przyjęcie ilnej polityki handlowej, które zdaniem Orłowskiego wywoła przyrost importu ństw trzecich (głównie objętych systemem preferencji) o 51 (214-163) min USD. Z drugiej strony, analizowano również efekty akumulacyjne, rozłożone na dwie dnicze części. Po pierwsze, uwzględniono efekty dochodowe, głównie na podstawie glądu literatury (por. rozdz. III). Przyjęto mianowicie, że w wyniku rozszerzenia Unii spieszenie wzrostu gospodarczego państw Unii (w okresie pięciu lat) wyniesie 0,15Vr. port wzrośnie 0,7% rocznie. Efektem tego ma być wzrost polskiego eksportu o około mld USD rocznie (4442-2 314). Natomiast w Polsce efekt dochodowy wywoła itkowy przyrost PKB 0,3% rocznie. W efekcie polski import może wzrosnąć o 2,3 mld ) (5 905-3 612). Łączne efekty dochodowe powinny zatem znacznie zwiększyć kość obrotów, nie zmieniając jednak prawie salda wymiany. Obok tego oszacowano również tzw. efekty dostosowawcze, wynikające z konieczno-Lkceptacji wymogów produktowych i procesowych oraz zasad organizacji rynku (por. j), co wywoła dodatkowe koszty dla polskich przedsiębiorstw. Wiążą się one głównie Powstanie EWG i innych europejskich ugrupowań integracyjnych spowodowało, że dopuszczalny wyjątek od KNU, przewidziany art. XXIV GATT-u. stał się prawie regułą i miał zasadniczy wpływ na światową politykę celną. Jak próbowano wykazać, integracja europejska ma i będzie miała ogromne znaczenie dla Polski. Teraz można już przeanalizować inne dopuszczalne wyjątki od zasady niedyskryminacji i związania stawek celnych, silnie oddziałujące na kształt współczesnej polityki handlowej. Formalnie biorąc, największe zmiany w zasadach międzynarodowej polityki celnej nastąpiły pod wpływem presji i na korzyść krajów rozwijających sie. 2. Protekcjonizm wychowawczy i preferencje dla krajów rozwijających się: ewolucja zasad i rozkład korzyści Układ Ogólny, utworzony w 1947 roku, byl zdominowany przez państwa rozwinięte. Pojęcie ,,kraje rozwijające się" w owym czasie jeszcze nie istniało. Dlatego też w oryginalnym Układzie Ogólnym nie uwzględniono ich specyfiki. Zasady preferencyjnego traktowania tych państw zostały wprowadzone dopiero w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Miały one znaczny wpływ na formalne zasady Układu, chociaż ich realne znaczenie, jak sądzi wielu ekonomistów, jest stosunkowo niewielkie. ? ? " Por.: Ortowski (2000), rozdz. 3.1. 174 175 zgeneranzowany sysiem preierencji Kraje rozwijające się chciały już w 1947 roku uzyskać prawo do stosowania kcjonizmu wychowawczego6". Postulaty te, ze względu na niewielką silę przetargową państw, nie zostały jednak zrealizowane. Dopiero po poprawkach z 1948 i 1955 roku mano pewne ułatwienia tym członkom GATT, „(...) których gospodarka może wnić ludności jedynie niską stopę życiową i znajduje się we wstępnych fazach swego egu". Stwierdzono mianowicie (art. XVIII, par. 3), że rządy krajów rozwijających się mogą ;lić „pomocy państwowej, niezbędnej do stworzenia określonych gałęzi przemysłu, znaczonych dla podniesienia stopy życiowej ludności". Powtórzono więc tu ną tezę protekcjonizmu wychowawczego, nie wyjaśniając jednak bliżej takiego jścia. Członkowie GATT przewidzieli możliwość podniesienia ceł (rozdział A), stosowania niczeń ilościowych ze względu na niewystarczający poziom rezerw dewizowych Iział B) oraz wprowadzania środków koniecznych dla stworzenia nowych gałęzi mysłu produkcji (rozdział C i D). lednak stosowanie tych środków wymagało ńenia wielu wymogów formalnych i aprobaty Układających się Stron. Co ważniejsze, >sowanie art. XVIII nie wyklucza możliwości podjęcia środków retorsyjnych przez ch członków GATT, których interesy handlowe zostały naruszone61. W efekcie kraje rozwijające się nie zawsze korzystały z postanowień art. XVIII idu. Często stosowały ograniczenia importowe na podstawie art. XII i XIV. widzianych w zasadzie dla państw rozwiniętych". Działo się tak dlatego, że państwa te y tylko w niewielkim stopniu związane stawki celne. Dzięki temu miały one znaczną x>dę w polityce celnej63. Aktywizacja krajów rozwijających się następuje w latach pięćdziesiątych i sześć-śiątych pod wpływem rozwoju nowych teorii. W pracach R. Preibischa, G. Myrdala. *Jurksego wskazywano między innymi na zewnętrzne (międzynarodowe) źródła ?fania krajów rozwijających sięM. Jako przyczyny niedorozwoju wskazywano na izm gospodarczy (wydzielony sektor eksportowy), pogarszanie się terms of trade urowce i artykuły rolnicze oraz samą koncepcję liberalnego handlu, leżącą u pod-Układu Ogólnego. Należy dodać, że w latach pięćdziesiątych handel między pań-.mi rozwiniętymi rzeczywiście szybko wzrastał, a eksport państw rozwijających sie M Należy przypomnieć, że koncepcja protekcjonizmu wychowawczego zrodziła sie znacznie wcześniej, powstaniem GATT. Przyjmuje się, że twórcą tej koncepcji by! Alexander Hamiltun (Report on ifactures, 1791). Argument ten powtórzy! F. List, w pierwszej połowie XIX wieku. Modyfikacje Układu, pod wpływem presji państw rozwijających się, są dosyć szeroko analizowane np ichałek(1989), rozdz. 6. Artykuły XII i XIV (podobnie jak XVI1H) mówią o możliwościach wprowadzenia ogranic7cń rtowych ze względu na trudności płatnicze. Będą one analizowane w następnym rozdziale. Przynależność do grupy krajów rozwijających się zależała najczęściej od deklaracji politycznych, a nie od ?mu rozwoju gospodarczego. Szeroki przegląd tej literatury można znaleźć np. w: Szentes (1974). wycnowawczego nie wystarcza dla przezwyciężenia zacofania. Dla uzyskania korzyści z wymiany potrzebny jest również, obok innych czynników wewnętrznych, łatwiejszy dostęp do rynków zbytu. Pierwsze formalne zmiany nastąpiły dopiero w 1964 roku, w przeddzień Konferencji Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju (UNCTAD), która mogła stanowić bezpośrednie zagrożenie dla funkcjonowania Układu Ogólnego. Pod wpływem presji coraz liczniejszych państw rozwijających się, na specjalnej sesji Układających się Stron w listopadzie 1964 roku, przyjęto nową. IV część Układu (Handel i rozwój). Zawierała ona postanowienia mające przyczynić się do rozwoju wymiany państw rozwijających się. Nowa część składała się z trzech artykułów: XXXVI (Zasady i cele), XXXVII (Zobowiązania) i XXXVIII (Wspólne działanie). W art. XXXVI w sposób elegancki, ale mało konkretny stwierdzono, że celem tej części Układu jest poprawa sytuacji krajów rozwijających się w gospodarce światowej. Najważniejsze jest postanowienie zawarte w par. S:,.Rozwinięte układające się strony nie oczekują wzajemności za przyjęte przez nie w negocjacjach handlowych zobowiązania do zredukowania lub zniesienia ceł oraz innych barier handlowych wobec handlu (krajów) mniej rozwiniętych". W ten sposób zaakceptowano odstępstwo od fundamentalnej zasady wzajemności koncesji. W art. XXVII odniesiono się do postulatu liberalizacji eksportu66. W par. 1 stwierdzono mianowicie, że kraje rozwinięte ,,(...) powinny w możliwie największym zakresie — tzn. z wyjątkiem ważnych przyczyn, w tym również natury prawnej — zapewnić wdrożenie (...) postanowień (...)" dotyczących niewprowadzania i eliminacji barier handlowych, mających znaczenie dla eksportu państw mniej rozwiniętych. Te i inne zobowiązania, zawarte w artykule, miały jednak bardzo ogólnikowy charakter. Natomiast w ostatnim, XXXVIII artykule mówi się o konieczności współpracy m.in. z UNCAD w celu wdrożenia w życie IV części Układu. Znaczenie braku wzajemności ujawniło się już w czasie rundy Kenendy'ego (1964-1967). Kraje rozwinięte zaakceptowały to odstępstwo również dlatego, by umożliwić negocjacje opierające się na globalnej redukcji wszystkich ceł. Dzięki temu kraje rozwijające się, nie udzielając wzajemnych koncesji, nie paraliżowały postępu negocjacji. Odstępstwo od zasady wzajemności stworzyło jednak niedogodności dla samych zainteresowanych. Kraje rozwijające się, nie udzielając żadnych koncesji, utraciły siłę przetargową. W efekcie znalazły się one poza głównymi przetargami. Mogły zatem jedynie oczekiwać, że inni spełnią ich postulaty poprawy dostępu do rynku, co nastąpiło jedynie w niewielkim stopniu67. Po sukcesie UNCTAD w 1964 roku niektóre kraje rozwijające się domagały się stworzenia formalnego systemu preferencji handlowych. lednak inne kraje, zwłaszcza *! Współcześnie relatywną stagnację handlu międzygałęziowego, opartą na różnicach w zasohach czynników produkcji oraz na rozwoju handlu wewnątrzgalęziowego, pomiędzy krajami rozwiniętymi, uważa się za zjawisko normalne, wyjaśniane przez nowoczesne teorie handlu. Wówczas jednak uważano, że przyczyna tego jest miedzy innymi liberalny handel oparty na zasadzie niedyskryminacji. 66 Postulat ten zosta! sformułowany wyraźnie w tzw. raporcie Haberleraz 1958 r. (Trends in Intenwtionat e, Geneva, GATT). Por.: Ludlow (1972) oraz UNCTAD: The Kenendy Round (1965). 176 177 ejących preferencji i względnego pogorszenia pozycji eksportowej00. Głównymi przeciwnikami generalnego systemu preferencji były Szwecja i USA. owisko USA było najważniejsze. Wysuwano tu liczne argumenty przeciwko general- preferencjom. Twierdzono mianowicie, że podważają one fundamentalną zasadę yskryminacji, przyniosą gros korzyści krajom nowouprzemysłowionym (a nie naj-niejszym) i stworzą bodźce do wdrażania protekcjonizmu pozataryfowego w krajach bijających się6''. Obawy te częściowo potwierdziły się. W tej sytuacji duże znaczenie miała decyzja Australii, która na początku 1966 roku tała od GATT zwolnienie od art. LI™ Układu i przyznała jednostronnie ograniczone ;rencje krajom rozwijającym się. Dopiero wówczas, pod wpływem narastającej presji izynarodowej, w kwietniu 1967 roku prezydent Johnson oficjalnie wycofał za-lżenia Stanów Zjednoczonych wobec systemu preferencji. Ta zmiana stanowiska umożliwiła wdrożenie preferencji. Podczas UNCTADII (196X) ęto rezolucję o stworzeniu zgeneralizowanego systemu preferencji (zsp). Ale kraje /inięte zgadzały się jedynie na stworzenie autonomicznych systemów preferencji ług zasad ustalanych przez kraj udzielający preferencji. Ostatecznie przyjęto rozdanie proponowane przez te ostatnie kraje. W czerwcu 1971 roku Układające się Strony waliły czasowe, dziesięcioletnie zwolnienie od art. I Układu na mocy art. XXV.5 ~'ver). Równocześnie przewidziano procedurę notyfikacji i odpowiednich konsultacji. yy przyznane preferencje doprowadziły do podważenia istniejących koncesji w ramach IT. Oznaczało to formalne podważenie KNU — podstawowej zasady równości andlu. W rozdziale IV przedstawiono argumenty przemawiające za stosowaniem zasady lyskryminacji. Odzwierciedlają ona koncepcję wolnej konkurencji, stosowaną również ospodarkach narodowych. Przyznanie preferencji wynikało z założenia, że handel ów o niższym poziomie rozwoju powinien być traktowany w sposób preferencyjny, icepcja ta nie funkcjonuje w ramach narodowej gospodarki rynkowej i wprowadza nent oceny moralnej i wartościowania71. Powstają zatem dwa ważne pytania. Czy ystkie kraje rozwijające się, niezależnie od rzeczywistego poziomu rozwoju, mają tak samo traktowane? Jakie jest rzeczywiste znaczenie stosowania preferencji ekono-znych? Trudno jest znaleźć proste odpowiedzi na te pytania. Zacznijmy od drugiego. Dnkowie GATT od początku lat siedemdziesiątych autonomicznie wdrażają narodowe erencje handlowe, które różnią się między sobą zakresem towarów objętych preferen-ni, głębokością i stopniem redukcji celnych oraz dodatkowymi postanowieniami, ;nice pomiędzy poszczególnymi systemami są znaczne i były już wielokrotnie " Por.: Kock (1969), s. 260-261; Dam (1970), s. 248. System preferencji EWG jesl omawiany w punkcie ozdz. V. 69 Por.: Berger (1979), s. 544-545. ™ Jackson (1969), s. 662-662. 71 W narodowej gospodarce rynkowej wszystkie podmioty są (w zasadzie) tak samo traktowane. Różnice ępują dopiero w sferze redystrybucji dochodów za pośrednictwem systemu podatkowego. Odpowiednikiem , w skali międzynarodowej, jest pomoc bogatej Północy dla biednego Południa. ajnŁ.ijjitujnŁi z,;,p Dyt bardziej noerainy ruz EYYŁJ-UWSŁI \.z.y J^UHSU . Znaczenie ekonomiczne przyznanych preferencji nie było jednak zbyt duże. Według szacunków amerykańskich wdrożenie zsp w USA zmniejszyło dochody fiskalne tego kraju o 150 min USD i pogorszyło bilans płatniczy (ze względu na efekty zwrotne) jedynie o 51 min USD73. Z kolei według szacunków UNCTAD towary o wartości 13,5 mld USD (stanowiące jedynie około 11% importu państw rozwiniętych) było objęte zsp. Z tego 29 najuboższych krajów świata wykorzystywało tylko 2% preferencyjnego łącznego importu USA, EWG i Japonii. Gros preferencji wykorzystywały kraje nowouprzemysłowione. To zrozumiałe, ponieważ preferencjami są objęte głównie towary przemysłowe, których kraje rozwijające się niewiele eksportują. Natomiast surowce i minerały mają od dawna, w większości krajów rozwiniętych, zerowe stawki celne74. Znaczenie ekonomiczne zsp zmalało od momentu jego wdrożenia w połowie lat siedemdziesiątych. Jedną z przyczyn tego zjawiska było wprowadzenie nieformalnej zasady „stopniowania" obowiązków członków GATT. W czasie rundy tokijskiej, prowadzonej w latach siedemdziesiątych, wyjściowe oczekiwania krajów rozwijających się były bardzo duże. W tym czasie, pod wpływem sukcesu krajów OPEC i koncepcji Nowego Międzynarodowego Ładu Ekonomicznego, wydawało się, że kraje rozwijające się dysponują dużą siłą przetargową i mogą uzyskać znaczne koncesje od członków GATT75. Postulowały one pełne zalegalizowanie braku wzajemności koncesji, usankcjonowanie zsp oraz stworzenie wspólnego frontu w negocjacjach. Natomiast Stany Zjednoczone, wspierane przez większość krajów rozwiniętych, dążyły do złagodzenia tych radykalnych postulatów. Obawiały się one unicestwienia fundamentalnej zasady niedyskryminacji i osłabienia dyscypliny GATT; dążyły przede wszystkim do powiązania postulatu „specjalnego traktowania" z koncepcją „stopniowania" obowiązków™. Głównym efektem tych negocjacji było sformułowanie tzw. klauzuli przyzwolenia (Enabling Clause). Stworzyła ona podstawy prawne do „zróżnicowanego i preferencyjnego" traktowania krajów rozwijających się17. Klauzulą objęto istniejące systemy zsp, bariery pozataryfowe, regionalne ugrupowania integracyjne państw rozwijających się oraz handel z krajami najmniej rozwiniętymi. Podkreślono, że od tych ostatnich nie należy oczekiwać żadnych koncesji. W klauzuli przyzwolenia sformułowano jednak również niezbyt jasną zasadę „stopniowania" obowiązków. W par. 7 stwierdzono, że „«mniej rozwinięte» (kraje) " Szerzej na temat wczesnej oceny różnych zsp por. Michałek (1989), s. 183-184. 73 Berger (1979), s. 545-546. 74 UNCTAD, Operaiion and Effects (1979). Przebieg negocjacji w czasie rundy nie potwierdził jednak tych oczekiwań. Znaczne redukcje sławek celnych na bazie KNU zmniejszyły znaczenie preferencji celnych dla pańslw rozwijających sie. Postulaty utrzymania marginesu preferencji nie zostały zrealizowane. Postanowienia zawarte w tzw, kodeksach barier pozataryfowych miayy głównie charakter deklaratywny i stosunkowo niewielkie znaczenie ekonomiczne. Analizę tych kodeksów z punktu widzenia państw rozwijających się przeprowadzono w: Ginman, Pugel, Walter (1979). Pot. także: Michałek (1989), rozdz, 6.3.3. 76 Komins (1980), s. 322-324. 71 GATT: Differential and Morę Favorable Trealment (1980). 178 179 j ICO gOhpuuaicii. i |jui««tw.i u-n puŁ^^ji uanuiuwcj oraz ze i>cuw i odzwierciedlało klimat ówczesnych negocjacji™. Ich ekonomiczne znaczenie było ak niewielkie. Wydaje się, że ostatnia runda negocjacji potwierdza taką ocenę. 2.2. Kraje rozwijające się w rundzie urugwajskiej W związku z przyjęciem klauzuli „stopniowania" obowiązków kraje rozwijające się zachęcane do aktywnego udziału w rundzie urugwajskiej, toczącej się w latach i_ 1994. Większość z nich skonsolidowała prawie wszystkie cła na produkty rolnicze. idto kraje te związały również znaczną część swych stawek na artykuły przemysłowe. negocjacjach w ramach tej rundy stopień „związań" wzrósł z 21 do 73% linii fowych. Największy, prawie 100-procentowy poziom konsolidacji odnotowano w kra- Ameryki Łacińskiej, a najniższy (około 69%) w krajach afrykańskich. Ten nicowany poziom wiązań odzwierciedlał skalę zaangażowania się poszczególnych 5w w negocjacje handlowe. Skalę liberalizacji polityki handlowej w niektórych krajach rozwijających się można strować za pomocą tab. V.7. W rzeczywistości więc zakres obniżek ceł w państwach rozwijających się byl bardzo miczony. Klauzula stopniowania obowiązków przyczyniła się do aktywizacji negoc-jnej jedynie państw nowouprzemysłowionych Azji i niektórych krajów Ameryki ińskiej. Pozostałe kraje rozwijające się nie dokonały wyraźnej liberalizacji importu. Podobne wnioski wynikają z analizy struktury gałęziowej stawek celnych w krajach bijających się, co ukazano w tab. V.8. Średnia ważona importem pokazuje, że radykalnej liberalizacji importu dokonano nie w przypadku ryb i produktów rolnych. W pozostałych przypadkach skala redukcji i zazwyczaj mniejsza niż 30%, a poziom stawek względnie wysoki. Przyczyny tych niewielkich koncesji są zrozumiałe w kategoriach ekonomii politycz-Kraje te miały prawo, w przypadku ceł nie związanych, proponować jedynie tzw. iania pułapowe na dowolnie wysokim poziomie. W efekcie zazwyczaj proponowano /ki na poziomie znacznie przekraczającym cła ówcześnie stosowane. Wynikało to '" Hoekman, Kostecki (1995), s. 81. „Stawki „Stawki „Stawki Różnica Zakres związane" stosowane związane" miedzy liberali- Grupy krajów (w %) (w %) (w%) kolumną 1 i 2 zacji w 1986 w 1986 1996 (w pkt proc.) (w pkt proc.) 1 2 3 4 5 Kraje azjatyckie o niskich dochodach 76,0 23,4 23,2 -52,6 -0,2 Indie 106,0 72.2 32,0 -33,8 ^0,2 Kraje azjatyckie o wyższych dochodach 6,0 11,2 6,8 5,2 -*A Indonezja 27,0 11.9 11,3 -15,1 -0,6 Inne kraje afrykańskie 22,0 10,6 10,4 -11,4 -0,2 Kraje Maghrebu 31,0 27,8 27,5 -3,2 -0,3 Kraje śródziemnomorskie 17,0 28,3 24,9 11,3 -3,4 Inne kraje Ara. Łacińskiej 29,0 28,2 20,1 -0,8 -8,1 Brazylia 68,0 41,4 23,5 -26,6 -17,9 Meksyk 16,7 10,8 10,7 -5,9 -0,1 Średnia nieważona 39,9 26,6 19,0 • Dane dotyczą średnich ceł ważonych importem. W przypadku braku danych przyjmowano wartość zero, kraje rozwijające się miały tylko 21*4 linii taryfowych, „zwijanych" przed rundą urugwajską. Źródłu: Goidin. Mensbrugghe (1995), s. 31, tab. 2a. Tabela V.8. Gałęziowe zmiany cel w krajach rozwijających się po rundzie urugwajskiej* Wielkość Cła przed Clapo Redukcja Gmpy towarowe importu rundą rundzie taryfowa (w mld USD) (w %) {w%> (w %) Produkty przemysłowe ogótem (bez ropy) 199,8 14,9 10,7 28 Ryby i produkty rybne 1,2 20,4 6,6 68 Drewno, ścier, papier i meble 7,8 10,8 7,8 28 Produkty włókiennicze 8,5 18,7 13,5 28 Produkty ze skóry, z gumy i podróżne 3,9 15,8 10,8 32 Metale 20,9 16,1 10,9 32 Produkty chemiczne i fotograficzne 31,7 16,0 10,6 34 Sprzęt transportowy 17,3 20,7 15,3 26 Urządzenia elektryczne 33,9 14,5 9,6 34 Urządzenia nieelektryczne 43,2 15,3 11,2 27 Produkty mineralne 13,8 8.5 6,7 21 Inne produkty przemysłowe 17,8 11,5 9,6 17 * Dane dotyczące zmian ceł waionyth. importem państw rozwijających się. Źródło: Abreu (1995), s. 63, tab. 4.2. z chęci zachowania autonomii w polityce celnej oraz utrzymania siły przetargowej w przyszłych negocjacjach handlowych. Poza tym w krajach rozwijających się pewne znaczenie miały motywacje fiskalne79. 79 Dochody z cel mają duże znaczenie fiskalne. Patrz: Goidin, Mensbrugghe (1995), s. 41. 180 181 nie niewielkie koncesje i niezmiernie rzadko aktywnie uczestniczyła w negocjacjach eralnych. W efekcie, zgodnie z zasadą wzajemności, nie uzyskały one znaczących :esji w państwach rozwiniętych. Zakres uzyskanych koncesji zaprezentowano b. V.9. Grupy towarowe lukty przemysłowe ogółem (bez ropy) y i produkty rybne ATIO, ścier, papier i meble lukly włókiennicze lukty ze skóry, i. gumy i artykuły podróżne ale lukty chemiczne i fotograficzne :ęt transportowy Rdzenia elektryczne rdzenia nieelektryczne lukty mineralne produkty przemysłowe Tabela V.9. Zmiany cel w krajach rozwiniętych na produkty eksportowane przez kraje rozwijające się po rundzie urugwajskiej* Wielkość Cia przed Cła po Redukcja eksportu rundą rundzie taryfowa (w mld USD) (w%) (w%) (w %) 176,8 6,9 4.8 30 7,4 7,0 4,9 30 10,3 4,3 1,5 65 35,1 15,7 13,2 16 15,9 S.l 5,5 32 21,4 2,6 0,8 69 6,0 6,4 3,9 39 7,1 4,4 3,2 27 16,6 5,2 2,8 46 27,7 3,4 1.1 68 16,6 2,8 2,1 25 12,6 6,0 2,2 63 le dntyczii iinian cel ważonych importem państw rozwiniętych, o: Ahieu (1995), s. 57. tab. 2.2. Średni poziom redukcji ważonych importem stawek celnych (30%) był mniejsz\ ogólna średnia redukcji na artykuły nierolnicze (ok. 40%). Charakterystyczna również niewielka redukcja stawek celnych na artykuły włókiennicze (główna po-a eksportowa tych państw), sięgająca zaledwie 16%. powodując, że ochrona celna ,rn sektorze jest nadal wysoka80. Natomiast znacznie większe procentowo reduk-stawek celnych (przekraczające 60%) na drewno i meble, maszyny nieelektryczny metale, miały relatywnie mniejsze znaczenie ze względu na niskie stawki e i stosunkowo niewielkie rozmiary eksportu tych państw. W efekcie, jak wy-z wielu symulacji, kraje rozwijające się odniosły relatywnie niewielkie koci eksportowe i dobrobytowe z redukcji stawek celnych wdrożonych po rundzie ;wajskiej. rzedstawiona tab. V. 10 pokazuje wyraźnie, że gros korzyści, w wartościach bezwzględ-i: uzyskały kraje rozwinięte (OECD). Natomiast uboższe kraje rozwijające się ('kańskie, o niskich dochodach lub południowoamerykańskie) uzyskały tylko niewiel-corzyści lub mogą nawet ponieść niewielkie straty. Z symulacji tej wynika, że jedynym Zmiany w PKB w mld USD z 1992 r. Wariant 4 Wariant 5 Afryka -2,5 -3,1 Kraje o niskich dochodach 0,9 3,4 Kraje Ameryki Łacińskiej 0,6 3,1 Inne kraje rozwijające się 13,2 24,2 Kraje OECD 54,7 103,6 Pozostałe 1,5 5,5 Ogółem 68,4 136,6 Uwaga: ? Podano wielkości odzwierciedlają zmiany v* 2002 r. w stosunku do wariantu bazowego, będącego prost4 ekstrapolacją wcześniejszych trendów. • Wyniki są oparte o model równowagi ogólnej z roinątymi przychodami skali, ze szczególnym uwzględnieniem konsekwencji zmian w polityce rolnej. • Wariant 4: Założenie, że wszystkie założenia negocjacyjne rundy urugwajskiej zostały 7realizowane. • Wariant 5: Założenie, ze w analizowanych regionach występuje bezrobocie. Źródle): Goldin, Mensbrugghe (1995), s. 37, tab. 4. regionem, odnoszącym znaczne korzyści wśród tzw. państw rozwijających się, są nowo uprzemysłowione kraje Azji Południowo-Wschodniej. Podobne wyniki względne uzyskano przy użyciu innego modelu równowagi ogólnej (GTAP — Global Trade Analysis Program), uwzględniającego niedoskonałą konkurencję, korzyści skali oraz endogeniczne zmiany poziomu kapitału (Francois, McDonald i Nordstrom, 1995, tab. 20). W ujęciu bezwzględnym uzyskano tu lepsze wyniki. Według tego szacunku kraje rozwijające się mogą uzyskać przyrost PKB rzędu 55-90 mld USD z 1992 roku (1,4-2,0 % ich PKB). Jednak i w tym modelu gros korzyści wśród krajów rozwijających się przypada na relatywnie lepiej rozwinięte państwa azjatyckie. Z symulacji tej wynika również, że prawie całość korzyści dobrobytowych ma powstać w handlu artykułami włókienniczymi i niektórymi surowcami. Natomiast kraje te nie odnoszą znaczących korzyści z liberalizacji handlu pozostałymi produktami przemysłowymi i rolniczymi. Reasumując, można stwierdzić, że kraje rozwijające doprowadziły do znacznej modyfikacji klasycznych zasad systemu GATT/WTO. Formalnie biorąc, największym sukcesem było utworzenie zgeneralizowanego systemu preferencji (wdrażanego autonomicznie) oraz wprowadzenie zasady braku wzajemności koncesji, częściowo osłabionej przez klauzulę „stopniowania obowiązków". Te sukcesy formalne nie zaowocowały jednak — jak wynika z większości znanych analiz — uzyskaniem istotnych korzyści handlowych i dobrobytowych. Co więcej, większość badań wskazuje, że największe korzyści uzyskały te wyżej rozwinięte kraje, które aktywnie uczestniczyły w negocjacjach i udzielały wzajemnych koncesji (Hertel i in., 1995, s. 66)81. Wskazuje to na trwałość Główna korzyść ma polegać na stopniowym znoszeniu ograniczeń ilościowych stosowanych w imporcie uistw rozwiniętych na mocy Porozumienia wiełowłoknowego (MFA). Por. dalej. 81 Bardzo szeroki przegląd skutków rundy urugwajskiej, obliczonych przy użyciu modeli równowagi ogólnej, przedstawiono w: Francois, McDonald, Nordstrom (1995), s. 130-138. 182 183 IlilJIlUllCJ W I^CWlIJlll aiłjpmu, iu^nyv »iwu niujt-rw i vii. w 1JO| nijnej rundy rokowań wielostronnych. Wydaje się, że dodatkową przyczyną sceptycyzmu krajów rozwijających się jest sowująca się sprzeczność pomiędzy ideą powszechnej liberalizacji celnej a zsp sferencjami regionalnymi. W toku kolejnych negocjacji nastąpiła bowiem erozja linesu preferencji dla krajów rozwijających się wskutek powszechnej obniżki stawek ych w czasie rundy tokijskiej i rundy urugwajskiej. Przy niskiej stawce celnej KNU. oszącej np. 2% ad valorem, nawet 50-procentowy margines preferencji ma stosunkowo /ielkie znaczenie cenowe i w minimalnym stopniu poprawia konkurencyjność lortową państw rozwijających się. Zgeneralizowany system preferencji „konkuruje" poza tym z regionalnym systemem erencji stowarzyszeniowych Unii Europejskiej. Te ostanie są zazwyczaj bardziej iudowane i podważają korzyści z zsp dla państw niestowarzyszonych. Spójrzmy zatem s zagadnienia w kontekście polskiej polityki handlowej. t. Konsekwencje dla Polski preferencji celnych stosowanych przez UE wobec państw rozwijających Ogólne konsekwencje liberalizacji celnej, wynikające z rundy urugwajskiej. Układów jpejskich oraz przyszłej akcesji do UE, zostały już omówione. Obecnie można więc ać konsekwencje wynikające z ze stosowania unijnego zsp dla polskiej polityki iłowej po przystąpieniu do UE. Zagadnienia te zostaną omówione skrótowo, ponieważ już one prezentowane w literaturze polskiej82. Analiza zmian w polityce celnej nie jest łatwa ze względu na odmienność systemów erencji w Polsce i Unii. Różnice te dotyczą zasięgu geograficznego preferencji. ;obu ich stosowania oraz marginesu preferencji. Zgeneralizowany system preferencji, w przypadku Polski, jest stosowany wobec 5w najbiedniejszych (48 w 1998 roku) oraz tych państw rozwijających się, których om PKB per capita jest niższy niż w naszym kraju (47 krajów). Natomiast w Unii jest stosowany w sposób bardziej powszechny i obejmuje około 120 krajów (poza ?iedniejszymi). Na liście tej są prawie wszystkie kraje rozwijające się, jak również 2 WNP i Albania. Oznacza to, że przywóz do Polski z krajów korzystających z zsp osił 2,7% w 1998 roku i wzrośnie do około 14% po przystąpieniu do UE83. Dodatkowo, w krajach UE od 1995 roku zaczęto stosować tzw. zasadę stopniowania duation), która odzwierciedla GATT-owską koncepcję stopniowania obowiązków. ie, których PKB przekraczał w 1990 roku 6000 USD per capita, zostały wyłączone ijnego zsp w 1996 roku (są to kraje naftowe Zatoki Perskiej oraz cztery najbardziej winietę kraje Azji Południowo-Wschodniej). Zagadnieniom lym poświecono pracę: Proces i skutki (1999), a zwłaszcza Kawecka-Wyrzykowska ). Kawecka-Wyczykowska <1999b), s. 301. uuniuŁujf jcuiiujiie eto wynoszące tUJ/e SLUWILI puusiawuwcj preferencji jest zróżnicowania (od 15 do 100%) i zależna od stopnia „wrażliwości" produktu. Na przykład, do towarów wrażliwych, o najniższej (15%) marży preferencji, zaliczono tekstylia i odzież, wyroby stalowe oraz różne produkty strefy umiarkowanej, takie jak dorsze, świeże ziemniaki, warzywa i owoce. Istniejące zróżnicowanie systemów spowoduje, że nastąpi zmiana zakresu preferencji po przystąpieniu do UE. Przykładowo, Polska będzie musiała udzielić preferencji na import soku pomarańczowego, oleju słonecznikowego i sojowego, pieczywa, żurawiny, wielu produktów przemysłu włókienniczego, surowych skór, obuwia, olejów ropy naftowej czy kauczuku naturalnego. Z drugiej strony Polska będzie musiała zawiesić preferencje na kilka pozycji (makuchy, herbata, orzeszki ziemne, ryż, śruta, masa celulozowa, ruda miedzi i manganu)85. W efekcie, jako ocenia E. Kawecka-Wyrzykowska (1995b, s. 308), Polska zwiększy 8,5-krotnie wartość importu nierolniczego (z 1,3% do 11,1%), korzystającego z preferencji po przystąpieniu do Unii. Wynika to z objęcia preferencjami nowych krajów (w tym państw WNP) oraz rozszerzenia listy towarów. Jednak według oceny prof. Kaweckiej-Wyrzykow-skiej nie spowoduje to poważnego zagrożenia dla krajowych rolników. Wynika to z faktu, że UE chroni podobne produkty rolnicze strefy umiarkowanej, a listy towarów są dosyć zbieżne. Nieco poważniejsze zagrożenie występuje w niektórych artykułach nierolniczych. Chodzi tu zwłaszcza o takie towary, jak: kazeina przemysłowa, obuwie o podeszwach z gumy lub tworzyw sztucznych, ciągniki rolnicze czy żelazochrom85. Drugi element, który będzie miał wpływ na polską politykę celną, to system preferencji handlowych, udzielanych przez Unię Europejską krajom Afryki, Karaibów i Pacyfiku (AKP). Kontrowersje wokół tych preferencji, udzielanych początkowo byłym koloniom afrykańskim przez EWG, zostały już przedstawione. Z czasem konwencje z Yaunde zostały zastąpione konwencjami z Lomć, które określają zasady pomocy unijnej dla stowarzyszonych krajów rozwijających się. Od 1995 roku obowiązują zasady konwencji Lotne IV, która obejmuje 71 krajów, głównie najmniej rozwiniętych krajów Afryki87. Z punktu widzenia Polski najistotniejsze są koncesje celne udzielane krajom AKP na takie produkty rolnicze, jak cukier, banany oraz mięso wolowe. W konwencji z Lomć zagwarantowano na czas nieokreślony możliwość bezcłowego importu cukru do UE po minimalnych cenach gwarantowanych. Ostatnio wysokość kwoty została określona na poziomie 1,22 min ton. Polska po przystąpieniu do Unii będzie również objęta tą kwotą. Może to zwiększyć napięcia na krajowym rynku cukrowym, na którym występują nadwyżki cukru i który jest dość silnie chroniony. Znacznie mniejsze znaczenie mają ** Import z krajów najuboższych jest całkowicie zwolniony z eta. B! Kawecka-Wyrzykowska (1995b), s. 302-303. 66 Ibidem, s. 309. s; Analiza znaczenia preferencji z Lome IV dla Polski zostaia przedstawiona na podstawie: Paszyński (1999). 184 wajeayme na yy tys. iuu. iv±a uu WICL UKWKIUC UMLWUU: ekonomiczne i mc u^uiic t wpływu na sytuację na rynku polskim. Najbardziej kontrowersyjne są preferencje handlowe stosowane przez Unię w zakresie ortu bananów. Do 1993 roku każdy kraj członkowski stosowa! własny system, przy lolitej 20-procentowej zewnętrznej taryfie celnej, nakładanej przy imporcie z krajów cich (Ameryki Łacińskiej). Od tego roku zaczęto stosować wspólną politykę, eślono mianowicie bezcłowy kontyngent na banany importowane z krajów AKP (857 ton). Powyżej tej kwoty stosuje się wysokie, 150-procentowe cło. Natomiast impon rajów trzecich (głównie państwa Ameryki Południowej) odbywa się w ramach tyngentu cełnego (2 min ton przy 20-procentowej stawce taryfowej), a powyżej tej Ly jest obciążony 170-procentowym cłemas. Rozwiązania unijne stosowane w imporcie bananów były wielokrotnie kwestionowane iły się przedmiotem procedury rozstrzygania sporów GATT i WTO. Kolejne panele awaly niezgodność unijnego reżimu importu bananów z zasadą niedyskryminacji^'1, nyśl ostatnich zaleceń Organu Apelacyjnego WTO z września 1997 roku, Unia winna rowadzić w ciągu 15 miesięcy do zgodności swego systemu z zasadą niedysk-iinacjiw. Jednakże postęp w tej sprawie, zdaniem krajów Ameryki Łacińskiej, nie był uwalający i zażądały one w grudniu 1998 roku reaktywowania oryginalnego panelu, olei Stany Zjednoczone i Ekwador zażądały ustalenia poziomu koncesji, które mogą iesić jako sankcje przeciwko krajom UE za niewykonanie zaleceń Organu Apelacyj-o. Sankcje te zostały ustalone przez arbitra na poziomie 201 min USD rocznie przypadku Ekwadoru i 191 min w przypadku Stanów Zjednoczonych, które je etycznie wdrożyły91. Dotychczasowy przebieg sporu bananowego jest trudny do jednoznacznej oceny nomicznej i moralnej oraz ma poważne konsekwencje dla całego systemu WTO. Kraje UE niewątpliwie naruszyły fundamentalną zasadę niedyskryminacji. Ich system ;gał na przyznawaniu preferencji mniej wydajnym producentom z państw afrykańskich ztem najbardziej efektywnych producentów z Ameryki Łacińskiej. Z drugiej jednak ?ny, jak argumentują państwa Unii, ten system importu jest formą pomocy dla państw lboższych i pośrednią formą spłaty „kolonialnego dziedzictwa". Trudno polemizować kimi argumentami o charakterze moralnym. Głównym rzecznikiem przestrzegania zasady niedyskryminacji były tradycyjnie Stany dnoczone. Dodajmy jednak, że produkcja bananów w krajach Ameryki Południowej jest minowana przez firmy wielonarodowe, wywodzące sie głównie ze Stanów Zjed- a* Paszyński (1999), s. 318. Przebieg kolejnych etapów „sporu bananowego" można prześledzić w dokumentach serii WTO DS27. * Dok. WTO, WTO/DS27/AB/R, 9.09.1997, W raporcie Organu Apelacyjnego stwierdzono niezgodność nu importowego z att. 1.1. (KNU) oraz art. XIII (niedyskryminacyjne stosowanie ograniczeń ilościowych) idnierńa związane ze stosowaniem ograniczeń ilościowych są analizowane w następnym rozdziale. Wysokość sankcji winna odzwierciedlać szkody doznane przez gospodarkę kraju eksportera. Stan> Inoczone wyjściowo szacowały swe sankcje na 520 min USD. Overview ofihe Stale ofPlay ofWTO Dispules towiednie wydania z 2001 r). http.wto.org. krajów mniej rozwiniętych, ale korzystających z preierencji Konwencji z LUIK, a pozostałą, domagającą się przestrzegania zasady niedyskryminacji. Konflikt ten ukazuje trudności w interpretacji koncepcji lepszego traktowania krajów rozwijających się oraz potencjalne sprzeczności między preferencjami ogólnymi (zawartymi w zsp) a unijnymi, stosowanymi w oparciu o kryteria polityczne. Najpoważniejsze są jednak ogólne negatywne konsekwencje ciągnącego się wiele lat sporu. Podważa on wiarygodność całego systemu GATT/WTO. Szczególnie negatywne skutki może mieć stosowanie sankcji przez Stany Zjednoczone i (ewentualnie) Ekwador, poprzedni system GATT-owski był oparty o lekką strukturę a sankcje, będące formą protekcjonizmu, nie były w praktyce stosowane. Upowszechnianie się sankcji oznacza, że stosuje się metody sprzeczne z podstawowym celem, jakim jest liberalizacja handlu między narodowe go. Stosowany obecnie system importowy prawdopodobnie będzie miał również bezpośrednie implikacje dla polskiej polityki handlowej po przystąpieniu naszego kraju do UE. W końcu lat dziewięćdziesiątych Polska importowała rocznie banany na sumę około 125 min USD rocznie. Import ten, obciążony 20-procentowym cłem importowym, pochodził prawie w całości z krajów Ameryki Południowej. Po przystąpieniu do Unii Polska będzie musiała, przynajmniej częściowo, uczestniczyć w kontyngencie importowym kupując droższe (i zazwyczaj nieco gorsze) banany z krajów AKP52. Dodatkowo Polska będzie musiała pośrednio uczestniczyć w tym sporze o charakterze politycznym, chociaż nie ma tu żadnych celów ekonomicznych (poza importem z możliwie najtańszego źródła). '': Paszyński (1999), s. 319. 186 187 V 1 Klauzule ochronne w polityce celnej Wcześniej pokazano (pkt 3.4. rozdz. IV), w jakich sytuacjach członkowie GATT/WTO ;ą w wyjątkowych sytuacjach podnosić stawki celne. Znacznie większe znaczenie :tyczne mają tak zwane klauzule ochronne, stanowiące dodatkowe zabezpieczenie ekcjonistyczne w przypadku wystąpienia nieprzewidzianych trudności ekonomicz-l. Dzięki nim politycznie łatwiejsze staje się wprowadzenie liberalizacji handlu izynarodowego. Klauzule takie mają niekiedy charakter ogólnogospodarczy, gdy ich użycie jest żne od sytuacji makroekonomicznej kraju. Takie znaczenie ma tak zwana klauzula tisu płatniczego. Z reguły jednak klauzule mają charakter sektorowy i wiążą się idnościami, jakie mogą wystąpić w jakimś segmencie gospodarki (art. XIX). Czasami tępują też specyficzne klauzule, związane z charakterystyką danego sektora (np. ictwo) lub typem porozumienia handlowego. Analizę zacznijmy od ogólnoekonomicznej klauzuli bilansu płatniczego. Klauzule orowe i ich znacznie dla Polski zostaną omówione w dalszej części rozdziału. 1. Klauzula ochrony bilansu płatniczego W art. XII Układu Ogólnego przewidziano możliwość wprowadzenia ograniczeń artowych w celu przywrócenia równowagi bilansu płatniczego. Ograniczenia te mogły „wprowadzone w celu przeciwdziałania bezpośredniej groźbie znacznego zmniej-iia rezerw walutowych lub położenia kresu temu zmniejszeniu, lub też zwiększenia tych rw". Podstawą wprowadzenia ograniczeń nie może być zatem deficyt bilansu handlo o czy obrotów bieżących, który często jest uważany za przejaw makroekonomicz-nierównowagi zewnętrznej kraju. Zagadnienia te omówiono w rozdziale I pracy. nyśl zasad GATT podstawą do wprowadzenia ograniczeń może być jedynie nie-nowaga bilansu płatniczego, utożsamiana zazwyczaj z deficytem transakcji auto- Przesłanki makroekonomiczne takiego podejścia są zrozumiałe. Po pierwsze, nierównowaga bilansu obrotów bieżących w danym okresie nie jest problemem makroekonomicznym, jeżeli jest sfinansowana przez napływ kapitałów, najlepiej w postaci inwestycji bezpośrednich. Taka sytuacja występowała w wielu krajach nowo uprzemysłowionych i w procesie transformacji. Po drugie, równowaga bilansu obrotów bieżących może być problemem w przypadku krajów wysoko zadłużonych, zmuszonych do spłaty takiego zadłużenia. Sprawa utrzymania równowagi bilansu płatniczego miała szczególną wagę w drugiej połowie lat czterdziestych, gdy tworzono GATT. W owym czasie kluczowe znaczenie dla odbudowy handlu światowego miało przywrócenie wymienialności walut, zgodnie z wymogami Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW). Członkowie MFW byli zobowiązani do wprowadzenia i utrzymania kursu rynkowego w wąskim, jednoprocen-towym przedziale wahań wokół kursu parytetowego złota lub dolara. W owym czasie występował jednak powszechny niedobór dolarów i tylko bardzo nieliczne pozaeuropejskie kraje rozwinięte miały wymienianie waluty. Posiadanie odpowiednich rezerw było konieczne dla prowadzenia interwencji kursowych, pozwalających utrzymać stabilność kursu walutowego. Dlatego też w art. XII duży nacisk położono na konieczność utrzymania lub zwiększenia poziomu rezerw. Uznano również, co było zupełnie naturalne, że instytucją kompetentną dla oceny równowagi zewnętrznej jest MFW (a nie GATT). Należy zauważyć, że w drugiej połowie lat czterdziestych, ze względu na trudności płatnicze, większość krajów stosowała obok ceł liczne ograniczenia ilościowe w imporcie. Były one traktowane jako instrumenty skuteczniej ograniczające wolumen importu2. Dlatego też art. XII GATT zezwala na „ograniczenie ilości lub wartości importowanych towarów" w celu utrzymania lub przywrócenia równowagi bilansu płatniczego. Kraje wprowadzające takie ograniczenia winny przeprowadzić odpowiednie konsultacje i uwzględnić interesy handlowe innych członków GATT. Stosowane ograniczenia muszą być odpowiednie do sytuacji gospodarczej i stopniowo liberalizowane. Wprowadzane ograniczenia ilościowe importu winny być stosowane w sposób niedyskryminacyjny (zgodnie z art. XIII). Dodatkowe postanowienia dotyczące stosowania barier importowych związanych z nierównowagą płatniczą są zawarte w art. XV i XVIII Układu Ogólnego. W art. XV.2 stwierdzono explicite, że członkowie GATT winni zaakceptować wszelkie oceny MFW dotyczące kursów walutowych, poziomu rezerw i bilansu płatniczego. Z kolei w art. XVIII.B, dodanym później, uznano, że kraje rozwijające się mogą odczuwać kłopoty z równowagą bilansu płatniczego, głównie wskutek nadmiernego popytu krajowego i niestabilności terms oftrade. Kraje te, wdrażając programy rządowe służące rozwojowi, mogą kontrolować ogólny poziom importu, ograniczając ilość lub wartość przywożonych towarów (art. XVIU.9). Jednak powinny one również dążyć do 1 Na temat sposobów definiowania deficytu bilansu płatniczego w systemie kursów sialych por. np.: Rączkowski (1972), rozdz. 9-10). 2 Szerzej na temat genezy art. XII (XV i XVIII) por.: Jackson (1998), s. 241 -242. 188 189 imporiowe. Praktyka GATT pokazała, że kraje rozwijające się, często przez wiele lat (kilkanaście, ekiedy nawet kilkadziesiąt) stosowały ograniczenia importu, powołując się na art. XII VIII GATT. Postanowienia te służyły więc dla uzasadnienia długotrwałego protek-lizmu wychowawczego, stosowanego najczęściej w formie ograniczeń ilościowych', ty te, połączone z niewielkimi zobowiązaniami w dziedzinie taryfowej, spowodowały. — jak wcześniej pokazano — zakres liberalizacji handlowej w tych krajach byl unkowo niewielki. Natomiast kraje rozwinięte stosunkowo rzadko korzystały z art. XII GATT. W myśl finalnych postanowień MFW, w systemie kursów stabilnych, winny one raczej sprowadzić korektę (dewaluację) kursu walutowego w przypadku „fundamentalnego'' lócenia (deficytu) równowagi bilansu płatniczego. Najbardziej spektakularnym przykładem było wykorzystanie tego artykułu przez ly Zjednoczone w sierpniu 1971 roku. W obliczu kryzysu walutowego, wywołanego cytem bilansu obrotów bieżących i silną spekulacją na dewaluację dolara, USA owadziły 10-procentowy podatek importowy, obejmujący większość produktów. vnocześnie zawiesiły formalnie wymienialność dolara na złoto w rozliczeniach liędzy bankami centralnymi krajów należących do MFW. W ten sposób chciały zmusić ; kraje do przeprowadzenia rewaluacji ich walut w stosunku do dolara. Posunięcia te wodowały formalne załamanie się klasycznych zasad systemu z Bretton Woods. isowe rozwiązanie zostało osiągnięte w grudniu 1971 roku w ramach tzw. porozumienia thsonskiego. Stany Zjednoczone wycofały wówczas podatek importowy, a inne waluty tały zrewaluowane w stosunku do dolara4. Kraje rozwinięte zostały dodatkowo zobowiązane do unikania stosowania śród-i handlowych dla ochrony bilansu płatniczego w deklaracji z rundy tokijskiej. ?ierdzono tam, że instrumenty te nie powinny być wykorzystywane do ochron) kretnych sektorów produkcji. Zalecono również, by w przypadku stosowania środków ityki handlowej stosować takie, które w najmniejszym stopniu zakłócają handel :dzynarodowy. Chodzi tu o instrumenty o charakterze cenowym (wszelkiego rodzaju lty parataryfowe), a nie o ograniczenia ilościowe. Dodatkowo zalecono, by nie ;ować ograniczeń wobec towarów mających szczególne znaczenie dla krajów najmniej miniętych. Ostatnia istotna zmiana została wprowadzona w Uzgodnieniach w sprawie po-iowień GATT 1994 dotyczących bilansu płatniczego5. Rozwinięto w nich koncepcje 'arte w deklaracji z rundy tokijskiej, nadano im powszechny charakter oraz sprecyzowa-pewne pojęcia i zakres ich stosowania. 3 Najdłużej (od powstania GATT-u do połowy lal 90.) ograniczenia ilościowe importowe stosowały Indie iistan. Środki le były również często wykorzystywane przez Brazylię, Egipt i Koreę Płd. Należy dodać, że niczenia ilościowe są instrumentem znacznie mniej efektywnym niż cła (por. następny rozdział). Szerzej na temat znaczenia ekonomicznego kryzysu systemu z Bretton Woods, por. np.; Krugmsn. tfled(2000), s. 559-561. Underslanding on Balance ofPayments Provisions oflhe General Agreement OJI Tańffs and Trade 1994. teraturze polskiej omawia je Kaliszuk (1998), s. 149-151. krajów rozwijającycn się', wysuwayy one uwa giowne argumenty, ru pierwsze, wprowadzenie systemu płynnych kursów walutowych i związane z tym (teoretyczne) automatyczne przywracanie równowagi zewnętrznej, eliminuje potrzebę posiadania dużych rezerw i stosowania instrumentów polityki handlowej. Po drugie, kraje rozwijające się nadużywały postanowień art. XVIII.B, stosując sektorowy protekcjonizm wychowawczy7. W związku z tym USA proponowały, aby członkowie GATT w pierwszym rzędzie posługiwali się polityką kursową i makroekonomicznymi reformami wewnętrznymi i tylko w ostateczności korzystali z ograniczeń importu8. Ograniczenia takie musiałyby być stosowane jedynie czasowo, zgodnie z harmonogramem stopniowej liberalizacji. Z kolei kraje rozwijające sie początkowo sprzeciwiały się jakimkolwiek zmianom osłabiającym znaczenie art. XVIII.B, w którym zawarto zasadę ich specjalnego traktowania. Zawarcie końcowego kompromisu nie było wiec łatwe. Z jednej strony w preambule do uzgodnień stwierdzono, że nadal obowiązują zasady zawarte w art. XII, XVin.B oraz w deklaracji z rundy tokijskiej. Z drugiej jednak strony przyjęto liczne postanowienia, które miały doprowadzić do wzmocnienia dyscypliny stosowania klauzuli ochronnej, zmniejszenia zakłóceń handlowych i nienadużywania jej w celach protekcjom stycznych. Członkowie WTO w celu ochrony bilansu płatniczego powinni zatem stosować środki najmniej dezorganizujące handel {least disruptive effect on trade). Zaliczono do nich instrumenty cenowe, takie jak podatki importowe czy depozyty importowe. Wobec jednego towaru może być stosowany tylko jeden instrument. Przy stosowaniu powszechnych podatków importowych można z nich wyłączyć tzw. istotne produkty {essential products). Zaliczono do nich towary zaspokajające podstawowe potrzeby konsumpcyjne lub mające znaczenie dla poprawy bilansu płatniczego (dobra inwestycyjne lub półfabrykaty potrzebne dla kontynuowania produkcji). Członkowie WTO winni unikać stosowania ograniczeń ilościowych. Można je wprowadzać tylko w wyjątkowych wypadkach, z odpowiednim uzasadnieniem, gdy środki cenowe nie mogą zapobiec gwałtownemu pogorszeniu się bilansu płatniczego (art. 3). Jedynie wówczas można stosować dyskrecjonalne licencjonowanie importu. Członkowie WTO powinni stosować środki w sposób możliwie przejrzysty i niedysk-ryminacyjny. W uzgodnieniu sprecyzowano również procedury postępowania Komitetu Bilansu Płatniczego9. Kraj wprowadzający ograniczenia powinien je notyfikować z wyprzedzeniem lub nie później niż 30 dni od ich wprowadzenia. Musi również przedstawić harmonogram stopniowej liberalizacji wprowadzonych ograniczeń. Na tej podstawie dochodzi do konsultacji w ramach Komitetu, w których mogą uczestniczyć zainteresowani członkowie WTO. Podstawę merytoryczną konsultacji 8 Croome (1995), s. 96-97. Kanada wspierała Siany Zjednoczone. 1 Według analiz amerykańskich 23 kraje rozwijające się stosowały środki protekcjonistyczne w latach 1972-1995 i tylko 4 z nich zaprzestały ich używania. Patrz: Croome (1995), s. 96. 6 Croome (1995), s. 223. 9 Commiuee on Balance of Puymenis Resmctions. 190 191 93). Niektóre wątki związane ze stosowaniem ograniczeń ilościowych w celu ochrony przemysłu krajowej taną omówione dałej. 15 Porozumienie to było omówione w literaturze polskiej w: Kaliszuk (1998), s. 135-140. ls Działanie klauzuli można przedłużyć, gdy środek jest konieczny dla przeciwdziałania poważnej szkodzie yy przemysł podlega restrukturyzacji oraz spełnione są warunki rekompensaty.- notyfikacji i konsultag. krajach rozwijających się okres ochronny można wydłużyć do 10 lat. przekraczający 200 dni (art. 6). W Porozumieniu WTO nie określono, jakie instrumenty winny być wykorzystywane jako środki ochronne. Stwierdzono jedynie, że środki te mają być najskuteczniejsze dla przeciwdziałania szkodzie. W domyśle, na zasadzie analogii, najlepsze są instrumenty o charakterze cenowym, a zwłaszcza cła17. Natomiast w odniesieniu do barier pozataryfowych stwierdzono, że przy wprowadzaniu kontyngentów ilościowych, ograniczenie importu nie może być mniejsze niż poziom średniego importu w ostatnich trzech latach1". Środki ochronne mają być, podobnie jak w art. XIX, stosowane w sposób niedysk-ryminacyjny. W przypadku wprowadzania kwot importowych należy je rozdzielać poprzez negocjacje z najważniejszymi dostawcami (art. 5.2). Jeżeli jednak import z jakiegoś kraju wzrósł nieproporcjonalnie i przyczynił się do powstania szkody, to możliwa jest elastyczna alokacja kwot i większe ograniczenie importu z tegoż kraju19. W ten sposób, w wyjątkowych sytuacjach, zaakceptowano odstępstwo od zasady niedyskryminacji. Podobnie uelastyczniono zasady udzielania rekompensaty dla krajów dotkniętych ograniczeniami importu. Zasada ta formalnie nadal obowiązuje. Jednak w przypadku, gdy środek ochronny jest wprowadzany na okres krótszy niż trzy lata, to eksporterzy dotknięci ograniczeniem nie mają prawa do zawieszania koncesji, nawet jeśli nie udało się osiągnąć porozumienia z władzami kraju importera w sprawie rekompensaty (art. 8 i 12.3 Porozumienia WTO). W ten sposób ograniczano siłę przetargową eksporterów, zmniejszając tym samym realnie znaczenie wymogu udzielania rekompensaty. W Porozumieniu WTO sprecyzowano więc pewne pojęcia (przemysł, poważna szkoda), co winno doprowadzić do zmniejszenia arbitralności w ich interpretacji oraz uelastyczniono postanowienia dotyczące niedyskryminacji i rekompensaty. W zamian za to członkowie WTO zostali zobowiązani do niezwłocznej notyfikacji (art. 12.7) wszystkich porozumień ograniczających import (typu VER-y) i ich eliminacji do końca 199S roku (art. 11)2U. Po zakończeniu rundy sześć krajów notyfikowało ograniczenia szarej strefy (ograniczenia ilościowe, VER-y i inne), które miały być wycofane do końca 1998 roku. W pierwszym okresie (2,5 roku) po zawarciu Porozumienia WTO notyfikowano osiem postępowań podjętych na podstawie nowego porozumienia w sprawie środków ochronnych21. Na zakończenie tego krótkiego przeglądu należy dodać, że najważniejsze elementy oryginalnego art. XIX GATT zostały przeniesione do art. 30 Układu Europejskiego, zawartego pomiędzy Polską a Unią22. W artykule tym stwierdzono podobnie, że .jeżeli jakikolwiek produkt jest importowany w tak zwiększonej ilości na takich warunkach, że 1 Por. dalej: uzgodnienie dotyczące bilansu płatniczego. ls Artykuł 5.1 Porozumienia. Poziom ten może być niższy, jeżeli jest to konieczne do przeciwdziałania lub zapobieżenia poważnej szkodzie. Zagadnienia związane z alokacją kwot importowych są szczegółowo omawiane w następnym rozdziale. 2" Każdy członek WTO mógł stosować jeden dopuszczalny środek wyjątkowo do końca 1999 r. * Por-: Kaliszuk (1998), s. 143-144. Przypomnijmy, że Układ ten został zawarty w grudniu 1991 r., a więc przed zakończeniem rundy urugwajskiej. 194 195 ttorze gospodarki lub trudności mogących wywołać poważne pogorszenie sytuacji posB (.-.)", W można podjąć odpowiednie środki zaradcze (przewidziane art. 33 Jadu). W myśl tego ostatniego artykułu występujące trudności winny być najpierw zbadane sez Radę Stowarzyszenia. „Jeżeli Rada [ta], lub eksportująca strona, nie podejmie :yzji dla położenia kresu trudnościom, lub gdy nie osiągnie się żadnego zadowalającego owiązania w ciągu trzydziestu dni..., [to] Strona importująca może podjąć odpowiednie idki. Zastosowane środki nie mogą przekraczać zakresu niezbędnego dla zaradzenia stniafym trudnościom". Postanowienia te, co zrozumiale, nie odzwierciedlają treści Porozumienia w sprawie idków ochronnych WTO. W porównaniu z oryginalnym art. XIX, większy nacisk łożono na bilateralne konsultacje oraz na możliwość podjęcia środków zaradczych przez iporterów. W przeciwieństwie do art. XIX nie ma tu odwołania do zasady niedysk-ninacji, do możliwości udzielenia rekompensaty ani użycia sankcji. Być może, że te trzemięźliwe zapisy art. 30 Układu Europejskiego odzwierciedlały pewien sceptycyzm nikający z trudności w stosowaniu art. XIX GATT. 3. Specyficzne sektorowe klauzule ochronne Poza ogólną klauzulą ochronną w porozumieniach wielostronnych czasami stosuje się /nież specyficzne, sektorowe klauzule. Z punktu widzenia polskiej polityki handlowej ie z nich mają największe znaczenie. Pierwsza to specjalna klauzula ochronna, nikająca z Porozumienia rolnego WTO. Jej ogólnym odpowiednikiem jest art. 21 fadu Europejskiego. Druga to sygnalizowana już klauzula restrukturyzacyjna23. Specjalna klauzula ochronna (SSG — Special Safeguard Clause), zawarta w art. 5 ozumienia rolnego, stanowi dodatkowe zabezpieczenie przed zakłóceniami rynko-?ni, niezależnie od nowej interpretacji art. XIX. Potyczy ona wyłącznie towarów yych, które są traktowane jako bardziej wrażliwe w porównaniu z innymi produktami. dauzuli tej przewidziano możliwość nałożenia dodatkowych opłat celnych, gdy import ego towaru przekroczy tzw. wielkość progową (trigger level), albo cena importowa inie poniżej tzw. ceny progowej (trigger price). Ilość progową ustala się na podstawie średniej wielkości importu danego towaru iągu poprzednich trzech lat, z uwzględnieniem jego udziału w krajowej konsumpcji rtość progowa jest tym mniejsza, im większy jest udział importu w krajowej sumpcji. To zróżnicowanie wynika z domniemania, Że im mniejszy jest udział importu onsumpcji, tym mniejsze zakłócenia rynkowe może wywołać niespodziewany wzrost 'wozu danego dobra. I tak na przykład, jeśli udział importu w konsumpcji nie przekracza O klauzuli ochronnej wspomniano przy omawianiu zasad liberalizacji celnej w Układzie Europejskim 196 iuwna nów . .L/Duain-uwa upidia wpiuwauzuna na tej podstawie może być utrzymana jedynie do końca roku kalendarzowego. Z kolei cena progowa jest wyznaczona na podstawie średnich cen importowych danego produktu w latach 1986- 1988. Dodatkowa opłata importowa w danym roku może być nakładana, jeśli różnica pomiędzy ceną progową a ceną światową przekroczy 10% ceny progowej. Im większa jest różnica pomiędzy jedną a drugą ceną, tym większa może być nałożona dodatkowa oplata importowa21, Tutaj też istnieje domniemanie, że im niższa jest cena importowa, tym większe jest ryzyko powstania zakłócenia rynkowego. Specjalna klauzula ochronna stanowi więc dodatkowe zabezpieczenie w handlu rolnym i była konieczna dla zawarcia Porozumienia rolnego. Odzwierciedla ona przede wszystkim koncepcję czasowego zakłócenia rynkowego, które może być tym większe, im niższa jest cena importowa oraz im większy jest wolumen przywozu danego dobra. Oczywiście, dokładne wielkości progowe, przyjęte w tym porozumieniu, są efektem żmudnych negocjacji, a nie wynikiem precyzyjnych symulacji zakłóceń rynkowych. Warto zauważyć, że SSG, w porównaniu z Porozumieniem w sprawie środków ochronnych WTO, jest znacznie łatwiejsza do wprowadzenia (bardziej precyzyjne kryteria, nie ma konieczności konsultacji) i nie wymaga udzielania jakiejkolwiek rekompensaty eksporterom. Ta łatwość wprowadzania oznacza, że SSG może być znacznie bardziej skutecznym protekcjonistycznym instrumentem polityki handlowej. Takie rozwiązanie, obok tzw, brudnej taryfikacji, potencjalnie osłabia znaczenie ekonomiczne liberalizacji wymiany w ramach Porozumienia rolnego. Była to jednak niezbędna cena za zawarcie końcowego porozumienia i objęcie handlu rolnego postanowieniami GATT/WTO. Specyficzne cechy handlu rolnego zostały również uwzględnione w klauzuli ochronnej (art. 21) Układu Europejskiego. Stwierdzono tam, że „ (...) jeżeli ze względu na szczególną wrażliwość rynków rolnych import produktów pochodzących od jednej ze Stron będących przedmiotem koncesji (...), powoduje poważne zakłócenia na rynkach drugiej strony, obie strony przeprowadzą niezwłocznie konsultacje dla znalezienia właściwego rozwiązania. Zanim rozwiązanie takie zostanie znalezione, zainteresowana strona może zastosować środki, jakie uzna za niezbędne". Pomimo zatem niewielkiej liberalizacji handlu rolnego w ramach Układu Europejskiego, sformułowano tu dodatkową klauzulę ochronną. Jej postanowienia są jednak dość ogólne. Nie wyjaśniono tu pojęcia „wrażliwości" rynków rolnych ani, co ważniejsze, nie opisano przejawów „zakłóceń rynkowych". Pozostawia to dużą swobodę interpretacji zapisów tego artykułu. Należy dodać, że w handlu rolnym, w przeciwieństwie do przemysłu, klauzula ochronna jest dwustronna. Może być używana zarówno przez Polskę, jak i Unię Europejską. To prawdopodobnie tłumaczy, dlaczego zapisy tego artykułu są dosyć ogólnikowe. 24 Jeśli udział w imporcie jest większy niż 10%, a mniejszy niż 30%, lo wartość progowa wynosi 110% wartości importu. Artykuł 5.4 Porozumienia rolnego. 35 Na przykład w skrajnym przypadku, jeżeli różnica jest większa niż 75%, to dodatkowa oplata może być równa 90% sumy, o którą cena progowa przewyższa cenę importową, plus sumy z poprzednich przedziałów różnic (art. 5.5e Porozumienia). Cały system jesl wiec dość skomplikowany i wymaga corocznego ogłaszania cen progowych w walucie narodowej. 197 :e korzystać, jest zawarta w art. 28 Układu Europejskiego. Odzwierciedla ona ówność ekonomiczną sygnatariuszy Układu, która znalazła również wyraz w omówio- już asymetrycznej redukcji stawek celnych. Artykuł ten nawiązuje do koncepcji ekcjonizmu wychowawczego, umożliwiając przejściowe stosowanie środków ochron- i w nowo powstających lub „odradzających się" gałęziach przemysłu kraju mniej miniętego, znajdującego się w trakcie transformacji rynkowej. Środki te nie są dostępne rozwiniętego przemysłu państw Unii. Klauzula restrukturyzacyjna jest dopuszczalnym wyjątkiem od tzw. zasady stand stiil. artej w art. 25 Układu. Stwierdzono tam, że kraje nie mogą wprowadzać nowych ceł bitowych, ani podwyższać już stosowanych. Natomiast klauzula restrukturyzacyjna iszczą możliwość zastosowania przez Polskę „środków wyjątkowych" w „postaci yyższonych stawek celnych". ,.Środki te mogą dotyczyć jedynie nowo powstających gałęzi przemysłu, niektórych arów podlegających restrukturyzacji lub napotykających poważne trudności, a zwtasz- gdy trudności takie rodzą poważne problemy społeczne". Zakres branżowy sektorów, ;órych można stosować takie środki, jest stosunkowo szeroki i niezbyt precyzyjnie ślony. W Układzie Europejskim nałożono jednak wyraźne kryteria ilościowe w stosowaniu środków. I tak stwierdzono, że cła stosowane „jako środki wyjątkowe nie mogą kraczać 25% ad vałorem i powinny utrzymać margines preferencji dla produktów lodzących ze Wspólnoty". Przyjęto również, że „ogólna wartość importu produktów lanych działaniu tych środków nie może przekraczać 15% ogółu importu określonych izdziale I produktów przemysłowych (...)" Dodatkowo wprowadzono ograniczenia czasowe w stosowaniu klauzuli. „Środki te będą twane na okres nie przekraczający pięciu lat, chyba że Rada Stowarzyszenia wyrazi zgodę łuższy okres. Przestaną one być stosowane nie później niż z zakończeniem okresu ściowego". Istnieje też bariera czasowa na wprowadzenie tych środków, które „(...) nie \ być zastosowane, jeżeli upłynęło ponad trzy lata od zniesienia wszystkich ceł i ograniczeń towych, opłat lub innych środków o podobnych skutkach, dotyczących tego produktu". Wreszcie w artykule tym wprowadzono również obowiązek przeprowadzenia od-:ednich konsultacji i przedstawienia harmonogramu liberalizacji środków. „Polska ie informować Radę Stowarzyszenia o wszelkich wyjątkowych środkach, jakie erza zastosować, a na wniosek Wspólnoty, przed ich wprowadzeniem, będą prowadzone w Radzie konsultacje na temat środków i sektorów, w jakich mają być isowane. Podejmując takie środki. Polska przedstawi Radzie program zniesienia cel który powinien zakładać stopniowe (ich) zniesienie w równych ratach rocznych, aczynające się nie później, niż po dwóch latach od ich wprowadzenia". Ma zakończenie warto zauważyć, że klauzula restrukturyzacyjna pozwala na pod-enie ceł w imporcie z krajów Unii, ale nie wobec członków WTO. Oznacza to, że ^a wprowadzając podwyższone stawki na mocy tej klauzuli zmniejsza zakres rencji taryfowych wobec Unii. Informacje na temat wykorzystania przez Polskę ^uli restrukturyzacyjnej zostaną przedstawione w dalszej części tego rozdziału. Klauzule ochronne, jak wcześniej argumentowano, stanowią ważne ogólne zabezpieczenie stosowane przy wdrażaniu porozumień przewidujących szeroko zakrojoną liberalizację handlu międzynarodowego. Natomiast ich wykorzystanie może świadczyć o tym, że pojawiają się rzeczywiste problemy ekonomiczne, związane z liberalizacją wymiany, lub też. że w danym kraju występuje silna wewnętrznapresjaprotekcjonistyczna. Dlatego też warto przeanalizować, jak wykorzystywano klauzule ochronne w polskiej polityce handlowej. 4.1. Klauzula bilansu płatniczego W grudniu 1992 roku Polska wprowadziła 6-procentowy podatek obrotowy, obciążający prawie wszystkie towary importowane. Z obciążenia tego zostały zwolnione cztery grupy towarowe: napoje alkoholowe, wyroby tytoniowe, paliwa i pojazdy samochodowe26. Jako główny powód wprowadzenia ograniczeń importowych, Polska podała dotkliwe dla rolnictwa skutki suszy w 1992 roku, które spowodowały konieczność znacznego importu zbóż dla przetwórstwa i hodowli przez okres dwóch lat. Według szacunków Polski miało to spowodować dodatkowe obciążenie bilansu płatniczego rzędu 2.5 mld USD w latach 1992 -1994. W notyfikacji złożonej w GATT stwierdzono, że może to spowodować poważne zagrożenie dla poziomu rezerw dewizowych naszego kraju. Strona polska wyraziła gotowość zmniejszenia podatku do 3% w 1994 i jego zniesienia w 1995 roku27. W marcu 1993 roku, w czasie posiedzeniu Komitetu Bilansu Płatniczego WTO stwierdzono, że Polska wprowadziła podatek zgodnie z postanowieniami art. XII GATT. Członkowie WTO zachęcali Polskę do przestrzegania oryginalnego harmonogramu liberalizacji podatku28. Duży wpływ na taką ocenę miała pozytywna opinia przedstawiciela MFW. Wydaje się, że celowość wprowadzenia podatku nie była podyktowana wyłącznie stanem równowagi zewnętrznej. W 1992 roku deficyt bilansu obrotów bieżących (j^0 procent PKB) był nieznaczny i wynosił około 0,5%, a wielkość rezerw dewizowych wzrosła o około 1.6 mld USD. Znacznie poważniejszym problemem makroekonomicznym był deficyt budżetowy, który sięgał prawie 7% PKB w 1991 roku oraz przekraczał 6 % w roku 1992®. Wydaje się, że MFW, wspierając wprowadzenie podatku importowego, liczył również (czy może głównie) na poprawę równowagi budżetowej. Niektórzy ekonomiści dowodzą, że występowanie nierównowagi budżetowej w procesie transformacji jest zjawiskiem i 36 W owym czasie nie istniało jeszcze pojęcie „istoinych produktów", które mogłyby być wyłączone z powszechnej protekcji. Wyłączenie tych czterech grup lowarów uzasadniano wysokimi stawkami podatku akcyzowego, lecz nie względami społecznymi. ;' Dok. GATT. 1/7164, 18.01.1993. :a Dok GATT. BOP/R/206, 28.04.1993. 20 TMF (1994), Republic of Połand, Stąff Report. 198 199 utowym. Obciążono nim również te towary, które były początkowo z niego zwolnione. Kolejne konsultacje w Komitecie Bilansu Płatniczego odbyły się w czerwcu . roku. Miesiąc wcześniej, w maju 1994, strona polska powiadomiła, że pragnie 'mać podatek do końca 1997 roku'1. W czasie posiedzenia Komitetu zamiar ten adniano koniecznością ochrony zagrożonych rezerw dewizowych. Jako główny powód warto wysoki poziom zadłużenia zewnętrznego kraju. Pomimo porozumienia z klu-paryskim i klubem londyńskim, przekraczało ono 50 % PKB, a relacja zadłużenia do ortu była wyższa od 275%. Członkowie Komitetu Bilansu Płatniczego wyrażali opinię, że podatek importowy jje przemiany w polskiej gospodarce i nie w pełni podzielali opinię, że poziom rezerw niewystarczający. Dezaprobowali oni decyzję przedłużenia stosowania podatku". Fekcie strona Polska podjęła zobowiązanie do redukcji podatku do 5% na początku i roku, do 3% na początku 1996 i jego całkowitej eliminacji z końcem tegoż roku. Polska obniżyła podatek z 6 do 5% w styczniu 1995 roku. Pomimo to kolejne ultacje z Komitetem w czerwcu 1995 roku były trudne ze względu na wyraźną awę sytuacji makroekonomicznej Polski. W 1994 wystąpiła nadwyżka bilansu tów bieżących (z handlem przygranicznym) naszego kraju, szacowana na około 2,5% . Dzięki temu, oraz dzięki napływowi kapitałów zagranicznych, nastąpił znaczny rost rezerw dewizowych do równowartości pięciomiesięcznego importu. W tej sytuacji ikowie Komitetu wyrażali wątpliwości, czy podatek może być nadal stosowany vietle postanowień WTO. Przypomniano, że środki takie powinny być stosowane lie w sytuacjach wyjątkowych, a nie w celach fiskalnych czy protekcjonistycznych'3. j sytuacji przedstawiciel Polski podkreślił znaczenie fiskalne stosowanego podatku, potwierdził, że Polska zamierza go znieść z końcem 1996 roku. Z początkiem stycznia 1996 roku podatek zosta! obniżony do 3%. Ostania runda ultacji w czerwcu 1996 roku nie odbyła się, ponieważ Polska zobowiązała się. śmie ministra finansów, do zniesienia podatku importowego do końca 1996 roku54, itek został rzeczywiście zniesiony z dniem 1 stycznia 1997, co zakończyło konsultacje d z Komitetem Bilansu Płatniczego. Polska, jako pierwszy kraj w procesie transformacji, wprowadziła podatek importowy lodstawie art. XII GATT. Jednak podobne instrumenty wprowadziły w latach pięćdziesiątych również inne kraje Europy Środkowo-Wschodniej, należące do T-a Drugim krajem była Słowacja, która wprowadziła w 1994 roku 10-procentowy tek importowy. Podobnie jak Polska w czerwcu 1996 roku, poinformowała ona 18 Begg,( 2000). " Dok. GATT. 177461, 26.05.1994. i2 Dok. GATT. BOP/R/216, 11.07.1994. 'J Dok. GATT. BOP/R/228, 1.07.1995. M Foreign Economic Policy of Polund (1997), S. 51. 200 j- is*/ Kinu MOWatja iw MUU ta LŁ^UOMU, [IUI. uaitj^ wpiuwdUŁiiiiuciJiiyyyy importowe. Zostały one następnie zastąpione 7-procentowym podatkiem importowym 21 lipca 1997 roku. Konsultacje w WTO w tej sprawie odbyty się w październiku i grudniu 1997 roku. Członkowie Komitetu uznali wówczas, że rzeczywiście występują kłopoty z utrzymaniem równowagi zewnętrznej, ale ważniejsze są strukturalne reformy makroekonomiczne. Na tym drugim posiedzeniu Słowacja zobowiązała się do obniżenia podatku do 5% w styczniu 1998 roku i do jego całkowitej eliminacji w październiku tegoż roku"5. Tak jednak się nie stało. Kolejne konsultacje Komitetu odbyły się we wrześniu 1999 roku. Stwierdzono wówczas, że rzeczywiście Słowacja nadal odczuwa trudności z utrzymaniem równowagi zewnętrznej, głównie z powodu wzrostu deficytu bilansu obrotów bieżących i deficytu budżetowego. Wskutek tego rezerwy dewizowe spadły poniżej wartości 3-miesięcznego importu. Dlatego też członkowie WTO zachęcali Słowację do kontynuowania reform makroekonomicznych i stopniowej liberalizacji podadai importowego37. Ostatecznie podatek zniesiono z końcem 2000 roku. Kolejnym krajem były Węgry, które wprowadziły 8-procentowy podatek importowy w marcu 1995 roku. Został on obniżony do 7% 1 lipca 1996 roku. W czasie konsultacji w WTO we wrześniu 1996 roku członkowie Komitetu uznali, że nie występują trudności z utrzymaniem równowagi płatniczej na Węgrzech. Kraj ten obniżył podatek do 6% w październiku tegoż roku i zniósł go całkowicie w lipcu 1997 roku38. Z kolei Czechy, powołując się na art. XII, pod wpływem kryzysu walutowego wprowadziły w kwietniu 1997 roku tzw. depozyty importowe. W związku z tym importerzy większości dóbr konsumpcyjnych i żywności byli zobowiązani do składania 6-miesięcznych nieoprocentowanych depozytów importowych, opiewających na 20% sumy kontraktu. W lipcu 1997 roku zawieszono posiedzenie Komitetu Bilansu Płatniczego, ponieważ strona czeska nie była w stanie przedstawić harmonogramu liberalizacji tego środka19. W kilka miesięcy potem Czechy wycofały się ze stosowania depozytów importowych. Z kolei Bułgaria wprowadziła 5-procentowy podatek importowy w czerwcu 1996 roku, zanim jeszcze przystąpiła do WTO (co nastąpiło w grudniu 1996). Podatek został zastosowany wobec wszystkich towarów z wyjątkiem „istotnych dóbr". Na posiedzeniu Komitetu w lipcu 1997 roku członkowie WTO uznali, że równowaga zewnętrzna Bułgarii jest niestabilna, co uzasadniało wprowadzenie podatku. Kraj ten obniżył podatek do 4% w lipcu 1997 i zobowiązał się do kolejnych stopniowych redukcji w 1998 i 1999 roku oraz całkowitej jego eliminacji w lipcu 2000 roku4". Pomimo akceptacji, Bułgaria przyspieszyła harmonogram liberalizacji i zniosła podatek w styczniu 1999 roku, a więc 18 miesięcy wcześniej41. 35 WTO Annual Report (\996), s. 141. ib WTO Annual Reporl (1998), s. 120. " WTO Annual Reporl (2000), s. 80 i dok. WTO. WT/BOP/R/48. 's WTO Annual Reporl (1997), s. 135. w Ibidem, s. 136. 10 Ibidem. " WTO Annual Reporl (1999), s. 94. 201 1 stępnie obniżyła go do 4% w styczniu 1999 roku. Członkowie WTO, w czasie lultacji w lutym 1999 roku uznali, że rzeczywiście występuje nierównowaga płatnicza m kraju. Stwierdzono jednak, że jej eliminacja wymaga głównie głębokiej reformy roekonomicznej, a zwłaszcza ograniczenia deficytu budżetowego, odpowiedniej yki kursowej oraz przyspieszenia restrukturyzacji gospodarki42. Sposób korzystania z klauzuli bilansu płatniczego przez członków WTO, a zwłaszcza z kraje Europy Środkowo-Wschodniej, skłania do sformułowania kilku wniosków. W Uzgodnieniach w sprawie postanowień GATT 1994, zgodnie z intencją Stanów Inoczonych i innych państw rozwiniętych, zwiększono precyzję zapisów i dyscyplinę ystania z postanowień klauzuli bilansu płatniczego przez kraje rozwijające się. Dzięki 1 radykalnie zmniejszyła się liczba ograniczeń ilościowych stosowanych przez te [nie kraje, a klauzula jest w mniejszym stopniu nadużywana do stosowania długo- lego protekcjonizmu wychowawczego. Duże znaczenie ma tu również fakt, że w latach więćdziesiątych wiele krajów rozwijających się uświadomiło sobie niewielką efektyw- ? pozataryfowego protekcjonizmu wychowawczego43, zniekształcającego alokację ibów i prowadzącego do korupcji44. W latach dziewięćdziesiątych kraje w procesie transformacji intensywnie wykorzys-lły klauzulę bilansu płatniczego. Polska zapoczątkowała ten proces w grudniu 2 roku, wprowadzając powszechny 6-procentowy podatek importowy. Jednak w dru- połowie lat dziewięćdziesiątych już prawie wszyscy członkowie GATT/WTO uropy Środkowo-Wschodniej stosowali podatki importowe. Skłania to do pytania, zego tak się stało. Wydaje się, że złożyło się na to kilka przyczyn. Po pierwsze, wszystkie kraje w procesie transformacji już na początku reform wpro-ziły wymienialność swych walut, co wymagało zgromadzenia odpowiednich rezerw jtowych45. Początkowo niewielki poziom rezerw walutowych powodował, że kraje te toczątku spełniały warunki niezbędne do wykorzystania klauzuli bilansu płatniczego. Po drugie, kraje te odczuwały (lub nadal odczuwają) trudności z równoważeniem bilansu rtów bieżących. Deficyt ten, w połączeniu z zadłużeniem, może stwarzać zagrożenie dla omu rezerw. Jest to zjawisko naturalne i występuje w wielu programach stabilizacji ma-:konomicznej. Przyczyny tego są dwojakie. Z jednej strony odbudowa stabilności makro-lomicznej prowadzi często do aprecjacji realnego kursu walutowego, który zmniejsza kurencyjność cenową kraju i prowadzi do deficytu handlowego. Przyczynami realnej 'cjacji może być: a) poprawa jakości dóbr handlowych, b) szybszy wzrost plac w pro- 4: Ibidem. Interesującą ocenę skuteczności polityki substytucji importu zawarto w pracy Brulona (1999). Zagadnienia związane ze stosowaniem ograniczeń ilościowych importu są omawiane w następnym tiale. W gospodarce nierynkowej (planowej), przy niewymienialnej walucie, poziom rezerw mógł być znacznie jszy. Klauzuli ochronnej nie zastosowały jedynie małe kraje lego regionu (Estonia, Łotwa), które macznie iej przystąpiły do WTO. Diuassa-samueisuliiU suuiyy, w lciuiiu iuassasamueisuliU gj y, pi g^u czych pojawiają się zazwyczaj problemy z utrzymaniem równowagi budżetowej. Występujące często deficyty budżetowe „przekładają się" pośrednio na deficyty bilansu obrotów bieżących47. Na zjawisko to zwracali uwagę członkowie Komitetu Bilansu Płatniczego. Po trzecie więc, kraje w procesie transformacji wprowadzały podatki importowe nie tylko ze względu na nierównowagę bilansu obrotów bieżących, ale również ze względu na deficyt budżetowy. Polityka taka byfa do pewnego stopnia wspierana przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Było to w miarę łatwe do zaobserwowania w przypadku Polski czy Rumunii, i nieco mniej oczywiste, jeśli chodzi o inne kraje4S. Po czwarte, kraje Europy Środkowo-Wschodniej dokonały bardzo znaczącej liberalizacji swej polityki handlowej na początku lat dziewięćdziesiątych4^. W niektórych przypadkach (zwłaszcza Czechy, Słowacja i Węgry) poziom „związanych stawek" celnych na artykuły nierolnicze był stosunkowo niski. Towarzyszyło temu obniżane taryf w handlu preferencyjnym. Z tego powodu, jak również wskutek aprecjacji kursów walutowych50, kraje te odczuwały problemy z utrzymaniem średniej konkurencyjności swego przemysłu czy rolnictwa51. Wprowadzenie powszechnego podatku importowego pozwalało na podniesienie wszystkich stawek celnych powyżej ceł związanych w WTO i w ugrupowaniach integracyjnych. Po piąte, wprowadzanie klauzul ochronnych było początkowo stosunkowo łatwo akceptowalne przez kraje UE i inne państwa rozwinięte. Przedstawiciele tych krajów rozumieli przedstawione argumenty i byli zainteresowani ekonomiczną i polityczną stabilizacją krajów z Europy Środkowo-Wschodniej. Dopiero w przypadku przedłużania stosowania środków ochronnych (np. w Polsce czy Słowacji) zwiększano presję na przestrzeganie deklaracji dotyczących harmonogramów liberalizacyjnych. Interesy handlowe wszystkich krajów rozwiniętych były tu zbieżne, ponieważ podatki importowe są stosowane w sposób niedyskryminacyjny (z pominięciem preferencji) wobec wszystkich źródeł importu. Inaczej wygląda sytuacja w przypadku stosowania sektorowych klazul ochronnych. 4.2. Klauzule sektorowe52 W1994 roku Polska po raz pierwszy zastosowała klauzulę restrukturyzacyjną na mocy art. 28. Układu Europejskiego wobec sprzętu telekomunikacyjnego53. Cła na import tego 46 Por.: Hałpern, Wypłosz (1998), s. 440-441. 4J Bilans obrotów bieżących (CA) jako procent PKB jest równy: CA = S1' -I-(G- T), gdzie: S' —stopa oszczędności prywatnych. / — stopa inwestycji, (G - T) — deficyt budżetowy (jako procent PKB). Wzrost deficytu budżetowego, przy innych warunkach niezmienionych, przekłada się na zwiększenie deficytu CA. 48 Stanowisko takie było zauważalne w niepublikowanych wystąpieniach przedstawiciela MFW na posiedzeniach Komitetu. W latach 1992-1997 autor regularnie brał udział w posiedzeniach tego Komiletu. 49 Por. np.; Drabek, Laird (1998). '" Por.: Halpern, Wypłosz (1997). 51 Por.: Drabek, Brada (1998). 52 W punkcie tym wykorzystano pracę: Michaiek (2000b). " Polska polityka handlowa (1996), Ł 160. Por.: DzU 1994, nr 94, poz. 449. 202 203 'ipillU 177-f, iia imj^j mj >» :m elektrycznego do telefonii i telegrafii, dalekopisów i aparatury telefonicznej34, sze cła zastosowano również wobec importu z krajów CEFTA i EFTA. Stawki te były nowo liberalizowane do 8% w 1995 roku, do 4% — w 1996, i zostały wyeliminowane 97 roku55. Polska wprowadzając podwyższone cła importowe argumentowała, że protekcja ta a umożliwić restrukturyzację przemysłu krajowego i przyciągnąć kapitał do produkcji Izeń telekomunikacyjnych^. Inne wymogi klauzuli restrukturyzacyjnej, dotyczące owania marginesu preferencji, pułapu ochrony celnej (25%) wolumenu importu (mniej 5%) oraz harmonogramu liberalizacji, również zostały spełnione. Druga klauzula restrukturyzacyjna została zastosowana w styczniu 1996 roku do pro-5w przemysłu paliwowego. Podniesiona 15-procentowa taryfa celna została wprowa-a na import 19 pozycji taryfowych (głównie benzyna i jej pochodne) i była stopniowo towana (12% w 1998 r. i 9% w 1999 r.) oraz wyeliminowana na początku 2000 roku1*7, desiono również do 25% cla na oleje napędowe. Argumentem za wprowadzeniem swej protekcji była konieczność restrukturyzacji i prywatyzacji sektora paliwowego, ży dodać, że znaczna część pozycji tego sektora nie została włączona do polskiej listy esyjnej w WTO, co oznacza, że cła na te produkty nie były związane. Polska zastosowała klauzulę restrukturyzacyjną po raz trzeci w styczniu 1997. Po prowadzeniu wstępnych konsultacji z Unią podniesiono do 9% cla na produkty mysłu hutniczego. Stawki te zostały następnie obniżone do 6% w 1998 roku i 3% J99 roku i zniesione w roku 2OOO5S. Taki sam schemat protekcji celnej zastosowano ec produktów importowanych z Czech, Słowacji, Węgier i Słowenii na mocy ogicznej klauzuli zawartej w Układzie CEFTA. We wszystkich przypadkach wprowadzania podwyższonych ceł, jak można sądzić, iły spełnione warunki niezbędne przewidziane artykułem 28 Układu Europejskiego, yywane sektory ulegały restrukturyzacji, podobnie zresztą jak całość gospodarki, i we /stkich przypadkach utrzymano margines preferencji wobec produktów importowa-l z państw Unii. Wydaje się, że poza przemysłem hutniczym, użycie klauzuli ?ukturyzacyjnej nie wywoływało większych emocji czy zastrzeżeń w krajach Unii. Nieco inaczej wyglądała sytuacja w przemyśle samochodowym, który od początku, od czasu negocjacji Układu Europejskiego, był „wrażliwym" sektorem polskiej )odarki. Można jedynie przypomnieć, że w tym sektorze nie związano stawek celnych itach koncesyjnych i podniesiono cła w 1992 roku, co było przyczyną omawianego już ?u z Indiami w ramach GATT/WTO. W związku z tą „wrażliwością" sektora stawki w porównaniu z innymi produktami przemysłowymi. Import z krajów trzecich, należących do WTO, w ogólne nie był liberalizowany. W Układzie Europejskim i umowach o wolnym handlu z krajami EFTA i CEFTA przewidziano możliwość stosowania zakazu importu samochodów osobowych, karoserii i podwozi starszych niż 10-Ietnie. Na mocy tych samych postanowień stosowano zakaz przywozu samochodów do transportu towarów oraz podwozi i karoserii pojazdów sześcioletnich lub starszych59. Jednak w lipcu 1994 roku, powołując się na art. XIX GATT (art. 30 Układu Europejskiego), Polska obniżyła granicę wieku samochodu z sześciu do trzech lat i zastosowała dodatkowo ograniczenia wobec autobusów, ciągników oraz pojazdów specjalnych**. Ponadto, w 1995 roku, powołując się na ogólną klauzulę ochronną, Polska zastosowała podwyższone cła na ciężarówki, przyczepy, autokary, specjalne pojazdy, nadwozia i podwozia importowane z krajów, z którymi zawarła porozumienia o utworzeniu stref wolnego handlu. Cła importowe zostały podniesione z 30 do 35% wobec wszystkich krajów1'1. Są one stopniowo liberalizowane w imporcie z krajów z którymi zawarto umowy wolnohandlowe do 1 stycznia 2002 roku. Co więcej, w sierpniu 1996 roku wprowadzono czasowe ograniczenia (obowiązek otrzymania zezwolenia) na import części do przemysłowego montażu samochodów osobowych. Zastosowanie tak licznych środków protekcjonistycznych w sektorze samochodowym wywołało w 1997 roku ostre protesty, głównie unijnych partnerów handlowych. W efekcie Polska w 1998 roku powróciła do ustaleń zawartych w Układzie Europejskim. Zakaz importu objął samochody sześcioletnie i starsze oraz zaprzestano stosowania ograniczeń przywozu ciągników, autobusów i pojazdów specjalnego przeznaczenia62. Należy dodać, że w 1994 roku wprowadzono ograniczenia importu kombajnów trzyletnich lub starszych63. Od początku 1996 roku zakaz stosowano wobec kombajnów sześcioletnich, a w 1997 roku całkowicie zrezygnowano ze stosowania tego ograniczenia. Trzeba zauważyć, że stosowanie ograniczeń w imporcie kombajnów podnosi ich cenę na rynku krajowym, co zwiększa koszty produkcji rolniczej, zwłaszcza większych i bardziej efektywnych gospodarstw. Rolnictwo jest tradycyjnie bardzo wrażliwym sektorem gospodarki. Świadczą o tym specjalne klauzule ochronne, zawarte zarówno w Porozumieniu rolnym WTO, jak i w Układzie Europejskim. W styczniu 1998 roku Polska podniosła cła importowe na zboża paszowe. Cło importowe zostało ustalone na poziomie 10%. 1 czerwca 1997 podniesiono cła na jęczmień z 10 do 20%, a 1 lipca tegoż roku wprowadzono 20-procentowe cło na pszenicę. W tym samym roku, na mocy klauzuli rolnej (art. 14) Umowy CEFTA, wycofano preferencje celne w imporcie skrobii i jej produktów pochodzących z krajów Europy Środkowo-Wschodniej. 54 Natomiast cło wobec członków WTO było na poziomie 15%, co pozwalało na zachowanie marginesu rencji wobec państw UE. " Na początku 1995 r. klauzulą objęto również aparaturę telegraficzną. w Polska polityka handlowa (1996), s. 161. " W Układzie Europejskim przewidziano 12-procentowa redukcje cła do początku 1999 r. st Konsultacje dotyczyły m.in. programu restrukturyzacji polskiego hutnictwa. Stawki zastosowane ;ę były wyższe o 3 punkty procentowe od tych, które były przewidziane w Układzie Europejskim. " Układ Europejski (1994), załącznik V. 60 Polska polityka handlowa (1998), s. 135. Por.: DzU nr. 77, poz. 353 (Rozporządzenie Rady Ministrów z 30 czerwca 1994 r.). 01 Polska polityka handlu zagranicznego (1996), s. 161. SI Strona polska uzasadniała stosowane ograniczenia koniecznością stworzenia bodźców finansowych dla inwestorów krajowych i zagranicznych. Por.: Polska polityka handlowa (1998), s. 135. 03 Ten zakaz by} wprowadzony pod wpływem silnej presji załogi fabryki kombajnów w Płocku. 204 205 yyy roku. w Końcu marca tegoż roicu I-OISKE wycoiam prelerencje w imporcie cuKru ;ech, kukurydzy oraz koncentratu pomidorowego z Węgier, Czech i Słowacji oraz uktów skrobiowych ze wszystkich krajów CEFTA. Te środki ochronne wprowadzono wpływem presji rolników, powołując się na nadmierny wzrost importu i negatywne ki dla krajowego rynku (klauzula rolna układów preferencyjnych). Z kolei na mocy żuli ochronnej WTO (SSG) w 1999 roku wprowadzono podwyższone stawki celne iporcie mięsa wieprzowego i drobiowego, cukru i kwiatów ciętych64. Należy dodać, że > roku podniesiono również stosowane cła importowe (do wysokiego poziomu izanego w listach koncesyjnych WTO) na rzepak, pszenicę, cukier i masło65. Kolejna fala wysokich podwyżek ceł na artykuły rolne (do poziomu „stawek .zanych")miala nastąpić z początkiem 2000 roku. Ministerstwo Rolnictwa twierdziło. :st to potrzebne dla poprawienia pozycji negocjacyjnej w przyszłej rundzie rokowań 3 i dla zwiększenia siły przetargowej w negocjacjach z Unią na temat liberalizacji ż rynku. Natomiast kontrargumentem ekonomicznym była obawa przed ponownym ?kszeniem poziomu inflacji i osłabieniem konkurencyjności polskiego eksportu, wiano się również negatywnej reakcji ze strony partnerów handlowych, a zwłaszcza ze ly krajów UE66. Ostatecznie podniesiono eta tylko na stosunkowo nieliczne artykuły rolnicze, takie jak: a pszenna z innych zbóż niż pszenica, słód palony czy śruty. Jednak nawet ta inkowo niewielka podwyżka stawek wywołała silne protesty krajów Unii. Sprawa ta przedmiotem dyskusji na forum Komitetu Stowarzyszenia, gdzie zarzucano Polsce szenie Układu Europejskiego (tzw. postanowienia stand-still, zawarte w art. 25). Pewna poprawa stosunków bilateralnych w tym sektorze nastąpiła dzięki podpi-l we wrześniu 2000 roku porozumienia o liberalizacji handlu rolnego pomiędzy ką a Unią. Porozumienie to zaczyna wchodzić w życie w styczniu 2001 roku. ług doniesień prasy obejmuje ono 75% handlu wzajemnego67. W przypadku uktów niewrażliwych, takich jak owoce, warzywa czy mięso końskie, całość Ilu ma być zliberalizowana. Natomiast w odniesieniu do produktów wrażliwych, :h jak mięso wolowe, drób, sery czy pszenica, utworzono kwoty wolnocłowe, które i być zwiększane corocznie o 10%hR. W ramach zawartego porozumienia przyjęto, że ly nie mogą wdrażać nowych ograniczeń importowych ani stosować subwencji ortowych w handlu wzajemnym. Ten ostatni wymóg był niejednokrotnie postulowany i polskich rolników. Zawarte porozumienie powinno ułatwić negocjacje akcesyjne i przyczynić się do .szej stabilizacji polskiej polityki rolnej. Nie zmienia to faktu, że rząd będzie nadal 'dopodobnie poddawany silnej presji rolników domagających się zwiększenia skali Zagraniczna polityka gospodarcza (2000), s. 311. Na przykład, stawka celna na masło została podniesiona z 40% do 111% (maks. 2,53 euro/kg). Por. 'nicznapolityka gospodarcza (2000), tab. 5.10. s. 312-313. 56 Zagraniczna polityka gospodarcza (2000), s. 314. „Rzeczpospolita", 28.09.2000. Podobne porozumienia zawarto z innymi krajami CEFTA. Powyższe kwoty są niekiedy asymetryczne (tzn. nieznacznie większe dla polskiego eksportu do Unii, niż ypadku importu z UE). poiiyyia nanaiowej w latach dziewiećdziesiątycn".' Jaica powinna oyc przeaaKcesyjna strategia Polski w tej dziedzinie? 5. Uwagi na temat ewolucji polskiej polityki celnej Reformy ekonomiczne zapoczątkowane na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych doprowadziły do powstania gospodarki rynkowej. Najważniejszym elementem było otwarcie gospodarki poprzez wprowadzenie wymienialności złotego i liberalizację polityki handlowej. Zgodnie z teorią wymiany międzynarodowej umożliwiło to zwiększenie poziomu dobrobytu społecznego. Najważniejszym, modelowym instrumentem polityki handlowej jest cło. Dlatego też liberalizacja polityki celnej odgrywała kluczową rolę w otwieraniu gospodarki polskiej. Liberalizacja dotyczyła importu pochodzącego z krajów należących do WTO, a przede wszystkim z krajów europejskich, z którymi zawarto umowy o strefach wolnego handlu. Najważniejszym elementem porządkującym polską polityką celną było zawarcie Układu Europejskiego, w którym przewidziano stopniowe utworzenie unii celnej na artykuły nierolnicze oraz skonsolidowanie całości polskich ceł w ramach list zobowiązań WTO. Dzięki temu znacznie zwiększyła się „przewidywalność" polityki celnej, co stabilizuje pewien istotny element polityki gospodarczej państwa. Efektem obu tych posunięć była stopniowa liberalizacja ceł na artykuły nierolnicze. Dzięki temu poziom protekcji celnej jest już dosyć niski, nawet w porównaniu z krajami wysoko rozwiniętymi. Można przypomnieć, że poziom nieważonej protekcji celnej, stosowanej wobec członków WTO na artykuły nierolnicze, wynosi około 10%. Jeżeli jednak uwzględnić stawki celne ważone strukturą importu, z uwzględnieniem liberalizacji w ramach europejskich stref wolnego handlu, to w 1999 roku poziom średniej protekcji na artykuły nierolnicze wynosił około 0.8%. Inaczej wyglądała sytuacja w sektorze produktów rolnych. Negocjacje w ramach rundy urugwajskiej zaowocowały zawarciem kompromisowego Porozumienia rolnego WTO. W ramach tego porozumienia dokonano taryfikacji licznych barier pozataryfowych i przeliczenia ich na ekwiwalenty celne. W wielu krajach członkowskich wystąpiła jednak tzw. brudna taryfikacja, polegająca na zawyżeniu rzeczywistego poziomu protekcji handlowej celnej. Dokonywano tego poprzez manipulowanie danymi dotyczącymi poziomu cen w okresie bazowym (1986-1988) oraz ich przeliczanie na ekwiwalenty celne. Poziom związanych polskich stawek celnych po taryfikacji jest bardzo wysoki. Większość badań empirycznych wskazuje, że stawki związane mają tzw. charakter pułapowy i przekraczają nawet ela zapisane w liście koncesyjnej Unii Europejskiej. Tak wysoki poziom formalnej protekcji uzyskano przeliczając liczne bariery pozataryfowe i dewizowe, występujące w okresie istnienia gospodarki nierynkowej w Polsce. Stosowane w Polsce cła na artykuły rolnicze są w wielu wypadkach nadal niższe od zapisanych w listach koncesyjnych. Według szacunków przedstawionych przez Ministerst- 206 207 ekcji ważonej importem wynosił w 19yy roku ototo 16%. Natomiast poziom proiescji nporcie rolnym z krajów Unii Europejskiej byl bliski 18%, co odzwierciedla fakt, że a liberalizacji handlu rolnego w ramach Układu Europejskiego była stosunkowo vielka. Poziom protekcji rolnej byl zatem kilkadziesiąt razy większy niż na artykuły olnicze. Tak duże zróżnicowanie skali protekcjonizmu jest zjawiskiem często spotykanym rajach wysoko rozwiniętych, a zwłaszcza wkrajach Unii Europejskiej. Rolnictwo jest tu .towane jako sektor bardzo „wrażliwy". Protekcjonizm taki nie jest przejawem onalności ekonomicznej, lecz odzwierciedla raczej kompromis społeczny. Jest on ną redystrybucji dochodów na rzecz bardzo nielicznej, stosunkowo mniej zamożnej py farmerów przez resztę zamożnego społeczeństwa (por. twierdzenie Stolpera-muelsona). Realizacja tego celu, głównie za pośrednictwem Wspólnej Polityki Rolnej. dosyć kosztowna i mało efektywna. Dlatego też Unia Europejska podejmuje kolejne słania zmierzające do zmniejszenia poziomu zewnętrznej protekcji i wzmocnienia -nentów społecznych (a nie produkcyjnych) w ramach tej wspólnej polityki. Również w Polsce rolnictwo jest bardzo „wrażliwym" sektorem. Jednak poli-a protekcjonistyczna w ramach znacznie uboższego społeczeństwa polskiego, którym udział ludności zatrudnionej w rolnictwie jest wielokrotnie większy, jest i bardziej nieracjonalna z ekonomicznego punktu widzenia. Odzwierciedla ona raczej npromis społeczny i presję polityczną na podniesienie poziomu dochodów względ- ubogich rolników. Ma ona szczególne znaczenie w sytuacji, gdy ze względu na soki poziom bezrobocia możliwości zatrudnienia poza rolnictwem są nader ogra- zone. Ustalenie wysokich „pułapowych" „związanych stawek" celnych na artykuły rolnicze ramach WTO miało stanowić element przygotowania polskiej polityki celnej do ;ystąpienia do Unii Europejskiej. Jednak dzięki temu Polska w drugiej połowie łata ewięćdziesiatych mogła stosunkowo łatwo podnosić stosowane stawki celne na ;norodne towary w przypadku zagrożenia interesów ekonomicznych producentów nych i/lub wskutek presji politycznej. Ta stosunkowo duża rzeczywista autonomia polityki rolnej ma również swoje wyraźne dy . Rząd, mający relatywnie dużą swobodę we wdrażaniu instrumentów protekcjonis-znych, był bardziej podatny na presję polityczną skrajnych przedstawicieli lobby nego. Jego wiarygodność w takich przetargach jest mniejsza ze względu na brak ?raźnych ograniczeń instytucjonalnych. Z kolei podwyższanie ceł na artykuły rolnicze drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych rodziło często napięcia w stosunkach między lską a Unią Europejską. Wynika to z faktu, że polityka taka kłóci się (przynajmniej ncepcyjnie ) z zasadą niepodwyższania poziomu protekcji w handlu wzajemnym70. Jeżeli jednak spojrzeć na całość polskiej polityki celnej wobec wszystkich grup carowych, to autonomia w tej dziedzinie znacznie zmniejszyła się wskutek zawarcia Jadu Europejskiego i powstania listy zobowiązań w ramach WTO. W latach dziewięć- Można przypomnieć, ze związanie sławek celnych służy ograniczeniu -autonomii polityki celnej ?nniejszeniu możliwości wdrażania szkodliwego protekcjonizmu pod wpływem presji wewnętrznej. Najważniejszym przejawem autonomii w polityce celnej była możliwość stosowania różnorodnych klauzul ochronnych, zezwalających na wdrażanie czasowego protekcjonizmu w wyjątkowych okolicznościach. Największe znaczenie ekonomiczne miała klauzula bilansu płatniczego, wdrożona przez Polskę w grudniu 1992 roku. Wprowadzony wówczas powszechny podatek był stosowany wobec importu ze wszystkich krajów i był równoznaczny z podniesieniem nominalnej protekcji o 6 punktów procentowych. Podobne podatki wdrożyły również wszystkie inne większe kraje Europy Srodkowo-Wschodniej, będące członkami GATT/WTO. Zastosowany podatek ułatwiał wprowadzenie wymienialności i zgromadzenie odpowiednich rezerw dewizowych. W latach dziewięćdziesiątych prawie wszystkie kraje miały trudności z równoważeniem bilansu obrotów bieżących. Jest to zjawisko naturalne i występuje w wielu programach stabilizacji makroekonomicznej. W przypadku Polski podatek był wprowadzony nie tylko ze względu na nierównowagę bilansu obrotów bieżących, ale również ze względu na deficyt budżetowy. Polityka taka była do pewnego stopnia wspierana przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy. W niektórych przypadkach (zwłaszcza Czechy, Słowacja i Węgry) poziom związanych stawek celnych na artykuły nierolnicze był niski. Wskutek liberalizacji handlu i aprecjacji kursów walutowych, kraje te często odczuwały problemy z utrzymaniem średniej konkurencyjności swego przemysłu czy rolnictwa. Wprowadzenie powszechnego podatku importowego pozwalało im na przejściowe podniesienie wszystkich stawek celnych powyżej ceł związanych w ramach WTO i ugrupowań integracyjnych. Nawet w przypadku Polski wprowadzenie 6-procentowego podatku oznaczało czasowe podniesienie średniego poziomu protekcji na artykuły nierolnicze o około 40%. Możliwości wprowadzenia takiego podatku na początku bieżącej dekady autor omawia dalej. Innym przejawem autonomii w polityce celnej lat dziewięćdziesiątych była możliwość wykorzystania sektorowych klazul ochronnych. Polska najczęściej korzystała z klauzuli rolnej zawartej w Układzie Europejskim. Wynikało to z omówionej już szczególnej „wrażliwości" tego sektora oraz „pułapowego" charakteru zobowiązań celnych przyjętych przez Polskę w ramach Porozumienia rolnego WTO. Natomiast w pozostałych sektorach gospodarki rząd uznał, że wrażliwymi sektorami, wymagającymi ochrony, był przemysł samochodowy, urządzeń telekomunikacyjnych, hutniczy oraz petrochemiczny. Okresową podwyższoną ochronę w tych sektorach zapewniono za pomocą wysokich niezwiązanych ceł (przemysł samochodowy) lub przy użyciu klauzuli restrukturyzacyjnej, przewidzianej Układem Europejskim. Środki ochronne były skierowane głównie wobec importu pochodzącego z Unii Europejskiej, ponieważ zakres liberalizacji handlu z UE był znacznie większy niż z pozostałymi członkami WTO. m Chodzi tu głównie o zależności pomiędzy art. 25 {stand still) a sektorową klauzulą bezpieczeństwa dotyczącą rolnictwa (art. 21 Układu Europejskiego). 208 209 r J *^o miiUy Ulic lUinituiic r*-yy tw ""»' z^pun-"^- ronę rząd zapewnił „wrażliwemu" przemysłowi motoryzacyjnemu71. Jej celem była watyzacja tego sektora w oparciu o napływ kapitału od strategicznych inwestorów ranicznych. Osiągnięte efekty w tym zakresie są znaczące. Przemysł samochodowy bsorbował 23% inwestycji zagranicznych. W 1998 roku produkcja tego sektora iowiła %% produkcji przemysłowej i 1% wartości polskiego eksportu72. Nie przesądza to lak o efektywności ekonomicznej polityki protekcjonistycznej w tym sektorze, woływała ona protesty innych członków WTO (spór z Indiami). Pełna ocena nagałaby porównania wielkości napływu kapitału zagranicznego z ulgami podatnymi dla inwestorów i zmniejszeniem renty konsumentów, nabywających droższe wchody. Tego typu analiza nie została jednak dotąd, wedle wiedzy autora, prze-wadzona i opublikowana. Pozostałe sektory również ulegały restrukturyzacji. Konieczność czasowej ochro-przemysłu wytwarzającego urządzenia telekomunikacyjne była uzasadniana potrzeba ywrócenia rentowności produkcji, mającej kluczowe znaczenie dla rozwoju nowo-snych usług i wytwarzanej głównie w oparciu o importowane komponenty. Z kolei rzeba ochrony przemysłu petrochemicznego była tłumaczona koniecznością „doka-ilizowania" i modernizacji sektora przed jego prywatyzacją i liberalizacją handlu, daje się przy tym, że rynek paliwowy na świecie jest zdominowany przez wielo odowe, oligopolistyczne korporacje. I wreszcie, protekcjonizm w przemyśle hut-zym był uzasadniany potrzebą restrukturyzacji i prywatyzacji tego przemysłu. Plan dowy przewidywał wydatkowanie sumy 4 młd USD na modernizację i redukcję za-inienia o 40 tys. pracowników73. Był on wspierany przez Unię Europejską, która iwiała się przyjęcia Polski z nierentownym hutnictwem, posiadającym duże moce dukcyjne. Wszystkie chronione gałęzie przemysłu przechodziły proces restrukturyzacji. Są one ględnie kapitałointensywne, skoncentrowane i nowoczesne. Proces restrukturyzacji ąl jednak całą gospodarkę. Powstaje zatem pytanie o kryteria wyboru tych właśnie ęzi. Należy przypomnieć, że protekcjonizm oznacza redystrybucję zasobów z reszt> (podarki do gałęzi chronionych cłami. Kryteria wyboru w polskiej polityce handlowej są jasne. Można na przykład wskazać, że skala bankructw i redukcji zatrudnienia roblemów społecznych była prawdopodobnie znacznie większa w przemyśle włókien-zym, niż w hutniczym czy wytwarzającym sprzęt telekomunikacyjny. Można też kazywać, że ochrona gałęzi względnie kapitałointensywnych w kraju stosunkowo 3gim w kapitał fizyczny (i ludzki) prowadzi do niekorzystnej alokacji zasobów i wzrostu 11 Przemysł samochodowy jest uznawany * wielu krajach rozwiniętych za strategiczną, wrażliwą gałąź dukcjL Świadczą o tym wcześniej podane przykłady stosowania strategicznej polityki handlowej w Stanach inoczonych i w krajach UE oraz częstotliwość stosowania „dobrowolnych" ograniczeń eksportowych (por. " Trade Policy Review Poland (2000), s. IM-105. 73 Hutnictwo w Polsce zatrudniało 90 tys. osób i wytwarzało 13% produkcji przemysłowej kraju. Trade icy Review Poland (2000), s. 103. Wprowadzany protekcjonizm w oparciu o klauzule ochronne może być uzasadniany przy użyciu argumentów odnoszących się do niedoskonałej konkurencji. Wszystkie chronione gałęzie charakteryzują się niedoskonałą konkurencją, znacznymi korzyściami skali produkcji oraz zróżnicowaniem produktów (prawdopodobnie z wyjątkiem przemysłu petrochemicznego). Przemawiać to może za wykorzystaniem wcześniej omówionych argumentów strategicznej polityki handlowej (podrozdz. 3 rozdz. II). Ta zbieżność jest jednak niepełna. Strategiczna polityka handlowa może mieć znaczenie ekonomicznie jedynie w przypadku dużego kraju, którego producent zajmuje dominująca pozycję w skali światowej. Ten przypadek nie występuje w Polsce. Nie ma więc możliwości, aby producent korzystający z ochrony na rynku krajowym mógł na tyle obniżyć koszty przeciętne (wskutek zwiększenia skali produkcji), by wyprzeć z rynku światowego innych oligopolis-tycznych producentów. Argument strategicznej polityki handlowej nie ma więc raczej zastosowania w przypadku Polski. Wydaje się również, że rząd Polski wdrażając protekcjonizm nie wykorzystywał również argumentu opartego o „naukową" taryfą celną. W myśl tej, wcześniej omówionej, koncepcji podniesienie stawki celnej może doprowadzić do powstania produkcji krajowej. w której występują znaczące korzyści skali. Wymaga to jednak wykonania bardzo precyzyjnej estymacji kosztów produkcji i wprowadzenia takiej taryfy celnej, która umożliwia podjęcie (kontynuowanie) produkcji bez zysków monopolistycznych i przy minimalnej obniżce renty konsumenta. Autorowi nieznane są takie symulacje poprzedzające wdrażanie protekcjonizmu opartego o klauzule ochronne. Niełatwo jest zatem odpowiedzieć na pytanie o rzeczywiste motywy wprowadzania protekcjonizmu. Wydaje się, że w przypadku Polski, podobnie jak w wielu innych krajach, kluczowe znaczenie miała ekonomia polityczna polityki handlowej. Grupy interesów ściśle powiązane z producentami tych dóbr prowadzą z politykami grę (lobbing), zmierzającą do wprowadzenia protekcjonizmu taryfowego. Mechanizmy ekonomiczne tego procesu i jego implikacje są omówione w ostatnim rozdziale pracy. Autonomia polskiej polityki taryfowej wyraźnie zmniejszyła się w latach dziewięćdziesiątych wskutek zawarcia Układu Europejskiego i przystąpienia do WTO. W pierwszej dekadzie XXI wieku zniknie również możliwość stosowania klauzul restrukturyzacyjnych, najczęściej wykorzystywanych przez stronę polską. Przypomnijmy bowiem, że „środki te nie mogą być zastosowane w odniesieniu do danego produktu, jeżeli upłynęło ponad trzy lata od zniesienia wszystkich ceł i ograniczeń ilościowych, opłat lub innych środków o podobnych skutkach, dotyczących tego produktu". Oznacza to, że w dyspozycji pozostaną jedynie ogólne środki ochronne, dostępne wszystkim innym członkom WTO. " Względnie rzadki kapitał odpływa w ten sposób z gałęzi pracointensywnych (przemysł włókienniczy czy meblarski), w których ilość kapitału na jednego zatrudnionego jest znacznie niższa niż np. w przemyśle petrochemicznym (jednym z najbardziej kapitałointensywnych). 210 211 liwości zastosowania tej klauzuli. Przyczyną tego było ujawnienie potencjalnego ;ytu budżetowego w 2002 roku w wysokości 80-90 mld złotych (około 10% PKB), 'czynami tej ogromnej luki budżetowej będzie, jak się wydaje: a) zmniejszenie owanego wzrostu PKB w 2002 roku (i dochodów budżetowych), b) wprowadzenie u nowych „społecznych" ustaw, stwarzających dodatkowe obciążenie budżetowe, łędy Ministerstwa Finansów w szacowaniu dochodów i wydatków. W związku z tym minister finansów nieformalnie zaproponował wprowadzenie szechnego, 5-procentowego podatku importowego, który zwiększyłby dochody ilne państwa — według wstępnych szacunków Ministerstwa Finansów — o 10 mj<] ych. Natomiast minister gospodarki i kręgi biznesu wypowiadały się raczej nieprzy-nie o tej propozycji. Sprawa była ponownie rozważana przez nowy rząd koalicji )-PSL. Tym razem rzecznikiem wprowadzenia podatku było PSL, a jego przeciw-emprof. Marek Belka — minister finansów. Główną przyczyną tej niechęci była obawa •d wzrostem inflacji kosztowej (szacowanej na 3 punkty procentowe) oraz ogranicze-o eksportu. Przypomnijmy bowiem, że każdy podatek importowy, ograniczając 'wóz z zagranicy, redukuje równocześnie eksport, wskutek podniesienia cen krajowych iniejszenia względnej konkurencyjności produktów75. To z kolei mogłoby przyczynić io ograniczenia wzrostu PKB w 2002 roku. Z punktu widzenia międzynarodowej polityki handlowej podstawowe znaczenie ma jptowalność tego środka, W świetle zasad WTO wprowadzenie podatku jest możliwe slu „przeciwdziałania bezpośredniej groźbie znacznego zmniejszenia rezerw waluto-?h lub położenia kresu temu zmniejszeniu, lub też zwiększenia tych rezerw". sadnienie tego podatku będzie więc trudne, ponieważ poziom rezerw był wysoki i nie ąpiło gwałtowne zmniejszenie jego poziomu w 2001 roku. W tej sytuacji można sądzić, że główni partnerzy handlowi, a zwłaszcza kraje Unii opejskiej, będą sceptycznie oceniali ewentualne wprowadzenie takiego podatku, nalnie rzecz biorąc, deficyt budżetowy nie może stanowić uzasadnienia dla wprowa-iiia takiego podatku. Wprawdzie w 1992 roku członkowie WTO pośrednio zaakcep-ali polski podatek importowy, wprowadzony również ze względów fiskalnych, ale lacja ekonomiczna była odmienna. Poziom rezerw dewizowych był wówczas stosun-'O niski, a Polska znajdowała się dopiero w początkowej fazie transformacji systemowej 'ormy podatkowej. W 2001 roku sytuacja jest zupełnie inna, a podatek importowy nie linuje żadnej z wymienionych przyczyn potencjalnego deficytu. Jego wprowadzenie ^łoby jedynie odroczyć reformy fiskalne, nie rozwiązując rzeczywistych problemów rtencjalnie zmniejszając tempo wzrostu PKB. Dodatkowa niezręczność negocjacyjna polega na tym, że Polska musiałby uzasadniać owadzenie podatku deficytem bilansu płatniczego, czyli niską średnią konkurencyjnoś-gospodarki. Pośrednio oznaczałoby to, że strona polska sama podważa swą zdolność do " Twierdzenia Leniera było omówione w podrozdz. 10 rozdz. I. Powszechny podatek na dobra irtowane tak funkcjonuje, jak podatek eksportowy. wymaga analizy potencjalnych skutków ekonomicznych oraz rozważenia i — być może — przeprowadzenia konsultacji na temat jego akceptowalności przez głównych partnerów handlowych Polski. Na zakończenie warto jeszcze sformułować uwagi na temat dalszego zmniejszenia autonomii w polityce celnej Polski poprzez przyjęcie wspólnej zewnętrznej taryfy celnej Unii- Jest oczywiste, że zakończenie tego procesu musi nastąpić z dniem akcesji do UE. Jeżeli ograniczyć analizę do ceł na artykuły nierolnicze, to istnieje kilka możliwych rozwiązań77. Po pierwsze, przyjęcie zewnętrznej taryfy celnej może nastąpić w momencie przystąpienia Polski do UE. Zaletą tego rozwiązania byłoby utrzymanie dochodów fiskalnych i dłuższa ochrona producentów krajowych przed konkurencją z krajów trzecich. Wadą byłoby jednak gwałtowne, szokowe obniżki stawek celnych w momencie akcesji. Ma to znaczenie w przypadku niektórych towarów, dla których różnica między stawkami polskimi a unijnymi jest stosunkowo duża. Byłaby to redukcja „konieczna". Po drugie, przyjęcie zewnętrznej taryfy celnej stopniowo, w równych ratach. Proces taki musiałby się zacząć kilka lat wcześniej i zakończyć w momencie akcesji. Mechanizm taki byłby zgodny z wdrażaniem redukcji taryfowych w ramach GATT/WTO i porozumień o tworzeniu stref wolnego handlu. Umożliwiłoby on stopniowe przygotowanie się producentów krajowych do wzmożonej konkurencji światowej. Byłaby to stopniowa, świadoma, „autonomiczna" redukcja. Po trzecie, jednorazowe dopasowanie ceł do poziomu wspólnej zewnętrznej taryfy celnej na kilka lat przed akcesją. Jednak nie istnieją wyraźne argumenty negocjacyjno--ekonomiczne na rzecz takiego rozwiązania78. Wydaje się, że najlepsze byłoby drugie rozwiązanie, polegające na kilkuletnim dopasowywaniu ceł polskich do unijnych. Umożliwiłoby ono stopniową adaptację producentów polskich do wzmożonej konkurencji, W przypadku niektórych wytwórców ta stopniowość może mieć duże znaczenie. Sektorowe skutki ekonomiczne przyjęcia wspólnej taryfy celnej zostały już omówione w rozdziale V. Decyzja taka oznaczałaby dalsze świadomie zmniejszenie autonomii w polskiej polityce handlowej. Jednak dzięki temu zwiększyłaby się jej „przwidywalność", co zazwyczaj oddziałuje pozytywnie na postrzeganie naszej gospodarki i skalę inwestycji w Polsce. Paradoksalnie wydaje się jednak, że polityka taka nie jest pożądana przez Unię Europejską. Prawdopodobnie razem z Polską do Unii przystąpią kraje, których stawki celne są niższe niż unijne (Czechy, Słowacja, Estonia). Kraje te podniosą swe cła po 76 Kryteria te muszą być spełnione przed przystąpieńiem do Unii. Wśród kryteriów ekonomicznych mówi się o „zdolności do sprostania presji konkurencji i sił rynkowych wewnątrz Unii". Chodzi tu głównie o sprawne funkcjonowanie gospodarki rynkowej i stabilną politykę makroekonomiczną. f Stawki celne prawie na wszystkie artykuły nierolnicze są wyższe w Polsce niż w Unii. 78 Pomijam tu argumenty ogólnej efektywności ekonomicznej, przemawiające za liberalizacją handlu, które zostały szeroko omówione w pierwszych rozdziałach pracy. Mają one niestety niniejsze znaczenie przy podejmowaniu decyzji politycznych, dotyczących polityki handlowej. 212 213 / z tego tytułu krajom trzecim. Jeżeli jednak równocześnie Polska obniży swe cła, to ia będzie mogła argumentować, że ogólne, „średnie" warunki dostępu do rynków jów Europy Środkowo-Wschodniej nie uległy pogorszeniu i dzięki temu nie jest rzebna rekompensata. Unia zatem zniechęca Polskę do wcześniejszej, stopniowej ukcji stawek celnych na artykuły nierolnicze ze względów negocjacyjnych. To jedna iewielu dziedzin, w których wcześniejsze dopasowanie do wymogów unijnych nie jesi :ądane przez Unię. Część trzecia Instrumenty pozataryfowe: mechanizmy i regulacje Ograniczenia ilościowe i „dobrowolne" ograniczenia eksportowe Jednym z ważniejszych instrumentów polityki handlowej w pierwszych latach po zakończeniu II wojny światowej były importowe ograniczenia ilościowe. Są to wszelkie ograniczenia ilości (w sztukach, tonach litrach) lub wartości importu towarów w danym okresie, najczęściej jednego roku. Ograniczenia takie, zwane czasami kwotami lub kontyngentami importowymi, dotyczą określonej grupy towarowej i są wyspecyfikowane według pozycji w klasyfikacji celnej. Są one kolejnym „modelowym" instrumentem polityki handlowej, z którym porównuje się funkcjonowanie innych środków poza-taryfowych. W ramach systemu GATT stosowanie ograniczeń ilościowych w imporcie było generalnie zakazane. Zakaz ten wynikał z przekonania, że ograniczenia ilościowe są znacznie „gorszym", czyli bardziej restrykcyjnym instrumentem polityki handlowej niż cła. Prowadzą one do większej izolacji rynku, zwłaszcza w warunkach niedoskonałej konkurencji. Dlatego też analizę zaczniemy od pokazania skutków ekonomicznych ograniczeń ilościowych, głównie poprzez porównanie z efektami wynikającymi ze stosowania taryf celnych. Ukazane zostaną również efekty stosowania „dobrowolnych" ograniczeń ilościowych (VER — Voluntary Exports Restraints), które często zastępowały kontyngenty ilościowe. W tym rozdziale zostaną ukazane jedynie podstawowe skutki stosowania kwot ilościowych w różnych warunkach rynkowych. Natomiast bardziej precyzyjne metody liczenia tzw. ekwiwalentów taryfowych, potrzebnych do szacowania efektów handlowych danego instrumentu, są przedstawione w aneksie do tego rozdziału. 1. Mechanizmy ekonomiczne funkcjonowania ograniczeń ilościowych importu Ograniczenia ilościowe, podobnie jak cła, mogą dotyczyć zarówno importu, jak i eksportu. Jednak w praktyce ograniczenia eksportowe, w sposób zinstytucjonalizowany, są raczej rzadko stosowane. Niewiele krajów chce bowiem zmniejszać wolumen swego eksportu, który przyczynia się przecież do powiększenia produktu wytworzonego 217 które zostaną omówione w pouruzaziaie z lęgu rozuziaiu. Dlatego tez wanu ize standardowo, tzn. od opisu skutków stosowania kontyngentów importowych. 1.1. Ekwiwalentność ceł i ograniczeń ilościowych w warunkach doskonalej konkurencji Klasycznym zagadnieniem, omawianym w każdym podręczniku ekonomii między-idowej, jest problem ekwiwalentności cel i ograniczeń ilościowych w warunkach :onałej konkurencji. W tym celu można przypomnieć rysunek, opisujący skutki rwania cła w ramach równowagi cząstkowej w małym kraju (por. rys. LI). p D s }' *Ai c *\ \ i i ) i podaży (S) kraju ortera. Zastosowanie eta specyficznego (!) spowoduje, że na rynku krajowym cena ośnie z Pw do Pn +,. W efekcie wzrasta produkcja (z 0q, do 0c3) oraz spada popyt q2 do 0qĄ. Wskutek tego wolumen importu zmniejszy się z qtq2 do q^qĄ = qm,P,,rr tkami dobrobytowymi jest wzrost renty producenta (o), spadek renty konsumenta b + c + d) oraz wzrost dochodów fiskalnych (c). Bezpowrotna starta dobrobytowa jest na (b + d). port (DM) oraz podaży eksportowej (5^). Wprowadzenie ela spowodowało przyrost dochodów celnych (Q oraz spadek poziomu dobrobytu, równy polu trójkąta fi + D. Wolumen importu w warunkach wolnego handJu q} został ograniczony do poziomu q,. Jeżeli celem polityki handlowej jest pobudzenie produkcji krajowej (wzrost renty producenta), obniżenie konsumpcji (spadek renty konsumenta) lub zmniejszenie wolumenu importu do poziomu q}q4, to można to osiągnąć nie nakładając cła f, lecz wprowadzając ograniczenie ilościowe importu równe qimec,rl. Wprowadzenie takiej kwoty spowoduje, że pojawi się deficyt analizowanego towaru na rynku krajowym, równy q: q3 + qAq2 (różnica pomiędzy importem w warunkach wolnego handlu a wielkością kwoty, czyli (qf-q,). Ten deficyt towarów na rynku krajowym spowoduje wzrost ceny Pw. Będzie ona tak długo wzrastała, aż deficyt zniknie, co nastąpi przy cenie na rynku krajowym równej Pw + r Tak więc, podobnie jak w przypadku cła, pojawia się różnica pomiędzy nową ceną krajową (Pw+I), a ceną światową (Pw), równa t. Jest to swoista marża (renta) powstała wskutek wprowadzenia kwoty importowej. Dlatego też zazwyczaj przyjmuje się, że kwota ilościowa jest ekwiwalentna w stosunku do danego cła, jeżeli po jej wprowadzeniu cena wewnętrzna kraju importera wzrośnie o taką samą wielkość. Rozumując w drugą stronę, można wyliczyć również tzw. ekwiwalent taryfowy kwoty (lub innego instrumentu pozataryfowego), czyli poziom cła, który spowodowałby, że cena kraju importera nie uległaby zmianie2. Kwota ta (q:mpon) jest ekwiwalentna z punktu widzenia renty konsumenta i producenta oraz wolumenu importu. Nie jest to jednak pełna ekwiwalentność. Wprowadzenie takiej kwoty z reguły nie przynosi dochodów fiskalnych (c). Powstaje natomiast renta (, która może być przejęta (częściowo) przez importera, eksportera, budżet państwa, urzędników państwowych lub osoby prowadzące lobbing. To, kto przechwyci tę rentę, zależy głównie od sposobu dystrybucji licencji importowych oraz od struktury rynku importera i eksportera1. Konsekwencją tego jest zmiana poziomu dobrobytu społecznego i mechanizmów funkcjonowania gospodarki. Strata dobrobytowa netto z reguły przekracza wielkość (b + d), a redystrybucja dochodów wewnątrz "państwa może prowadzić do patologii społecznych (korupcji). Warto zauważyć, że przedstawiona tu analiza nie ulega zasadniczej zmianie w przypadku dużego kraju. Można w tym celu przypomnieć fragment rysunku z rozdziału I (por. 1.3(6)). Przypomnijmy, że różnica między rys. VII. 1 (b) a rys. VII.2 polega na tym, że krzywa podaży eksportowej (Sx) zagranicy jest krzywą rosnącą (rys. Vn.2), bo dostawy na rynek importera mają znaczący udział w całości światowego eksportu. W warunkach swobodnej wymiany cena światowa będzie na poziomie P^, a wolumen importu będzie równy qf. Efektem wprowadzenia kwoty importowej (qimpvn) będzie zmniejszenie wolumenu handlu do poziomu qn spadek ceny światowej do poziomu P*v+I oraz wzrost ceny krajowej do poziomu Pw+/. I tutaj również występuje ekwiwalentność Ograniczenia eksportowe mogą występować np. w czasie niedoboru trwałego (gospodarka nierynkowa) ^zejściowego (niedobór zbóż wskutek suszy). 2 Definicje i sposoby wyliczania ekwiwalentów taryfowych kwot są przedstawione w aneksie do tego rozdziału, ! Por. aneks do lego rozdziału. 218 219 Wimport Rysunek VII.2. Skutki wprowadzenia kwoty importowej w dużym kraju —f kłusowanie era -w p ySH | P / I 1 c 1 >< Pw*t y^^r^zZ ^ _ _ _. ^ / i ^\ 1 / \ 1 1 . 1 w- 0 Qo ^3 91 q2 q \ 0 i__ . "import 1 1 import ^ v ' "import iędzy kwotą a cłem w ograniczeniu wolumenu handlu. Tym razem jednak potencjalne lody fiskalne, utracone przez państwo, są równe C+ E, a wiec większe niż w przypadku ;go kraju. Wynika to z występowania dodatkowego efektu terms of trade (E). 1.2. Ograniczenia ilościowe a wzrost popytu na rynku krajowym Problem rzeczywistej ekwiwalentności pojawia się również w przypadku, gdy mamy :zynienia z gwałtownym wzrostem popytu na rynku krajowym. Może to wynikać ktu, ze dany produkt został unowocześniony lub stał się modny (np. telefon orkowy). Sytuację taką można przedstawić za pomocą rys. VII.3+. Na rys. VTI.3(o) i (b) pokazano dany rynek tego samego kraju, chroniony przez cło a) lub przez kwotę importową (rys. b). Krzywa podaży krajowej jest oznaczona SH. Natomiast Sw+„. + , to krzywa łącznej podaży krajowej i światowej (przy stoso-iu cla). Uzasadnienie kształtu tej krzywej przedstawiono w rozdziale I. Z kolei iciowa (początkowa) krzywa popytu w dużym kraju jest oznaczona przez DH. Początkowo występuje ekwiwalentność w stosowaniu kwoty (qi,^nrl) i cła specyficz-i (t). Wielkość podaży krajowej w obu przypadkach jest równa 0(?0, wielkość popytu JVłt')i mniejszy wzrost konsumpcji (^L^5 < qtq2) oraz większy przyrost krajowej podaży {ql)ql>#0?3). Na rys. VH.3 strzałki pokazują odpowiednio wzrost produkcji i konsumpcji krajowej. Zmiany te wynikają z faktu, że na rynku chronionym cłem występuje możliwość zwiększenia importu (qy,q2>%G\) Przy wzroście popytu, a w przypadku kwoty wolumen importu z definicji nie ulega zmianie. Oznacza to, że w przypadku zwiększenia popytu początkowo ekwiwalentna kwota importowa na rynku konkurencyjnym jest bardziej restrykcyjna niż cło. Kwota silniej ogranicza import i konsumpcję oraz pobudza większy wzrost produkcji krajowej. W przypadku kwoty cały przyrost konsumpcji jest zaspokajany przez przyrost produkcji krajowej, podczas gdy przy cle następuje również pewien wzrost importu. Należy zauważyć, że podobne wnioski można sformułować analizując mały kraj. W tym przypadku krzywa krajowej i światowej podaży przy stosowaniu cla (SH+W+I) 220 221 voła wzrostu ceny (/V+,) i nastąpi jeszcze większy przyrost importu. W takim /padku nie nastąpi przyrost krajowej podaży, ponieważ cena na rynku krajowym nie ;nie zmianie. Kwota jest zatem znacznie bardziej restrykcyjnym instrumentem polityki handlowej, arza ona silne ograniczenie importu i w większym stopniu pobudza produkcję krajową warunkach wzrostu popytu. Z tych właśnie powodów administracja państwowa ednokrotnie skłania się do stosowania kwot jako „pewniejszych" instrumentów tyki handlowej, „dokładniej" ograniczających wolumen importu. Zjawisko to było ogólnie widoczne w ramach gospodarki planowej (nierynkowej). Z tych właśnie powodów oraz ze względu na możliwość występowania korupcji r. dalej) kwoty według zasad GATT były traktowane jako gorszy instrument polityki dlowej niż cła. Dodatkowych argumentów na rzecz niestosowania kwot dostarcza liza rynku w warunkach niedoskonałej konkurencji. 1.3. Konsekwencje ograniczeń ilościowych przy monopolizacji rynku Analizę można zacząć od rynku zmonopolizowanego. W warunkach autarkii rów-vaga monopolistyczna, maksymalizująca zyski producenta, znajduje się w punkcie ecięcia się krzywej kosztu krańcowego (MC) i utargu krańcowego (A/R). Nato-ist w warunkach wolnego handlu cena na rynku krajowym jest równa cenie świa-'ej (jeżeli pominiemy koszty transportu). To zostało już pokazane w II rozdziale cy. Równowagę na rynku chronionym przez kwotę importową ilustruje rys. VJX4. Na rys.VIL4 pokazano krzywą kosztu krańcowego (MC) i popytu krajowego (D). edstawiono również cenę światową (Pw) oraz krzywą utargu krańcowego po wprowa-iniu kwoty importowej (MRq). Jeżeli cena światowa jest równa Pw, to w warunkach Inego handlu produkcja krajowa jest równa 0qf, a popyt 0df. Oznaczałoby to, że rlkość importu jest równa qfdf. Natomiast po wprowadzeniu kwoty importowej (q,mpon) efektywna krzywa popytu na .ku krajowym jest łamaną ABCD. Jednak w praktyce import po cenie Pw(i niższej) jest realny. W efekcie krzywa popytu po wprowadzeniu kwoty (Dq) to krzywa popytu {D) esunięta w lewo o wielkość q„„pM5. Dzięki temu można również przedstawić krzywą rgu krańcowego (MRV) po wprowadzeniu kwoty importowej {qimpor,)- Po wprowadzeniu kwoty importowej monopolista „oddaje" część rynku importerom ip^rt). ale zachowuje pozycję monopolistyczną na pozostałej części rynku. Dzięki temu ?że on nadal maksymalizować swój zysk, ustalając równowagę produkcyjną w punkcie ;ecięcia krzywej kosztu krańcowego (MC) i nowej krzywej utargu krańcowego (MR^ 5 Nawet jeżeli kwota jes! równa importowi w warunkach wolnego handlu, to wpływa ona na zmniejszenie iukcji monopolisty i na wzrost cen na rynku krajowym. Por.: Helpman, Krugman (1989), s. 30-32. A . ^s \\ { pq --V \ i > p,„ -—^ffi. w ^^ D y ^m. Q 0 q, Rysunek VIL4. Rynek monopolistyczny chroniony przez kwoty importowe W efekcie po wprowadzeniu kwoty wielkość produkcji krajowej jest równa q , a cena P . Trzeba też zauważyć, że importerzy najprawdopodobniej sprzedają swój towar po cenie Pr a nie po Pw, po której został nabyty. Importerom nie opłaca się bowiem obniżyć ceny poniżej poziomu stosowanego przez monopolistę (P?), ponieważ i tak nie mogą sprzedać więcej towaru ponad ilość określoną kwotą (qimpiin). A zatem stosując cenę Pq importerzy również maksymalizują swój zyski Wprowadzenie kwoty wywołuje zatem wzrost ceny na rynku krajowym do poziomu Pq. W efekcie następuje spadek popytu do poziomu dH oraz wzrost podaży krajowej do poziomu qq, W tych warunkach wielkość importu jest oczywiście równa dc-q = qim sn. Należy zauważyć, że wprowadzenie kwoty importowej powoduje, że producent krajowy traci część rynku, ale nadal zachowuje się jak monopolista, ustalając równowagę w punkcie przecięcia MRq z MC. W krańcowym przypadku, gdyby kwota importowa była równa zero (całkowity zakaz importu), może to wywołać spadek produkcji krajowego monopolisty, podobnie jak ustalenie bardzo wysokiego cła importowego (por. pkt 2.1 rozdz. JJ). Znając już mechanizm funkcjonowania kwoty, można porównać jej efekty ze skutkami stosowania cla ekwiwalentnego. Ilustruje to rys. VU.5. W gospodarce wolnokonkurencyjnej kwota jest wtedy ekwiwalentna z cłem, gdy Wywołuje taki sam wzrost ceny i spadek wolumenu importu. Powoduje to identyczne Bardziej szczegółową analizę tego zagadnienia, w zależności od sposobu dystrybucji licencji, przedstawiono w aneksie (punkt I.D). 222 223 MC O qf Rysunek \1I.5. Porównanie skutków stosowania cła i kwoty importowej w warunkach monopolizacji rynku krajowego any wielkości krajowej produkcji i konsumpcji. Różnica występowała jedynie rzypadku dochodów fiskalnych, które nie pojawiały się przy stosowaniu kwoty. Odmiennie natomiast kształtuje się sytuacja w gospodarce zmonopolizowanej. unek VII.5 został tak skonstruowany, aby wielkość importu (q) była identyczna w obu /padkach. Jak wykazano wcześniej, w przypadku zastosowania kwoty ilościowej lopolista ustala równowagę w punkcie przecięcia krzywej utargu krańcowego (MRJ )sztu krańcowego (MC). W efekcie cena kształtuje się na poziomie Pq, wielkość lukcji wynosi qq, a popyt jest równy dą. Inaczej z kolei wygląda równowaga w przypadku stosowania cła. Jeżeli administracja u importera chce, aby wielkość importu była dokładnie równa ą, to równowaga cenowa rynku krajowym musi być na poziomie PW{lłl). Punkt ten został wyznaczony na iokości, w której odległość pozioma między krzywą popytu (D) a krzywą podaży lopolisty (określoną przez MQ jest dokładnie równa q. W tej sytuacji cło musi być ne różnicy między ceną krajową i światową {Pw- Pmitr)). Produkcja krajowa jest vczas równa q„ a popyt dt. Zarówno w przypadku cła, jak i kwoty wolumen importu jest taki sam i wynosi ładnie q (d, - qt oraz d - qa odpowiednio). Występują natomiast duże różnice w po-nie pozostałych wielkości. Cena krajowa po zastosowaniu kwoty jest znacznie większa ?orównaniu z cłem iP > PW{] t ,X W efekcie poziom konsumpcji jest znacznie większy przypadku stosowania cła (d, > dq). Co ciekawsze, większy jest również pozioin dukcji krajowej (q,>qj- Oznacza to, że kwota importowa, chociaż jest bardziej Straty dla konsumentów są bardziej wyraźne, gdy posłużymy się analizą dobrobytowa. Przy zastosowaniu cła renta konsumenta jest większa o pole PvAEPwn + „ w porównaniu z kwotą. Dodatkowo konsumenci zyskują dochody fiskalne, równe polu BEFH. Natomiast stosowanie kwoty zwiększa zysk (rentę) producenta o wielkość PqAGPw (marża monopolistyczna x wielkość produkcji) w porównaniu z cłem. Zmiana dobrobytowa netto (cła w porównaniu z kwotą) jest więc równa P^ACPW{iłl) +BEFH - Pwv ^nCGPw, ale trudno określić jej znak. W każdym jednak razie stosowanie ceł jest znacznie bardziej korzystne dla konsumentów, a kwoty dla producentów. Bardziej zaawansowana analiza mikroekonomiczna, przeprowadzona przez Harrisa (1985) wykazuje, że wprowadzenie VER-ów przy duopolizacji rynku krajowego (krajowy producent i zagraniczny dostawca) powoduje, że zmniejsza się konkurencja cenowa, co prowadzi do ograniczenia produkcji, spadku renty konsumenta i wzrostu zysków obu firm. Dotychczasowa analiza dotyczyła jedynie prostej sytuacji, w której dobra krajowe i zagraniczne są doskonałymi substytutami, a rynek krajowy jest zmonopolizowany. Odmienne założenia są analizowane głównie przez Helpmana-Krugmana7. W przypadku gdy dobra są niedoskonałymi substytutami, krajowy producent zawsze utrzymuje pozycję quasi-monopolistyczną8. Zastosowanie taryfy na dobro importowane (r) pozwala mu na zwiększenie udziału w rynku krajowym. Pokazano to na rys. VII.6. Nowa krzywa popytu po zastosowaniu cła (0 jest opisana przez Dr Jest ona bardziej płaska niż oryginalna krzywa popytu (Z>), ponieważ im wyższe jest cło, tym większy będzie popyt na dobra krajowe. Jeżeli założymy, że krajowy monopolista ma stały koszt krańcowy Rysunek VII.6. Porównanie stosowania ceł i kwot importowych, gdy dobra są niedoskonałymi substytutami 7 Knigman, Helpman (1989), rozdz. 3. 8 W aneksie do rozdz. VII ukazano sposoby liczenia ekwiwalentów taryfowych, gdy dobra są niedo skonałymi substytutami. 224 ecięcie IVln.t Z ML). wu«z punkt E i jest bardziej stroma niż MR,. W tej sytuacji równowaga produkcyjna lopolu krajowego po zastosowaniu kwoty zostanie ustalona na poziomie ą przy ie P na rynku krajowym. Podobnie jak poprzednio, zastosowanie kwoty wzmacnia pozycję monopolistyczną owego producenta i powoduje, że wzrost ceny na rynku krajowym jest wyższy (P > P), •odukcja krajowa mniejsza {q. < q,). Podobne wnioski płyną z analizy krajowego oligopolu, gdy dobra nie są doskonałymi stytutami dla dobra z importu, sprzedawanego po cenie P,. Przyjmijmy, że na rynku iowym występuje n krajowych symetrycznych firm o stałych kosztach krańcowych c. kurujących ze sobą zgodnie z modelem Coumota. W równowadze każda firma wy-rza taką samą ilość dobra MM, gdzie X jest całkowitą wielkością produkcji krajowej. Wówczas postrzegany utarg krańcowy pojedynczego producenta wynosi: Dlatego też stosowanie ograniczeń ilościowych importu jest w zasadzie zakazane w ramach systemu GATT/WTO. Jednak efektem tego była proliferacja tzw. dobrowolnych ograniczeń eksportowych (por. dalej). 1.4. Znaczenie sposobu dystrybucji licencji importowych Wyznaczenie kwot importowych oznacza konieczność kontroli wielkości importu. Polega ona zazwyczaj na rozdzieleniu licencji importowych (uprawniających do importu określonego wolumenu towaru) pomiędzy rożnych importerów. Analizując zatem skutki stosowania kwot importowych należy dodatkowo uwzględnić sposób rozdziału licencji importowych. W największym uproszczeniu można wyobrazić sobie system, w którym licencje importowe mogą być transferowalne, lub nie, między różnymi odbiorcami (użytkownikami--importerami)". Analizę tego typu przeprowadzili De Melo, Pfaffi Tarr (1994). Użyli oni model równowagi ogólnej, w którym występują produkty nie będące doskonałymi substytutami. Efekty ich analizy mogą być przedstawione za pomocą rys. VII.7. <72 ) +(?)//(*, P,). nika to z faktu, że każdy producent obliczając MR uwzględnia nie tylko cenę importu. i ceny pozostałych producentów krajowych. Jest to średnia ważona rynkowych ywych popytu i utargu krańcowego, czyli: , P,) Zastosowanie cła zmienia kształt postrzeganej krzywej utargu krańcowego, co było już [lizowane w podrozdziale 2 rozdz. n. Natomiast wprowadzenie kwoty powoduje, że ny postrzegają krzywą utargu (MRq) jako bardziej stromą9. W efekcie każda z nich dążąc maksymalizacji zysku zmniejsza wielkość swej produkcji, co wywołuje spadek podaż; Dwoduje, że cena na rynku krajowym jest wyższa niż przy stosowaniu ekwiwalentnej rfyCtj./^P,)10. Reasumując można zatem stwierdzić, że stosowanie kwoty importowej prawie zawsze macnia pozycję krajowego monopolisty czy oligopotisty w porównaniu z ekwiwalentną yfą. W efekcie dochodzi do większego wzrostu ceny krajowej i zmniejszenia renty isumenta. Kwota prowadzi również do poważniejszego ograniczenia produkcji krajowej jorównaniu z cłem. Analiza w ramach konkurencji niedoskonałej oraz wnioski z pod-:działu 1 rozdz. VII pozwalają na stwierdzenie, że ograniczenia ilościowe są znacz- Produceaci krajowi sądzą, że ograniczenie produkcji przez nich nie zwiększy popylu na dobra 'ortowane, bo zagraniczni dostawcy nie zwiększą dostaw, lecz ceny. W efekcie utrzymują oni pozycję .opolistyczną. Knigman, Helpman (1989), s.40. 10 Helpman, Krugman (1989), s. 38-41. 226 ??' ,.!?? 'u i1 " ... -. ?\. - •?? ,< Rysunek VII.7. Porównanie skuików stosowania ograniczeń ilościowych w zależności od możliwości przekazywania licencji pomiędzy użytkownikami-importerami Na rysunku przyjęto, że w małym kraju występują jedynie dwaj użytkownicy-im-porterzy, których krzywe popytu są opisane odpowiednio przez Dt i D2. Cena światowa analizowanego dobra kształtuje się na poziomie Pw. Dla uproszczenia przyjmujemy, że w warunkach wolnego handlu pożądany wolumen importu każdego użytkownika jest " Pozwolenie na import może być legalnie i po niskich kosztach odsprzedane innemu podmiotowi. 227 uuvuau> ..UJ>-.V, .. w . r*~j j j —™» iun.ą aa.1114 IH.LIU.JV, ?« ——t ""iv- Jeżeli istnieje możliwość obrotu licencjami, to wielkość importu będzie wyznaczona ;z zrównanie się wartości krańcowej użyteczności ograniczonego importu obu tkowników. Równowaga ta znajduje się przy cenie Pq, przy której odległość pozioma liędzy wolumenem importu użytkownika pierwszego a wielkością licencji (ty przy możliwości transferowania licencji, są równe polu A + E+G w przypadku ?wszego użytkownika i G+F w przypadku drugiego. Jeżeli natomiast transfer licencji niemożliwy, to spadek renty pierwszego konsumenta jest równy polu E+G& drugiego D + E+F + G. W związku z tym strata dobrobytowa netto, wynikająca z niemożności sferowania licencji, jest równa polu (B + D + E)-A = B + C'2. Autorzy przedstawionego modelu przeprowadzili analizę symulacyjną kosztów ?owania ograniczeń ilościowych w sytuacji, gdy można (lub nie) dokonywać transferu ncji. Ponieważ zróżnicowane krzywe (i elastyczności) popytu są trudne do estymo-ua, głównym parametrem modelu była elastyczność cenowa substytucji, określająca dędne zmiany w popycie dóbr krajowych i zagranicznych pod wpływem zmiany tywnej ceny importowej. Do kalibracji modelu użyto danych dla otwartej gospodarki idniowokoreańskiej, importującej duże ilości dóbr przetworzonych13. Wyniki tych mlacji przedstawiono w tab. VII.l. ela VIL1. Koszty dobrobytowe stosowania ograniczeń ilościowych w imporcie dóbr nierolniczych (jako procent dochodu w warunkach wolnego handlu) Takie same elastyczności Zróżnicowane elastyczności Zakres stosowania substytucji substytucji (w %) licencje licencje nie- licencje licencje nie- transferowalne transferowalne transferowalne transfero walne 10 -1,0 -1.0 -1.2 -1,4 20 -2,6 -2,7 -3.4 -3.8 30 -5,7 -5,9 -7,7 -8,6 uosciowycn (stanowiących 30% wartości importu) mogą ograniczyć wielkość dochodu narodowego nawet o 6-8%. Należy przy tym zauważyć, że brak możliwości transferowania (obrotu) licencji dodatkowo zwiększa koszty dobrobytowe o mniej więcej 20% w przypadku stosowania restrykcyjnych, 30-procentowych ograniczeń. Zdaniem autorów tej analizy przedstawione wyniki potwierdzają wcześniejsze intuicyjne oceny, że koszty takiej polityki handlowej były szczególnie wysokie w protekcjonistycznie nastawionych krajach rozwijających się oraz w państwach RWPG14. Reasumując można jednoznacznie stwierdzić, że stosowanie ograniczeń ilościowych przynosi znacznie większe straty niż ekwiwalentne stawki celne. Kwoty importowe pozbawiają kraj dochodów fiskalnych i są bardziej protekcjonistyczne w warunkach wzrostu popytu i niedoskonałej konkurencji na rynku krajowym. Ograniczenia ilościowe wywołują postawy antykonkurencyjne wśród oligopolistycznych producentów. Dodatkowo stwarzają one potencjalne ryzyko korupcji w administracji państwowej. Koszty ich stosowania są jeszcze wyższe dla gospodarki, w której nie możliwości obrotu licencjami importowymi15. Dlatego też stosowanie ograniczeń ilościowych było generalnie zakazane w ramach systemu GATT. Kraj wprowadzający w wyjątkowych sytuacjach kwoty importowe był zobowiązany do stosowania ich w sposób niedyskryminacyjny i udzielenia odpowiedniej rekompensaty16. W związku z tym importerzy należący do GATT-u stosunkowo często narzucali słabszym (politycznie) eksporterem „dobrowolne" ograniczenia eksportowe. 2. Mechanizm funkcjonowania „dobrowolnych" ograniczeń eksportowych „Dobrowolne" ograniczenia eksportowe (VER; Voluntary Export Restraints) były często analizowane w światowej literaturze ekonomicznej z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Są to formalne (lub nie) zobowiązania do ograniczenia wielkości (częściej stosowane) lub wartości eksportu danego towaru w danym okresie (np. jednego roku). Są one zazwyczaj narzucane przez (politycznie) silniejszego importera krajowi, który „dobrowolnie" godzi się na ograniczenie swego eksportu. Niekiedy wolumen ograniczenia jest przedmiotem negocjacji pomiędzy eksporterem i importerem. Zazwyczaj administracja kraju eksportera jest odpowiedzialna za przestrzeganie narzuconego lub wynegocjowanego ograniczenia. Wyznacza ona kwoty i rozdziela licencje eksportowe poszczególnym producentom17. Zakres stosowania ograniczeń ilościowych oznacza, jaka część importu jest objęta kwotami ilościowymi (które )ują zarówno wyroby gotowe, półfabrykaty, jak i surowce). ilastyczność substytucji może być identyczna dla wSyyslHch użytkowników dóbr pośrednich lub zróżnicowana, lo: De Mdo, Ptaff i Tarr (1994), s. 583, lab. 2. l: Ponieważ pole D + E = A+C. Udział handlu w PKB Korei Płd., która służyła jako podstawa do estymacji, wynosił ok. 40% w 1982 r. " De Melo, Pfaff, Tarr (1994), s. 561. 15 Podobne problemy związane z transferowaniem licencji powstają przy stosowaniu tzw. kwot taryfowych (por. dalej). 10 Zasady GATT-WTO, dotyczące stosowania ograniczeń ilościowych, są omówione w dalszej części tego rozdziału. 17 Por. punkt I aneksu do rozdz. VII. 228 229 mięazy awoma Krajami Stosowanie VER-ów, które są formą ilościowego ograniczenia handlu, wywołuje ornie takie same konsekwencje jak wdrożenie kwoty importowej. Główna różnica yczy sposobu podziału renty z tytułu wdrożenia VER-ów pomiędzy podmiotami nomicznymi kraju eksportera i importera. W celu przedstawienia skutków ekonomicz-h stosowania VER-ów można wykorzystać proste ujęcie zaprezentowane przez niltona i Reeda (1996). Analizę należy zacząć od zbadania konsekwencji VER-ów dla ego kraju importera18. Rysunek VII.8. Konsekwencje wprowadzenia VER-ów ilościowych w kraju importera Na rys. VH8 przedstawiono krzywą podaży (Sw) i popytu (DM) danego dobra w kraju lortera, wymuszającego „dobrowolne" ilościowe ograniczenie eksportowe. Ukazano 'nież krzywą nadwyżki eksportowej (Sx) kraju dotkniętego VER-ami. W warunkach Inego handlu cena równowagi ukształtuje się na poziomie Pw, a importer wytarza i konsumuje Qq4 analizowanego dobra. Wolumen importu w tej sytuacji jest 'ny ?i?*- Wprowadzenie VER-ów ilościowych, równych q21i' zmniejsza wolumen handlu do D właśnie poziomu. Nowa równowaga na rynku kraju importera znajduje się w punk- w którym pozioma odległość pomiędzy krzywą eksportu (Sw) i importu (DM) jest iadnie równa q^qy W efekcie cena krajowa importera wzrasta do poziomu Pd, co Cksza podaż krajową o wielkość qtq2 i zmniejsza popyt o |Aj?njmurlv i otrzymywanej przez eksportera, wprowau^eiue VEK-OW powuuuje powstanie renty jednostkowej, równej Pd - P„- W przypadku wprowadzenia kwoty importowej suma powstałych dochodów (pole ABHG) jest zazwyczaj przejmowana przez podmioty kraju importera (posiadacze licencji, importerzy, urzędnicy rozdzielający licencje). Natomiast w przypadku VER-ów jest wielce prawdopodobne, że suma tych dochodów jest przejmowana przez eksporterów objętych ograniczeniami wywozowymi. Dzieje się tak, ponieważ rozdzielanie licencji przez administrację w kraju eksportera sprzyja powstaniu formalnego (lub nie) kartelu producentów19. Dostawcy ci, wiedząc, że nie mogą sprzedać więcej niż q2 #„ co spowoduje zwyżkę ceny na rynku importera do poziomu Pd, od razu ustalają cenę dostaw na tym wyższym poziomie. W efekcie przechwytują sumę dochodów równą ABHG. Jakie są zatem łączne straty dobrobytowe w kraju importera? Wskutek wprowadzenia VER-ów powstaje standardową strata związana z efektem produkcyjnym (pole CAD) i konsumpcyjnym (BFE). Dodatkowo jednak potencjalne dochody fiskalne państwa (pole ABHG) są utracone na rzecz zagranicznych dostawców. W sumie więc kraj importer, wymuszający wprowadzenie VER-ów, ponosi stratę dobrobytową, równą polu ABFEHGDC. Straty te są znacznie większe w porównaniu do efektów stosowania cel i kwot ilościowych. Narzucanie VER-ów nie może być traktowane jako przejaw racjonalności polityki ekonomicznej kraju importera. Częste stosowanie tych ograniczeń wynikało wyłącznie z przesłanek instytucjonalnych i ekonomii politycznej. Zagadnienia te są analizowane w dalszej części tego rozdziału. Inaczej natomiast wygląda racjonalność ekonomiczna tej polityki z punktu widzenia kraju eksportera. Analizę tę można przeprowadzić za pomocą rys. VII.9. Rysunek VII,9. Skutki stosowania VER-ów ilościowych dla kraju eksportera Przy analizie VER-ów z reguły przyjmuje się, że importer to duży kraj, ba tylko takie państwo jest anie zmusić eksportera do ..dobrowolnego" ograniczenia wywozu. 19 Dzieje sie tak wtedy, gdy producenci dostawcy sn stosunkowo nieliczni (np. japońscy eksporterzy samochodów). 230 231 wą popytu na esspoiL yu^f w Maju IIII^UILCKI. w wamnKacn WOinegu iioiiuiu mm iowagi kształtuje się na poziomie P,v, a wielkość eksportu jest równa 0qp która jwiada wolumenowi importu qiqĄ na rys. \TL8. Wprowadzenie ,,dobrowolnego" ograniczenia eksportowego, równego 0qy (czemu jwiada q2q3 na rys. VH.8), zmienia warunki wymiany. Nowa krzywa nadwyżki tortowej jest Unią łamaną S'A (zaznaczoną grubszą linią na rys. VH.9). Jej kształt ika z faktu, że niemożliwe jest dostarczenie większej podaży na eksport ponad qt. fekcie cena na rynku kraju importera wzrasta do poziomu Pd, podczas gdy potencjalna i eksportowa spada do Pj. Oznacza to, że powstaje jednostkowa renta, równa różnicy iędzy ceną importera i ceną potencjalną eksportera, wynosząca Pd - P/. Jest ona, jak iowano wyjaśnić, przejmowana przez producentów kraju eksportera. Jak wygląda zatem zmiana poziomu dobrobytu w kraju eksportera po wprowadzeniu l-ów? Z jednej strony wzrasta renta producentów z tytułu różnicy pomiędzy ceną Mtową a eksportową o wielkość pola równego PdBAP^, tj. qv X (P, - P/). Z drugiej ak strony następuje spadek nadwyżki producentów wskutek spadku ceny (z PH '/) i ograniczenia wielkości eksportu do qr. Odpowiada to polu PaDAPwv. W efekcie ma dobrobytu netto jest równa różnicy pól PdBCPw-ACD. Wielkość ta może być ą lub zyskiem netto. Może się więc paradoksalnie okazać, że „dobrowolne" zmniejszenie wolumenu rozu wcale nie zmniejszyło zysków producentów-eksporterów. Fakt ten tłumaczy, zego nieliczni eksporterzy (np. samochodów japońskich) stosunkowo łatwo godzili się ,samoograniczenie" swego wywozu. Tym bardziej, że redukcji eksportu do jednego >twa często towarzyszyła zmiana struktury handlu i podniesienie jakości produktów. 2.2. Potencjalne skutki stosowania VER-ów w handlu międzynarodowym Analizę tę można rozwinąć na większą liczbę krajów. Pozostając na razie w tej samej iszczonej konwencji, prezentowanej przez Hamiltona i Reeda (1996), model można zerzyć na dwa kraje eksportujące i jeden importujący. Sytuację tę ukazano na W przedstawionej analizie przyjęto, że jest jeden kraj importujący (A/) dane dobro /?Ó. kraje eksportujące, z których jeden jest objęty „dobrowolnymi" restrykcjami (R)-"ugi (U) nie. Zakładamy, że kraj importujący chce na przykład zwiększyć poziom owego zatrudnienia i narzuca ograniczenie krajowi R. Rysunek VII.10{fc) przedstawia sytuację na rynku kraju importera. Krzywa ZJ„ wierciedła krzywą popytu na import kraju Af, a krzywa Sxu nadwyżkę podaż) tortowej kraju U. Natomiast po prawej stronie omawianego rysunku (panel b) odstawiono sytuację kraju R. SXI( to krzywa nadwyżki podaży eksportowej kraju R-żywa DM.M_l! to krzywa popytu na import w kraju M i U. Eksport kraju RdoM quv qu Handel między m, m„ UaM ' VER VER Rys. VII.1O. Skutki stosowania dobrowolnych ograniczeń eksportowych, gdy tylko jeden eksporter jesi objęty VER-ami W warunkach wolnego handlu cena kształtuje się na poziomie Pw, a wielkość eksportu z kraju R do M jest równa qf. Natomiast całkowity import kraju M jest równy mf, z czego qa pochodzi z kraju U, a reszta (m/ - qj, równa ą^ z kraju R. Jakie będą skutki narzucenia „dobrowolnych" ograniczeń eksportowych, równych qv, krajowi R przez importera Ml Otóż spowoduje to obniżenie ceny eksportowej kraju R do poziomu P„ oraz wzrost ceny analizowanego dobra na rynku kraju importera do poziomu P;. W efekcie całkowity import kraju M zmniejszy się do poziomu m,. Wzrośnie jednak eksport kraju t/do poziomu qm, a eksport kraju R spadnie do poziomu mil-qm = q,,- Spadek importu kraju M (z mf do mv) będzie zatem mniejszy niż ograniczenie eksportu z kraju R (qf-qj. Dzieje się tak, ponieważ równocześnie wzrósł eksport z kraju U. Dowodzi to stosunkowo niewielkiej skuteczności jednostronnych VER-ów. Następuje tu swoisty efekt „przesunięcia handlu", czyli zastąpienie importu od bardziej efektywnego eksportera z kraju R {objętego VER-ami) mniej efektywnym eksporterm z kraju U, który nie był dotknięty ograniczeniami21. Zjawisko przesunięcia handlu łączy się ze stratą dobrobytową netto. Podobnie jak w przypadku wcześniejszej analizy, następuje bardzo wyraźny spadek dobrobytu netto w kraju importera A/, przy relatywnie niewielkim wzroście renty producenta. Natomiast sytuacja eksporterów jest zróżnicowana. Producenci z kraju U zwiększają swoją rentę o wielkość (pole) BCGF. Natomiast eksporterzy z kraju R zyskują rentę ABED z tytułu zwyżki ceny na rynku importera i tracą rentę producenta (pole HłJ) 1 Rysunek przedstawiam za; Hamilton, Reed (1996), s. 111, rys. 6.3. Efekt przesunięcia handlu może wystąpić również przy tworzeniu unii celnej (por. rozdz. III). 232 233 iomu dobrobytu kraju dotkniętego „dobrowolnymi" ograniczeniami eksportowymi. Stosowanie VER-ów wobec jednego kraju może więc prowadzić do zwiększenia iomu kartelizacji produkcji eksportera i wdrażania ograniczeń wobec innych, „nieogra-:onych" dotychczas, zagranicznych dostawców wskutek występowania efektu „przesuwa" handlu. Może spowodować również narzucanie VER-ów przez innych importerów. :tórych nastąpił wzrost eksportu od producentów objętych „dobrowolnymi" ograniczeni. Jeżeli VER-y są określone w jednostkach fizycznych (np. tony czy tys. sztuk), to cznym efektem takiej kartelizacji może być zjawisko podnoszenia jakości {upgmding) portowanych towarów. W ten sposób producenci, oferując produkty wyższej jakości ? wyższej cenie), dążą do maksymalizacji wielkości zysku z przyznanej im kwot\ portowej. Badania empiryczne wykazują, że zjawisko takie występowało w rzeczywis-:i (por. dalej). 2.3. Badania empiryczne „dobrowolnych" ograniczeń eksportowych „Dobrowolne" ograniczenia eksportowe stały się jednym z głównych narzędzi rytego" protekcjonizmu szarej strefy w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, ym okresie zawarto ponad sto różnorodnych porozumień, które obejmowały około 10T( atowego handlu. Zasięg tych porozumień był badany między innymi przez Ethiera 91) oraz Hamiltona (1990) w odniesieniu do handlu wyrobami włókienniczymi. Najczęściej analizowanym sektorem by! prawdopodobnie przemysł samochodowy, latach osiemdziesiątych Stany Zjednoczone wymusiły VER-y na japońskich ekspor-ch. Producenci japońscy „dobrowolne" ograniczyli eksport aut do 1,7 min w latach 1 -1984, 1,8 min w 1985 roku oraz 2,3 min w latach 1986- 199O22. Niektóre badania wykazywały, że w związku z tym podnoszono ceny samochodów elu maksymalizacji zysków. Na przykład według Feenstra (1994 i 1995) prawie 2/3 ostu cen samochodów wynikało z podnoszenia ich jakości wskutek wprowadzenia R-ów23. W efekcie, jak się wydaje, konsumenci otrzymywali produkt droższy i wyższej >ści. Bardziej szczegółową analizę skutków dobrobytowych VER-ów przeprowadzili iawno Berry, Levinsohn i Pakes (1999). Użyli oni własnego modelu konkurencji ;opolistycznej, opisującego zachowania producentów oraz funkcję użyteczności sumentów, lubiących różnorodne dobra. Pozwoliło to na analizę skutków dobroby-ych w różnych przekrojach. Według tego badania wprowadzenie VER-ów spowodo-o skumulowane zwiększenie zysków amerykańskich producentów samochodowych X2 mld USD z 1983 roku, podczas gdy dobrobyt netto społeczeństwa zmniejszył się Faktyczna wielkość japońskiego eksportu w latach 1987 -1990 była mniejsza. Wyniki innych badań dotyczących podnoszenia jakości omówili Hamilton i Reed (1986). 234 , ze uiracone dochody fiskalne wsKuieK zasiusuwaiuu vcK-uw,aiiici;ci, około 11,2 mld USD. Natomiast wprowadzenie ekwiwalentnych ceł, w ramach strategicznej polityki handlowej (przy założeniu braku retaliacji ze strony Japonii), mogłoby zwiększyć dobrobyt Stanów Zjednoczonych o 8,3 mld USD2i. Inne znane opracowanie dotyczy z kolei europejskiego rynku samochodowego, chronionego przed konkurentami japońskimi (Smith, Venables, 1994). Autorzy ci wykorzystali omówiony już model równowagi cząstkowej w warunkach występowania niedoskonałej konkurencji, korzyści skali i konsumentów lubiących zróżnicowane dobra26. Funkcja kosztów w tym modelu uwzględnia korzyści skali zależne od wielkości produkcji oraz od ilości „podwozi" na których montowane są modele danej firmy. Model był kalibrowany dla danych z 1988 roku. W tym okresie producenci japońscy byli zmuszeni do „dobrowolnego" ograniczenia swego eksportu do niektórych krajów europejskich. Bardzo restrykcyjne ograniczenia ilościowe wymusiła wówczas Hiszpania, Portugalia i Włochy, a Francja i Wlk. Brytania narzuciły limity udziału w rynku krajowym producentów japońskich (odpowiednio 3% i 11%). Autorzy ci szacowali skutki zniesienia VER-ów na poszczególnych rynkach. Na przykład, eliminacja ograniczeń na silnie chronionym rynku francuskim spowodowałaby spadek cen wszystkich samochodów o 2,7%27, obniżenie sprzedaży samochodów francuskich o 3,5% i 3,5-krotny wzrost sprzedaży aut japońskich. W efekcie zyski francuskich producentów aut spadłyby o 500 min ECU. Jednak dzięki eliminacji VER-ów nastąpiłby przyrost renty konsumentów francuskich o 1574 min ECU, co stanowiło 6% wydatków na samochody w tym kraju. Wzrosłyby również dochody celne i fiskalne (odpowiednio o 170 i 172 min ECU)2S. W sumie więc nastąpiłby bardzo znaczny coroczny przyrost dobrobytu netto społeczeństwa francuskiego, który oszacowano na 1415 min ECU. Zniesienie VER-ów na samochody we wszystkich krajach europejskich spowodowałoby zwiększenie udziału aut japońskich w rynkach narodowych z 8,8 do 16,5%. W efekcie zyski firm europejskich spadłyby o 2,70 mld ECU, a renta konsumentów wzrosłaby o 6,35 mld. Wzrosłyby również przychody celne i fiskalne (o 0,7 mld każde z nich). Zniesienie „dobrowolnych" ograniczeń stosowanych wobec japońskich producentów aut zwiększyłoby dobrobyt netto krajów europejskich o 5 mld ECU29. Autorzy ci wykazali również nieekwiwalentność VER-ów i ceł. Analizowali oni skutki stosowania ceł, które nie zmieniłyby wielkości importu samochodów japońskich i wielkości produkcji w poszczególnych krajach europejskich. Na przykład w przypadku Francji wymagałoby to zastąpienia 10,3-procentowej taryfy i stosowanych VER-ów 34-procen- 24 Berry, Levisohn, Pakes (1999), s. 423, tab. 9. a Ibidem, Te optymistyczne rezultaty wynikały z lego, ze zgodnie z tym modelem producenci amerykańscy reagowali na VER-y głównie zwiększeniem produkcji, a nie cen. 2f' Model ten był wykorzystany wcześniej do analizy skutków utworzenia jednolitego rynku. Palrz: Smith, Venables (1988), por. rozdzia) drugi. Funkcja konsumpcji jest oparła o zamiłowanie do różnorodności produktów, modelowane wcześniej przez Dixita, Stiglitza (1977). " Ceny aut japońskich obniżyłyby sie o 34%, a ich udział w rynku wzrósłby do 13,2%. 25 Smith, Venables (1994), s. 197-198. ;* Ibidem, s. 199-200. 235 UIJUJ u i-i-> uw —w--, iii!- jJii.jiL.ji .tnij umminiM ftięgillOy /J5* 111111 m_U. rosłyby również przychody celne i podatkowe odpowiednio o 345 i 81 min ECU. jfekcie roczny przyrost dobrobytu netto Francji byłby bliski 950 min ECU bez zmiany iomu zatrudnienia w gospodarce3". Rezultaty tej symulacji pokazują, że w przypad-Francji około 2/3 (tj. 950/1415) kosztów ochrony przemysłu krajowego za pomocą R-ów stanowi dodatkowy, niepotrzebny koszt w porównaniu z cłami. Oczywiście, wyniki te należy traktować z ostrożnością. Szczególne zastrzeżenia ie wzbudzać kalibracja modelu, wykorzystująca parametry z innych badań. Niemniej lak badania rynku europejskiego, podobnie jak analiza amerykańskich VER-ów. azują szacunkową wielkość strat, wynikających ze stosowania „dobrowolnych" iniczeń. Ukazują również dużą nieefektywność tego instrumentu w porównaniu ami. W latach osiemdziesiątych powstały również prace empiryczne analizujące cało-iwe skutki dobrobytowe stosowania VER-ów w Stanach Zjednoczonych. Większość ich ukazywała wysokie koszty tej formy protekcjonizmu. Jeden z najbardziej nych (wysokich) szacunków, przy użyciu modelu równowagi ogólnej, został wy-any przez Tarra (1989) dla Federal Trade Commission. Autor ten wyliczył, że 'iwalenty taryfowe stosowania VER-ów w Stanach Zjednoczonych były na poziomie o dla wyrobów przemysłu włókienniczego, 23% dla samochodów i 7% dla przemysłu liczego. Łączne straty amerykańskich konsumentów zostały oszacowane na 21 mld 3, z czego 14 mld było bezpośrednim transferem dochodów do zagranicznych sorterów i utratą dochodów fiskalnych państwa. Wydaje się, że wyniki tej symulacji ły duży wpływ na zmianę amerykańskiej strategii w tej dziedzinie na forum GATT TO. 3. Ograniczenia ilościowe w świetle zasad GATT/WTO Jak próbowano wykazać w rozdziale III, modelowym, dozwolonym instrumentem tyki handlowej w ramach GATT były cła. Ograniczenia ilościowe były uznawane za -ument bardziej restrykcyjny, mniej przejrzysty i w zasadzie niedozwolony31. Z drugiej ak strony, bezpośrednio po drugiej wojnie światowej, wiele krajów Europy Zachodniej lo trudności z utrzymaniem równowagi bilansu obrotów bieżących. Niektóre państwa 'ły do ochrony własnego rolnictwa wyniszczonego wojną. Wydaje się, że właśnie te miki ekonomiczne (obok wyraźnych amerykańskich uwarunkowań legislacyjnych) vodowały, że w GATT w wyjątkowych sytuacjach dopuszczono możliwość stosowania niczeń ilościowych. Czynniki te nadal wpływają na zakres stosowania ograniczeń :iowych w handlu. '"' Ibidem, s. 205-206. Należy dodać, że zaprezentowane lu niekorzystne skutki stosowania ograniczeń ilościowych w ramach skonałej konkurencji nie były jeszcze znane w chwili powstawania Układu Ogólnego. 236 Zasady stosowania ograniczeń ilościowych w imporcie zostały zawarte w art. XI Układu Ogólnego32. Jego treść odzwierciedla głównie amerykańskie uwarunkowania legislacyjne, powstałe w latach trzydziestych XX wieku. Wybuch wielkiego kryzysu miał silny negatywny wpływ na rolnictwo amerykańskie. Protekcjonistyczna taryfa celna Smoota-Hawleya z 1930 roku nie miała dużego znaczenia dla proeksportowego rolnictwa13. Dochody brutto farmerów spadły z 12 mld USD w 1929 roku do 5 mld USD w 1931. Przyczyniło się to aktywizacji lobby rolnego. Dzięki temu doszło do ustawowego wsparcia rolnictwa w ramach polityki Nowego Lądu prezydenta Roosvelta. W maju 1933 roku uchwalono Agricultural Adjustment Act (AAA). Jego celem było podniesienie cen artykułów rolnych poprzez ograniczenie powierzchni upraw jub wielkości sprzedaży oraz stworzenie systemu minimalnych cen gwarantowanych34. Z punktu widzenia powojennych zasad handlu międzynarodowego największe znaczenie miał punkt 22 AAA, w którym dopuszczono możliwość kontrolowania importu, podważającego efektywność interwencjonizmu. Upoważniono w nim prezydenta do wprowadzenia ceł (nie przekraczających 30%) lub ograniczeń ilościowych (nie większych niż 50% wyjściowego przywozu) na importowane towary rolne objęte programami rządowymi. Interwencja państwa, a zwłaszcza skup po cenach gwarantowanych, prowadziła do powstawania nadwyżek niektórych artykułów rolnych. Dlatego też w korekcie AAA z 1935 roku (punkt 32) upoważniono Departament Rolnictwa do wykorzystania (aż do 30%) dochodów z opłat celnych na stymulowanie krajowego popytu i eksportu towarów poprzez „wypłatę premii (...) lub rekompensatę za straty poniesione w związku z takim eksportem (...)". W efekcie oba te zapisy ustawowe musiały być uwzględnione przez negocjatorów amerykańskich tworzących treść przyszłego Układu Ogólnego15. Należy dodać, że po drugiej wojnie światowej Stany były wielkim eksporterem żywności, głównie do zniszczonej Europy Zachodniej, i z ekonomicznego punktu widzenia nie były zainteresowane sankcjonowaniem protekcjonizmu rolnego. Ta niespójność podejścia Amerykanów znalazła odbicie we wspomnianym już art. XI GATT-u (Ogólne zniesienie ograniczeń ilościowych). Z jednej strony w par. 1 generalnie zakazano stosowania i wprowadzania ograniczeń ilościowych w imporcie i eksporcie. Dalej jednak, w par. 2, dopuszczono możliwość stosowania ograniczeń ilościowych w następujących sytuacjach: 32 Zasady stosowania ograniczeń ilościowych w GATT/WTO zostały syntetycznie omówione w pracy Synowiec (1998). !! W ramach tej zmiany podniesiono cła na artykuły rolnicze do 30%, co zapoczątkowało eskalację protekcjonizmu na całym Świecie. 34 Szerzej na temat amerykańskiego interwencjonizmu por. Michałek (1989), ruzdz. 3.1. W ramach tej polityki Commodity Credit Corporation prowadziła również interwencje cenowe. 3! Michałek (1989), s. 78. Do czasu drugiej wojny światowej Departament Rolnictwa stosunkowo często stosował ograniczenia ilościowe importu i bardzo rzadko subwencje eksportowe. Zagadnienie subwencji jest analizowane w następnym rozdziale. 237 nowych dla (kraju) eksportera, b) zakazy lub ograniczenia ilościowe i eksportowe niezbędne dla stosowania norm lub episów dotyczących klasyfikacji, kwalifikowania lub marketingu produktów stanowią- h przedmiot handlu międzynarodowego, c) ograniczenia importowe wszelkich produktów rolnych lub rybnych, niezależnie od ny importu, jeżeli jest to niezbędne dla funkcjonowania programów rządowych śących do: • ograniczenia ilości podobnego produktu pochodzenia krajowego, którego znacząca zedaż lub produkcja została dozwolona, lub też, jeżeli nie istnieje znacząca produkcja jowa takiego produktu, produktu pochodzenia krajowego, dla którego produkt impor- 5tt. Każda licencja importowa jest imienna i nie może być transferowalna między importerami59. Podmioty gospodarcze ubiegające się o pozwolenie (licencję) na import powinny dostarczyć: a) potwierdzenie pozwolenia na prowadzenie działalności gospodarczej (wyciąg z rejestru), b) numer REGON, c) zaświadczenie o niezaleganiu z płaceniem podatków, d) kopię kontraktu importowego. Dodatkowo są wymagane: a) kopia pozwolenia na prowadzenie handlu, b) informacje na temat poziomu sprzedaży licencjonowanego produktu w ciągu ostatnich 12 miesięcy (ze wskazaniem głównych dostawców i odbiorców), c) zestawienie wykorzystania licencji importowych w przeszłości, d) zobowiązanie, że jakość importowanych dóbr spełnia normy i wymogi jakościowe potwierdzone przez odpowiednie instytucje, e) dodatkowe wymogi w przypadku importu alkoholu i płynnych paliw60. Istnienie tak wielu wymogów formalnych nie oznacza, że przy rozdziale kwot taryfowych nie powstają żadne problemy61. Rozdziałem kwot importowych na artykuły rolnicze zajmuje się Agencja Rynku Rolnego (poprzednio Ministerstwo Gospodarki). Regulacje na ten temat są zawarte w odpowiednim „Dzienniku Ustaw", w którym podaje się sposób i termin składania podań o pozwolenie na przywóz (licencję importową) oraz wymaganą dokumentację. Wymagania te ulegają pewnym zmianom w czasie. Teoretycznie „Dziennik Ustaw" winien być publikowany z odpowiednim wyprzedzeniem. Jednak niekiedy mija pewien czas między datą druku a dostarczeniem go do dystrybucji, co powoduje, że czas pomiędzy ogłoszeniem zasad a rozpoczęciem przyjmowania podań skraca się w skrajnych przypadkach do 1-2 dni (zamiast minimalnego tygodnia). Eliminuje to część firm i stwarza poważne ograniczenia dla potencjalnych importerów, zwłaszcza jeżeli muszą dostarczyć nową dokumentację lub taką, która nie może być dostarczona w krótkim czasie, zaświadczenie o niezaleganiu podatkowym z urzędu podatkowego lub o niezaleganiu z cłami z GUC. Jeżeli wielkość kwoty taryfowej jest f Sposób wyliczenia ekwiwalentu taryfowego w przypadku kwoty taryfowej podano w aneksie do tego rozdziału. Zapis maks. 20% + maks. 1454 ECU/t oznacza, że stawka importowa wynosi 20% od wartości plus cło specyficzne, nie większa niż 1454 ECU za jedną tonę importowanego towaru. " Dok. WTO.G/LIC/N/3/POL/l, 10.10.1997. 18 Ibidem, pkl 7(a) i 7(b), s. 2. w Ibidem, pkl 16, s. 4. Zgodnie z wcześniejszy analizą teoretyczną (pkl 7.1.4) brak możliwości transferu pozwoleń na import zwiększa straty dobrobytowe. 611 Ibidem, pkt 10, s. 3-4. Problemem może być to, że niektóre kwoty napisane w liście koncesyjnej Polski grupują liczne, ale odmienne produkty. Na przykład, jedna kwoia grupuje produkty z grup towarowych CN: 0104,0101,0106,0206, 0208,0210,0504, 1602,1603. Rozdział ich na poszczególne produkty może powodować, że w pewnych grupach nie występuje popyt na import, a w innych jest on znacznie większy od wielkości kwoty. 244 245 W Polsce stosowano kilka systemów rozdziału kwot taryfowych. Pierwszy polega na dziale według kolejności zgłoszeń. Ten system jest wymieniony w Porozumieniu lym WTO i ma pewne wyraźne zalety. Sprzyja on firmom bardziej operatywnym i lepiej ygotowanym do prowadzenia handlu. Poza tym funkcjonuje szybko, ponieważ rozdział at może zostać dokonany wkrótce po wpłynięciu podań. Ma on jednak pewne wady, gdy ksymalna pula dostępu dla jednej firmy jest zbyt dużań2. Powstaje wówczas możliwość użyć i trudność kontroli. Przyczyną trudności może być krótki okres pomiędzy aszeniem otwarcia kontyngentu a rozpoczęciem przyjmowania podań. W takim ypadku w uprzywilejowanej pozycji są te firmy, które mają lepszy dostęp do informacji wieranych kwotach. Trudno jest również w praktyce zweryfikować kolejność składania ań (jak zostało dostarczone podanie, kto faktycznie ustala kolejność, kto je rozdziela). :fekcie przedstawiciele polskich firm handlujących niekiedy odnoszą się sceptycznie do 3 systemu i sugerują stosowanie innych. Drugi system polega na rozdzielaniu licencji proporcjonalnie w stosunku do wielkości IOIIU danego podmiotu gospodarczego w okresie ostatnich 12 miesięcy0. W systemie m rozdzielano na przykład 85% kwoty taryfowej, pozostawiając 15% sumy dla nowych i pojawiających się na rynku. Wada tego systemu polega na tym, że jeżeli w poprzednim ;sie rozdzielano kwoty według kolejności zgłoszeń, to w tym systemie premiowane są ame firmy, które poprzednio miały lepszy dostęp do informacji i dystrybucji licencji, i wada to długotrwałość procedur. Zazwyczaj podania są przyjmowane przez tydzień dwa, następnie weryfikowane pod względem formalnym i dopiero wówczas zapada yzja. W efekcie zdarza się, że kontyngent na dany kwartał jest otwierany o miesiąc cz\ ora później. Tak więc pewne słabości pierwszego systemu nie zostają tu wyetimino-ie, a cały proces wydłuża się. Natomiast trzeci system polega na takim rozdzielaniu kwoty, aby każda firma, tępująca o pozwolenie na import, otrzymała równą część. Oczywiście, im więcej firm sza się po pozwolenie importu, tym mniejsza kwota przypada na każdą firmę, fekcie, w takim systemie dystrybucji po licencje zgłasza się zazwyczaj również wiele itkowych firm, które w rzeczywistości nie zajmują się importem danego dobra. Czynią ponieważ każde pozwolenie przynosi rentę i dlatego ma wartość rynkową. Następnie rae firmy rzeczywiście zajmujące się importem danego dobra, odkupują prawo do situ od tych firm, które uzyskały pozwolenie, ale nie są zainteresowane handlem. W ten ;ób część renty przypada tym firmom, które nie handlują (nie ponoszą prawie żadnych :tów), a jedynie złożyły podanie o pozwolenie na przywóz. Zwiększa to biurokrację afekcie podnosi koszty firm rzeczywiście handlujących, którą muszą nie tylko odkupić leje, ale również dostarczać dodatkową dokumentację (odprawy celne, listy przewozo-świadectwa pochodzenia, fitosanitarne, świadectwa jakości), świadczącą o tym, że 3it został dokonany przez firmę, która uzyskała pozwolenie64. System ten jest Na przykład, kwota taryfowa na import pszenicy z UE wynosiła raz 1,5 tys. ton (mała), a drugim razem *? ton (bardzo duża), co właśnie sprzyja nadużyciom. System ten był niesłychanie rzadko stosowany w Polsce. lUŁi^ti.yi.iŁ.m sMauania wmosKOw a wyuawajm-"> f^-- Ten ostatni system jest pozornie najbardziej egalitarny („każdemu po równo"). W rzeczywistości jednak, dzięki wtómej redystrybucji pozwoleń, jest najbardziej zbliżony do rynkowego systemu licytacji kwot. Teoretyczne konsekwencje redystrybucji licencji importowych były omówione w punkcie 1.4 rozdziału VII. System ten najbardziej zwiększa dochody budżetowe jednostki wydającej pozwolenia65. Obserwacja rynku pozwala na stwierdzenie, że konkurencja o uzyskanie licencji (mierzona np. okresem oczekiwania oraz długością i agresywnością kolejki o pozwolenia) jest tym silniejsza, im większa występuje różnica pomiędzy ceną rynku eksportera a ceną krajową*. Wpływa na to również wysokość stawki celnej w ramach kontyngentu taryfowego oraz aktualny poziom kursu walutowego. Przy tak dużej ilości czynników trudno jest sformułować generalne uwagi na temat wartości rynkowej licencji. Można jednak stwierdzić, że w roku 2000 w Polsce zazwyczaj większa agresywność działań występowała w przypadku rozdziału pozwoleń na import cukru (gdzie poziom ochrony krajowych producentów jest bardzo wysoki), a stosunkowo mniejsza na przykład w przypadku większości zbóż, gdzie poziom protekcji jest znacznie mniejszy. Analiza wykorzystania kwot importowych w rolnictwie wykazuje, że większość z nich nie była wykorzystywana. Na przykład, w 1999 roku pełne wykorzystanie kwot taryfowych nastąpiło jedynie w przypadku miodu naturalnego, słodu, skrobi, cukru i glukozy, pomidorów i przetworzonego tytoniu. W innych przypadkach było ono znacznie mniejsze, a w wielu równe zeru67. Może to wskazywać, że a) przyznane kwoty były zbyt duże, b) nieodpowiednio rozłożone (w stosunku do rzeczywistego popytu na poszczególne towary), albo c) import zagraniczny był niekonkurencyjny cenowo. Być może znaczenie miały wszystkie trzy czynniki. Po przystąpieniu do Unii Europejskiej krajowy system kwot taryfowych zostanie zastąpiony wspólnotowym. Ten ostatni jest znaczenie bardziej skomplikowany i rozbudowany ze względu na wielość zobowiązań Unii w stosunku do różnych grup krajów. Problemy i konflikty związane z rozdziałem licencji importowych na import bananów były już wcześniej opisane. W krajach Unii obok kontyngentów taryfowych na artykuły rolne stosuje się również stosunkowo często zawieszenia taryfowe. Wprowadza się je wtedy, gdy dany towar jest wytwarzany w niewystarczających ilościach na terenie Unii i używany jako półfabrykat do produkcji innych dóbr. W 1999 roku zawieszenia celne opiewały na sumę 630 min euro, co stanowiło około 5% dochodów celnych. Z tego kwoty taryfowe stanowiły około 5-6% 64 Koszt dokumentacji jest podobny, ponieważ płaci się zazwyczaj „od tony", a nie od ilości zaświadczeń. Jednak zwiększenie ilości zaświadczeń (dla każdej partii towaru oddzielnie) wydłuża koszty ich przygotowania, podnosząc tym samym koszty handlowe firm. 65 Opłata (np. znaczek skarbowy) wnoszona jest zazwyczaj od jednego pozwolenia. Im więcej pozwoleń (na mniejsze kwoty), tym większe przychody odpowiedniej agencji. w Ta intensywność konkurencji jest w pewnym stopniu substytutem lobbingu, tzn. działania na rzecz uzyskania renty z tytułu stosowania ograniczeń ilościowych. Zagadnienia te są omawiane w ostatnim rozdziale książki. w Trade Poticy Review Poiand. Report by Ihe Secretarial (2000), s. 52-53. 246 247 ieszeń i kwot podejmuje Rada Unii kwalifikowaną większością głosów na podstawie asku Komisji. W celu zmniejszenia przetargów i konfliktów starano się precyzyjniej :ślić kryteria, jakie mogą być stosowane w przypadku zawieszeń69. Po przystąpieniu do Unii polscy importerzy zainteresowani ułatwieniami w dostępie ?ynku krajowego będą musieli być w stałym kontakcie z odpowiednimi agendami duszu Rolnego i uczestniczyć w działalności lobbingowej w Brukseli. 3.3.2. Artykuły włókiennicze i inne70 Polska, przed wejściem w życie Układu Europejskiego, była zmuszona do „dobrowol-j" ograniczenia eksportu niektórych towarów na rynek państw Wspólnoty Europej-j. Wśród nich były między innymi niektóre wyroby stalowe, owce i kozy (i mięso e), bydło opasowe, owoce miękkie, kalamary, obuwie (na rynku Wlk. Brytanii andii) węgiel brunatny oraz wyroby włókiennicze71. Ograniczenia w tej ostatniej grupie towarowej miały niewątpliwie największe :zenie. Pierwsze porozumienie w tej sprawie zostało zawarte w 1979 roku i było ępnie kilkakrotnie przedłużane w ramach Porozumienia wielowłóknowego. Ostatnie izumienie z 1988 roku funkcjonowało do 1992 roku, tj. do wejścia w życie części Iłowej Układu Europejskiego. W tak zwanym dodatkowym protokole 1 do tego Układu widziano krótszy, pięcioletni okres znoszenia ograniczeń ilościowych w eksporcie do Przewidziano możliwość elastycznego „przesuwania" części eksportu pomiędzy ymi kategoriami towarów. Z drugiej jednak strony uzgodniono system podwójnych licencji eksportowych tortowych, które miały zapobiegać „obchodzeniu" ograniczeń zawartych w protokole, widziano również możliwość wprowadzenia systemu nadzoru ze strony Unii, gdybv 3it z Polski zagrażał wyrządzeniem szkody w produkcji podobnych lub bezpośrednio iurencyjnych wyrobów w UE. Nadzór taki musiał być poprzedzony konsultacjami, rytycznych sytuacjach (szkoda niemożliwa do naprawienia) UE mogła selektywnie niczyć import z Polski na okres 3 miesięcy, a kwota taka nie mogła być niższa od 25% artu w ciągu 12-miesięcznego okresu upływającego przed złożeniem wniosku •nsultacje72. W 1996 roku Polska uzyskała dalszą poprawę dostępu do rynku unijnego w zamian >ewne przyspieszenie liberalizacji celnej tych towarów w naszym kraju. Polska jrowohue" zobowiązała się do ograniczenia 13 pozycji (poprzednio 18) w bezpośred- eksporcie tekstylno-odzieżowym. Wszelkie ograniczenia w tym sektorze zostały '* Kaliszuk (2000), a. 47. Ibidem. W pracy tej opisano system zawieszania ceł i kontyngentów ilościowych w UE. Problem ograniczeń ilościowych w polskim handlu tekstyliami szczegółowo opisano w Synowiec (19981. -93. " Synowiec (1998), s. 87; Kaliszuk (1998), s. 143, tab. 8.1. 73 Por.: Synowiec (1998), s. 92-93. "isicgu Maju. inaczej może wyglądać sytuacja w anizszym oicresie. Ugramczema ilościowe w imporcie tekstyliów do Polski ze wszystkich krajów świata, na mocy Porozumienia tekstylnego zostaną całkowicie wyeliminowane w 2005 roku. Po przystąpieniu do Unii nastąpi również znacząca redukcja stawek celnych wskutek przyjęcia zewnętrznej taryfy celnej73. Pomimo więc, że nie wzrośnie znacząco skala preferencji celnych dla krajów rozwijających się74, można jednak spodziewać się znacznego wzrostu importu w niektórych grupach towarowych. Według cytowanego już badania największe zmiany (spadki) w udziale produkcji krajowej w konsumpcji w Polsce po wprowadzeniu wspólnej taryfy UE nastąpią w przypadku odzieży i dodatków odzieżowych (grupy CN 62 i 61; odpowiednio — 6,5% i 6,32%)75. Oznacza to, że zniesienie ograniczeń ilościowych w 2005 roku i liberalizacja celna mogą znacznie zwiększyć presję konkurencyjną w tym pracointensywnym sektorze. Przypomnijmy również, że większość analiz skutków rundy urugwajskiej wskazuje, że zmiany w handlu tekstylnym mają duże znaczenie dla krajów rozwijających się i będą szczególnie silne po liberalizacji ostatnich ograniczeń ilościowych76. Na zakończenie tego rozdziału trzeba dodać, że Polska również stosuje pewne ograniczenia ilościowe w imporcie. Większość z nich ma jednak charakter czasowy i wynika ze stosowania omówionych już klauzul ochronnych. W roku 2000 ograniczenia te dotyczyły węgla kamiennego importowanego z Rosji, obuwia z Chin, glin ogniotrwałych z Ukrainy oraz tkanin syntetycznych z Tajwanu i Korei Płd. Środki te były stosowane prawie wyłącznie wobec krajów nie należących do WTO77. Obok tego stosowano również ograniczenia importowe związane z ochroną środowiska (samochody 10-letnie i starsze, substancje zubażające substancję ozonową) lub zdrowia konsumentów (mięso zwierząt zagrożonych chorobą „wściekłych krów z Wielkiej Brytanii, Irlandii i Szwajcarii). Te ostanie są traktowane jako normalne elementy ochrony konsumentów (por. dalej), a nie jako protekcjonizm.ochronny. Zastąpienie wcześniejszych, „dobrowolnych" ograniczeń eksportowych nowymi, różnorodnymi (niekiedy selektywnymi) klauzulami ochronnymi w WTO ma poważne konsekwencje dla efektywności i ekspansji handlu międzynarodowego. Z instytucjonalnego punktu widzenia odzwierciedla ono dążenie do zwiększenia „przejrzystości" stosowanych instrumentów i ograniczenia możliwości ich nadużywania w celach protek-cjonistycznych przez kraje należące do WTO. Te same cele leżały u podstaw zmian dotyczących postępowań antysubwencyjnych i antydumpingowych, które będą analizowane w następnym rozdziale. " Por.: podrozdział 5 rozdz. IV. 4 Tekstylia i odzież uznawane są w UE za towary bardzo wrażliwe i w związku z tym margines preferencji dla krajów rozwijających się jest stosunkowo niski (15%). Por.: Kawecka-Wyrzykowska (1999b), s. 304. 75 Maliszewska, Michałek, Smith (1999), s. 21. Założono tam, że nie występują ograniczenia ilościowe. 76 Prancois, McDonald, Nordstron (1995), tabl. 17 -? 20. Przypomnijmy, że w 2005 roku mają być zniesione ograniczenia na „pozostałe" 51% pozycji taryfowych. 71 Kaliszuk (2000), s. 319-323. Stosowanie środków ochronnych wobec krajów nie należących do WTO nie wymaga formalnego przestrzegania zasad Porozumienia w sprawie środków ochronnych. 249 Metodologia wyliczania ekwiwalentów taryfowych ograniczeń ilościowych dobrowolnych" ograniczeń eksportowych (VER-y). (Oznaczenia stosowane również w przypadku innych barier pozataryfowych {NTM}) owane oznaczenia: produktów nie będących przedmiotem handlu (niehandlowych): koszt krańcowy, renta producenta (nadwyżka ponad MC: markup), MC + r cena fabryczna (ex factory), koszt dystrybucji hurtowej, : Pe + Ch cena hurtowa, koszt dystrybucji detalicznej, cena detaliczna, - Ch+Cr całkowity koszt dystrybucji. nienne oznaczenia dla produktów będących przedmiotem handlu (handlowych): renta producenta (może zawierać rentę z tytułu środków NTM), ? MC + r cena fabryczna, koszt dostarczenia towaru z fabryki na statek, renta producenta eksportera na jednostkę NTM, zawarta w cenie f.o.b. ? Pf+ (ad valorem: px = rxIPc), , + r, cena f.o.b. (free on board), koszt ubezpieczenia i frachtu, = Pf+ C, cena c.i.f. (cost, insurance freighi), cło specyficzne (ad valorem: T = t!Pc), renta kraju importera na jednostkę NTM (ad valorem\ pm = rmIPc), - Pc + t + rm = Pc+ (T+ pm)Pc = (1 + T+ pJ(Pj + C,), cena wewnątrz kraju importera (po przekroczeniu granicy celnej) koszt dystrybucji hurtowej, = ^s+ Ch cena hurtowa, C„ Cd, PF Wykorzystano tu oznaczenia i formuły opracowane przez Deardorffai Sterna (1998), aneks 3, na potrzeb) ?D. takie same oznaczenia jak dla dóbr niehandlowych, Środek pozataryfowy (NTM), tworząc rentę r=rx+ r„, (i czasami dodatkowo część rp) powoduje, że powstaje różnica pomiędzy kosztem krańcowym (MC) a ceną wewnętrzną kraju importera (P(), podobnie jak w przypadku stosowania cła. Ekwiwalent taryfowy (TE) środka pozataryfowego, to takie cło ad valorem, które po zastąpieniu tegoż środka (NTM) spowodowałoby, że cena wewnętrzna kraju importera nie zległaby zmianie. W wyrażeniu względnym (ad valorem) w stosunku do ceny c.i.f., cło jest ekwiwalentem (TE) środka pozataryfowego, jeżeli: W celu uzyskania procentowej miary ekwiwalentu (podobnej do cła ad wiórem) należy przedstawione TE pomnożyć przez 100. W dalszej części używano również następujących liter jako superskryptów dla oznaczenia cen detalicznych: m — importowej, x — eksportowej (na ryku kraju trzeciego), o — na rynku kraju eksportera, d — ceny krajowej dobra krajowego, będącego doskonarym substytutem dla dobra importowanego. Przy takich oznaczeniach można zapisać ekwiwalenty taryfowe dla ograniczeń ilościowych stosowanych w imporcie następująco: I. Ekwiwalenty taryfowe ograniczeń ilościowych stosowanych w imporcie A. Gdy kwoty importowe są sprzedawane na aukcji (AUQ, to: pAUC _ c gdzie A = r ilościowym. Dotyczy to cen uzyskanych za jednorazowe licencje importowe na dany okres. Czasami jednostki sprzedawane na aukcji są od razu wyrażone w ujęciu procentowym. Jeżeli licencje są przedmiotem akukcji na rynku niedoskonałej konkurencji, to nie mają policzalnej ceny i informują jedynie, jaka część renty importerów jest przejmowana przez rząd. B. Gdy kwoty są przedmiotem handlu (transferowalne pomiędzy końcowymi użytkownikami) na konkurencyjnym rynku, to wówczas należy użyć ceny transferowej p P*<«J w formule ekwiwalentu, czyli: TE = jest ceną uzyskaną na aukcji za jednostkę dobra objętego ograniczeniem C. Gdy kwoty są rozdzielane pomiędzy dużą liczbę krajowych podmiotów (r, = 0) oraz istnieje bardzo wielu sprzedawców (doskonała konkurencja), to ekwiwalenty przybierają różne formuły w zależności od dostępności towarów i charakterystyki kosztów dystrybucji: 251 ; f"), można uzyc cenę c.1.1. um TCSUBST _ : - T. Krajowegu P" fczas: 2. Gdy dobra są niedoskonałymi substytutami, a towary importowane mają naturalną łbioną" (dyskontowaną) pozycję konkurencyjną (przy czym skala tego osłabienia e być oszacowana jako Sf, to wychodząc z założenia, że Pf = Prm/(1 - 5), można czyć ekwiwalent taryfowy jako: TEDISC = TESUBST -S-fi. 3. Jeżeli dobro importowane nie ma substytutu krajowego, ale jest eksportowane na k trzeci, na którym nie są stosowane ograniczenia, i przy założeniu, że jest ono jwane po tej samej cenie fabrycznej na obu rynkach eksportowych (tzn. P* = Pj"), to iwnując ceny na tym samym etapie dystrybucji (detalicznej) można wyliczyć iwalent jako: Kurencyjm na rynku trzecim, nie objętym kwotą, to można stosować rormuię te.~". A jeżeli producenci nie są doskonale konkurencyjni, ale uzyskują taką samą rentę na rynku trzecim, nieo bjętym ograniczeniami ilościowymi, to renta wynikająca ze stosowania kwoty jest równa r = (r™ - rf) + r^ + r™. Uwzględniając ją można stosować formułę TEEXP. 3. Jeżeli kwoty są rozdzielane producentom zagranicznym, którzy nie eksportują dobra do kraju trzeciego, ale sprzedają go na rynku krajowym, i koszty krańcowe są identyczne (tj. MC = MC"), a ich pozycja konkurencyjna jest identyczna na obu ryn- pm _ p° kach, tak że r = rm - r", to wówczas ekwiwalent można zapisać jako: TE0WN = — -. ' pm Jeżeli ceny fabryczne są niedostępne, a renty powstają w dalszych fazach dystrybucji, to można próbować porównywać ceny na poziomie detalicznym. Przyjmując wówczas identyczność kosztów krańcowych (MC = MC") oraz wysokość renty [r = (rpm - r°) + r™ + r™~\, można zapisać ekwiwalent taryfowy jako: TEEXF = ie: C bez subskryptu oznacza całość kosztów dystrybucji, czyli: C = C, + C, + Cd. 4. Jeżeli istnieje tylko niedoskonały substytut krajowy, dla którego koszty dystrybucji ;bliżone do tych dla dobra importowanego (albo są tak powiązane liniowo, że = a + b ? Cf),$ćzie:aib — dodatnie parametry funkcji, to wówczas ekwiwalent może [pm _ pm\ _ [ + Upd _ p,Al wyliczony jako: IŁ = z. D. Jeżeli kwoty importowe są rozdzielane pomiędzy niewielką liczbę krajowych orterów, dzięki czemu posiadają oni siłę oligopolistyczną i mogą podnieść cenę ortową do poziomu równoważącego (lub redukującego) popyt na dane dobro elkością kwoty, to wówczas można stosować formuły zapisane wcześniej (tj. TEsm. xp). Formuły te mają zastosowanie, jeżeli występuje doskonała konkurencja pomiędzy torterami (tj. Pf = PJ"). E. Jeżeli kwoty są rozdzielane pomiędzy podmiotami zagranicznymi (ekspor- tni), to ceny eksportowe (Pf, Pc) zawierają rentę, a więc zazwyczaj nie można pośrednio stosować wcześniejszych formuł. 1. Jeżeli kwoty nie są rozdzielane bezpośrednio producentom zagranicznym oraz tępuje duża (doskonała) konkurencja pomiędzy nimi, to można stosować formule XF, ponieważ ceny fabryczne są identyczne na wszystkich rynkach i nie zawierają 2. Jeżeli kwoty są rozdzielane bezpośrednio producentom zagranicznym i to samo ro jest sprzedawane również na rynku trzecim, nie objętym kwotą, to wówczas 79 Gdy koszty dystrybucji są takie same dla dóbr krajowych i zagranicznych (tj. Cf= Cj"), to drugi wyraz uły znika. 811 Niższa cena dobra importowanego może wynikać głównie z obaw o serwis dostarczany przeif inicznych dostawców. 252 pm no OWN* pni F. Jeżeli renty wynikające z kwoty są rozdzielane zarówno pomiędzy firmy w kraju importera, jak i eksportera, to najbardziej poprawne będzie użycie formuły dla T?CTP, porównującej ceny detaliczne kraju importera z krajem nie stosującym ograniczeń, czyli formuły uwzględniającej różnice w kosztach dystrybucji. G. Jeżeli nie występuje import w ramach kwoty (podobnie jak przy embargo), to cena importowa nie jest obserwowalna. Pomimo to uczestnicy rynku mogą znać ceny, które wystąpiłyby, gdyby nie było ograniczeń.. Jeżeli znane są szacunki cen importowych c.i.f. i f.o.b., to można użyć formuły TESUBST. Jeżeli znana jest tylko cena f.o.b., to można oszacować inne ceny znając koszty transportu. Jeżeli Pf = Pf, a dobra są doskonałymi substytutami, to wówczas: t TE d ~ TEE pf - PCS q - P: H. Kwoty taryfowe polegają na tym, że import w ramach kwoty dokonuje się po opłaceniu cła równego z, a przy imporcie powyżej kwoty pobierane jest wyższe cło r* > T. Jeżeli więc nie ma importu przewyższającego poziom kwoty, to ekwiwalent taryfowy jest równy r. Jeżeli jednak występuje import powyżej kwoty, to rynek („na granicy wyczerpania" kwoty) zachowuje się tak, jakby występowała jedynie wyższa stawka celna i*. Oznacza to, że ekwiwalent nie może przekraczać stawki r*. Jeżeli nie ma innych informacji, to najodpowiedniejsze jest używanie wcześniejszych metod dla oszacowania ekwiwalentu TEQES1 samej kwoty. Wówczas ekwiwalent kwoty taryfowej powinien być oceniany jako TE7-0 = min {TEQEST, r*). I. „Dobrowolne" ograniczenia eksportowe są to ograniczenia ilościowe, rozdzielane producentom kraju eksportera. A zatem ich ekwiwalenty taryfowe są takie same, 253 1 eK.WlWiilCll.LU w ZAJSUUJ pi?.cŁisiŁ4Wi*Jin- w Z.Ł II. Ekwiwalenty taryfowe zmiennych opłat wyrównawczych stosowanych w imporcie artykułów rolniczych Zmienne opłaty wyrównawcze (yariable levies — var) funkcjonują inaczej niż niczenia ilościowe. Pomiar ekwiwalentu taryfowego jest prosty, jeżeli można założyć, płaty te tworzą jedynie dochód fiskalny kraju importera. Ale jeżeli stosowanie opłat uwzględniane (dyskontowane) w działaniach eksporterów, to mogą oni zawyżać ceny zględu na ograniczony dostęp do rynku. W takim przypadku dochody uzyskane z opłat iwnawczych nie doszacowują ekwiwalentów taryfowych. Można wtedy stosować natywne metody: A. Jeżeli można sądzić, że eksporterzy nie dyskontują opłat i nie podnoszą cen, to ąc dochody uzyskane przez administracje z poboru tych opłat (REV) oraz wartość )rtu f.o.b. (M), objętego opłatami, można policzyć ich ekwiwalenty taryfowe jako: m _ REV B. Jeżeli można sądzić, że eksporterzy dyskontują opłaty (zawyżają ceny), to można porównania używać cen eksportowych na rynkach krajów trzecich, nie objętych Pm - px R?y niczeniami. Wówczas ekwiwalent byłby równy: TEVAR1 = -Ł—^- + . C. Jeżeli opisane ceny są nieobserwowalne, to można porównywać cenę wewnętrzną j importera (zniekształconą przez stosowanie opłat) z ceną importową na innych :ach. Przyjmując, że eksporterzy stosują identyczne ceny f.o.b. na wszystkich graniczonych rynkach (P.m = PI"), to można — znając koszty transportu — wyliczyć pm _ px f< f^m _ ("!>: iwalenty taryfowe: TEVAKi = '? '-? Subsydia i cła wyrównawcze Subsydia' eksportowe są instrumentem polityki handlowej, a produkcyjne są zazwyczaj traktowane jako instrument polityki przemysłowej, oddziałujący również „przy okazji" na handel. Różnica między nimj jest na ogól dosyć wyraźna. Jednak oba rodzaje subwencji są instrumentami polityki mikroekonomicznej, wpływającymi na sektorową strukturę gospodarki, co uzasadnia ich łączną analizę. Ich efektywność jest zazwyczaj porównywana z innymi, wcześniej omówionymi instrumentami polityki handlowej. Dlatego też warto rozpocząć opis od analizy subsydiów w konkurencji doskonałej, co stanowi dobry punkt odniesienia do pokazania ich konsekwencji w konkurencji niedoskonałej. Na zakończenie przedstawimy zasady GATT/WTO dotyczące stosowania tego instrumentu oraz przykłady subwencji w handlu międzynarodowym. 1. Analiza ekonomiczna w doskonałej konkurencji Najprostsza analiza dotyczy konkurencji doskonałej. Zazwyczaj rozpoczyna się ona od porównania efektywności środków zwiększających produkcję krajową i ograniczających import, a wiec od porównania subwencji produkcyjnych i cel importowych. 1.1. Porównanie ceł i subwencji produkcyjnych Subsydia produkcyjne są to wydatki z budżetu państwa, wypłacane zazwyczaj za jednostkę produktu wytwarzanego przez daną firmę (np. w PLN za tonę stali). Mogą one, podobnie jak cła, występować w formie specyficznej lub wartościowej (ad vatorem). W tym rozdziale terminy „subsydia" i „subwencje" są używane zamiennie. 255 j j Subwencje wprowadza się po to, by zwiększyć (lub utrzymać) produkcję krajową :go dobra. Uzasadnieniem takiej polityki mogą być np. cele społeczne (produkcja ;h artykułów dziecięcych), obronne (czołgi), ekologiczne (oczyszczalnie ścieków) czy cacyjne (produkcja komputerów). Subwencje mogą więc, podobnie jak eta, pobudzać lukcję krajową. Jednak w przeciwieństwie do taryf, zwiększają one wydatki z budżetu ;twa. Dlatego też są często postrzegane jako „gorszy" instrument polityki gospodar-, niż cła, które przynoszą „państwu" dochody fiskalne. Porównując skutki stosowania ceł i subwencji produkcyjnych przyjmijmy, że analiza czy towaru, w którym badany kraj nie ma przewagi komparatywnej, co oznacza, że i światowa jest niższa niż autarkiczna krajowa. W przeciwnym bowiem przypadku awanie ceł importowych nie miałoby sensu. Załóżmy, że możemy porównywać iwalentne, z punktu widzenia producenta, instrumenty. Oznacza to, że rozpatrujemy cło specyficzne (, równe np. 10 jednostek pieniężnych i subwencję produkcyjną s. nąrównież 10 jednostek. Załóżmy również dodatkowo, że kraj jest mały, co oznacza, że : światową obrazuje linia pozioma Pw. Po przyjęciu tych założeń możemy porównać instrumenty (rys. VIII.l). Stosowanie cła w b) Stosowanie subwencji produkcyjnej p A X C \v / ^ j\ 0 g, q3 q4 q2 O 0 Rysunek YIII.l. Porównanie subwencji produkcyjnych i ceł importowych w ramach równowagi cząstkowej '' Załóżmy, że rząd pragnie zwiększyć produkcję krajową o wielkość qtq3 za pomocą vencji produkcyjnej s lub ekwiwalentnego cfa t (s = t). Wprowadzenie subwencji przez (rys. VIH.1(6)) spowoduje, że producent otrzyma teraz cenę światową na rynku awym {Pw) oraz s z budżetu państwa, co oznacza, że z jego punktu widzenia cena jest ia pwn - Pw+r Cena ta będzie otrzymywana przez każdego producenta otrzymującego Definicje subwencji są przedstawione w dalszej części tego rozdziału. Subwencje mogą występować iiaci wypłat z budżetu lub ulg podatkowych, co nie zmienia jednak ich charakteru ekonomicznego. 256 zwiększy zatem wielkość produkcji krajowej z 0qt do 0q3, co było założonym celem tejże polityki. Natomiast konsumpcja, równa 0q,, nie zmieni się, ponieważ cena krajowa (Pw) pozostanie na dotychczasowym poziomie. Wprowadzenie subwencji wywoła następujące zmiany dobrobytowe. Z jednej strony wzrośnie renta producenta o wielkość równą polu A. Z drugiej strony nastąpi wzrost wydatków (strata) z budżetu państwa, równy wysokości jednostkowej subwencji (s), pomnożonej przez wielkość nowej produkcji krajowej 0g3 (suma pól A i B). Łącznie zmiana dobrobytowa netto, wywołana wprowadzeniem subwencji, jest równa: [(A-(A + B)]=-B. Przypomnijmy, co stwierdziliśmy w rozdziale I: wprowadzenie cła importowego (rys. VDI.l(a)), przy podniesieniu ceny na rynku krajowym do poziomu Pw+n zwiększa rentę producenta o wielkość A, zmniejsza rentę konsumenta o wielkość (A + B + C + D) oraz zwiększa dochody fiskalne o pole C. Tak więc zmiana dobrobytu netto po wprowadzeniu cla, wywołującego identyczny przyrost produkcji krajowej, jest równa -{B + D), W sumie strata dobrobytowa netto, wywołana wprowadzeniem subwencji (-?), jest mniejsza niż ta, którą ponosi się w następstwie zastosowania cła (-B - D). Dzieje się tak, ponieważ wprowadzenie subwencji nie wywołuje negatywnego efektu konsumpcyjnego (/>), który występuje w przypadku cla. A zatem stosowanie subwencji produkcyjnych jest ekonomicznie bardziej efektywne niż stosowanie ceł3. Percepcja społeczna i polityczna tych instrumentów bywa jednak zazwyczaj odmienna. Rząd woli stosować cła, gdyż przynoszą one dodatkowe przychody fiskalne, podczas gdy subwencje wymagają wydatkowania dodatkowych pieniędzy z budżetu państwa. Co gorsza, te dodatkowe wydatki wymagają niejednokrotnie aprobaty ze strony organu ustawodawczego (parlamentu). Przy okazji trzeba zauważyć, że subwencjonowanie produkcji krajowej również powoduje obniżenie wielkości importu danego kraju. W warunkach wolnego handlu wynosił on bowiem ą^, a po wprowadzeniu subwencji jest równy q2q2. Trzeba jednak także zauważyć, że ograniczenie importu jest mniejsze niż w przypadku wprowadzenia cła importowego {ąiqĄ < ąfli)- Ten fakt powoduje, że subwencje produkcyjne, w przeciwieństwie do ceł, są tolerowane w systemie GATT/WTO (por. dalej). Zależności pomiędzy produkcją krajową a importem i poziomem dobrobytu krajowego można lepiej prześledzić w ramach równowagi ogólnej. W tym celu posłużymy się zmodyfikowanym rys. 1.4. z rozdziału I (teraz rys. VIII.2). Na rys. VI1L2 przyjęto analogiczne założenia i oznaczenia jak w rozdziale I. Kraj ma względną przewagę w produkcji dobra Ci jest importerem dobra F. Krzywą transformacji jest linia PP, a światowe relacje cen {terms of trade) są równe PCIPF- W warunkach wolnego handlu równowaga produkcyjna jest w punkcie P,, a konsumpcyjna w Kf. Wprowadzenie subwencji ad valorem s do produkcji dobra F spowoduje, że z punktu widzenia producenta cena będzie teraz równa PF0 +J|, co oznacza, że względna cena dobra 3 Aby być bardziej dokładnym należałoby stwierdzić, że stosowanie subwencji jest mniej nieefektywne, niż stosowanie cei. W obu przypadkach występują wszak straty dobrobylowe netto. 257 Nachylenie 1 Nachylenie --?-(fe/ms of trade) O Rysunek VIIL2. Porównanie skutków stosowania subwencji produkcyjnych i ceł importowych w ramach równowagi Ogólnej wzrośnie, a dobra C spadnie4. W efekcie nastąpi wzrost produkcji dobra F (z Fo do /-*,) tadek produkcji dobra C (z C, do Cc). Nowym punktem równowagi produkcyjnej stanie punkt P,. Ponieważ względna światowa cena dóbr (PC/PF) nadal obowiązuje lsumentów krajowych, to równowaga konsumpcyjna znajdzie się w punkcie Kr Stanowi punkt styczności prostej, obrazującej terms of trade, i przechodzącej przez punki mowagi produkcyjnej (PJ oraz krzywej obojętności Us. Wprowadzenie subwencji produkcyjnej (s), w porównaniu z wolnym handlem iwodowało zatem wzrost produkcji dobra F i ograniczenie wolumenu jego importu (z ^do ?,?>,). W efekcie nastąpił również spadek wielkości produkcji (i eksportu z DfPfdo °) dobra C, wskutek nieoptymalnej alokacji zasobów. Dlatego też dobrobyt krajowy niejszyl się (przejście z krzywej obojętności Ufdo Us). Polityka udzielania subwencji produkcyjnych, uważana zazwyczaj za wewnętrzna itykę przemysłową, ma w rzeczywistości istotne reperkusje dla handlu między-odowego. Z jednej strony zmniejsza wielkość importu produktu, w którym kraj nie ma ewagi komparatywnej (F), a z drugiej redukuje wielkość eksportu dobra (O, w którym ewaga komparatywna występuje. Oznacza to, że inni uczestnicy handlu miedzy-odowego mogą niejednoznacznie oceniać skutki stosowania subwencji produkcyjnych. stosowanie ceł importowych5. Jak pokazano w rozdziale I, nałożenie ekwiwalentnego cła importowego / (t = s) spowoduje, że równowaga produkcyjna znajdzie się w tym samym punkcie (Ps = P(), ale równowaga konsumpcyjna, z ciem K,, będzie położona na niższej krzywej obojętności niż /^.Mniejsza jest również wielkość importu dobra F (K, D: < K^DS) i eksportu dobra C (Ps D, < P, Ds) po nałożeniu cła w porównaniu z subwencją produkcyjną. 1.2. Subsydia eksportowe Subwencje eksportowe są dopłatą z budżetu państwa, wypłacaną zazwyczaj za jednostkę wyeksportowanego produktu6. Subwencje takie występują (przynajmniej teoretycznie) wówczas, gdy kraj posiada przewagę komparatywna w produkcji danego dobra. Celem wprowadzanych subwencji jest zwiększenie eksportu danego towaru dla poprawy bilansu handlowego lub/i likwidacji nadwyżek danego produktu oraz poprawy sytuacji finansowej jego producentów. Obecnie subwencje takie są stosowane głównie w sektorze rolnym. Rysunek VIII3. Skutki stosowania subwencji eksportowych przez duży kraj Pokażemy teraz skutki stosowania subwencji eksportowych w ramach równowagi cząstkowej. Zaczniemy od analizy kraju eksportera, przyjmując, że wpływa on na ceny światowe (jest dużym krajem). Przyjmujemy tu, że udzielenie subwencji jest tylko realokacją środków od krajowych konsumentów lucentów i nie wywołuje bezwzględnych zmian w poziomie dobrobytu krajowego. ' Wniosek ten sformułowano już na podstawie analizy równowagi cząstkowej. c Bardziej precyzyjna definicja subwencji eksportowej jest zawarta w dalszej części tego rozdziału. 258 259 arunkach autarkii (PA) jest niższa niż cena światowa w warunkach wolnego handlu (Pw), warunkach swobodnego handlu cena na rynku krajowym jest równa Pw, wielkość iży krajowej — 0q3, wielkość popytu — 0q2, a wolumen eksportu wynosi q2qj. Wprowadzenie eksportowej subwencji specyficznej a (za jednostkę eksportu) spowo-, że pojawi się różnica równa tej wielkości pomiędzy ceną krajową a światową. Jeżeli jest duży, to wzrost eksportu spowoduje spadek ceny światowej, powiedzmy do omu Ps*. Mechanizm pogorszenia się terms of trade został opisany w rozdziale I7. Ii cena światowa jest teraz równa Ps*, to cena krajowa po wprowadzeniu subwencji i być równa Ps, ponieważ różnica między ceną krajową a światową jest równa - ps' = s). Dzieje się tak, ponieważ równowaga rynkowa wymaga, aby producent kiwa! taką samą cenę sprzedając towar na rynku krajowym (Ps) oraz na rynku towym (cena Ps* i subwencja jednostkowa s z budżetu państwa). Przy cenie krajowej równej Ps wielkość podaży krajowej wzrasta do 0qt, popyt spa- 0 Qc„ a eksport zwiększa się do q,qA. Następuje więc oczekiwany wzrost podaży sportu. Jednak taka polityka jest nieefektywna. Wskutek wzrostu ceny do P< iejszyła się renta konsumenta o wielkość pól a i b i wzrosła renta producenta o wiel- a + b + c. Natomiast koszt budżetowy stosowania subwencji byl równy iloczy- 1 nowego wolumenu eksportu {qxq^ i jednostkowej subwencji (s), czyli: n + d + e +/+ g + h + i. Zmiana (strata) dobrobytu netto jest zatem równa v d + e +f+ g + h + i)*. Na wielkość tej straty składa się koszt wynikający z pogor- ia się terms of trade (e +f+ g + h + i) oraz strata produkcyjna (d) i konsumpcyjna (b). vażmy, że polityka taka jest bardziej nieefektywna w przypadku kraju dużego niż ?go. Wielkość straty wynikającej ze zmiany terms of trade obrazuje w jakim stopniu >wi podatnicy dofinansowują zagranicznych konsumentów. W przypadku małego i wzrost podaży nie zmienia ceny światowej, a zatem nie występuje strata wynikająca gorszenia terms of trade. Przyjrzyjmy się teraz jak wyglądają skutki stosowania subwencji eksportowej z punktu ,enia kraju importera. Przyjmując analogiczne jak poprzednio założenia, można to istawić za pomocą rys. VIII.4. Wprowadzenie subwencji przez dużego eksportera powoduje obniżenie wolno-urencyjnej ceny światowej (Pw) do poziomu Ps*. Skala obniżki jest równa ax s. gdzie anowi tę część jednostkowej subwencji (5), która przenosi się na obniżkę ceny towej^. W związku z tym u importera cena również obniża się z Pw do Ps*, co powoduje sk lokalnej produkcji (z 0c3 do 0^,) oraz wzrost konsumpcji (z 0qA do 0 S y \ D Q Rysunek VIII.6. Konsekwencje stosowania cen interwencyjnych i kwot produkcyjnych na rynku rolnym (równowaga cząstkowa) Najprostszą metodą byłoby obniżenie poziomu cen interwencyjnych. Jest to jednak niemożliwe ze względu na silę lobby rolnego oraz poważne problemy społeczne. Dlatego też w ramach reform wspólnej polityki rolnej, obok prób stopniowego ograniczenia cen, wprowadzono tzw. kwoty produkcyjne, w ramach których ceny były gwarantowane (wyższe), a reszta podaży mogła być sprzedawana po niższej cenie rynkowej13. Konsekwencje tej polityki można przedstawić za pomocą rys. VTJI.6. W krajach WE stosowano tzw. zmienne dopłaty wyrównawcze (wyrównujące różnicę między letrzną a światową). 262 12 Były (o wypłaty z sekcji gwarancji Funduszu Rolnego (FEOGA). Por.: np. Trący (1997). " Kwoty takie są stosowane np. na rynku mleczarskim. Są one przyznawane poszczególnym producentom rolnym krajów członkowskich. "263" ruiaj, ze uany tuaj (juMaua IUCWICIKĄ [jitcwagę «-timparatywną w sgo dobra14. Przyjmijmy również, że wyjściowa cena interwencyjna na rynku wew-snym jest równa Ps, a cena światowa Pw. W tych warunkach wielkość produkcji jest la 0qĄ, popytu O^, a eksport wynosi qlqĄ. Koszt budżetowy stosowania takich vencji eksportowych jest równy {qlqĄ) X (Ps - Pw), czemu odpowiada suma pól : + d+e+f+g + h+L Pomijamy tu wpływ subwencjonowania na poziom ceny .towej. Gdyby można było obniżyć cenę interwencyjną do poziomu Ps*, to produkcja krajowa łaby do 0q$, konsumpcja wzrosłaby do Qq2, a eksport obniżyłby się do q1ąv Efektem byłby wzrost renty konsumenta (o sumę pól a + b), spadek renty producenta (o sumę j + b + c + d+e) oraz zmniejszenie kosztów budżetowych (b + c + d+e+f+g + i). rzystano tu prezentacje zawartą w Artis i Lee (1997), s. 104. Maksymalna wielkość produkcji przy cenie /", jest równa 0q,. Jednak przy cenie niższej niż Ps (np. Ps*). : byłaby mniejsza, ponieważ część mniej wydajnych producentów nie może wykorzystać przydzielonej im f, przy cenie sprzedaży niższej niż Ps. Gdyby nie było możliwości transferowania kwot miedzy producentami, to korzyść ta (/"+ f) musiałab) omniejszona o pole h + e. przyKiaa Kwot produkcyjnych, ale bez obniżania cen interwencyjnych, pozwala jedynie na częściową redukcję kosztów budżetowych takiej polityki. Właśnie te zagadnienia stanowią główny przedmiot (i problem) reformy wspólnej polityki rolnej UE. 2. Subsydia eksportowe w warunkach niedoskonałej konkurencji i retaliacji Dotychczas przyjmowaliśmy założenie o występowaniu doskonałej konkurencji. Jest ono słuszne w odniesieniu do handlu rolnego, ale mało realistyczne w przypadku handlu towarami zaawansowanymi technologicznie, w których występują rosnące korzyści skali produkcji. Efektywność stosowania subwencji produkcyjnych lub eksportowych w warunkach niedoskonałej konkurencji jest przedmiotem analizy w ramach strategicznej polityki handlowej. Zagadnienia te były już częściowo analizowane w podrozdziale 3 rozdz. JJ. 2.1. Strategiczna polityka eksportowa Pionierską pracą na temat strategicznego stosowania subsydiów w niedoskonałej konkurencji był artykuł Brandera i Spencer (1985)17. Elementy tej analizy były już zaprezentowane w punkcie 3.2 rozdz. 2, przy omawianiu modelu Eatona-Grossmana, co pozwala na skrótowe przedstawienie pracy Brandera i Spencer. Autorzy ci analizowali sytuację, w której występują jedynie dwie Firmy, wytwarzające identyczny produkt i konkurujące ze sobą w ramach modelu równowagi ilościowej Cournota. Firmy konkurują na rynku światowym, ale wyjściowo w krajach ich pochodzenia nie ma konsumpcji danego dobra, co oznacza, że subsydia mają charakter eksportowy, a nie produkcyjny. Występują „rozsądne" rządy, wspierające narodowe firmy za pomocą subwencji (5). W tej sytuacji firma krajowa maksymalizuje swój zysk (S) następująco: (8-1) x, x*, s) = xp{x + x*) - c(x) + sx, gdzie x jest wielkością dostaw firmy krajowej (** firmy zagranicznej), c odzwierciedla poziom kosztów zmiennych, p cenę na rynku światowym, a s jednostkową subwencję. Z kolei funkcja zysków firmy zagranicznej, nie korzystającej z subwencji, ma postać; n' = x*p(x + x*) - c*U*). (8.2) Obliczając warunki pierwszego rzędu maksymalizacji zysku obu firm otrzymujemy: = 0, (8.3) p-cx Artykuł Brandera i Spencer jest zatytułowany: Export Subsidies and Inlemational Market Share Rivalry. 264 265 n%» =x*p' + p- c *, = 0. (8.4) czając odpowiednie różniczki całkowite dx/ds i dx"lds z równań (8.3) i (8.4) ;yrównując je do 0 oraz podstawiając nx, = 1 i n*,s - 0, autorzy otrzymaU: = dxlds = -n*,x,ID < 0, (8.6) oraz x* s dx*/ds = macza, że subsydium dla firmy krajowej zwiększa wielkość podaży firmy krajowej niejsza produkcję firmy zagranicznej'1*. Wówczas mogli też stosunkowo prosto wykazać, że: (87) (8.8)2" (8.9) ps = dplds = p'(x± + x*) = p'{K', - «?*.)«> < 0, *//** + ^ > 0, o. wynika, że udzielenie subwencji obniża poziom ceny światowej dobra, zwiększa zyski f krajowej i obniża firmy zagranicznej. Skutkiem stosowania subwencji jest spadek ceny światowej eksportowanego dobra ;orszenie się terms oftrade kraju. Pomimo to następuje wzrost krajowego dobrobytu i, ponieważ analizując zmianę dobrobytu netto (G(s)), otrzymujemy: 0, (8.10) G(s) = n{x, x*, s) - sx => Gs = n, - x - sxs = macza, że przyrost zysków firmy krajowej jest większy niż wydatki na subwencję21, okazji Brander i Spencer wykazati również, że optymalna subwencja eksportowa jest ia 5 = xp'x*lx!. > 0. Tak więc „racjonalny" rząd ma bodźce do udzielania takiej 'encji. Po jej uzyskaniu krajowy producent zaczyna się zachowywać jak lider odelu Stackelberga. Interwencja rządowa zmienia zatem „reguły gry" na rynku zynarodowym, wzmacniając pozycję krajowego producenta, zwiększając jego zyski irobyt kraju. [naczej jednak wygląda sytuacja, gdy rząd drugiego producenta również podejmuje ania. Autorzy wykazują, że w warunkach niekooperatywnej równowagi Nasha oba Autorzy (s. 86-87) przyjęli, że D = K^K*,^ — Kxx,7t*., > 0, co oznacza, że wpływ wzrostu produkcji 3 na utarg krańcowy kest silniejszy niż efekt „krzyżowy". Analogiczne założenie przyjęto w modelu lana: Import prolecńon as export promotion: por. pkt 3.1 rozdz. Ii. Wnioski te są zbliżone do konkluzji strategicznej polityki handlowej w modelu P. Krugmana (pkt 3.1 n) " Ponieważ: ^nfl oraz AttSb = x. Zgodnie ze standardowym założeniem analizy mikroekonomicznej oznacza to, że przyrost zysków firmy 'ej jest większy niż wydatek na subwencję. dla tumy krajowej i zagranicznej jest wówczas równa odpowiednio: (8.11) s = xp'x*lx, - zpjxs oraz S* = x'p'xjx*t,-z*pijx^2. Zakładając, że mamy do czynienia z taką równowagą Nasha i konstruując odpowiednią funkcję korzyści netto, Brander i Spencer dowodzą, że dobrobyt obu krajów, wytwarzających analizowane dobro wzrósłby, gdyby poziom subwencji stosowanych przez oba rządy został obniżony23. Na zakończenie autorzy analizują jeszcze możliwość podjęcia działania przez trzeci rząd kraju importującego dane dobro. Z przeprowadzonej analizy wynika, że w „normalnym" przypadku kraj importujący dobro może zwiększyć poziom swego dobrobytu nakładając optymalną taryfę celną'4. Jej wielkość jest wówczas równa: t = X, (8.12) gdzie: X = x + x*, q(X) jest ceną analizowanego dobra dla konsumentów z uwzględnieniem cła. W najprostszym przypadku optymalna taryfa jest sumą jednostkowych subwencji, stosowanych przez kraje eksportujące. Te ostatnie wnioski przemawiają za zawarciem porozumienia międzynarodowego w sprawie ograniczenia (lub zakazu) stosowania subwencji eksportowych. Nietrudno jednak zauważyć, że rządy krajów stosujących subwencje mają powody, aby sie wzajemnie oszukiwać w celu poprawy pozycji konkurencyjnej i zwiększenia zysków firmy krajowej, co oznacza, że porozumienia takie wymagają nadzoru. Trzeba też dodać, że rządy krajów importujących są zainteresowane subsydiowaniem eksportu przez innych, ponieważ w konsekwencji obniża się światowa cena dobra. Dodatkowo mogą one podnieść swój dobrobyt wprowadzając optymalne cło wyrównawcze na subsydiowane dobro. Te stosunkowo proste i jednoznaczne wnioski z analizy Brandera i Spencer zostały jednak przynajmniej częściowo zakwestionowane lub zmodyfikowane w świetle późniejszych prac. Najważniejsze zastrzeżenia w tej sprawie przedstawiono już w podrozdziale 3 rozdz. II. Z analizy Eatona i Grossmana (1986) wynikało jednoznacznie, że stosowanie subwencji może zwiększyć dobrobyt danego kraju, jeżeli konkurencja między dwiema firmami ma charakter ilościowy, taki, jak opisano w modelu Cournota. Jeżeli jednak konkurencja ma charakter cenowy {model Bertranda), to optymalna polityka rządu wymaga stosowania 12 Autorzy konstruują funkcje użyteczności konsumpcji dobraj: i jednostkowego dobra m (miernik wartości — numeraire), które jest przedmiotem importu, i posługują się klasyczną analizą wpływu zmian terms oftrade na poziom dobrobytu (przedstawioną w aneksie do rozdziału I). Litera z oznacza poziom krajowej konsumpcji dobra x, przy założonej funkcji użyteczności u(z, m), gdzie m jest dobrem jednostkowym (numeraire). 23 Brander, Spencer (1985), s. 213-214. 24 Optymalna taryfa jest dodatnia wówczas, gdy X, < 0, co oznacza, że procentowa zmiana ceny konsu menta (q) w odpowiedzi na zmianę cła jest mniejsza od jedności (przypadek normalny). Brander, Spencer (1985), s.215. 266 267 cjonowania rynku jest ograniczona, to srormutowanie jednoznacznych wniosków na it optymalnego instrumentu polityki handlowej może być bardzo trudne. Warto tutaj przytoczyć jeszcze inne, późniejsze prace, oparte o model Brandera •ncer. Interesujący jest artykuł Brainarda i Martimorta (1997), w którym analizowano sny model przy założeniu, że politycy nie posiadają pełnej informacji. Badano tu itkowe założenia, zwiększające —jak się wydaje — realizm analizy. I tak przyjęto, że: neranie funduszy publicznych (potrzebnych na subwencje) kosztuje25; b) administra-laństwowa nie posiada precyzyjnej informacji na temat kosztów produkcji firmy >wej. W rezultacie rząd musi dokonać wyboru pomiędzy udzielaniem subwencji, awiajacych pozycję konkurencyjną firmy krajowej, a zapobieganiem nadużywaniu townych subwencji wskutek braku wiedzy o rzeczywistych kosztach produkcji2'1, tem tego wyboru jest najczęściej obniżenie poziomu subwencji udzielanej firmie iwej (tzw. efekt screeningu)27. Rząd, analogicznie jak w modelu Brandera-Spencer, sza, jakie instrumenty będą stosowane wobec firmy. Udzielenie subwencji zwiększa jej ukcję, a podatek ogranicza. Wprowadzenie drugiego kraju, również prowadzącego aktywną politykę handlową, awia efektywność krajowej interwencji. Zawarcie kontraktu między zagraniczną firmą rządem zmniejsza bodźce firmy krajowej do udzielania fałszywych informacji, iejsza to efekt screeningu i zwiększa znaczenie krajowego zobowiązania do prowadzenia iwiedniej polityki. Z kolei wprowadzenie kontroli wydatkowanych sum podnosi ich :ywność, gdyż dzięki temu nie udziela się subwencji firmom najmniej konkurencyjnym, tiard i Mattimort dodają jednak, że niekompletna informacja będąca w posiadaniu rządu 3 spowodować nieoptymalny dobór instrumentów i obniżać dobrobyt społeczny28. Jeszcze inny aspekt subwencjonowania eksportu podejmują Bagwell i Staiger (1997). również nawiązują do modelu Brandera i Spencer, ale zakładają, że obaj uczestnicy IOIU ponoszą koszty stałe i zmienne oraz konkurują cenowo, zgodnie z modelem randa. Natomiast rozmiary rynku zapewniają możliwość zyskownej produkcji tylko sj firmie (naturalny monopol). W tej sytuacji udzielenie losowo subwencji przez rząd :iałuje na decyzje firm o wejściu (lub nie) na dany rynek. Autorzy badają symetryczne iowagi, w których na rynek wchodzi jedynie ta firma, która uzyskała najwyższe ydium eksportowe od swego rządu. Podejmowanie decyzji odbywa się w kilku ich. W pierwszym etapie rządy podejmują równocześnie decyzję o udzieleniu /encji. W drugim, firmy znając wielkość udzielonej subwencji, decydują o wejściu na k przy danym poziomie kosztów stałych. W trzecim etapie, znając decyzje swych iii, firmy wybierają wysokość ceny na danym rynku29. Przy tych niekonwencjonalnych założeniach Bagwell i Staiger uzyskują interesujące Itaty. Gdy koszty stałe firm są wysokie, to udzielanie losowo subwencji ma wpływ na zje o wejściu i zwiększa dobrobyt krajów importujących. Jeżeli jednak koszty stałe są Jest to koszt funkcjonowania administracji podatkowej. Firma może być zainteresowana np. zawyżaniem kosztów produkcji w celu uzyskania wyższej subwencji. Subwencja, przy pewnych założeniach, może obniżyć się do zera. ?* Brainard, Manimort (1997), s. 56. '-'' Bagwell, Staiger (1997), s. 496. H wskazuje, że wbrew wnioskom wynikającym z innych analiz, kraje importujące też mogą być potencjalnie zainteresowane wprowadzeniem zakazu stosowania subwencji eksportowych. Skłania to ich również do rozważenia potencjalnych korzyści i strat wynikających ze stosowania tzw. ceł wyrównawczych, mających równoważyć skutki stosowania subwencji. ;k ifc ik Sformułowanie jednoznacznych wniosków z analizy subwencji w konkurencji niedoskonałej jest trudne. W klasycznym już modelu Brandera-Spencer wykazano, że zastosowanie strategicznych subwencji zmienia charakter konkurencji (firma krajowa staje się liderem Stackelberga) i powinno zwiększyć dobrobyt krajowy. Jednak analiza ta jest oparta na szeregu rygorystycznych założeniach (konkurencja typu Cournota, duża firma krajowa, doskonała informacja, niekosztowne transfery od społeczeństwa do firmy). Późniejsze modyfikacje modelu Brandera-Spencer uchylające niektóre z opisanych założeń, pokazują, że wnioski nie są już tak jednoznaczne. W szczególności, konkurencja cenowa typu Bertranda, niedoskonała informacja, kosztowne transfery i zmienna liczba firm, powodują, że udzielenie subwencji nie musi prowadzić do podniesienia dobrobytu. W krańcowych przypadkach bardziej pożądane może być nawet stosowanie podatków. Natomiast przy braku informacji na temat sposobu konkurencji (model Eatona-Grossmana) lub nierzetelnej informacji od firm (Brainard-Martimort) najlepsza może być polityka nieinterwencji (wolnego handlu). Wnioski te są w dużym stopniu zbieżne z konkluzjami płynącymi z analizy subwencji w konkurencji doskonałej. 2.2. Cła wyrównawcze a badania empiryczne skuteczności subwencjonowania Cla wyrównawcze są to opłaty nakładane przez kraj importera, na eksportera otrzymującego subwencje rządowe (lub podejrzanego o ich uzyskiwanie). Bardziej precyzyjna definicja zostanie przedstawiona w dalszej części pracy. Skutki stosowania ceł wyrównawczych w warunkach konkurencji doskonałej dla kraju importera można łatwo pokazać posługując się ponownie rys. VIII.4. Nałożenie cła wyrównawczego o wysokości as spowoduje podniesienie ceny na rynku krajowym ponownie do poziomu Pw, Znowu nastąpi ponowny wzrost renty producenta o pole a oraz spadek renty konsumenta o sumę pól a + b + c + d. Pod tym względem sytuacja będzie taka sama, jak w warunkach wolnego handlu. Jednak nałożenie cła wyrównawczego rodzi dodatkowe skutki fiskalne. Rząd kraju importera uzyskuje dodatkowy przychód fiskalny równy polu c, który odpowiada wolumenowi subwencjonowanego importu lq^q4), pomnożonemu przez wysokość cła (as). Te dochody stanowią więc dodatkowy transfer z zagranicy, jednoznacznie zwiększający poziom dobrobytu kraju importera. Całkiem odmienna jest sytuacja kraju eksportera. Wielkość transferu c oznacza jednoznaczną stratę dobrobytową dla kraju, która nie zostaje skompensowana żadnymi 268 269 ortu w sytuacji, gdy na krajowych eksporterów nałożono (lub grozi im nałożenie) cła iwnawczego. Sytuacja jest bardziej skomplikowana w przypadku występowania konkurencji askonałej. Uwzględnienie wielu dostawców jest na ogól bardzo trudne. Dlatego też za jest zazwyczaj ograniczona jedynie do kraju eksportera i importera. Znaczący wkład w analizę skutków stosowania cel wyrównawczych wniósł D. Collie 0 i 1992), który posługuje się prostym modelu dwuetapowym. W pierwszej fazie rząd 1 eksportera ustala poziom subwencji eksportowej. Natomiast w drugim etapie kraj >rtera ustala poziom odpowiedniego cła lub subwencji produkcyjnej. Z jego analizy ika, że jeżeli eksporter stosuje subwencje, a importer optymalne da wyrównawcze wencje produkcyjne, to ten drugi zawsze uzyskuje korzyść dobrobytową. Wniosek ten zgodny ze standardową analizą w ramach konkurencji doskonalej. Sytuacja komplikuje idy obaj partnerzy mogą stosować różnorodne instrumenty polityki handlowej. I tak, importer stosuje wyłącznie cła wyrównawcze, to optymalna polityka eksportera polega ?czas na stosowaniu podatku eksportowego. W takiej sytuacji korzyści dobrobytowe s uzyskać eksporter, a nie importer (podobnie jak w modelu Eatona-Grossmana )liczu konkurencji cenowej). Z kolei Qiu (1995), posługując się modelem duopolu, badał skuteczność stosowania wyrównawczych w zapobieganiu subwencjonowania eksportu. W myśl zasad między-dowej polityki handlowej możliwość nałożenia ceł wyrównawczych powinna znie-ać do takiego wspierania eksportu. Z drugiej jednak strony, zjawisko subwen-owania występowało dosyć często. Według tej analizy niezbyt duża skuteczność cel Jwnawczych wynikała z faktu, że często występowały opóźnienia w ich wprowadza-W dodatku poziom wprowadzanych stawek nie mógł przekraczać określonego pułapu, porterzy niejednokrotnie narzucali słabszym dostawcom „dobrowolne" ograniczenia ortowe. Wszystko to powodowało, że wiarygodność polityki „odstraszania" subwen-owana za pomocą ceł wyrównawczych nie była zbyt duża. Próby zaradzenia tyra iskom zostały podjęte w czasie rundy urugwajskiej (por dalej). Przed prezentacją międzynarodowych zasad subwencjonowania produkcji i eksportu o przedstawić wybrane badania efektywności takiej polityki. Poprawna analizu iryczna nie jest jednak łatwa, ponieważ wymaga zbudowania modelu alternatywnego uwzględnienia innych czynników, wpływających na ceny eksportowe kraju stosujące-jbwencje. Chodzi tu zwłaszcza o sytuację na rynku światowym danego produktu oraz niany poziomów kursów walutowych30. Dodatkowym utrudnieniem jest to, że yważniejszym przypadku, związanym z funkcjonowaniem wspólnej polityki rolnej stosowano nie tylko subwencje lecz również wiele różnorodnych instrumentów Ltaryfowych (ceny interwencyjne, kwoty produkcyjne, zmienne opłaty i dopłat} W przypadku produktów rolnych, gdzie najczęściej stosuje się subwencje eksportowe, znaczne wahania wiatowych wynikają z niewielkiej elastyczności cenowej podaży i popytu. Dlatego też zostaną tutaj przedstawione jedynie dwa przykłady analiz ekonomicznych stosowania subwencji. Pierwszy dotyczy subwencji rolnych stosowanych w ramach doskonałej konkurencji, a drugi — subwencji przemysłowych (ten ostatni przykład opiera się na argumentach strategicznej polityki handlowej). Pierwszą analizę przeprowadzili Goldberg i Knetter (1997). Badali oni skuteczność amerykańskiego programu wspierania eksportu pszenicy, stosowanego w latach 1985 -199031. Program ten był odpowiedzią na spadek amerykańskiego eksportu pszenicy, wzrost zapasów rządowych oraz zwiększenie subsydiowania eksportu w krajach Wspólnot Europejskich, Na jego finansowanie przeznaczono wyjściowo 1,5 mldUSD w latach 1985-1990. Ostatecznie jednak kwota ta została zwiększona do 2,9 mld USD. W opinii polityków program zakończył się sukcesem. W okresie jego funkcjonowania wzrosła produkcja i eksport, a zapasy rządowe zaczęły się zmniejszać. W tym czasie działało jednak również wiele innych czynników. Po 1985 roku dolar uległ deprecjacji (po wyjątkowej aprecjacji na początku lat osiemdziesiątych). Równocześnie zmniejszyły się zbiory zbóż w Chinach i ZSRR, co spowodowało wzrost popytu na import ze strony tych krajów. Celem analizy Goldberg i Knettera było wyodrębnienie tych czynników, które miały rzeczywisty wpływ na poziom amerykańskiego eksportu pszenicy. W tym celu zbudowali modele światowego rynku pszenicy i analizowali zmiany amerykańskiego eksportu. Wyniki analizy podsumowali następująco32: • 17-procentowy spadek udziału Stanów Zjednoczonych w eksporcie pszenicy w latach 1980- 1985 wynikał głównie z (realnej) aprecjacji dolara. • Wysokie subsydia stosowane we Wspólnotach miały tylko niewielki wpływ (2%) na spadek udziału Stanów Zjednoczonych w eksporcie. Największy wpływ na wielkość produkcji i eksportu miały zmiany względnych kosztów produkcji (powiązane z kursem walutowym), areał upraw oraz wielkość zapasów rządowych. • Program nie przyczynił się do zwiększenia eksportu w drugiej połowie lat osiemdziesiątych. Ten ostatni wynikał głównie z deprecjacji dolara w tym okresie. Z drugiej jednak strony nie przyczynił się do wzrostu cen krajowych, był więc głównie formą (nieefektywnej) redystrybucji budżetowej na rzecz amerykańskich farmerów. Drugie badanie zostało przeprowadzone przez Krishnę i Thursby'ego (1997) i dotyczyło programu subwencjonowania wielkoseryjnej produkcji płaskich monitorów (flat panel displays z 1994 r.). Władze amerykańskie przeznaczyły na ten cel 597 min USD, z czego 318 min USD wykorzystano na badania i rozwój (B + R), 50 min USD — na testy produkcyjne, 199 min — na prace wdrożeniowe (subwencje produkcyjne), a 20 min USD na zakupy rządowe. W efekcie realizacji projektu firmy amerykańskie miały opanować 15% światowego rynku, zdominowanego przez japońskich producentów'3. Motywacją do wdrożenia programu były względy technologiczne i militar- Export Enhancement Program for Wheat. 12 Goldberg, Knetter (1997), s. 295-296. li Kristma, Thursby (1997), s. 247 i 252. Technologie produkcji były często opracowywane w firmach amerykańskich (IBM, Westinghouse, RCA) ale produkcja była rozwijana w Japonii (głównie Toshiba). 270 271 >rodukcja tych monitorów wymaga użycia nowoczesnej technologii i jest silnie ;entrowana. Wydatki na badania są wysokie i mają duży wpływ na przewagę urencyjną i przyszły rozwój. W uproszczonym modelu duopolu autorzy starali się lędnić zarówno wpływ wydatków B + R na poziom kosztów krańcowych, jak ziaływanie wielkości produkcji na te koszty (proces uczenia się). Te podstawowe ności dotyczące dynamicznych korzyści skali produkcji zostały już przedstawione irozdziale 3 rozdz. II, przy okazji prezentacji modelu Krugmana (1984). Rozróżniono igi i średni okres oraz symetryczność lub zróżnicowanie firm. Yyniki modelu mają wyłącznie charakter symulacyjny. W badaniu nie chodziło ościową ocenę przyjętego programu. Głównym celem analizy było porównanie tków skuteczności subwencji na B + R z subwencjami o charakterze produkcyjnym, kane wyniki wskazują, że te pierwsze są znacznie bardziej skuteczne we wspieraniu DJU danej gałęzi. Natomiast subwencje produkcyjne mogą negatywnie oddziaływać na urencyjność, bo zmniejszają zainteresowanie firm doskonaleniem technologii w celu ki kosztów krańcowych. W tym sensie są one znacznie mniej efektywnym Lmentem polityki handlowej (przemysłowej). >rzedstawione rozróżnienia pomiędzy „lepszymi" i „gorszymi" (bardziej lub mniej Uiwymi) rodzajami subsydiów znalazły odzwierciedlenie w nowych regułach zynarodowej polityki handlowej WTO. Zanim zostaną one przedstawione, naież\ o zaprezentować wyjściowe postanowienia w tej sprawie, zawarte w Układzie nym. i. Zasady WTO dotyczące stosowania subwencji 3.1. Początkowe zasady GATT )gólne zasady dotyczące stosowania subwencji i ceł wyrównawczych byty począt-? sformułowane w dwóch artykułach GATT. W oryginalnym art. XVI (Subsydia) rdzono jedynie, że strona stosująca subsydia, wywołujące wzrost eksportu, powinna : do publicznej wiadomości informacje na temat ich zakresu i przewidywanych ów handlowych. „Jeśli subsydia te powodują lub stwarzają groźbę poważnego .erbku interesów innej układającej się strony (...)", to kraj przyznający subwencje iien przystąpić do konsultacji w sprawie „(...) możliwości ograniczenia subwen-?wania". "e ogólne zasady zostały uzupełnione w 1955 roku (Rozdział B). Dodano wówczas, że kowie GATT powinni unikać subsydiowania eksportu surowców. Jeżeli jednak rzystują oni subwencje, to kraj, który je stosuje, nie powinien uzyskać „więcej niż 1 Ibidem, s. 248. 272 które powodują zaniżenie ceny eksportowej poniżej porównywalnej ceny krajowej. To zróżnicowane traktowanie subwencji było uważane za wyraz dyskryminacji krajów rozwijających się, eksportujących głównie surowce35. Jednak wszystkie postanowienia były dość ogólne i trudne do zinterpretowania. Natomiast w art. VI sformułowano ogólne zasady nakładania ceł antydumpingowych i wyrównawczych. Te ostatnie zdefiniowano w par. 3 jako „(...) specjalną opłatę nakładaną w celu uczynienia nieskutecznymi wszelkich premii lub subsydiów przyznanych, bezpośrednio lub pośrednio, na produkcję lub eksport jakiegokolwiek towaru". Mogły być one nakładane, jeżeli wywoływały poważny uszczerbek dla krajowego przemysłu lub opóźniały jego powstanie. Równocześnie dopuszczono dwa wyjątki, w których nie można było nakładać ceł wyrównawczych. Po pierwsze, gdy cena eksportowanego produktu jest niższa od krajowej wskutek obciążenia krajowego producenta podatkami lub akcyzami związanymi z dostarczaniem towaru na rynek krajowy. Po drugie, gdy wdrażane są programy stabilizacji cen wewnętrznych, bądź programy stabilizacji dochodów krajowych producentów surowca, co może pociągać „(...) za sobą sprzedaż na eksport produktu po cenie niższej od porównywalnej ceny (...) na rynku wewnętrznym". Ten ostatni zapis był rozciągany również na surowce rolnicze, co miało szczególne znaczenie w przypadku krajów EWG. W czasie rundy tokijskiej (1980) zawarto Porozumienie w sprawie interpretacji i stosowania artykułów VI, XVI i XXIII GATT. W kodeksie tym nie zdefiniowano wprawdzie subwencji, ale w aneksie podano liczne przykłady subsydiów eksportowych. Postanowiono tam, że członkowie GATT nie będą stosowali subsydiów eksportowych, z wyjątkiem tych, które dotyczą surowców i produktów podstawowych. W kodeksie zezwolono natomiast na stosowanie subsydiów produkcyjnych, mających na celu wspieranie rozwoju regionalnego, restrukturyzację gospodarki, utrzymanie zatrudnienia, wspieranie programów badawczych i rozwojowych oraz podejmowanie inwestycji służących ochronie środowiska. Jeżeli jednak subsydia takie wywołują szkodę lub groźbę szkody w innych krajach członkowskich, to kraje te mogą podjąć odpowiednie środki zaradcze. Kodeks zawarty w rundzie tokijskiej miał charakter dobrowolny. Jego sygnatariuszami były 24 kraje. Zasięg postanowień GATT uległ zmianie po zakończeniu rundy urugwajskiej i powstaniu WTO. 3.2. Porozumienie w sprawie subsydiów WTO W trakcie rundy urugwaj skiej zawarto nowe porozumienie w sprawie subsydiów i środków wyrównawczych36. Negocjacje były trudne". Z jednej strony, Stany Zjednoczone domagały się 15 Trebileock, Howse (1996), s. 127. 36 Agreement on Subsidies and Couniervailing Measures. 17 Z negocjacji w sprawie subsydiów były wyłączone subsydia rolne i stosowane w przemyśle lotniczym (por. dalej |. 273 da, członkowie WE i Korea Płd., obawiały się nadużywania postępowań antysubwencyj-w celach protekcjom stycznych. Dlatego też domagały się sprecyzowania zasad, które f być przestrzegane w czasie tych postępowań. Natomiast kraje rozwijające się żądały itawienia możliwości stosowania subwencji wspierających rozwój gospodarczy i społecz-az łagodniejszego traktowania w czasie postępowań wyrównawczych38. Dlatego też już na początku negocjacji podjęto próby rozróżnienia typów subwencji, m celu używano klasyfikację wzorowaną na światłach ruchu ulicznego (czerwone. zielone). Większość krajów zgadzała się, że subwencje eksportowe, jako najbardziej lliwe, winny być zakazane (subwencje czerwone). Istniały jednak poważne rozbieżno-i do tego, które subsydia mają być dozwolone, a które możliwe do zastosowania, ale ewnymi warunkami (żółte). Z kolei Wspólnota domagała się całkowitego wyłączenia encji rolnych z negocjacji nad nowym porozumieniem39. Równie trudne były wszelkie je definicyjne, związane z samymi subwencjami oraz pojęciami używanymi w czasie powania wyrównawczego, 'ierwszy pełny tekst porozumienia, uwzględniający wszystkie podstawowe prob- powstał na początku 1990 roku. Ostateczny kompromis, osiągnięty w 1992 roku. al na akceptacji subwencji dozwolonych w zamian za określenie kryteriów (np. de minimis) przy stosowaniu subwencji warunkowych. Poza tym sformułowano y łagodniejszego traktowania krajów rozwijających się. Efektem tych ustaleń było cie nowego, powszechnego porozumienia w sprawie subsydiów i środków wyrów-40 V nowym porozumieniu na początku sformułowano definicję subwencji (art. 1). Dwencją mamy do czynienia wówczas, gdy: a) beneficjent uzyskuje korzyść, stępuje wkład finansowy, wsparcie dochodowe lub finansowe ze strony rządu bądź instytucji publicznej. Obok klasycznych wkładów finansowych wymienia się takie 1 wspierania działalności, jak umorzenie należności, odroczenie płatności (np. kowych) czy zakup towarów na warunkach lepszych niż rynkowe. Ważne jest przy ?ozróżnienie subwencji specyficznych (art. 2), które — w przeciwieństwie do :echnych — mogą być przedmiotem postępowania antysubwencyjnego. Subsydia są ficzne wówczas, gdy są stosowane jedynie wobec określonych przedsiębiorstw czy ów, a nie wobec wszystkich podmiotów danej gospodarki41. Juczowe znaczenie ma klasyfikacja subwencji, oparta o kryteria ich domniemanej liwości, głównie z punktu widzenia importera. W porozumieniu wyróżniono trzy e subwencji: a) zakazane, b) podlegające sankcjom, c) nie podlegające sankcjom, ?o subwencji zakazanych (czerwonych) zaliczono subsydia eksportowe. Zgodnie ią są one nieefektywne dla eksportera i szkodliwe dla importera. Do zakazanych Croome (1995), s. 73-74. Ibidem, s. 201. Porozumienie to jest szeroko omówione w literaturze polskiej w: Piotrowski (1998). Chodzi tu o rzeczywiste warunki. Niekiedy subwencje mogą być pozornie powszechnie dostępne, ale. ze ' na wielość dodatkowych warunków, mogą z nich korzystać jedynie nieliczne podmioty gospodarcze. podano precyzyjnej definicji subwencji eksportowych, lecz jedynie tzw. listę przykładową. Zaliczono do nich np.: a) bezpośrednie subsydia rządowe, uzależnione od wyników w eksporcie, b) systemy odpisów dewizowych i preferencje finansowe dla eksporterów, c) zwolnienia, ulgi lub kredyty finansowe dotyczące eksportu, d) zwolnienia celne lub zwroty ceł w wysokości przekraczającej obciążenia fiskalne zawarte w towarach używanych do produkcji przeznaczonej na eksport. Natomiast subsydiów rolnych, zapisanych w listach koncesyjnych, nie uznano za zakazane. Drugą grupą są subsydia podlegające sankcjom (żółte). Są to głównie subwencje produkcyjne, które mogą niekiedy naruszać interesy gospodarcze innych krajów. W porozumieniu uznano (art. 5), że subwencje takie podlegają sankcjom, jeżeli: 1. Wyrządzają szkodę przemysłowi krajowemu innego członka WTO. 2. Naruszają lub eliminują korzyści innych członków WTO, w szczególności korzyści wynikające z koncesji uzyskanych na postawie art. II GATT. 3. Powodują poważny uszczerbek interesów innego kraju. Ten ostatni przypadek (art. 6) występuje wówczas, gdy: • wysokość subsydium przekracza 5% ad valorem, • subsydium służy pokryciu bieżących kosztów (z wyjątkiem jednorazowych subwen cji stosowanych w celu znalezienia długookresowych rozwiązań i uniknięcia ostrych problemów społecznych), • następuje umorzenie długu wobec państwa42. Trzecią grupą są subsydia dozwolone (zielone), nie podlegające sankcjom. Ich dopuszczalność wynika z argumentów społecznych lub rozwojowych. Zaliczono do nich subwencje na: • prace badawcze prowadzone przez firmy, wyższe uczelnie, jednostki badawcze, do wysokości 75% kosztów badań przemysłowych lub 50% kosztów wdrożenia produkcji, • rozwój regionów względnie zacofanych, • dostosowanie do nowych wymogów w dziedzinie ochrony środowiska. Z pierwszej kategorii wyłączono wydatki na badania podstawowe prowadzone w uczelniach wyższych i ośrodkach badawczych. Z kolei za regiony względnie zacofane uznano takie, w których PKB na mieszkańca nie przekracza 85% średniej krajowej lub stopa bezrobocia przekracza 110% odpowiedniej średniej. Natomiast subsydia dotyczące ochrony środowiska nie mogą przekraczać 20% kosztów adaptacji do nowych wymagań, muszą być jednorazowe i nie mogą prowadzić do redukcji kosztów produkcji. Przedstawione zasady ogólne są stosowane z pewnymi wyjątkami. Najważniejsze wyłączenia towarowe dotyczą rolnictwa (por. dalej) oraz przemysłu lotniczego. Ten ostatni jest uznawany za gałąź strategiczną43, w której występują silne korzyści skali produkcji, związane z wydatkami na B + R. Dlatego też ta branża jest silnie subwencjonowana we 4! Subwencje te nie podlegają sankcjom, w okresie przejściowym do 2002 r„ w krajach przechodzących transformacje systemową. 41 Subwencje w przemyśle lotniczym są podręcznikowym przykładem strategicznej polityki handlowej. 274 275 3zunuenie w sprawie handlu samolotami cywilnymi, a w porozumieniu w sprawie sydiów stwierdzono (przypis do art. 6.1a), że opisane zasady nie mają zastosowania do umysłu lotniczego44. Porozumienie lotnicze nie zostało jednak zawarte z powodu .eczności interesów między USA a UE. W efekcie powstała okresowa iuka prawna 'cząca przemysłu lotniczego. Drugi istotny wyjątek ma charakter geograficzny tyczy specjalnego, lepszego traktowania państw rozwijających się i pozostających akcie procesu transformacji. Omówione tu kryteria stosowania subwencji wskazują na to, że twórcy porozumienia 'li do tego, by dozwolone wsparcie finansowe nie prowadziło do zniekształcenia (urencji międzynarodowej (bezpośredniej obniżki przeciętnych kosztów produkcji) ?uszenia interesów ekonomicznych innych członków WTO4i. Subwencje zielone mają zywiście raczej charakter społeczny, niż ekonomiczny45. Podstawowe znaczenie mają zasady wdrażania środków zaradczych, niwelujących rajskiej. 280 subwencje. Druga derogacja dotyczy sytuacji, w której następuje bezpośrednie umorzenie długu przedsiębiorstwa względem budżetu państwa lub dotacja na pokrycie długów. Członkowie WTO uznali w ten sposób, że oddłużenie firmy jest często warunkiem koniecznym przeprowadzenia jej prywatyzacji. Natomiast inne rodzaje subwencji, wymienione w art. 6.1 porozumienia (przekracza 5% lub służy pokryciu bieżących strat), podlegają sankcjom, jeżeli wyrządzają szkodę przemysłowi kraju importera. Warunkiem koniecznym skorzystania z przywilejów na mocy art. 29 była notyfikacja subwencji czy odpowiednich programów w ciągu dwóch lat od daty wejścia w życie WTO (tj. do końca 1996 r.). W związku z tym Polska w 1996 roku notyfikowała w WTO następujące programy57: 1. Redukcja podatków dochodowych zależna od wielkości eksportu („Monitor Polski" 1993, nr 132, poz. 635 i 1994, nr 15, poz. 52). Redukcje podatków dotyczą podmiotów gospodarczych, które uzyskują z eksportu ponad 50% swych przychodów lub te, które uzyskują co najmniej 10 min ECU. Mogą one uzyskać obniżenie podstawy opodatkowania inwestycji do równowartości 50% przychodów z eksportu. 2. System rządowych gwarancji kredytowych („Monitor Polski" 1995, nr 114, poz. 549 z 19.09.1995). Gwarancje są udzielane na spłatę pożyczek inwestycyjnych zaciągniętych między innymi na: a) finansowanie infrastruktury, b) ochronę środowiska, c) restrukturyzację zakładów stwarzających szansę na odzyskanie rentowności, d) inne projekty, umożliwiające eksport co najmniej 20% wytworzonych towarów lub usług. W 1995 roku przeznaczono na te cele 5 min zł. 3. Subsydiowanie stóp procentowych przy pożyczkach bankowych dla kontraktów eksportowych gwarantowanych przez KUKE (Korporacja Ubezpieczeń Kredytów Ekspor towych; Ustawa z 5.01.1995 r.: „Monitor Polski" nr 13, poz. 60). W 1995 roku na subwencje przeznaczono z budżetu 20 min zł. KUKE może subwencjonować kredyty przy eksporcie gotowych zakładów, kompletnych instalacji maszyn i urządzeń, pojazdów, statków i innych środków transportu. Minimalna wielkość kontraktu wynosi 100 tys. ECU, a okres kredytowania nie może być krótszy niż pół roku (nie dłuższy niż 7 lat). 4. Ubezpieczenia eksportowe gwarantowane przez Skarb Państwa (DzU 1994, nr 86. poz. 398) i udzielane przez KUKE. Ubezpieczenia kredytowe są udzielane w zależności od poziomu ryzyka eksportu do danego państwa i minimalnego, określonego udziału nakładów krajowych. W 1995 roku limit ubezpieczeń eksportowych został ustalony na poziomie 3,1 min zP. 5. Specjalne Strefy Ekonomiczne. Ustawa z 23.12.1994 („Monitor Polski" nr 123, poz. 600) zezwalała na tworzenie tych stref. Polska w 1996 roku notyfikowała utworzenie strefy EURO-PARK MIELEC. We wrześniu 1995 roku przedsiębiorstwa rozpoczynające tam działalność uzyskały na co najmniej 10 lat (ale nie więcej niż 15) zwolnienie z podatku dochodowego do sumy równej połowie przychodu z eksportu towarów lub usług wytworzonych w strefie. " Dok. WTO. G/SCM/N/9/POL, 23.02.1996 (notyfikacja na podstawie art. 29.3 porozumienia). 58 W 2000 r. KUKE ubezpieczyła kontrakty na 1368 min USD i wypłaciia odszkodowania równe 4,8 min USD (wiadomość prasowa: „Gazeta Wyborcza". 8.06.2001, s. 2). 281 lami WUJ. II iioyyiiKacji w lyyoroku, w większości przypadków skazała, w jaki sposób je wyeliminuje do końca 2001 roku i doprowadzi do zgodności adami porozumienia. Pewne rodzaje subsydiów, jak te gwarantowane przez KUKE, nny być tolerowane przez inne kraje posiadające podobne instytucje finansowe nbank w USA czy Export Credits Guarantee Department w Wielkiej Bryianii). Inne imenty, takie jak redukcje podatków czy gwarancje rządowe, mogą być stosunkowo i doprowadzone do zgodności z zasadami WTO za pomocą nowelizacji odpowiednich i. Największym problemem wśród programów notyfikowanych przez Polskę w WTO są alne strefy ekonomiczne. Od 1996 roku powstały kolejne strefy (poza mielecką). nych przyznawano ulgi podatkowe (subwencje produkcyjne) na okres kilkunastu lat. icja taka może budzić zastrzeżenia członków WTO, zwłaszcza że przyznane ulgi kowe dotyczyły na ogół stref założonych w regionach południowej Polski, a więc nkowo dobrze rozwiniętych, w związku z czym nie mogą być traktowane jako element 'ki regionalnej'4. Ipecjalne strefy będą trudnym problemem w negocjacjach akcesyjnych Polski z UE. j pory Unia tolerowała ich istnienie, gdyż odpowiednie zapisy Układu Europejskiego i3.3) odsyłały do regulacji GATT (WTO) w tej sprawie. Jednak po akcesji Unia :uje, że polskie strefy będą funkcjonowały zgodnie z zasadami wspólnej polityki irencji. Dlatego też Polska w stanowisku dotyczącym konkurencji wystąpiła >żliwość stosowania okresu przejściowego do 2017 roku dla przedsiębiorstw ijących w tych strefach6". Pomoc publiczna udzielona przedsiębiorcom we wszystkich ch była niewielka (szacowana na 4 min euro w 1997 r). Natomiast subwencje mowę mogą potencjalnie dotyczyć 22 przedsiębiorstw działających tylko w jednej ; (raiekektej)*1. lało realna wydaje się likwidacja stref. Z punktu widzenia Polski jest to poważny -m negocjacyjny, ponieważ dotyczy on praw nabytych (przywilejów), zagwaran-yych inwestorom w istniejących strefach, i może wymagać ich renegocjacji. inym zagadnieniem, istotnym z punktu widzenia przyszłej akcesji Polski do Unii, są arcje eksportowe stosowane w rolnictwie. Polska zagwarantowała sobie w liście wiązań możliwość stosowania subwencji produkcyjnych na sumę 4022 min USD '5 roku. Ta kwota miała być zredukowana o 20%, tj. do 3329 min USD w roku 2000. niast dopuszczalne subwencje eksportowe były określone na poziomie 737 min USD y być zredukowane do wysokości 500 min w 2001 roku62. Na liście produktów, które Cieślik (2001) wykazuje, że specjalne strefy ekonomiczne zostały utworzone w regionach charak-icych się wysokimi płacami w porównaniu z resztą kraju. Stanowisko Polski (2000), s. 87. W 2000 r. z pomocy eksportowej korzystało 4 przedsiębiorców. W październiku 1997 r. wprowadzono ^ację rozporządzenia w sprawie strefy mieleckiej, eliminującą możliwość korzystania z pomocy owej. Schedule LXV — Polarni, Section II, Hxport Subsidics: Budgetary Outlays and Quanlity Commitments. i warzywa, wyroby spirytusowe i cukier". W większości przypadków Polska nie wykorzystuje dozwolonych pułapów subwencji ze względu na ograniczenia budżetowe. Z czysto ekonomicznego punktu widzenia niepełne wykorzystanie możliwości subwencjonowania eksportu należy uznać za zjawisko korzystne, biorąc pod uwagę przedstawioną wcześniej nieefektywność stosowania tego instrumentu. Prawdopodobnie najbardziej interesujący i kontrowersyjny przypadek stosowania subwencji eksportowych dotyczy cukru. Na polskiej liście zobowiązań WTO zapisano, że dopuszczalny poziom subwencjonowania eksportu cukru wynosił 47 min USD w 1995 roku i miał być stopniowo redukowany do 35 min w roku 2000. Z kolei dopuszczalny subsydiowany wolumen eksportu wynosił 127,5 tys. ton w 1995 roku i miał być zredukowany do 104,4 tys. ton w 2000 roku64. Wielkości eksportu i dopłat eksportowych (subwencji), według danych GUS i innych źródeł, kształtowały się jak przedstawia tab. VIII.l. Tabela VIII.l. Wielkość eksportu cukru i stosowanych subwencji w latach 1995 -1999 Lata 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Eksport (w tys. !) 4,2 160,4 523,5 339,9 414,4 — Dopłaty do eksportu (w min zl) 0,8 1,9 64,2 21,9 46,1 Zaliczkowe dopłaty do eksportu (w zl/t) 120 140 140 160 160 160' * Szacunek. Źródło: Roczniki statystyczne GUS oraz raporty „Rynek Cukru" 1999-2000. Sytuacja na światowym rynku cukru odznaczała się dużą zmiennością. Ceny tego produktu na giełdzie w Londynie osiągnęły maksymalny poziom 396 USD/tonę w 1995 roku, spadły nieznacznie do 366 USD w 1996 roku i dalej stopniowo obniżały się do poziomu 200 USD/t w 2000 roku. Począwszy od 1997 roku sytuacja finansowa cukrowni ulegała stałemu pogorszeniu, a zapasy cukru wzrastały. W 1999 roku Polska znacznie ograniczyła import (do 2 tys. ton) wprowadzając cło (poza kwotą taryfową) równe 450 euro/tfo. Natomiast dopłaty do eksportu cukru były w Polsce wypłacane z opłat nakładanych na producentów (2% wartości sprzedaży w latach 1995 -1998 i 3% od 1999 r.) przy sprzedaży cukru na rynku krajowym. W omawianym okresie ceny minimalne cukru na rynku krajowym wzrosły z 1,16 zł/kg w latach 1995-1996 do 1,71 zł/kg w latach 1999-2OOO6". Prosta analiza ekonomiczna wykazuje, że istnieje bardzo słaba (statystycznie nieistotna) zależność między wielkością subwencji eksportowych a wolumenem eksportu 63 Kawecka-Wyrzykowska, Zapedowski (1998). s. 166-167. 64 Schedule LXV — Poland, Section II, Export Subsidies: Budgetary Outlays and Quantily Commitments. K< w 1998 r. import wynosił 19 tys. t, a w latach poprzednich około 50 tys. t. W wyjątkowym roku 1995 import wynosił 152 tys. t przy znikomym eksporcie (por. tab. ?10.1). " Opłaty nakładane na producentów i wypłacane eksporterom działają (w sensie ekonomicznym) tak samo, jak minimalne wymogi eksportowe i subwencje eksportowe (por. podrozdz. 1 rozdz. VIII). 282 283 wzgjęclu na krótki okres obserwacji iunkowo niewielkie rozmiary względne subwencji65. Pośrednio dowodzi to jednak 'wnie niewielkiej skuteczności opisywanej polityki (podobnie jak w omówionym amie amerykańskim). Jej całkowite koszty ponoszą konsumenci cukru (spadek ich yżki) płacąc wyższe ceny wskutek podwyższonych cel i opłat nakładanych na icentów sprzedających na rynku krajowym69. Przejawem tego był wzrost cen cukru iju w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych przy znaczącym ich spadku na rynku owym. Nie wydaje się, by plany kartelizacji rynku (utworzenie pod presją polityczną ngu „Polski Cukier") mogły uzdrowić sytuację cukrowni, mogą za to doprowadzić do ;go spadku renty konsumenta. "rzystąpienie Połski do Unii spowoduje, że ceny krajowe, ze względu na poziom zew-lej taryfy celnej, nie zostaną obniżone. Jednak subwencje eksportowe będą finan-ie ze wspólnego budżetu Unii. W dłuższej perspektywie, jeżeli mimo wszystko ie do poważnych negocjacji rolnych w ramach WTO, można oczekiwać stopniowego ania poziomu protekcji, a zwłaszcza subwencjonowania eksportu. Z punktu widzenia lainości ekonomicznej i interesów konsumenta liberalizacja taka jest pożądana. Aneks do rozdziału VIII70. Obliczanie produkcyjnego ekwiwalentu subwencji krajowych ubsydia oddziałują na handel inaczej niż cła importowe. W związku z tym stosuje się czaj inną miarę, zwana produkcyjnym ekwiwalentem subwencji (Output Subsidy ilent — OSE). abstydium produkcyjne jest to wkład finansowy z budżetu państwa, wypłacany czaj na jednostkę wytworzonego produktu. W takim przypadku OSE jest wyrażone rocent poziomu kosztów produkcji. Podobnie, jeżeli subsydium jest stosowane do lów (półfabrykatów), służących do produkcji dobra finalnego, to obliczając OSE :a się, o jaki procent został zredukowany koszt produkcji dobra finalnego, rtuacja jest bardziej skomplikowana, gdy subsydia nie są powiązane z wielkością :cji. Może się wówczas zdarzyć, że stałe wypłaty nie wpływają bezpośrednio na po-cen oferowanych na rynku czy poziom kosztów. Ale bez tych subwencji firma utowałaby. Wówczas OSE jest mniejszą wielkością z: a) nadwyżki kosztów w stosunku W lym fragmencie pracy korzystano z danych i analizy efektywności subwencjonowania eksportu cukru i, przeprowadzonej przez Kokoszłtiewcz (2000), s. 67-83. Zakres subwencjonowania cukru (subsydia w stosunku do ceny wewnętrznej) w krajach UE jest znacznie Por.: rozdz. X (minimalne wymogi eksportowe). Aneks został opracowany na podstawie: DeardorlT. Steni (1998), s. 120-121. 284 , j- ™ ijiiR.uwa jesi puiuzey JŁUSŁIUW, I WJI«™I ŁŁIU, guy Problemem jest to, jaki poziom kosztów powinien być brany za podstawę obliczeń. Jeżeli subwencja jest wypłacana regularnie, przez długi okres, lo należałoby brać pod uwagę długookresowy koszt średni produkcji (LAC — long average tost). Jeśli natomiast subsydium ma jedynie charakter czasowy, to bardziej poprawne jest użycie krótkookresowego zmiennego kosztu średniego {VAC) wtedy, gdy cena jest poniżej tego kosztu. Jeszcze inaczej sytuacja wygląda wtedy, gdy subsydium jest wypłacone w formie jednorazowego wkładu (np. umorzenie długu), związanego (lub nie) z wielkością produkcji, i nie wiadomo, czy powinno być rozliczone w stosunku do bieżącej, czy też do przyszłej produkcji. Takie subsydium jest równoznaczne ze stałą bezprocentową pożyczką i powinno być rozliczone na każdy kolejny rok, w stosunku do producji, jako suma subsydium pomnożona przez poziom stopy procentowej. Jeżeli jednak subsydium zostało uzyskane niezależnie od tego, czy firma będzie produkowała, czy też nie, to OSE jest równe zero. Dotychczasowe uwagi można podsumować za pomocą kilku wzorów, do których zostaną użyte następujące oznaczenia: S — wielkość powtarzalnego subsydium na jednostkę czasu (np. rok), Su — jednorazowe subsydium, ?.. , Q — wielkość produkcji na jednostkę czasu, Ca — długookresowy, jednostkowy koszt średni (na jednostkę produktu), C„ — krótkookresowy, jednostkowy koszt średni zmienny, v — średnia cena fabryczna w długim okresie. A. Jeżeli subsydium jest wypłacane bezpośrednio na jednostkę produkcji lub Ipółfabrykatu powiązanego z wytwarzaniem produktu finalnego, to wówczas OSE jest równe: OSEn"r S OUT B. Jeżeli subsydium jest wypłacane regularnie, niezależnie od wielkości produkcji, tak długo, jak długo produkcja ta jest kontynuowana, to wówczas: 0, gdy Par > Ca S OSE!Nm = mink-^v> C. Jeżeli subsydium jest wypłacane, niezależnie od wielkości produkcji, w tych okresach czasu, w których występuje produkcja, to w takim właśnie okresie: f 0, gdy Pf>Ca OSE - min C„ - Pe, 7=477. gdy Pe < Cv " i x S. D. Jeżeli jednorazowe subsydium jest wypłacane w powiązaniu do podaży danego dobra (jako pewna określona suma), to jest to ekwiwalentem wielokrotnego subsydium, ^, gdzie ; jest realną stopą procentową. OUT0 = równego; OSE = p^^, E. Jeżeli jednorazowe subsydium nie jest powiązane z wielkością produkcji, to wówczas: OSE'*m = 0. 285 t""5 wyiąctiiie ja*.u JJIZ.LJO.VY IUWUŁIWCJ s.uiiŁuieQi;ji, mory powinien byc konsekwentnie zwalczany. Ta legalistyczna interpretacja i jej konsekwencje ekonomiczne /.ostaną przedstawione w podrozdziale 2 rozdz. IX. Dumping i cła antydumpingowe (A-D) W tradycyjnej interpretacji GATT dumping polega na sprzedaży tego samego towaru /nku zagranicznym po cenie niższej niż na rynku krajowym. Natomiast w interpretacji u ekonomistów dumping jest traktowany jako sprzedaż poniżej kosztów (krańcowych) przeciętnych wytwarzania. Jest to wyraźnie odmienna interpretacja'. W każdym padku warunkiem wystąpienia dumpingu jest rozdzielność (np. za pomocą barier Iłowych) rynku krajowego i zagranicznego, umożliwiająca dyskryminację cenową. Dumping wywołuje podobne skutki jak subwencjonowanie eksportu, to znaczy vadzi do zaniżenia ceny zagranicznej w stosunku do krajowej. Dlatego też środki dumpingowe stosowane są w oparciu o podobne zasady jak cła wyrównawcze. Jednak hanizmy i motywy stosowania dumpingu są całkowicie różne w porównaniu bwencjami, które są formą ingerencji państwa. W tradycyjnej analizie ekonomicznej wyróżniano trzy rodzaje dumpingu: a) sporady-1, b) łupieżczy (predatory), c) trwały, wynikający z dążenia do maksymalizacji zysku:. nping sporadyczny zazwyczaj jest uważany za zjawisko przypadkowe i przejściowe, mające większego znaczenia. Natomiast dumping „łupieżczy" polega na sztucznym iżeniu cen (nawet poniżej kosztów produkcji) w celu eliminacji konkurentów źniejszego uzyskania wyższych cen i zysków. Jednak taka strategia, ze względu na jej e koszty i wysoki stopień ryzyka (możliwość wejścia na rynek nowych konkurentów) praktyce jest rzadko stosowana3. Stanowi ona klasyczny przykład nieuczciwej kurencji. W podrozdziale 1 rozdz. DC będzie głównie analizowany dumping trwały, traktowany 3 przejaw długookresowej strategii firmy krajowej, dążącej do maksymalizacji zysku. on głównie znaczenie w gospodarce niedoskonale konkurencyjnej, w której występują czne ograniczenia importowe i swoboda eksportu na rynki innych, dużych państw Por. np.: Markusen, Melvin, Kaempfer, Maskus (1995), s. 355-357 i dalej ten rozdział. 2 Podział stosowany przez Ethiera (1982). Taki pogląd występuje w klasyc7nej literaturze na temat dumpingu: Viner (1923), Haberler (1937). Ten tru traktuje dumping jako formę „amortyzowania" spadku krajowej koniunktury na rynkach zagranicznymi 1. Mechanizm ekonomiczny dumpingu i ceł A-D Na początku wyjaśnimy mechanizm dumpingu w kraju eksportującym. Warunkiem jego wystąpienia jest monopolizacja lub oligopolizacja gospodarki krajowej oraz rozdzielność rynku krajowego i zagranicznego. Następnie przedstawimy model „wzajemnego dumpingu" pomiędzy duopolistami. majgcy istotne znacznie dla wyjaśnienia handlu wewnątrzgałęziowego i zrozumienia konsekwencji dobrobytowych dumpingu. W ostatniej części wyjaśnimy skutki ekonomiczne stosowania ceł antydumpingowych (A-D). 1.1. Analiza dumpingu przy monopolizacji rynku krajowego Analizę rozpoczniemy od najprostszego przypadku, opartego na następujących założeniach. Producent krajowy jest monopolistą na rynku krajowym, opisanym na rys. IX. 1 za pomocą krzywej popytu (D7/), ale nie występują korzyści skali produkcji (rosnąca funkcja kosztu krańcowego MC). Posiada on pozycje monopolistyczną, gdyż rynek krajowy jest silnie chroniony na przykład przez wysoki protekcjonizm celny. Sytuacja taka występowała w niektórych krajach Azji Poludniowo-Wschodniej czy w państwach o gospodarce nierynkowej. Natomiast na oddzielonym, zagranicznym (światowym) rynku występuje silna konkurencja i producent krajowy jest tylko jednym z wielu dostawców jednorodnego dobra. Przyjmujemy tu, że producent krajowy nie odczuwa żadnych restrykcji eksportowych. Oznacza to, że rynek krajowy (chroniony) i światowy są rozdzielne. Cena na rynku światowym (P,v) jest niezależna od wielkości eksportu krajowego producenta. Jednak z powodu rozdziału rynków występuje odmienna elastyczność cenowa popytu na dany towar na rynku krajowym i zagranicznym, umożliwiająca dyskryminację cenową4. Ustalenie równowagi produkcyjnej i cenowej na obu rynkach przedstawia W warunkach autarkii (brak możliwości eksportu) równowaga monopolisty, maksymalizująca 2ysk na rynku krajowym, znajdowałaby się w punkcie przecięcia się krzywej kosztu krańcowego {MC) i utargu krańcowego (Afl?H). W takim przypadku wielkość produkcji i popytu byłaby równa 0qA, a cena krajowa wynosiłaby PA, 4 Mówiąc bardziej precyzyjnie, jeżeli elastyczność cenowa popytu na doskonale konkurencyjnym rynku Światowym jest równa nieskończoności (?w = <*>}, to wówczas zachodzi równość: PHIPK - 1/[1 + (l/s4)], gdzie eń jest elastycznością cenową popytu na rynku krajowym. Jeżeli zachodzi: ?„ < -1 => PH > Pw, to występuje dumping. Por. Mikic (1998), s. 340-341. 286 287 Rysunek IX.l. Dumping przy występowaniu monopolu krajowego i doskonalej konkurencji na rynku międzynarodowym w tym momencie analizy można sformułować kilka wniosków. Po pierwsze, dumping, podobnie jak subwencje eksportowe, oznacza zazwyczaj dla krajowych konsumentów ponoszenie kosztów zwiększonego eksportu, co podnosi poziom dobrobytu konsumentów zagranicznych. Dzieje się to jednak bez bezpośredniego zaangażowania budżetu państwa. Po drugie, rozdzielenie rynków (na przykład wskutek protekcjonizmu importowego i braku ograniczeń w eksporcie) powoduje, że krajowi konsumenci „podwójnie" tracą. W warunkach wolnego handlu cena krajowa byłaby równa cenie światowej (Pw). Izolacja rynku krajowego powoduje, że cena krajowa w warunkach autarkii jest równa PA (zmniejszenie renty konsumenta o pole PWPACE). Natomiast podjęcie eksportu przez krajowego monopolistę dodatkowo zmniejsza rentę krajowych konsumentów o pole PAPHAC. Po trzecie, prawdopodobieństwo powstania dumpingu jest największe, gdy występuje tylko niewielu producentów na silnie chronionym rynku krajowym, co sprzyja monopolizacji produkcji (jak w krajach rozwijających się) oraz gdy nie występuje silny protekcjonizm na rynku eksportowym (jak w krajach wysoko rozwiniętych). Właśnie ten typ dumpingu jest najczęściej obserwowany w handlu międzynarodowym.. Jeżeli jednak istnieje możliwość nieograniczonego eksportu na rynek światowy po nie Pw (bez potrzeby jej obniżania), to monopolista będzie zainteresowany sprzedażą ego produktu na rynku międzynarodowym dopóty, dopóki koszt krańcowy produkcji dzie niniejszy od utargu krańcowego na tymże rynku (tj. MC < MRW = Pw). W takim zypadku globalna wielkość produkcji będzie równa wielkości 0^3. Warunkiem równowagi maksymalizującym całkowity zysk monopolisty jest to, ab\ ańcowe przychody na obu rynkach byty identyczne (MRa. = MRH). W takim przypadku ajowa produkcja (0qt) będzie określona przez punkt D, wyznaczony przez przecięcie się żywej utargu krańcowego na rynku krajowym MRW i światowym (Affivv = Pw). Przy takiej .elkości dostaw na rynek krajowy cena będzie równa 0PH. Monopolista krajowy dostarcza tem ilość Oi^ na rynek krajowy po wyższej cenie PH oraz qlqJ na rynek światowy po ższej cenie Pw. Mamy więc do czynienia z wyraźną dyskryminacją cenową (PH > P„). ynikającą z odmiennych elastyczności popytu na rozdzielonych rynkach. Ta forma 'skryminacji, odzwierciedlająca normalne dążenie do maksymalizacji zysku, jest terpretowania przez wielu prawników jako dumping. W świetle klasycznych zasad iędzynarodowej polityki handlowej w ramach GATT jest ona traktowana jako przejaw euczciwej konkurencji. Oznacza to, że krajowy monopolista wskutek możliwości sprzedaży na eksport. viększa wolumen produkcji (w porównaniu z autarkią) o wielkość qAqy W efekcie zrasta jego renta producenta o pole równe EGF. Następuje przy tym nieznaczne nniejszenie zysków monopolistycznych na rynku krajowym. Jest ono równe różnic; )międ?y polem PWPACE a PWPHAD. Wynika to z faktu, że pole PWPACE maksymalizuj 'ski monopolistyczne; musi zatem zachodzić nierówność: PWPACE > PHPhAD. Zwiększenie zysków krajowego monopolisty dzięki podjęciu eksportu odbywa si? isztem krajowych konsumentów. Wskutek podniesienia ceny na rynku krajowym 288 To najprostsze ujęcie ekonomiczne dumpingu było rozwijane w kilku różnych pracach5. Tutaj możemy przedstawić skrótowo tylko model Lahiri i Sheen (1990), interesujący ze względu na swe założenia i wnioski na temat dobrobytu6. W modelu tym przyjęto, podobnie jak poprzednio, że firma posiada pozycję monopolistyczna na rynku krajowym, a nie posiada jej na rynku zagranicznym. Koszt krańcowy produkcji firmy (MC = c) jest stały. Znana jest również funkcja krajowego popytu, określająca przeciętny utarg zależny od wielkości dostaw {D = AR{q)). Firma krajowa nie zna jednak a priori ceny zagranicznej (p)1. Ażeby znaleźć rozwiązanie autorzy przyjmują, że rozkład ceny (F(p)) jest rozkładem jednostajnym w przedziale [0; b]. Oczekiwana wartość ceny spełnia warunek: E(p) < c < b, czyli, wartość ta jest niższa od kosztu marginalnego, co wzmacnia warunek dumpingu8. Przyjmuje się, że funkcja popytu ma charakter liniowy, tak że: AR{q) = a - fi X q; a > J5, gdzie a i b są dodatnimi parametrami9. Firma jest neutralna wobec ryzyka i najpierw ustala taki poziom produkcji q, który maksymalizuje jej oczekiwane zyski, Decyzja ta jest podejmowana ex ante bez znajomości cen zagranicznych (p), ale nie może być zmieniona ex post. Potem firma podejmuje drugą decyzję, jak rozdzielić daną produkcję na rynek krajowy (qp) i zagraniczny (q - qp). Czyni 1 Na przykład Ethier (1982), Davies, McGuiness (1982), Gruenspechl (1988) czy Anderson (1992,1993). s Lahiri, Sheen (1990), w którym rozbudowano model Daviesa i McGuinessa (1982). 1 Zmienność ceny może wynikać np. z wahań kursowych czy zmian w poziomie dochodu kraju importera. 8 Jeżeli c < b, to albo p > c, i wówczas firma zyskuje na sprzedaży zagranicznej, albo p < c i wówczas firma traci na takiej sprzedaży. Producent wierzy, że istnieje pewne prawdopodobieństwo, że p > c i dlatego będzie uwzględniał w swej decyzji o wielkości produkcji również rynek eksportowy. 9 Lahiri, Sheen (1990), s. 128. 289 1 o qA Rysunek K.2. Diimping i równowaga w modelu Lahiri i Sheena ik aby zrównać przychód krańcowy ze sprzedaży krajowej (Mfi( qn> qA, co pokazano na rys. IX.2. Z tego z kolei wynika, że zyski krajowego producenta są niższe przy stosowaniu polityki A-D (tj. PS" < PS1). Lahiri i Sheen wykazali, że zagrożenie A-D obniża rentę konsumenta w porównaniu z sytuacją, w której możliwe jest stosowanie dumpingu (cy < cs*). Omawiani autorzy w ramach swego modelu wykazali zatem, że możliwość stosowania dumpingu przez krajowego monopolistę, przy zmienności cen eksportowych, zwiększa jednoznacznie dobrobyt kraju (wzrasta renta krajowego producenta i konsumenta) w porównaniu ze stanem autarkii czy stosowaniem skutecznej polityki antydumpingowej '3. Oczywiście, można wykazywać, że niektóre założenia przyjęte przez Lahiri i Sheena są niezbyt realistyczne. Można na przykład kwestionować to, że w modelu występują Zgodnie z uzyskanym rozwiązaniem qd> qA. Oznacza to, że możliwość sto-wania dumpingu na rynku zagranicznym zachęca krajowego monopolistę do '" Pierwszy wyraz odzwierciedla przychód krajowy po cenie z przedziału [0; MR(q)], drugi przychody i ?zedaży przy cenie z przedziału [MR(.q\, b\, a trzeci koszty produkcji. 11 Lahiri, Sheen (1990), s. 129. 12 Lahiri, Sheen (1990), równanie 4 i 5. Kolejne etapy wyprowadzenia łych równań zostały przedstawione w pracy: Jeziorek (2000), rozdz. 5. 13 Lahiri, Sheen (1990) wykazali dalej, że gdyby rząd zapewni! optymalne subsydia producentowi krajowemu, to ten zrezygnowałby z dumpingu, a poziom nadwyżki konsumenta i producenta byłby wyższy (dobrobyt krajowy wzrósłby). Wniosek ten nawiązuje do omówionego już modelu Brandera-Spencer. 290 291 działu sekwencyjnie (co oznacza, że pominięto rolę zapasów i dywersyfikacji rynków). :mniej jednak model ten pokazuje, że dumping, uważany potocznie za przejaw uczciwej konkurencji, może przyczyniać się do podniesienia dobrobytu w kraju nopolistycznego eksportera i kraju importera (podobnie jak subwencje eksportowe), lobne wnioski wynikają ze znanego modelu „wzajemnego dumpingu". 1.2. Model „wzajemnego dumpingu" Model ten został przedstawiony w pracy Brandera i Krugmana z 1983 roku i jest nym z najczęściej prezentowanych. Znakomita większość znanych ekonomistów rtuje go jako model handlu zagranicznego (a nie polityki handlowej), wyjaśniający dzo istotny aspekt handlu wewnatrzgałęziowego14. Niemniej jednak, formalnie biorąc, suje on zjawisko wzajemnego dumpingu, czyli sprzedaży po niższej cenie na rynku ranicznym, niż na krajowym, przez każdego z producentów w duopolu. Dlatego też że być przedstawiony również w pracy poświęconej analizie polityki handlowej. Model ten zosta! już szczegółowo zaprezentowany w literaturze polskiej przez Czarny ". Jego miejsce w nowoczesnych teoriach handlu międzynarodowego przestawił /nież A. Cieślik"". Dlatego też tutaj pragnę zaprezentować jedynie jego wersję oszczoną, ukazując główne implikacje dla polityki handlowej17. W modelu Brandera-Krugmana przyjęto, że istnieją dwie identyczne firmy (w kraju i granicą), produkujące wyjściowo homogeniczny towar wyłącznie na rynek krajowy, ;da z nich jest zatem monopolistą we własnym kraju i charakteryzuje się rosnącymi, wnętrznymi przychodami skali produkcji. Jeżeli przyjąć, że x jest wielkością dostaw ay krajowej na rynek krajowy, a x* dostawami na rynek zagraniczny, to całkowity koszt dukcji tej firmy jest równy: (9.1) C, = F + ex + (c + g)x", ie: c jest stałym kosztem krańcowym, F kosztem stałym a g kosztem transportu dobra iowego na rynek zagraniczny. Analogicznie wygląda funkcja kosztów firmy zagranicznej: gdzie: a i b są dodatnimi parametrami. Analogiczny jest też popyt na rynku zagranicznym: p* =a- b(x* + y*). (9.2') W warunkach autarkii handel nie występuje, a więc x* - y = 0. W związku z tym utarg całkowity firmy na rynku krajowym (TRt) wynosi: (9.3) TRX =px=[a- b(x)]x. Warunek maksymalizacji zysku (równowagi monopolistycznej) wymaga, aby: riTR MRS = = a - 2bx = MC, = c => a - 2bx = c => x = (9.4) C, 2bx c > x t ox 2b A zatem firma krajowa sprzedaje swe produkty na rynku krajowym po cenie: i, ?, , a — c a + c ,, a - c P = a-Kx + y) = a-bx — = —, lub: p = c + _. (9.5) Oznacza to, że firma krajowa ma zyski (nadzwyczajne), ponieważ cena przewyższa koszt marginalny (marża monopolistyczna = (a - C)I2). Analogicznie wygląda sytuacja na symetrycznym rynku zagranicznym. Następnie Brander i Krugman rozważają możliwość wystąpienia handlu. Zakładają, że producenci działają zgodnie z modelem Cournota, to znaczy, że każdy z nich zmienia wyłącznie wielkość swych dostaw, przyjmując, że jego decyzje produkcyjne nie wywołają reakcji w dostawach konkurenta zagranicznego. Dochodzenie do równowagi dokonuje się iteracyjnie, co pokazano już prezentując model P. Krugmana (podrozdz. 3 rozdz. II). Gdy występuje handel międzynarodowy, to można określić równowagę produkcyjną obu firm na rynku krajowym. Warunek maksymalizacji zysku firmy krajowej oznacza, że: MRt = a- b(2x + y) = MC, = c => a - b(2x + y) = c, (9.6) co określa funkcję reakcji firmy krajowej (xx): (9.1') ? = F + cy* + (c + g)y. ie: y jest wielkością dostaw firmy zagranicznej na rynek zagraniczny, a y* na rynek jowy. Koszty transportu g są stałe na jednostkę towaru i symetryczne w obu kierunkach. Identyczne warunki rynkowe panują w obu krajach. Liniowa, odwrócona funkcja 'ytu na rynku krajowym jest następująca: 1 v - 2x (9.7) x = — ? (a - c) - — lub: 2b 2 Natomiast dążenie do maksymalizacji zysku firmy zagranicznej na obu rynkach prowadzi do sformułowania warunku koniecznego pierwszego stopnia: 14 Tak omawiają ten model Smith (1994b),s. 50-52, Helpman, Krugraan (1985), s. 104-111, Kierzkows^ «), s. 3-6, Bowen, Hollander, Viaene (1998), s. 339-340 czy Mikic (1998), s. 184-194. Model len znakomicie zaprezentowała Czarny (2001), rozdz. 2.3.3. Autorka nie tylko szczegółowi izala mechanizm funkcjonowania modelu, ale również ukazała analitycznie implikacje dobrobytowe. 16 Cieślik (2000), s. 24-25. Wersję uproszczoną przedstawiono za: Mikic (1998) i Smith (1994b). MRy = a-b{x + 2y) = MC, = co jest z kolei funkcją reakcji firmy zagranicznej (yy) na rynku krajowym. (9.8) 292 293 , którą można zilustrować za pomocą rys. 1X3. Linia 45" Funkcja reakcji firmy krajowej Funkcja reakcji firmy zagranicznej Rysunek K.3. Równowaga dostaw na tynku krajowym w modelu Brandera-Krugmana Można zauważyć, że nachylenie krzywej reakcji funkcji zagranicznej jest równe 1, a firmy krajowej -2. Na rys. K.3 zaznaczono parametry przecięcia krzywych :cji z osią 0x. Rozwiązanie (handel międzynarodowy) jest możliwe jedynie wtedy, marża monopolistyczna przekracza jednostkowe koszty transportu, czyli: ? c)/2 > g. Równowaga rynkowa znajduje się w punkcie przecięcia obu krzywych ;cji (E). Współrzędne tego punktu można łatwo wyliczyć porównując równanie 9.7 3'. Okazuje się wówczas, że: Xl=-L(a-c + g), (9-9) (9.10) 36 omiast różnicę w wielkości dostaw producenta krajowego i zagranicznego (na rynku owym) opisuje równanie: x-y = —-g>0, gdy g>0 (tzn. występują koszty trans- u)ia. b punkt E znajdowałby się na prostej 45° i obaj producenci mieliby taki sam udział w rynku krajowym. Wzrost kosztów transportu (g) oznacza, że krzywa reakcji firmy zagranicznej przesuwa się stopniowo w dół, co powoduje (stopniowy) spadek jej udziału w rynku krajowym. Handel odbywa się tylko do momentu, gdy koszty transportu są mniejsze od marży monopolistycznej, tj. (a - c)i1 > g. Mamy wówczas do czynienia z występowaniem handlu wewnatrzgalęziowego takimi samymi produktami (wzajemny dumping). Jeżeli jednak koszty te przekraczają marżę, tj. (a - C)I2 < g, to handel staje się niemożliwy. Powstały handel przyczynia się do zwiększenia renty konsumenta wskutek obniżki ceny dobra na rynku krajowym, wynikającej ze wzmożonej konkurencji. Można to stosunkowo łatwo wykazać porównując poziom cen na rynku krajowym w warunkach autarkii i wolnego handlu. Te ostatnie można wyliczyć podstawiając x, i y, do równania odwróconej funkcji popytu. Otrzymujemy wówczas cenę w warunkach wolnego handlu i „wzajemnego dumpingu", równą: (9.11) P = - (a + 1c + g). W związku z tym różnica pomiędzy ceną wolnohandlową i autarkiczną jest równa: p' -p = --(«- c-2g)<0, (9.12) 6 ponieważ (a - c)/2 > g (warunek występowania handlu). Tak więc każda firma sprzedaje swe towary po niższej cenie na rynku zagranicznym, niż na krajowym (różnica cen równa kosztom transportu). Poza tym, wskutek wzajemnego dumpingu i wzrostu konkurencji, marża monopolistyczna obniżyła się z: (a - c)/2 do (a - c + g)/3. Handel oparty o wzajemny dumping prowadzi więc do jednoznacznego podniesienia renty konsumenta. Natomiast jego skutki dla producentów (i ogólnego poziomu dobrobytu) są niejednoznaczne. Z jednej strony obniża się bowiem jednostkowa marża monopolistyczna producenta, ale z drugiej rośnie wielkość produkcji. Te zmiany dobrobytowe można pokazać za pomocą rys. IX.419. Na rysunku pokazano sytuację na rynku krajowym, opisanym przez krzywą popytu (D). Koszt marginalny wynosi c, a koszt transportu jest równy g. W warunkach autarkii firma krajowa dostarcza xA danego dobra na rynek krajowy po cenie pA. Jednostkowa marża monopolistyczna jest wówczas równa PA - c = (a - c)/2, a nadzwyczajne zyski firmy (nadwyżka producenta) są równe (a + d + e + g + h). Z kolei w warunkach wolnego handlu łączne dostawy na rynek krajowy firmy krajowej i zagranicznej wynoszą odpowiednio: x + y. Analizowany towar jest wówczas sprzedawany po cenie p', niższej od PA. W efekcie renta konsumenta zwiększa się o wielkość a + b. Natomiast renta producenta krajowego na rynku krajowym zmniejsza się o pole a wskutek spadku ceny oraz o pole e + h z powodu zmniejszenia dostaw o wielkość x,xA. Z drugiej a Warto zauważyć, że równowaga na rynku zagranicznym wygląda tak samo (producenl zagraniczny j"1 Inym dostawcą) z powodu założeń o symetryczności firm, funkcji popytu i kosztów transportu. Rysunek na podstawie; Heplirian, Krugman (1985), s. 108 oraz Smith (1994), s. 51. 294 295 Q ,','?-•'.:-' Rysunek IX.4. Zmiany dobrobylowe w modelu Brandera-Krugmana k strony następuje wzrost renty producenta krajowego na (symetrycznym) rynku nicznymopole e +/, wskutek eksportu o wielkości [Orły)-*,] pocenie p'> c + g, yyższającej koszty produkcji i transportu. iV związku z tym zmiana dobrobytową netto dla gospodarki krajowej jest równa: j)-{a + e + h) + (e+f) = b+f-h. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że jest to .ość dodatnia. Trzeba przy tym zauważyć, że gdyby koszt transportu byl zerowy, to tpiłby wyłącznie dodatni efekt wzmacniający konkurencję, a efekt dobrobytowy netto ' jednoznacznie dodatni (b + /+ i). Natomiast gdyby koszt transportu był zbyt wysoki ewyższał jednostkową marżę monopolistyczną (g > (pA - c)), to handel między-lowy nie mógłby wystąpić20. frzeba zatem podkreślić, że w przypadku występowania monopolizacji produkcji. :nich efektów skali oraz niskich kosztów transportu, „wzajemny dumping" zwiększa urencję na rynku międzynarodowym, podnosi dobrobyt i prowadzi do rozwoju handlu lątrzgalęziowego identycznymi produktami. Dlatego też model Brandera-Krugmana wi bardzo istotny element nowoczesnej teorii i polityki handlu międzynarodowego, onomistom trudno jest zaakceptować ocenę, że dumping jest wyłącznie środkiem zciwej konkurencji pomiędzy krajami. w świetle teorii i badań empirycznych Cła antydumpingtiwe są środkami polityki handlowej, mającymi wyeliminować skutki stosowania dumpingu, traktowanego jako przejaw „nieuczciwej" konkurencji. Precyzyjna definicja dumpingu i sytuacji, w których można nakładać środki A-D, zostanie przedstawiona w dalszej części pracy. Na razie można jedynie przedstawić skutki ekonomiczne stosowania antydumpingu. Głównym motywem stosowania środków A-D jest zapobieganie szkodzie wywołanej wzrostem importu po zaniżonej cenie. Jak wykazał Ethier (1982), polityka taka może być racjonalna, jeżeli w kraju importera płace są nieelastyczne, a poziom zatrudnienia (bezrobocia) tylko w niewielkim stopniu reaguje na zmiany warunków rynkowych. Skutki stosowania polityki A-D w małym kraju są takie same jak w przypadku omówionych już ceł wyrównawczych. Stosowanie dumpingu zwiększa rentę konsumenta i zmniejsza rentę producenta w kraju importera. Natomiast nałożenie cła A-D przywraca rentę producenta i konsumenta do wyjściowego stanu równowagi i powoduje, że powstają dodatkowe dochody fiskalne w kraju importera. W takim przypadku stosowanie dumpingu przez eksportera staje się nieopłacalne. MC Nieco inaczej wygląda sytuacja w przypadku dużego importera i jednego dominującego eksportera. Pomimo nałożenia cła A-D, zagraniczny dostawca może być zainteresowany kontynuowaniem eksportu ze względu na duże rozmiary rynku. Wówczas istnieje znaczne prawdopodobieństwo, że importer nakładając środek A-D uzyska korzyść dobrobytową netto, a zagraniczny producent będzie nadal eksportował dany towar. Można to pokazać za pomocą rys. IX.521. Rysunek IX.5. Skutki stosowania ceł anty dumpingowych dużego importera i jednego eksportera ' Czarny (2001), rozdz. 2.3.3, pokazała analitycznie skutki funkcjonowania modelu dla poziomu zysków, entów. Wykorzystano tu podejście zaprezentowane przez Mikic (1998), s. 342-343. 296 297 iping. Maksymalizując zysk, zagraniczny dostawca stosuje cenę dumpingową Pd, która niższa niż cena stosowana na jego rynku krajowym. Wielkość importu jest wówczas na qd. Wprowadzenie cła antydumpingowego (tA_ D), wskutek presji krajowych producentów lagających się ochrony przed nieuczciwą konkurencją, spowoduje, że krzywa popytu na ort zmniejszy się (przesunie w lewo) do DM'. W związku z tym krzywa krańcowego gu (MR) również przesunie się odpowiednio w lewo do MR'. W efekcie zagraniczny ;awca, maksymalizujący zysk, ograniczy wielkość eksportu do poziomu qA_ D (zrów-ie MC i MR'), co spowoduje wzrost ceny na rynku importera do poziomu Pr ezultacie zmniejszy się renta konsumenta o wielkość P,ACPd. Z drugiej jednak strony owadzenie eta A-D zwiększy dochody fiskalne państwa o wielkość P,ADPe'. W sumie z zmiana dobrobytowa netto jest równa różnicy pola P^BOP*, - ABC i jest praw-odobnie wielkością dodatnią na prezentowanym rys. IX.5. Cło A-D może być zatem Ikiem podnoszącym dobrobyt dużego importera poprzez poprawę terms oftrude. Jest to ly argument występujący w klasycznej teorii celnej. Inne nowsze podejścia, wywodzące się z teorii niedoskonałej konkurencji, kwestionują aźnie korzyści ekonomiczne importera stosującego cła A-D. Dixit (1988a), wykorzys-c omawiany już model Brandera-Spencer (1985) oraz Eatona-Grossmana (1986) :azuje, ze nie ma uzasadnienia teoretycznego dla stosowania ceł antydumpingowycli /arunkach konkurencji duopolistycznej22. Zupełnie inaczej do tych podobnych wniosków dochodzi Anderson (1993), budując le! sekwencyjny postępowań A-D23. Z jednej strony występuje zagraniczny dostawca ^cy do maksymalizacji zysku. Z drugiej zaś istnieją krajowi producenci zainteresowani Lszymi cenami krajowymi (wskutek nałożenia ceł A-D), zwiększającymi ich zyski, owadzący lobbing na rzecz protekcjonizmu. Istnieje pewne określone wyjściowe idy wdrażania cel A-D. W pierwszym badanym okresie prawdopodobieństwo, że :anie wdrożone postępowanie A-D, zależy od siły lobbingu krajowych producentów, drugim okresie istnieją dwie możliwości. Jeżeli z pewnym prawdopodobieństwem :api wdrożenie postępowania, to może zakończyć się ono wprowadzeniem ceł A-D lub ożenieni „dobrowolnych" ograniczeń ilościowych (VER-ów). Jeżeli natomiast nie rocznie się postępowanie, to w efekcie może utrzymać się wolny handel lub zostaną ożone VER-yM. Wnioski, przy tak sformułowanych założeniach, są pozornie zaskakujące. Zwiększona teczność wdrażania postępowań A-D może prowadzić do wzrostu dumpingu, jeżeli ^dopodobieństwo nałożenia VER-ów jest duże. Wynika to z racjonalnego po-iowania zagranicznego dostawcy. Stosując dumping zwiększa on wolumen swego "- W modelu tym występuje jedynie producent krajowy i zagraniczny, a dobra są bardzo bliskimi tytutami. W pracy tej wykazano jednak, że w pewnych sytuacjach może istnieć uzasadnienie teoretyczne dki 'wania ceł wyrównawczych (ale nie A-D). Model ten należy zaliczyć do analizy ekonomii politycznej polityki handlowej (por. rozdz. XI). W praktyce w prawie połowie przypadków postępowanie A-D było zastępowane VER-ami. 298 poziomu eksportu za pomocą VER-ów. W taKiej sytuacji pomyica antydumpingowa jest nieskuteczna i może jedynie prowadzić do eskalacji stosowania „dobrowolnych" ograniczeń eksportowych. Jej skutki dobrobytowe nie są jednoznaczne35. Analiza teoretyczna prowadzona przez różnych ekonomistów nie dostarcza zatem wyraźnych nowych argumentów na rzecz stosowania polityki A-D. Główne argumenty są znane już z klasycznej analizy ceł (rozdz. I). Cło A-D może poprawić terms oftrade dużego kraju i przejściowo zmniejszyć koszty adaptacji krajowych producentów do wzmożonej konkurencji zagranicznej26. Podobnie, większość poważnych badań empirycznych również wskazuje na ograniczoną skuteczność i zasadność polityki A-D. Omówmy zatem niektóre z nich. Krajem najbardziej aktywnym we wdrażaniu postępowań A-D są Stany Zjednoczone. Wnikliwą analizę polityki amerykańskiej przeprowadził Prusa (1997). Badał on szczegółowo skutki postępowań A-D w latach 1980-1988, a więc przed zakończeniem rundy urugwajskiej. Wnioski z tej analizy można podsumować następująco: 1. Nałożenie wysokich ceł A-D (powyżej 36%) powoduje w pierwszym roku bardzo znaczący, prawie 50-procentowy spadek eksportu z krajów dotkniętych tymi cłami. Jednak kraje (producenci), dotknięte niskim cłami (poniżej 7%), zwiększają nawet swój eksport. 2. Rozpoczęcie postępowania A-D, obarczonego dużym prawdopodobieństwem nałożenia wysokich ceł (które jednak nie zostają ostatecznie wprowadzone), wywołuje silny (prawie 20-procentowy) spadek importu z krajów objętych postępowaniem. Jest to tak zwany efekt dochodzeniowy, opisywany również przez innych ekonomistów27. 3. Rozpoczęcie procedury A-D wywołuje zazwyczaj wzrost eksportu podobnego towaru z krajów nie objętych postępowaniem. Jest to swoisty efekt,,przesunięcia" handlu, obserwowany również przy stosowaniu VER-ów. Siła tego efektu jest wprost proporcjonal na do poziomu nałożonych ceł. 4. W efekcie wartość importu towaru, objętego w przypadku nałożenia ceł A-D, w pierwszym roku postępowania wzrastał o 15%, a w drugim o 11%. Przyrosty te były większe w przypadku postępowań niezakończonych nałożeniem ceł A-D. Przyrosty te wynikały głównie z podnoszenia cen eksportowych przez dostawców nie objętych postępowaniem. 5. Skuteczność ograniczania całkowitego wolumenu importu za pomocą postępowań A-D była stosunkowo niewielka w przypadku Stanów Zjednoczonych. Natomiast postępowania te przyczyniały się do wzrostu cen w handlu międzynarodowym, co oznacza. że główny koszt tego protekcjonizmu ponosili konsumenci. W związku z tym koszty ekonomiczne polityki antydumpingowej były znaczne. Messerlin i Reed (1995) podają za International Trade Commission, że zniesienie 2i Anderson (1993), s. 147. Są one zależne oó założeń dotyczących prawdopodobieństwa poszczególnych faz modelu, funkcji zysku i przebiegu innych zmiennych i w związku z tym nie poddają się łatwej interpretacji. * W takim przypadku korzyści krajowych producentów są zazwyczaj znacznie mniejsze niż koszty konsumentów. 21 Staiger, Wolak (1994). j Bionigen i fyynn (yyyy), ąc zdezagregowany policzalny model równowagi ogólnej szacują, że stosowanie iw A-D i antysubwencyjnych zmniejszyło dobrobyt USA o blisko 4 mld USD '3 roku2S. Należy dodać, że w wielu przypadkach umorzenie postępowania A-D wadziło do wdrożenia równie protekcjonistycznych ,,dobrowolnych" ograniczeń rtowych. Szacunki kosztów stosowania tego instrumentu były już przedstawione iziale VII. itensywność stosowania środków A-D w Stanach Zjednoczonych była powiązana lio ze stanem koniunktury gospodarczej w tym kraju. W latach sześćdziesiątych i na Jcu siedemdziesiątych wszczynano rocznie kilka postępowań, a pewien wzrost ił po roku. 1975 (do 25 spraw rocznie). Gwałtowny wzrost nastąpił jednak w latach ?1986. gdy wszczynano ponad 100 postępowań rocznie. Potem nastąpił pewien ;i stabilizacja na poziomie około 20 wszczynanych postępowań w drugiej połowie lat ęćdziesiątych2y. Pozwala to sądzić, że polityka A-D była raczej wykorzystywana do :ojenia żądań protekcjonistycznych w latach słabszej koniunktury, niż wynikała Średnio ze skali rzeczywistego dumpingu. odki antydumpingowe były stosowane głównie w kilku gałęziach przemysłu, ach 1979-1989 w Stanach Zjednoczonych 49,7% wszczynanych postępowań yło przemysłu hutniczego, 15,3% — chemicznego, 6,0% — maszyn nieelektrycz-5,3% — sprzętu elektrycznego3". Silna dominacja przemysłu hutniczego i chemicz-/ystępowała również w polityce antydumpingowej krajów Wspólnot Europejskich, to gałęzie kapitałointensywne o wystandaryzowanej technologii, wymagające turyzacji zarówno w USA, jak i we Wspólnotach. Postępowania A-D, jak można miały przejściowo zredukować koszty restrukturyzacji dla producentów z tych '. Środki te były wymierzone głównie w państwa nowo uprzemysłowione Azji liowo-Wschodniej i niektóre kraje Europy Wschodniej (por. dalej), ydaje się zatem, że trudno znaleźć przekonujące argumenty ekonomiczne na rzecz ania polityki antydumpingowej. Próbowano również wykazać, że w pewnych cach dumping może być czynnikiem podnoszącym dobrobyt krajów prowadzących nę. praktyce motywacje pozaekonomiczne mają prawdopodobnie większe znaczenie 'drażaniu polityki antydumpingowej. Zdaniem Leidy'ego (1995) wprowadzając A—D rządy dążyły do: a) zmniejszenia czasowych (ale koniecznych) kosztów turyzacji przemysłu krajowego, zwłaszcza w okresie słabej koniunktury, ania innych form „szarego" protekcjonizmu (typu VER-y), które zostały ne po rundzie urugwajskiej, c) stworzenia formy protekcjonizmu uwarunkowa-Jtóry, podobnie jak omówione już klauzule bezpieczeństwa czy środki wyrów- ostępowania A-D były znacznie częściej stosowane niż antysubwencyjne. W modelu lym analizowano 'rów. Największe straty dobrobytowe wystąpiły w sektorze: telefonów i pagerów (976 mld USD), łożysk iorbowych (848 min), tekstyliów (577 min) i części komputerowych (411 min). Gallaway i in. (1999). 5. s. 231. Vójtowicz (1999), s. 145. -lesserlin, Reed (1995). 300 yji. isJotiae porównanie roznycn rorm proieKcjonizmu uwarunkowanego zostanie przedstawione pod koniec tego rozdziału. 2. Zasady dotyczące antydumpingu w WTO i Unii Europejskiej 2.1. Postanowienia zawarte w GATT i WTO - protekcjonizm uwarunkowany Oryginalne regulacje GATT dotyczące dumpingu i A-D, zawarte w sygnalizowanym już art. VI (Cła antydumpingowe i wyrównawcze), były dosyć ogólne. Stwierdzono tam (art. VI. 1), że dumping „umożliwiający wprowadzenie towarów jednego kraju na rynek drugiego po cenie niższej od ich normalnej wartości, należy potępić, jeżeli powoduje on poważne straty lub (...) stwarza groźbę takich strat, lub jeżeli poważnie opóźnia utworzenie odpowiedniego przemysłu krajowego". Produkt jest sprzedawany poniżej wartości normalnej, jeżeli cena jest: a) niższa od ceny porównywalnej, stosowanej w normalnych stosunkach handlowych, podobnego produktu przeznaczonego na rynek wewnętrzny, b) w przypadku gdy taka cena (normalna) nie istnieje, gdy cena eksportowa jest niższa od: • najwyższej (...) ceny produktu eksportowanego do trzeciego kraju (...), • kosztów produkcji tego towaru w kraju jego pochodzenia, powiększonych o uzasad nioną marżę na koszty sprzedaży i zysk". Należy przy tym każdorazowo uwzględnić różnice w warunkach sprzedaży, różnice w opodatkowaniu i inne różnice wpływające na porównywalność cen". Następnie stwierdzono (art. V1.2), że „w celu zneutralizowania dumpingu lub zapobieżenia mu każdy (kraj) może nakładać (...) cło antydumpingowe, nie wyższe od marży dumpingowej odnoszącej się do danego produktu. Marżę (margines) dumpingową stanowi różnica pomiędzy wartością normalną a ceną eksportową. Główne pojęcia użyte w art. VI nie zostały jednak bliżej wyjaśnione. Późniejsze zmiany dokonywane w ramach GATT służyły głównie sprecyzowaniu pojęć używanych w art. VI. Odzwierciedlały one dążenie do zmniejszenia możliwości nadużywania postępowań A-D dla celów protekcjonistycznych. Pierwsza modyfikacja została dokonana w czasie rundy Kennedy'ego z lat sześćdziesiątych, gdy zawarto Porozumienie o stosowaniu artykułu VI GATT. Określono w nim niektóre zasady prowadzenia postępowań A-D i powołano Komitet do spraw Praktyk Antydumpingowych, Kolejna modyfikacja nastąpiła w czasie rundy tokijskiej z końca lat osiemdziesiątych. Tutaj z kolei sprecyzowano kryteria określania szkody materialnej przemysłu kraju importera. Nowe porozumienie nie wyjaśniało jednak nadal wielu pojęć i miało charakter nieobowiązkowy. Jego członkami było 25 członków GATT. 301 1 imienia w ramacn runuy mugwajsKicj. Ł JCUUCJ SUUHJ siany /jcunutŁym, i umo yska stały na stanowisku, że dumping jest formą nieuczciwej konkurencji i jego :anie powinno być stosunkowo łatwe. Były one przeciwne omijaniu przepisów A-D ?.z import tanich komponentów lub zakładanie montowni, które składają tylko całe z podzespoły. Z drugiej strony kraje azjatyckie, a zwłaszcza Japonia i Korea Płd., tawiły już na początku propozycje zmierzające do sprecyzowania wielu kluczowych i ograniczenia arbitralności w (nad)używaniu postępowań A-D przez głównych erow ońcowe Porozumienie o stosowaniu artykułu VIWTO jest wynikiem wielostronnego omisu. W myśl nowych zasad warunkiem umożliwiającym rozpoczęcie postępowa--D jest równoczesne wystąpienie: a) dumpingu, b) szkody materialnej, c) związku ;ynowo-skutkowego pomiędzy importem po cenach dumpingowych a szkodą alną (art. 5.2). Najważniejsze postanowienia nowego porozumienia były już analizo- w polskiej literaturze ekonomicznej12. Dlatego też przedstawię jedynie jego iniejsze elementy. ' Porozumieniu WTO powtórzono definicje dumpingu, który oznacza występowanie y pomiędzy wartością normalną a ceną eksportową (art. 2.1). Wartością normalną zwyczaj cena produktu w kraju eksportera. Cenę tę można stosować jedynie wtedy, idobny towar jest sprzedawany na normalnych warunkach na rynku wewnętrznym rtera". „Nienormalne" warunki są interpretowane jako długotrwała sprzedaż łych ilości po cenach nie gwarantujących pokrycia pełnych kosztów w rozsądnym . Przyjęcie takiej zasady oznacza, że „zbyt" niskie ceny krajowe mogą być ;one, a w zamian importerzy mogą stosować wyższe wielkości (konstruowane), ijące wartość normalną34. W przypadku odrzucenia ceny krajowej, jako wartości Jnej, można alternatywnie stosować cenę eksportową do kraju trzeciego lub cenę truowaną". ena eksportowa jest podstawą do określenia marginesu dumpingu, jeżeli istnieje ilna sprzedaż na rynku trzecim i nie występuje domniemana zależność lub płatności :rowe pomiędzy eksporterem i importerem lub stroną trzecią (art. 2.3). kolei w przypadku użycia ceny „konstruowanej" winna ona odzwierciedlać produkcji w kraju pochodzenia, powiększony o rozsądne koszty administracyjne, laży, koszty ogólne oraz zysk (art. 2.2)J5. W nowym porozumieniu sprecyzowa- pojęcia. Określono mianowicie sposoby przeliczania walut. Sprecyzowano też .y porównania cen przy określaniu marginesu dumpingu. Można wówczas porów-: średnie ważone wartości normalnej i ceny eksportowej lub też porównywać obie te ści dla każdej transakcji oddzielnie i na tej podstawie określić średni margines ingu. Croome (1995), s. 82-83. Kaliszuk (1998). Nie można jej również stosować wtedy, gdy występuje niski poziom sprzedaży na rynku kraju eksportera j 5% sprzedaży eksportowej) lub szczególna sytuacja na tym rynku. KaJiszuk (1998), s. 113. Nie wyjaśniono jednak nigdzie, jaka stopa zysku jest uznawana za rozsądną. poa uwagę przy konstruowaniu ceny. Wymieniono tu zarówno koszty bezpośrednie produkcji, jak i pośrednie, administracyjne. Wszystkie postanowienia dotyczą kosztów średnich produkcji, co różni się znacznie od argumentów związanych z teoretyczną analizą dumpingu. Przypomnijmy bowiem, że analizując modelowo funkcjonowanie przedsiębiorstwa maksymalizującego zysk, przy określaniu wielkości produkcji i ewentualnego dumpingu, bada się poziom kosztów krańcowych (a nie średnich). Kolejne ważne uszczegółowienia dotyczą pojęcia szkody krajowego przemysłu (art. 3). Termin ten jest interpretowany w trojaki sposób: a) materialna szkoda przemysłu krajowego, b) zagrożenie materialną szkodą, c) materialne opóźnienie ustanowienia krajowego przemysłu. Przy czym to ostatnie pojęcie, związane niewątpliwie z koncepcją protekcjonizmu wychowawczego, nie zostało w ogóle wyjaśnione. Określono natomiast kluczowe elementy związku pomiędzy szkodą materialną a importem na warunkach dumpingu. Jej oszacowanie wymaga określenia wielkości importu na warunkach dumpingowych oraz wpływu tegoż importu na krajowych producentów podobnych dóbr. Oceniając sytuację krajowych producentów, należy brać pod uwagę spadek popytu i zmiany zachowań konsumentów, zmiany technologiczne oraz wydajność przemysłu krajowego (art. 3.5). Z kolei przemysł krajowy (art. 4) jest interpretowany ,jako ta część producentów krajowych, których łączna produkcja stanowi znaczącą część produkcji krajowej ogółem tych towarów". Wyjątkiem jest sytuacja w której występuje powiązanie pomiędzy producentami krajowymi i importerami lub eksporterami produktu, Przemyśl krajowy może też być utożsamiany z przemysłem regionalnym (art. 4. lii). Definicja ta jest istotna, ponieważ wniosek o rozpoczęcie postępowania A-D może być skierowany jedynie „przez lub w imieniu przemysłu krajowego, jeśli ma poparcie tych krajowych producentów, których łączna produkcja stanowi więcej niż 50% globalnej produkcji (...). Postępowanie nie może być jednak rozpoczęte, jeśli na krajowych producentów, wyraźnie popierających wniosek, przypada mniej niż 25% globalnej produkcji podobnego produktu (...)" (art. 5.4). Przyjęta definicja przemysłu krajowego jest zatem zbieżna z zapisami zawartymi w Porozumieniu w sprawie subsydiów WTO. Postępowanie A-D rozpoczęte na wniosek przemysłu krajowego winno być zawieszone (art. 5.8), jeżeli okaże się, że: a) margines dumpingu jest znikomy (tzn. nie jest mniejszy niż 2% wartości eksportowej), b) wielkość importu w warunkach dumpingu jest nieistotna (nie przekracza 3% całości importu podobnego towaru). Jednak możliwa jest również tzw. kumulacja szkody. Dzieje się tak, gdy import każdego z krajów objętych postępowaniem jest nieznaczny (tzn. poniżej 3%), ale ich łączny udział przekracza 7%. Formuła ta była już wcześniej używana i jest często stosowana w odniesieniu do marginalnych dostawców z Europy Środkowo-Wschodniej. Przemyśl krajowy składający wniosek o rozpoczęcie postępowania musi dostarczyć uzasadnienie, w którym winien w wykazać związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy dumpingiem i szkodą. Wniosek taki musi zawierać dane na temat wielkości produkcji krajowej, stosowanych cen krajowych i importowanych oraz rzekomego dumpingu 302 303 rterow JUD producentów uujcyyi;ii pusiępuwaniem i poprosić len o miormacje wiedzi na temat rzekomego dumpingu. Informacje te winny być dostarczone w ciągu i mogą być wykorzystywane z zachowaniem zasad poufności. Administracja kraju tera może weryfikować ich prawdziwość. Procedury weryfikacji tych informacji y określone w załączniku I do porozumienia. W przypadku, gdy strona objęta iowaniem ..odmawia dostępu do niezbędnych informacji lub w inny sposób ich nie rpnia (...), wstępne, jak i ostateczne ustalenia mogą być dokonane na podstawie mych informacji" (art. 6.8). Zasady korzystania z tych informacje zostały określone tczniku U36. o ustaleniu marży dumpingu władze kraju importera mogą nałożyć środki tym-fje i/lub ostateczne (cła A-D i zobowiązania cenowe). Środki tymczasowe, :ściej w formie weksli gwarancyjnych, mogą być stosowane przez okres 4 miesięcy, tępnym ustaleniu szkody i dumpingu. Natomiast środki ostateczne są nakładane po jdnieniu dumpingu i szkody. Ich poziom nie może przekraczać marży dumpingu, ksporterzy objęci postępowaniem A-D mogą podjąć zobowiązania cenowe37. Ich tacja przez administrację kraju importera winna zakończyć postępowanie. Przyjęte ninimalne winny być, w miarę możności, niższe, niż ceny eksportowe powiększone gjnes dumpingu. Zobowiązania cenowe zmniejszają presję konkurencyjną i moż-: wystąpienia szkody krajowego przemysłu. Są one bardziej korzystne niż cła ampingowe dla tych eksporterów, którzy rzeczywiście stosowali dumping. W tym m przypadku wielkość wyliczonego cła A-D może być przejęta przez eksportera, tylko będzie w stanie utrzymać się na rynku. Władze importera mogą jednak nie ć zobowiązania cenowego. Przyczyny odmowy winny być wówczas uzasadnione. kolei cła A-D powinny być pobierane od wszystkich eksporterów, którym jdniono dumping. Ich wielkość nie powinna przekraczać wyliczonej marży. Cła A-D 'owiązania cenowe) powinny być automatycznie wycofane po upływie 5 lat od ntu ich wprowadzenia (sunset clause). Ich stosowanie może być jednak wydłużone ize 5 lat po odpowiedniej weryfikacji. Zapis ten został wprowadzony dopiero ozumieniu WTO i byl postulowany przez kraje szczególnie dotknięte postępowania--D. akładanie ceł A-D wiąże się często z dwiema trudnymi kwestiami. Pierwszą z nich vrot nadpłaconego cla. W nowym porozumieniu ustalono, że cła mogą być nakładane ą wsteczną (jak w USA), lub prospektywnie (tj. dla okresu przyszłego, jak w Unii ejskiej). Obie metody zostały uznane za poprawne (art. 9.3) i określono limity #e na zwrot nadpłaconych sum. Jest to sukces eksporterów, którzy w GATT W załączniku II stwierdzono, że korzystając z dostępnych informacji, zwłaszcza tych dostarczonych rzemysł krajowy, należy to robić ze szczególną ostrożnością. Stwierdzono jednak również, że , jeśli sowana strona nie współpracuje (...), to sytuacja taka może prowadzić do rozstrzygnięcia mniej nego dla tej strony, niż gdyby współpracowała z władzami (kraju importera)". Zobowiązania cenowe mogą być podejmowane również na podstawie Porozumienia w sprawie ów WTO. Nie były one jednak przewidziane w oryginalnym art. VI GATT. Należy przypomnieć, że le cytowanych badań T. Prusy, intensywnie prowadzone postępowania A-D wywołują zazwyczaj wzrosl rowanych przez wszystkich eksporterów. Drugim problemem jest wymierzanie cła A-D eksporterom nie objętym bezpośrednio postępowaniem. W przeszłości nakładano niekiedy tzw. cło rezydualne, czyli najwyższe spośród zastosowanych wobec eksporterów objętych postępowaniem. W myśl nowego porozumienia (art. 9.4), cło nakładane nie może być wyższe od: a) średniej ważonej marginesu dumpingu określonego względem wybranych eksporterów lub producentów, b) jeśli płatność jest obliczona na podstawie prospektywnej wartości normalnej, różnicy między średnią ważoną wartości normalnej wybranych eksporterów lub producentów i cen eksportowych eksporterów lub producentów nie objętych badaniem (.--)"iS- Ten system naliczania cła winien zmniejszyć skalę nieuzasadnionej dyskryminacji celnej producentów bezpośrednio nie objętych postępowaniem A-D. W Porozumieniu WTO sprecyzowano również główne kwestie proceduralne. Określono wymogi dotyczące niezbędnej dokumentacji w każdej fazie postępowania A-D, zasady weryfikacji i wizytacji eksporterów lub producentów, limity czasowe poszczególnych etapów oraz procedury rozwiązywania kwestii spornych. Te ostanie mogą być rozwiązywane drogą wzajemnych konsultacji (art. 17.3) lub skierowane do ORS (art. 17.4). Sprawy techniczne związane z funkcjonowaniem porozumienia oraz notyfikacje wdrażanych postępowań są omawiane w Komitecie do spraw Praktyk Antydumpin-gowych (art. 16). W nowym porozumieniu rozstrzygnięto zatem wiele kwestii technicznych, które winny zmniejszyć skalę nadużywania postępowań A—D w celach protekcjonistycznych. Nie zmieniono jednak samej istoty prawnej interpretacji dumpingu, który jest zawsze traktowany jako forma nieuczciwej konkurencji i powinien być zwalczany. Interpretacja taka może być kwestionowana na gruncie wcześniej zarysowanej analizy ekonomicznej tego zjawiska. Trzeba zwrócić uwagę, że pewne kluczowe kontrowersyjne kwestie nie zostały rozstrzygnięte. Nie zdefiniowano na przykład środków zapobiegających „obchodzeniu" postępowań A-D i nie określono np. pojęcia rozsądny zysk. Należy jednak pamiętać, że formułowanie kryteriów ilościowych ułatwia wprawdzie interpretację prawną, ale może być kwestionowane na gruncie analizy ekonomicznej. Przyjęcie na przykład, że margines dumpingu do wysokości 2% jest „znikomy", poziom sprzedaży na rynku krajowym poniżej 5% jest „niski", a udział kraju w imporcie danego towaru mniejszy od 3% jest „nieznaczny", nie kłóci się wprawdzie ze „zdrowym rozsądkiem" ekonomicznym, ale może być łatwo kwestionowane w określonej, specyficznej sytuacji rynkowej. Na zakończenie tej części analizy instytucjonalnej warto podkreślić, że zasady proceduralne dotyczące ceł A-D są podobne do stosowanych przy wymierzaniu ceł wyrównawczych i ochronnych. Omówione instrumenty są formą tak zwanego protekcjonizmu uwarunkowanego, w którym wprowadzenie środków ochronnych przed konkurencją zagraniczną jest uzależnione od spełnienia określonych wymogów. Warun- Por. szerzej: Kaliszuk (1998), s. 120. 304 305 one kryteria wystąpienia szkody przemysłu krajowego wywołanego importem, 'ażniejsze różnice proceduralne pomiędzy tymi trzema formami protekcjonizmu unkowanego w krajach Unii Europejskiej są zestawione w tab IX. 1. Tabela IX. 1. Formy protekcjonizmu uwarunkowanego Rodzaj stępowania Istota zjawiska Czas trwania postępowania Środki ochronne Maksymalny czas obowiązywania środka ;powania iumpingowe sprzedaż towaru po cenie eksportowej, niższej od wartości normalnej 12 miesięcy (wyjątkowo 5 miesięcy) cla tymczasowe A—D da ostateczne A-D zobowiązania cenowe 6 lub 9 miesięcy 5 lat 5 lat :powania ;ubwencyjne sprzedaż towaru po uzyskaniu specyficznej subwencji 12 miesięcy (wyjątkowo 13 miesięcy) cla tymczasowe wyr. cla ostateczne wyr. zobowiązania cenowe 4 miesiące 5 lat 5 la: :powania inne (nad-ly import) wystąpienie nadmiernego importu wywołującego szkodę przemysłu krajowego cla tymczasowe licenc. importu kwoty inne środki 200 dni 6 miesięcy 4 lata (maks. 8 lat) 4 lata (maks. 8 lat) : Kaliiiuk (1999), materiały dydaktyczne opracowane na podsLawie rozporządzeń WE. Wszystkie środki protekcjonizmu uwarunkowanego wykazują zatem znaczne bieństwa proceduralne. Różnice dotyczą głównie źródeł wywołujących szkodę dla nyshi krajowego. Nadmierny import ma charakter ilościowy. Dlatego też środki cze (kwoty ilościowe, licencjonowanie importu) służą ograniczeniu wolumenu rtu. Natomiast w przypadku dumpingu i subwencji źródłem zakłóceń są zaniżone Dlatego też przeciwdziała się temu przy użyciu instrumentów cenowych (cła owiązania cenowe). Spójrzmy zatem, podobnie jak poprzednio, na prawidłowości 'pujące przy stosowaniu polityki A-D. Jest ona znacznie częściej stosowana niż inne / protekcjonizmu uwarunkowanego. 2.2. Polityka A-D Unii Europejskiej i innych członków WTO ^raje należące do WTO mają obowiązek wdrożenia zasad Porozumienia w spra-losowania art. VI WTO do narodowej legislacji. UE uczyniła to z dniem 1 stycznia roku (Rozporządzenie Rady (WE) nr 384/96). Zawarto tam wcześniej omó-- podstawowe zasady. Najważniejsze regulacje unijne i problemy praktyczne dur A-D zostały przedstawione w pracy Stevensona i Graystona (1997)39. Obok Streszczenie tego rozporządzenia po polsku jest zawarte w: Stevenson. Graystón (1997), zal. I. Pierwszy z nich dotyczy tzw. interesu Wspólnoty. Punktem wyjścia, podobnie jak w Porozumieniu WTO, jest wystąpienie dumpingu, szkody dla przemysłu krajowego oraz związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy pierwszym i drugim. We wspomnianym rozporządzeniu stwierdza się mianowicie, że środki A-D można zastosować dopiero wtedy, gdy leży to w interesie Wspólnoty. Interes ten odnosi się do interesu Unii Europejskiej, pojmowanej jako całość, a więc z uwzględnieniem interesów producentów, użytkowników i konsumentów (art. 21). Oznacza to, że (przynajmniej z formalnego punktu widzenia) nałożenie eta A-D może być zakwestionowane przez reprezentację konsumentów korzystających z niższych cen, nawet jeżeli import taki wywołuje szkodę krajowych producentów podobnego towaru. Podobnie, wdrożenie środków A-D może być, formalnie biorąc, zakwestionowane przez użytkowników półfabrykatów importowanych po cenach dumpingowych, ale wywołujących szkodę dla producentów krajowych podobnych półfabrykatów. Podejście takie wychodzi, przynajmniej w pewnym stopniu, naprzeciw wnioskom wynikającym z analizy teoretycznej. Przypomnijmy bowiem, że na przykład, zgodnie z modelem Brandera-Krugmana, konsumenci zawsze odnoszą korzyści z „wzajemnego dumpingu", a producenci w zależności od relacji pomiędzy kosztami transportu a marżą monopolistyczną. Drugie specyficzne rozwiązanie, zasygnalizowane jedynie w Porozumieniu WTO, dotyczy sposobów zapobiegania „obejścia" przepisów A-D. Zgodnie z legislacją UE środki A-D można nałożyć na produkty lub części podlegające cłu antydumpingowemu, jeśli nie były one płacone w wyniku oszustw celnych lub podjęcia działalności montażowej na terenie Unii lub krajów trzecich (art. 13). Obok tego Unia stosuje pewne procedury, które nie zostały bezpośrednio zdefiniowane czy omówione w Porozumieniu WTO. Z ekonomicznego punktu widzenia dwie z nich są najbardziej interesujące. Po pierwsze, Komisja może ponownie otworzyć postępowanie, jeśli eksporter „zrekompensował" sobie nałożenie cła (art. 12). Mówiąc inaczej, dotyczy to sytuacji, w której nastąpiło „wchłonięcie cła" lub pełna „incydencja celna". W takim przypadku nie występuje oczekiwany wzrost cen eksportowych danego producenta na rynku UE. Byłby to przypadek, w którym kraj importer (UE) zwiększył swój poziom dobrobytu (uzyskuje dochody Fiskalne z cła A—D), a pomimo to chce zastosować środki ograniczające import w celu ochrony krajowych producentów. Drugi przypadek dotyczy zjawiska tzw. podcięcia cen (price undercutting)m. Chodzi tu o sytuację, w której znaczny import po zaniżonych cenach (powodujący względny spadek udziału przemysłu unijnego w rynku wewnętrznym) prowadzi do spadku ceny producentów UE41. Można to zilustrować za pomocą rys. IX.642. Import po cenie dumpingowej (Pd), rozpoczęty w czasie /0, powoduje, że producenci z UE, jeżeli chcą utrzymać się na rynku, muszą również obniżyć swe ceny (P(/E) w czasie f,. W efekcie następuje „zaniżenie" ceny unijnej wskutek dumpingu. " Fragment opracowany na podstawie: Stevenson, Graystón (1997), s. 38—40. 41 Podejście takie może być zastosowane dopiero po stwierdzeniu, Że dumping rzeczywiście miał miejsce. 4i Por.: Stevenson, Grayston (1997). s. 40. rys. 7. 306 307 UE(is) Stosowany zysk Zaniżenie -i. ceny \\ ? \ Koszty \ > produkcji wUE / 1 t Rjsunek IX.6. Zjawisko „podcięcia" ceny wskutek dumpingu kim przypadku procedury UE przewidują ustalenie ceny, która nie powodowałaby ly dla producentów wewnętrznych. Cena taka (PljL[bi) jest wyliczona na podstawie ów produkcji, powiększonych o „stosowny" zysk. Różnica pomiędzy tą ceną a ceną )ingową jest w UE traktowana jako margines dumpingu (Pmhi) - Pd). Oznacza to, że a dumpingu jest znacznie większa niż różnica pomiędzy cenami eksportowymi jalnymi, wewnętrznymi. Nałożenie takiego cła A-D spowoduje, że ceny eksporterów znacznie większe niż unijne (pomijając incydencję celna)- Opisany mechanizm ;nia dwa zjawiska obserwowane w cytowanych badaniach empirycznych. Po pierwsze, ego nałożenie cła A-D tak znacznie podnosi ceny wewnętrzne (z PEU do PUEm\ chociaż rinuje" jedynie zjawisko dumpingu. Po drugie, dlaczego samo rozpoczęcie po-wania A-D powoduje zwyżkę cen producentów oskarżonych o dumping. Reagują oni i sposób, obawiając się całkowitej eliminacji z rynku w przypadku ustalenia marży ringu jako różnicy pomiędzy ceną eksportową a ceną nie powodującą szkody (PmiB<)-Oczywiście, podobne procedury A-D, z możliwością oszacowania wysokich marż ringowych, występują w wielu krajach43. Dlatego też warto prześledzić, jaka była sywność stosowania polityk A-D przez różnych członków WTO. V tab. IX.2 zestawiono postępowania A-D, wszczęte w 1996 roku, wkrótce po iczęciu funkcjonowania WTO oraz w pierwszej połowie 2000 roku. Pokazano również i antydumpingowe (cła A-D i zobowiązania cenowe) obowiązujące w tych samych ach. Wymieniono tu jedynie kraje, które stosowały powyżej pięciu środków 00 roku. V kategoriach bezwzględnych środki A-D w 2000 r., podobnie jak w przeszłości, były cściej stosowane przez kraje rozwinięte: Stany Zjednoczone (26,8%), kraje Unii Kraje Postępowania A-D wszczęte w: Obowiązujące środki A-D w: Udział kraju Procent Indeks intensywności sto- [996 2000 (I-V1) grudzień 1996 czerwiec 2000 żujących Środkach w 2000 r. importu w 1998 r. sowania środków A-D 1 2 3 4 5 6 7 8 Argentyna 23 23 30 45 4,0 0,7 5,73 Australia 17 18 47 48 4.3 1.5 2,85 Brazylia 17 17 24 42 3,7 1.4 2,68 Kolumbia 3 7 12 1,1 0,3 3,57 Kanada 5 11 96 88 7,9 4,9 1,60 Korea Pld. 13 4 14 27 2,4 2,2 1,09 UE 23 49 153 190 16,9 18,9 0,90 Indie 20 27 15 91 8,1 1,0 8,12 Meksyk 3 7 95 80 7,1 3,0 2,38 Nowa Zelandia 4 6 13 1,2 0,3 3,87 Peru 5 4 4 14 1,2 0,2 6,24 RPA 30 11 31 104 9,3 0,7 13,25 Turcja 0 2 37 13 1.2 1.1 1,05 USA 21 29 311 300 26.8 22,3 1,20 Inne kraje 25 25 36 54 4,8 41,5 0,12 Ogółem 206 236 900 1121 100,0 100,0 1,00 Zródlo: WIO Annual Report (1997 i 2001), s. 65. wewnąirz Unii. gdzie me siosuje się poslepowań A- Udziały w imporcie dotyczą handlu światowego z pominięciem handlu D. Obliczenia własne. Europejskiej (16,9%), Kanadę (7,9%) oraz Australię (4,3%). Duże jest też znaczenie trzech krajów rozwijających się: RPA (9,3%), Indii (8,1%) oraz Meksyku (7,1%). Rola tych krajów wygląda inaczej po uwzględnieniu ich znaczenia w handlu światowym. W kolumnie 7 tab. E.2 pokazano udział wymienionych krajów w światowym imporcie (z pominięciem handlu wewnątrzunijnego, w ramach którego nie stosuje się procedur A-D). Z kolei w kolumnie 8 omawianej tabeli pokazano umowny indeks intensywności stosowania środków A-D. Jest on równy ilorazowi udziału kraju w obowiązujących środkach A-D (kolumna 6) do udziału w światowym imporcie (kolumna 7). Im większa wartość indeksu, tym bardziej aktywną politykę A-D prowadzi dany kraj. Średnia wartość indeksu jest równa I44. Przyjmując taką miarę można stwierdzić, że najbardziej aktywną politykę antydum-pingową prowadziły takie kraje, jak: RPA (13,2), Indie (8,1), Peru (6,2), Argentyna (5,7), Istnieje na len iemat bogata literatura; por. up. przypisy do pracy: Kaliszuk (1998). 44 Podobny indeks odnoszący ilość wszczynanych spraw wobec danego kraju w stosunku do wartości importu stosuje: Kemplon. Holmes, Stevenson (1999). s. 12. Por dalej. Wydaje się jednali, że skuteczność polityki A-D może być lepiej mierzona ilością stosowanych środków (a nie wszczynanych postępowań). 308 309 iwą Zelandią pozostałe kraje należą do państw rozwijających się, głównie z Ameryki idniowej. Kraje te w przeszłości były ważnym przeciwnikiem nadużywania polityki ) w celach protekcjonistycznych. Natomiast intensywność stosowania procedur A-D :z Stany Zjednoczone (1,20) jest jedynie nieznacznie wyższa od średniej, a w UE nawet o niższa (0,90). Wbrew potocznym opiniom, UE nie jest więc ugrupowaniem jżywającym polityki A-D w celach protekcjonistycznych w porównaniu z innymi nkami WTO. W podobny sposób można analizować, które kraje były stosunkowo najczęściej idmiotem postępowań A-D. Badanie takie przeprowadzili Kempton, Holmes i Steven-(1999), odnosząc procentowy udział wszczynanych postępowań wobec danego kraju ego udziału w światowym eksporcie. Średnia wartość tego indeksu jest równa 1. ujmując taki wskaźnik wyliczyli, że krajami najczęściej dotkniętymi postępowaniami ) w 1998 roku byty: Hiszpania (5,2), Indie (4,9), Chiny (4,5), Indonezja (3,6), Tajwan ), Szwecja (3,29), Holandia (2,9), Korea Płd. (2,6), Tajlandia (2,5), Brazylia (2,3), ja (2,2), Malezja (1,5), Niemcy (1,2), Wiochy (1,1)45. Na liście znajduje się wiele nowo ^emysłowionych krajów Azji Południowo-Wschodniej, co jest zgodne z przesłankami etycznymi oraz stanowiskami negocjacyjnymi przyjmowanymi w czasie rund\ fwajskiej. Pewnym zaskoczeniem może być natomiast liczna reprezentacja wysoko viniętych krajów należących do UE46. Może to pośrednio wskazywać, że firmy z tych itw prowadzą dość agresywną politykę maksymalizacji zysków na rynkach między->dowych, a rynek unijny jest stosunkowo dobrze chroniony (warunek separacji ców). Zaskakujące jest również to, że opisany indeks dla Japonii wynosi 0,69, a dla lów Zjednoczonych 0,56. Być może, eksporterzy japońscy nie są już traktowani jako ;roźniejsi konkurenci na rynku światowym47. Powstaje więc pytanie, jakie znaczenie ma tyka antydumpingowa z punktu widzenia interesów polskich eksporterów. 2.3. Antyd urn ping a interesy polskich producentów Polityka antydumpingowa ma znacznie większe znaczenie dla polskiego eksportu importu. Przed transformacją, w gospodarce nierynkowej, problem ochrony przed ?aniczna. konkurencją w praktyce nie występował ze względu na niewymienialność ego i państwowy monopol handlu zagranicznego. Import towarów po zaniżonych ach nie stanowił żadnego zagrożenia dla krajowych producentów w warunkach stałego loboru dóbr na rynku. Inaczej wyglądała jednak sytuacja polskich eksporterów. Brak cen równowagi dóbr ynników produkcji (płace i stopy procentowe) na rynku krajowym powodował, że dze kraju importera prowadzące postępowanie A-D nie stosowały ceny krajowej jako 45 Kempton, Holmes, Stevenson (1999), s. 13 (tab. 8). Uwzględniono tu eksport zewnętrzny Unii. Postępowania A-D nie są stosowane w handlu wewnętr/-UE. We wstępie do modelu P. Krugmana (por. podrozdz. 3 rozdz. II) eksporterzyjapońscy byli traktowani przedstawiciele agresywnej polityki proeksportowej. 310 naiezącycn do GATT. I tak w raporcie grupy roboczej do spraw akcesji Polski do OA1 1 stwierdzono, że dla wyliczenia wartości normalnej mogą być stosowane „wartości odtworzone na podstawie ceny produktu podobnego, pochodzącego z innego kraju f...)'"18. W znanym przypadku eksportu polskich wózków golfowych na rynek Stanów Zjednoczonych administracja tego kraju posłużyła się ceną konstruowaną w oparciu o koszty produkcji w Hiszpanii. Przyjęto bowiem, że Hiszpania jest krajem porównywalnym pod względem wielkości rynku i dochodu na głowę mieszkańca. Wyuczona w ten sposób wartość normalna była znacznie wyższa od cen eksportowych polskich eksporterów. W efekcie władze amerykańskie nałożyły cla antydumpingowe. które spowodowały zanik polskiego eksportu do Stanów Zjednoczonych. Również obecnie postępowania A-D mają znacznie większe znaczenie dla polskiego eksportu niż importu. Od czasu powstania WTO do końca lat dziewięćdziesiątych polscy eksporterzy byli celem kilkunastu postępowań A-D. Dane na temat środków stosowanych wobec polskich producentów na początku 2001 roku przedstawiono w tab. IX.3. Jak wynika z tab. IX.3, struktura krajów stosujących wobec Polski środki A-D była zbliżona do występującej w skali światowej. Dominuje UE, która wchłania prawie 2/3 polskiego eksportu. Charakterystyczna jest wysoka aktywność krajów nowo uprzemysłowionych (Tajlandia, Malezja, Indonezja, Tajwan oraz Turcja), chociaż eksport Polski do tych państw jest stosunkowo niewielki. Można jednak sądzić, że aktywność ta nie zawsze jest w pełni uzasadniona. W jednym przypadku Polska zakwestionowała wynik postępowania A-D prowadzonego przez administrację importera. W kwietniu 1998 roku Polska skierowała sprawę przeciwko Tajlandii do Organu Rozstrzygania Sporów WTO, twierdząc, że ostateczne cło A-D, w wysokości 27,8%, było wymierzone nierzetelnie, tj. niezgodnie z postanowieniami art. 2, 3, 5 i 6 Porozumienia o stosowaniu art. VI GATT 1994. W szczególności Polska kwestionowała to, że Tajlandia nie ujawniła wyników przeprowadzonego postępowania A-D. W orzeczeniu panelu powołanego przez ORS we wrześniu 2000 roku stwierdzono niezgodność z art. 3 opisywanego porozumienia (Ustalenie szkody). Konkluzja ta była potem przedmiotem analizy Organu Apelacyjnego, który opublikował swój raport w marcu 2001 roku. Stwierdzono w nim, że strona tajska rzeczywiście nie uwzględniła wszystkich faktów i naruszyła postanowienia dotyczące sposobu określania szkody przemysłu krajowego, zapisane w artykułach 1, 2, 4 i 5 Porozumienia WTO4". Zgodnie ze standardową procedurą strona tajska będzie musiała doprowadzić swe działania do zgodności z zasadami WTO. Analizując dalej tab. IX.3 trzeba zauważyć, że wśród krajów rozwiniętych postępowania A-D inicjowała głównie Unia Europejska (i raz Kanada). To zrozumiałe, ponieważ 66% polskiego eksportu przypada na kraje unijne. Tak więc na pierwszy rzut oka UE nie jest nadmiernie aktywna wobec Polski. 48 Por.: Woźnowski (1974), s. 158-162 lub Piontek (1975), s. 112-113. " Overview of the stale-of-play of WTO disputes, 23.03.2001, s. 22. Sprawa ta jest w dokumentach serii WT/DS122. 311 Kraje Towary Data rozpoczęcia stosowania środka A—D Wynik postępowania Europejska 1 rury bezszwowe z żelaza i stali 2 nawozy azotowe UAN 3 cynk nieobrobiony nie-stopiony 4 palety drewniane 5 płyty pilśniowe 6 sznurek poliprop. 7 liny i rury 8 saletra amonowa 25.11.97 1.01.95 3.09.97 22.09.97 7.06.97 24.11.97 6.08.98 29.01.99 3.04.99 19.02.99 18.08.99 26.01.01 zobowiązanie cenowo-ilosciowe lub clo A-D clo A-D zobowiązanie cenowe lub clo A-D zobowiązanie cenowe lub clo A-D zobowiązanie ccnowo-ilościowe lub cło A-D clo A-D zobowiązanie cenowo-ilościowe lub cło A-D clo A-D blachy stalowe 22.06.93 cło A-D ja uchwyty do obrabiarek 1.01.90 cło A-D india profile stalowe lypu H 26.05.97 clo A-D /an profile stalowe typu H 20.03.97 zobowiązanie cenowe ;zja papier falisty 8.07.97 tymczasowe cło A-D oxalkohoe 3.12.99 clo tymczasowe niepowlekany papier 13.02.98 clo A-D nezja profile stalowe typu H i L 3.06.99 cło A-D stalowe pręty żebrowane 1.02.01 tymczasowe clo A-D J: Kaliszuk (2001), s. 153, na podstawie raportu Komitelu ds. praktyk A-D WTO. Inaczej jednak wygląda sytuacja w ujęciu względnym. Jak wynika z cytowanego już ;śniej opracowania, w końcu 1998 roku Unia stosowała 139 Środków A-D5U, z tego rodki przypadały na Chiny (32) i Rosję (12). Gdyby pominąć te dwa kraje nie należące /TO, to 6 środków stosowanych wówczas wobec Polski stanowiło 6,3% ogółu spraw. :zas gdy udział Polski w zewnętrznym imporcie Unii wynosił około 2%". Oznacza to, ilska, podobnie zresztą jak inne kraje Europy Środkowo-Wschodniej, była stosunkowo to obiektem unijnych postępowań A-D. Sytuacja taka może dowodzić po prostu, że producenci polscy, zwłaszcza wytwarza- 10 Kempton, Holmes, Stevenson (1999), s. 29. Dane dla 1998 roku. Gdyby nawet uwzględnić Chiny i Rosję, to udział Polski-w postępowaniach A-D silby około 4,3%, co jest przeszło dwukrotnie wyższe od 2%. 312 można wskazać na uwarunkowania instytucjonalne, azieKi Którym nosc postępowań wobec Polski powinna być raczej niższa, niż wyższa, od przeciętnej. Polska, podobnie jak inne kraje Europy Środków o-Wschodni ej, stowarzyszone z Unią, od początku lat dziewięćdziesiątych była formalnie traktowana jako kraj o gospodarce rynkowej. Oznaczało to, że przy obliczaniu marży dumpingu stosowano polskie koszty i ceny, a nie (jak w przeszłości) wartości konstruowane w oparciu o koszty innych krajów. A zatem charakter gospodarki nie powinien wpływać dodatnio na ilość wszczynanych postępowań. Po drugie, zawarcie Układu Europejskiego zliberalizowało handel pomiędzy Polską a Unią. Początkowo niektórzy sądzili, że stosowanie środków A-D jest niezgodne z tym Układem". Jednak wszczynanie postępowań A-D przekreśliło możliwość takiej interpretacji. Postępowania takie są konieczne, ponieważ kraje stowarzyszone są traktowane jako państwa „trzecie", a Komisja musi wszczynać postępowanie, jeżeli zostaną przedstawione dowody wystąpienia dumpingu, szkody i związku pomiędzy nimi. Nie oznacza to jednak, że postępowania takie winny być częściej wszczynane. Można sądzić, że powinno być wręcz przeciwnie. W deklaracji z Essen stwierdzono mianowicie, że „w momencie zadowalającego wprowadzenia przepisów o konkurencji i pomocy państwa oraz dostosowania innych przepisów związanych z rozszerzeniem rynku, Unia będzie mogła podjąć decyzję o stopniowym ograniczaniu instrumentów ochrony rynku wobec dóbr przemysłowych" pochodzących z krajów stowarzyszonych54. Oczywiście, są to jedynie deklaracje. Uwzględniając jednak postępującą harmonizację prawa w Polsce, należałoby raczej oczekiwać zmniejszenia, niż wzrostu stosowania środków A-D. Dodatkowym czynnikiem, który powinien zmniejszać liczbę postępowań A-D, jest system „wczesnego powiadamiania". Komisja informuje administrację kraju eksportera o wpłynięciu skargi A-D na producenta. Informację tę potwierdza się w momencie, gdy bliskie jest już wszczęcie postępowania. Dzięki temu oskarżony otrzymuje dodatkowy czas na przygotowanie i zebranie materiałów faktograficznych do rozpoczynającego się postępowania. Poza tym, w przypadku wykazania dumpingu, władze Unii zezwalają na przyjęcie zobowiązań cenowych zamiast ceł A-D. Dzięki temu, jak pokazano wcześniej, odpowiednia suma jest przejmowana przez producenta lub eksportera, a nie przez władze fiskalne UE5i. Jak wyglądała polska polityka A-D, istotna z punktu widzenia interesów polskich importerów? Otóż do końca 1997 roku w Polsce obowiązywały stare przepisy A-D z 1989 roku, niezgodne z Porozumieniem WTO. Dlatego też w kwietniu 1996 roku Polska zobowiązała się do ich niestosowania wobec członków WTO. 32 Przemysł hutniczy jest szczególnie wrażliwy i wymaga restrukturyzacji zarówno w Polsce, jaki w Unii. Dodatkowym problemem jest to. że prywatyzacja tego przemysłu w Polsce przedłuża sie. W efekcie, prawdopodobnie, postępowania A-D są stosowane zamiast środków wyrównawczych. 53 Slevenson, Grayston (1997), s. 79. ia Ibidem, s. 80. i! Ibidem, s. 81. Dlatego też w zakończonych postępowaniach stwierdzono, że może być zastosowane clo A-D lub zobowiązanie cenowe. "313" tsiacją unijna, i Dyyy powania A-D w sytuacji, gdy wdrożone środki nie doprowadziły do odpowiedniego stu cen (opisywane już „wchłonięcie" cel), c) postanowienia dotyczące obchodzenia L-D {możliwość uznania montażu w kraju trzecim za celowe obchodzenie ceł A-D). ostatni zapis jest szczególnie kontrowersyjny. Był on kwestionowany przez kraje ijające się i nie został wprowadzony do Porozumienia WTO. Równie kontrowersyjne jest pojęcie „nieznacznego importu", zawarte w polskiej jnej legislacji. Przyjęto tu, że import taki jest mniejszy od \% krajowej konsumpcji go towaru. Natomiast w omówionych zasadach WTO stwierdzono, że import taki jest jszy niż 3% globalnego importu danego kraju (a łączny nie przekracza 1%). Nie epuje zatem ekwiwalentność obu zapisów, ponieważ ich porównywalność zależy od iłu importu w krajowej konsumpcji58. Wskazuje to na sygnalizowane wcześniej )ty z definicjami ilościowymi zjawisk ekonomicznych, zależnych zazwyczaj od retnej sytuacji rynkowej. Późne wprowadzenie legislacji zgodnej z WTO spowodowało, że administracja wa nie miała wiele doświadczenia w prowadzeniu postępowań A-D. Z kolei :y producenci nie zawsze umieli formułować wnioski potrzebne do ochrony przed ringiem. W efekcie Polska rozpoczęła, jak dotąd, stosunkowo niewiele postę-iń A-D i to głównie wobec krajów nie należących do Światowej Organizacji Handlu. Pierwsze postępowanie rozpoczęto w 1999 roku wobec producentów jednorazowych Iniczek gazowych, pochodzących z Chin, Tajwanu, Wietnamu i Indonezji. Władze ńe uznały, że występowało obchodzenia cła A-D (nałożonego w 1998 r. na mocy j ustawy na eksporterów chińskich) z powodu fałszowania miejsca ich produkcji oraz jnej zmiany kwalifikacji towarowej zapalniczek59. Kolejne postępowania A-D, rozpoczęte w 1999 roku przez administrację polską. ;zyły filmów rentgenowskich sprowadzanych z Niemiec oraz włókien syntetycznych ch i kabli włókna syntetycznego z poliestrów importowanych z Białorusi*. Jedynie w przypadku filmów rentgenowskich prowadzono postępowanie wobec członka 6 „Dziennik Ustaw", 157/97, poz. 1028. Szczegółowe i kompetentne wyjaśnienia na temat różnic pomiędzy usiawodawstwem polskim i unijnym. iesieniu do zasady Porozumienia WTO, są zawarte w: Kaliszuk (1998), s. 130-132. Ekwiwalentność obu definicji występowałaby, gdyby udział importu w PKB danego kraju był równy 1/3 Dodając dodatkowy zaworek, zapalniczki jednorazowe kwalifikowano jako produkty wielokrotnego 1. " Kaliszuk (2000). s. 320-321. Dane obejmują okres od początku 1998 r. do połowy 2000 r. się na rozpoczęcie sporu w ramach Światowej Organizacji Handlu. Na podstawie przytoczonych danych można sądzić, że przepisy A-D mają, jak dotąd, dużo większe znaczenie jako bariera eksportowa dla polskich producentów, niż jako ochrona krajowych wytwórców. Sytuacja może jednak ulec zmianie po akcesji naszego kraju do Unii Europejskiej. Po przystąpieniu do Unii, handel między Polską a krajami członkowskimi będzie miał charakter wewnętrzny, w ramach jednolitego rynku, i nie będzie poddawany procedurom antydumpingowym, wyrównawczym czy ochronnym. A więc producenci z Polski będą narażeni na protekcjonizm uwarunkowany jedynie w eksporcie zewnętrznym, na rynki trzecie. Polska będzie natomiast musiała dokonać korekt we własnym ustawodawstwie, aby dopasować go w pełni do legislacji unijnej. Z kolei w handlu „wewnętrznym" Polski z Unią będzie obowiązywała jedynie wspólnotowa polityka konkurencji. Główne zasady tej polityki zostały sformułowane w art. 85 - 94 Traktatu o Wspólnocie Europejskiej. Zakazuje się tam zawierania porozumień ograniczających lub zniekształcających konkurencję na rynku (art. 85) oraz nadużywania pozycji dominującej na rynku (art. 86). Ponadto polityka konkurencji kontroluje zakres funkcjonowania monopoli państwowych na rynku (art. 90) oraz rozmiary pomocy budżetowej udzielanej krajowym producentom (art. 92-94). Taka zmiana podstaw formalnych będzie miała konsekwencje ekonomiczne dla interpretacji dumpingu. Wymieńmy tylko niektóre różnice"1. Po pierwsze, WTO definiuje dumping jako dyskryminację cenową między rynkiem krajowym a zagranicznym i interpretuje to jako nieuczciwą konkurencję, którą należy zwalczać. Natomiast w ramach polityki konkurencji potępia się jedynie rzadko występujący dumping łupieżczy, służący eliminacji innego producenta z rynku. Po drugie, procedury A-D obejmują potencjalnie wszystkich producentów eksportujących dany towar, podczas gdy polityka konkurencji jest adresowana wyłącznie do producentów naruszających zasady tejże polityki. Jest ona jednak bardziej surowa, ponieważ w postępowaniach prowadzonych przez Komisję Europejską (lub sądy) wymierza się grzywny lub kary stanowiące rekompensatę za wyrządzone straty. Natomiast cła A-D nie są karą, lecz jedynie środkiem mającym wyeliminować zjawisko „nieuczciwego" dumpingu. Po trzecie, przepisy antydumpingowe chronią głównie producentów krajowych, zagrożonych importem. Polityka konkurencji natomiast służy w założeniu ochronie interesów konsumentów. Ingeruje jedynie wówczas, gdy następuje nadużycie pozycji dominującej lub „nieuczciwe" wsparcie rządowe. W tym sensie polityka konkurencji jest bliższa ekonomicznej koncepcji racjonalności (wzajemnego) dumpingu, który sam w sobie nie jest naganny i może, poprzez wzrost poziomu konkurencji, przyczynić sie do podniesienia dobrobytu społecznego. Wykoizystano lu porównanie zawarte w pracy; Stevenson, Grayston (1997), s. 86-87. 315 Inne formy protekcjonizmu pozataryfowego tej grupy), które w rzeczywistości prowadzą do wzrostu cen krajowych, podobnie jak instrumenty taryfowe. Zostaną one przedstawione w pierwszej kolejności. W drugiej części omówione będą różnorodne bariery techniczne. Na zakończenie przedstawimy uwagi na temat znaczenia tych norm w integracji Polski z Unią. V wykazie barier pozataryfowym, opracowanych przez UNCTAD (1994), wymienio-onad 100 rodzajów środków pozataryfowych stosowanych w handlu między-Iowym. W innym opracowaniu (OECD, 1994) wymienia się ponad 150 środków wanych wyłącznie w handlu rolnym. Jeszcze więcej rodzajów wymieniono we śuiejszych opracowaniach R. Ławniczaka, który dokonał przeglądu różnych klasyfi-i przypomina, że najstarsza z nich (GATT-owska z lat sześćdziesi4tych) opisywała óżnych środków pozatarfowych1. W związku z tym istnieje cały szereg możliwych fikacji tych instrumentów w oparciu o różnorodne kryteria, itosując klasyfikację opartą o wpływ danego środka na handel międzynarodowy, a wyróżnić następujące rodzaje środków pozataryfowych2. . Środki służące do kontrolowania wolumenu importu. Są to przede wszystkim rione już ograniczenia ilościowe, licencje importowe oraz VER-y. . Środki służące kontrolowaniu cen importowanych dóbr. Są tu zmienne opłaty rvnawcze, cła antydumpingowe i wyrównawcze, sezonowe taryfy rolne, zobowiązania swe, kwoty taryfowe oraz „przepisy domieszkowe". . Środki służące nadzorowi i kontrolowaniu cen i wolumenu importu. Są to kiego rodzaju automatyczne licencje importowe, związane z podejrzeniem o stoso-nieuczciwej konkurencji (dumpingu, subsydiowania). Samo ich wprowadzenie redukować wolumen importu. . Środki oddziałujące na produkcję i eksport dóbr. Są to głównie wszelkiego rodzaje ;ncje o charakterze produkcyjnym lub eksportowym. Znajdują się tutaj również lalne wymogi eksportowe. . Bariery techniczne. Są to wszelkiego rodzaju normy techniczne i sanitarne, gane przy imporcie do danego kraju. W przypadku znacznych różnic w skali ynarodowej prowadzą one do wzrostu kosztów lub wręcz uniemożliwiają import o towaru. Ławnicza); (1987), s. 17-23, dokonuje przeglądu klasyfikacji przez różne instytucje międzynarodowe: EKG ONZ, UNCTAD i poszczególnych autorów. Wykorzystano tu klasyfikacje przedstawioną przez Lairda (1997), s. 34-35 oraz 66-70. "316" 1. „Przepisy domieszkowe", minimalne wymogi eksportowe i porozumienie TRIMs3 Tak zwane przepisy domieszkowe polegają zazwyczaj na zobowiązaniu producentów lub inwestorów, działających na terenie danego kraju, do użycia — w pewnym minimalnym, z góry określonym procencie — komponentów lub innych nakładów produkcji krajowej. Przyjęcie takiego zobowiązania, zwłaszcza przez inwestora zagranicznego, łączy się zazwyczaj z określoną korzyścią finansową (np. zwolnienie podatkowe na pewien okres). Rozwiązania tego typu były najczęściej stosowane w przemyśle samochodowym krajów rozwijających się. Miały one służyć pobudzeniu produkcji krajowych kooperantów wytwarzających komponenty i półfabrykaty na potrzeby producenta finalnego, którym często była duża firma zagraniczna, inwestująca w danym kraju. Rozwiązania takie, w potocznej opinii, są niekosztownym środkiem pobudzającym jedynie działalność produkcyjną firm kooperujących z przemysłem samochodowym na terenie danego kraju. Innym środkiem stosowanym stosunkowo często przez kraje mniej rozwinięte są tzw. minimalne wymogi eksportowe. W takim przypadku producenci krajowi są zobowiązani do eksportu pewnej części własnej produkcji na rynki zagraniczne. Środek ten jest postrzegany jako niekosztowny instrument promowania eksportu, mający szczególne znaczenie dla krajów odczuwających kłopoty z równoważeniem bilansu płatniczego. 1.1. Skutki ekonomiczne funkcjonowania „przepisów domieszkowych" Mechanizm ekonomiczny funkcjonowania „przepisów domieszkowych" przedstawił stosunkowo prosto Corden (1971, s. 45-50) i wykorzystał później Laird (1997, s. 40-43)4. Najważniejsze elementy tej analizy są pokazane na rys. X.l. Przedstawmy zatem mechanizm funkcjonowania „przepisów domieszkowych". ' Po angielsku „przepisy domieszkowe" są nazywane „local content scheme", „domeslic conlenl reąuiremem", „contents-proiection scheme" lub „linkage scheme". TRIMs (Agreemenl on Trade Related Invesimenl Measures) — Porozumienie w sprawie handlowych aspektów działalności inwestycyjnej, jest omówione dalej. 4 Bardziej zaawansowana analiza „przepisów domieszkowych" znajduje się. w pracach Grossmana (1981) i Mussa (1984). 317 administracji, czyli: b = Im n *f C ^^^\r -W ' D j H Rysunek X.l. Skulki ekonomiczne funkcjonowania „przepisów domieszkowych' Przyjmijmy, że analiza dotyczy przemysłu samochodowego w małym kraju. Przemysł (np. inwestor zagraniczny) wytwarza produkt finalny (auto) i zgłasza popyt na ibrykat (krzywa DH). Popyt ten jest zależny od zapotrzebowania na samochód na rynku )wym, który nie jest tutaj bezpośrednio analizowany (por.: Corden, 1971). Półfabrykat noże pochodzić z importu (np. od Filii inwestora zagranicznego) i zostać kupiony po ; Pw lub też od producentów krajowych, których koszty produkcji tegoż półfabrykatu są uie przez krzywą podaży SH. Zakładamy, że oba półprodukty są doskonałymi tytutami. W warunkach wolnego handlu cena na rynku krajowym na analizowany komponent by równa Pw. W związku z tym popyt na komponent wynosiłby 0df, a jego podaż z krajowych producentów byłaby równa Qqf. A zatem import komponentu byłby ty qfdf. Przyjmijmy teraz, że rząd ustala, iż krajowi producenci aut muszą zużywać co najmniej ślony procent (np. 60%) komponentów produkcji krajowej do wytworzenia dobra nego (auta)5. Wówczas można wyznaczyć krzywą Im (HEIm), która określa dopusz-ly import komponentów zagranicznych (zależny od zużycia i produkcji komponentów mych). Krzywa ta została utworzona przez dodanie (odległość pozioma) do krajowej iży (S„), ustalonego przez rząd procentu wykorzystania krajowych komponentów. Gdyby popyt nie przekraczał wielkości Qqp to byłby całkowicie zaspokajany przez iż krajową. Z kolei popyt większy od 0qf, ale mniejszy od Qqe, byłby zaspokajany wno przez produkcję krajową (0^), jak i przez import. Natomiast popyt na ponenty, większy od 0q?, będzie zaspokajany przez produkcję krajową i import creślonych przez rząd proporcjach. Cena komponentów jest wówczas „mieszanką" komponentów krajowych i zagranicznych. Opisuje ją krzywa lAV, będącą średnią Zazwyczaj, dla zachęty (rekompensaty), rząd oferuje korzyści materialne za przestrzeganie tego wymogu. 318 Jeżeli popyt na komponenty ze strony przemysłu samochodowego jest opisany przez krzywą DH, to równowaga cenowa (jako średnia cen) na rynku krajowym ukształtuje się na poziomie PD (przecięcie IAV z Dlt). W tych warunkach wielkość krajowego popytu jest równa 0dm, podczas gdy krajowa podaż wynosi 0q,„, gdyż krajowi producenci komponentów otrzymują cenę równą Ps. Z kolei wolumen importu wynosi ąmdm \ jest znacznie mniejszy w porównaniu z wolnym handlem (qfdf). Warto zauważyć, że udział krajowej produkcji w popycie (0qJ0dm) jest równy proporcji użytkowania komponentów, określonej przez rząd (60%)''. Skutkiem wprowadzenia „przepisów domieszkowych" jest dodatkowy, „sztuczny" wzrost popytu na komponenty przemysłu krajowego, który otrzymuje teraz cenę Ps. Różnica pomiędzy nową ceną producenta a ceną w warunkach wolnego handlu (Ps - Pw) odzwierciedla „ukrytą taryfę" na komponenty7. Ten wzrost protekcjonizmu na komponenty, przy innych warunkach niezmienionych, zmniejsza poziom efektywnej protekcji (por. podrozdz. 9 rozdz. I) na dobro finalne (samochód). Dlatego też producenci domagają się zazwyczaj dodatkowej ochrony lub rekompensaty finansowej, zwiększającej koszty dla konsumentów krajowych. Poziom odpowiedniego ekwiwalentu taryfowego (TECOfJl) można próbować wyliczyć*. Spójrzmy na to z perspektywy firmy produkującej dobro finalne. Będzie ona zainteresowana produkcją dobra z udziałem (droższych) krajowych komponentów, jeżeli wzrost kosztów produkcji, wywołany przestrzeganiem „przepisów domieszkowych" (z powodu ukrytej taryfy), zostanie odpowiednio zrekompensowany. Przyjmijmy, że c stanowi określony procent zawartości krajowej danego dobra, C — koszt jednostkowy produkcji w warunkach istnienia „przepisów domieszkowych", b — korzyść jednostkową dla firmy (od jednostki produkcji), która spełnia te przepisy. Wówczas firma jest zainteresowana zakupem komponentów (break even point), gdy przyrost kosztów związany z przestrzeganiem przepisów domieszkowych jest co najmniej równy korzyści materialnej, uzyskanej od TE ,COJV] c ? C, a zatem ekwiwalent taryfowy wynosi: b TE 'fOM Administracja pragnąca zwiększyć udział komponentów krajowych (wzrost c) w produkcji dobra finalnego za pomocą przestrzegania „przepisów domieszkowych", musi udzielić wyższej rekompensaty (wzrost b), by zachować ten sam poziom protekcji (TEC0NV). Może też próbować zwiększyć poziom protekcji na dobro finalne. Oba rozwiązania zwiększają koszty dla krajowych konsumentów. Inny wariant tej polityki polega na tym. że firma przestrzegająca „przepisów domieszkowych" (tj. zakupująca procent c komponentów krajowych), może zakupić pozostałe komponenty z importu bezcłowo (kwota taryfowa). Natomiast nie przestrzegając 6 Laird<1997), s. 42-43. 7 „Implicit lariff". Jej ekwiwalent ad valorem to (P, - PW)IPW. 8 Deardorff, Stern (1998), s. 116-117. 319 ;trzegania „przepisów domieszkowych" polega na zmniejszeniu kosztów zakupu irtowanych komponentów o wielkość (/(I + t) od części importowanej (1 — c) oraz na pieniu kosztów związanych z ciem od części c kosztami komponentów krajowych, srających ukrytą taryfę {TECON2) lub korzyść materialną b = tCiil + i). A zatem walent taryfowy w tej sytuacji wynosi: jE um = Stosowanie „przepisów domieszkowych" jest więc przejawem „ukrytej" protekcji, ńczającej import zagranicznych komponentów i zwiększającej koszty dobrobytowe połeczeństwa. Korzyści z tej polityki odnoszą krajowi producenci komponentów, rost renty producenta na rys. X.l jest równy polu trójkąta AFD. Natomiast koszty ą sie z utratą dochodów celnych za import komponentów i/lub udzieleniem npensaty (b) producentom dóbr finalnych. Polityka taka nie jest obojętna dla innych 1.2. Minimalne wymogi eksportowe Minimalne wymogi eksportowe są instrumentem stosowanym głównie przez kraje ijające się w celu zwiększenia wywozu towaru. W takim przypadku producenci wi są zobowiązani do eksportu pewnej części własnej produkcji na rynki zagraniczne, lanizm działania tego instrumentu można pokazać stosunkowo prosto za pomocą t.2. p p D X y s 3 • X c KJ-- w n ' A / dobra, w którym kraj ma przewagę Konkurencyjną (HA < Fw). W warunkach liberalnego handlu cena na rynku krajowym jest równa PH, wielkość podaży krajowej 0qv wielkość popytu 0g„ a wolumen eksportu wynosi q2qY Załóżmy teraz, że administracja domaga się, by zagraniczni inwestorzy lub producenci krajowi, podejmujący produkcję, wyeksportowali co najmniej qtq4 danego dobra. Inne sformułowanie minimalnego wymogu eksportowego polega na tym, że producenci muszą wyeksportować co najmniej określoną część (równą ą^lOą^) wytwarzanych przez siebie dóbr1". Wymaga to zwiększenia produkcji do poziomu 0q4 i zmniejszenia konsumpcji krajowej do 0^. Osiągnięcie tego celu jest możliwe tylko poprzez wygenerowanie dodatkowego dochodu dla producentów wskutek podniesienia ceny dla krajowych konsumentów1!. Jeżeli na rynku krajowym jest wielu producentów danego dobra, to mogą oni „dobrowolnie" opodatkować się (podatek produkcyjny równy t). Nałożenie takiego podatku spowoduje wzrost ceny na rynku krajowym do poziomu Ps i spadek konsumpcji krajowej do Oc,. Dodatkowy „przychód" uzyskany od konsumentów krajowych z tytułu tego podatku jest równy polu a, natomiast renta konsumenta zmniejszy się o wielkość (a + b). Całkowity koszt zwiększania produkcji o wielkość q3q4 (podobnie jak przy zastosowaniu subwencji) jest równy polu (a + b + c+d+e +/). Natomiast przyrost nadwyżki producenta wskutek wzrostu ceny jest równy polu (a + b + c + e +/). W sumie więc zmiany dobrobytowe netto w takim kraju będą równe: -(b + d) = [a - (a + b) - (a + b + c + d+e+f) + (a + b + c + e+f)]. Otrzymany rezultat jest dokładnie taki sam, jak w przypadku zastosowania subwencji jednostkowej s, udzielonej z budżetu państwa (s = t) w małym kraju12. Różnica polega jedynie na tym, że przy wprowadzeniu minimalnego wymogu eksportowego koszty ponieśli tylko krajowi konsumenci danego dobra, ptacąc wyższą cenę na rynku. Natomiast w przypadku subwencji eksportowej koszty są bardziej rozłożone, ponieważ ponosi je, za pośrednictwem budżetu, całe społeczeństwo. Narzucanie minimalnego wymogu eksportowego oznacza zatem, że następuje wzrost eksportu dzięki różnicy pomiędzy wyższą ceną krajową a niższą światową. Efekt ten przypomina skutki stosowania dumpingu i subwencji eksportowych. Polityka taka, podobnie jak wymienione środki, jest traktowana jako przejaw nieuczciwej konkurencji. 1.3. Porozumienie TRIMs i jego weryfikacja w WTO Kwestie związane z „przepisami domieszkowymi" i minimalnymi wymogami eksportowymi nie były regulowane przez GATT. W 1947 roku tego typu polityka prawdopodobnie w ogóle nie była stosowana w żadnym kraju. W Układzie Ogólnym Rysunek X.2. Skutki stosowania minimalnych wymogów eksportowych w małym kraju ' Ibidem, s. 117. 10 Wzrost eksportu przy założeniu, że kraj jest mały i nie obniża ceny na rynku światowym (P»). W przy padku dużego kraju nastąpiłaby obniżka tej ceny, wywołując dodatkowe straty dobrobytowe (por. rozdz. VIII) 11 Gdyby występował tylko jeden producent, to on sam podniósłby cenę swego produktu na rynku krajowym (por. dumping w warunkach monopolu). " Por. pkt 1.2 rozdz. VIII. 321 wym Dyyy rozsiizygmic wjitn-ŁiiiŁ JJIŁCŁ mautuic narodową. N latach osiemdziesiątych niektóre bardziej zaawansowane kraje rozwijające się za- wykorzystywać „przepisy domieszkowe" do ochrony rodzącego się krajowego prze-i oraz minimalne wymogi dla promocji eksportu. Instrumenty te były pozornie niekosz-i i miały coraz większe znaczenie przy ograniczaniu swobody we wdrażaniu protek-zmu taryfowego i narastających trudnościach w utrzymaniu równowagi płatniczej1-. Natomiast kraje rozwinięte były zainteresowane w ograniczaniu stosowania środków .sztalcających handel wskutek stosowania bodźców oddziałujących na inwestycje, ?irdziej radykalne projekty reform przedstawiały Stany Zjednoczone, zainteresowane kim porozumieniem inwestycyjnym. Prezentowały one całą listę środków, które :ształcają handel. Obok dwóch wymienionych były tu: ograniczenia dewizowe. ce inwestycyjne, wymogi transferu technologii, wymogi równoważenia obrotów Iowych, wymogi sprzedaży krajowej i inne14. Z kolei kraje rozwijające się nie były tresowane tym porozumieniem i przyjmowały postawę defensywną. Pak znaczne różnice stanowisk w pierwszej fazie rundy urugwajskiej uniemożliwiały niecie szerokiego porozumienia w tej sprawie. Porozumieniu takiemu sprzeciwiało się .aście krajów rozwijających się, w tym: Argentyna, Brazylia, Egipt i Indie15. W efekcie nięte porozumienie TRIMs ma dosyć ograniczony zasięg i jest wyjątkowo krótkie. Najważniejszy jest art. 2 Porozumienia w sprawie handlowych środków polityki stycyjnej (TRIMs). Stwierdzono tam w par. i, że „(...) żaden Członek (WTO) nie ie stosował jakiegokolwiek środka polityki inwestycyjnej, niezgodnego z postanowie-i art. III i XI". Z kolei w par. 2 powiedziano, że załącznik do porozumienia „zawiera iz ilustrujący środki sprzeczne ze zobowiązaniem do traktowania narodowego, kającym z par. 4 art. III GATT 1994, oraz ze zobowiązaniem do ogólnego zniesienia liczeń ilościowych wynikających z par. 1 art. XI". W art. 1 załącznika stwierdzono, że środki (TRIMs) niezgodne z art. III, to takie, które yśl wewnętrznego prawa (...) są obowiązkowe lub egzekwowane, bądź też ich ?sowanie jest konieczne w celu uzyskania korzyści, a które wymagają: i) nabycia lub używania (...) towarów pochodzenia krajowego (...) bądź to okreś-;h w kategoriach poszczególnych produktów, ilości lub ich wartości, bądź to tegoriach proporcji ilości lub wartości lokalnej produkcji tego przedsiębiorstwa, :>) ograniczenia zakupów lub użycia (...) towarów importowanych do wielkości zanej z ilością lub wartością lokalnej produkcji, która jest przez to przedsiębiorstwo artowana". Z. kolei w art. 2 załącznika do porozumienia TRIMs, do środków niezgodnych z art. X! żono takie, które ograniczają: i) „(...) import (...) towarów stosowanych lub związanych z lokalną produkcją (...i ograniczają go do wielkości związanej z ilością lub wartością lokalnej produkcji, ortowanej przez to przedsiębiorstwo, 3 W literaturze polskiej porozumienie TRIMs było omówione w pracy: Ładyka (1998). 14 Croome (1995), s. 138-139. '? Ibidem, s. 258. I1USC1 1UD wartości lokalnej produkcji tego przedsiębiorstwa". Do kategorii środków zakazanych zaliczono więc „przepisy domieszkowe", minimalne wymogi eksportowe oraz inne zobowiązania do równoważenia importu z eksportem. W art. 4 porozumienia potwierdzono prawo krajów rozwijających się do odstępstw od art. 2 „w sposób i w stopniu" na jaki zezwala na to art. XVIII GATT 1994 w sprawie postanowień dotyczących bilansu płatniczego. Z kolei w art. 5 stwierdzono, że wszystkie środki winny być notyfikowane w ciągu 90 dni. Kraje rozwinięte winny wyeliminować wszystkie środki w ciągu dwóch lat, a kraje rozwijające się w ciągu pięciu lat (kraje najmniej rozwinięte w ciągu 7 lat). Natomiast w okresie przejściowym członkowie WTO formalnie nie mogli modyfikować zasad funkcjonowania analizowanych środków. Jakie są doświadczenia z funkcjonowania porozumienia TRIMs w WTO? W pierwszym okresie funkcjonowania Światowej Organizacji Handlowej kontrowersje dotyczyły głównie zakresu notyfikacji środków składanych przez poszczególne kraje. Jednak już od 1996 roku, a więc jeszcze w okresie przejściowym dla krajów rozwijających się, kraje rozwinięte wszczęły postępowania rozstrzygające wobec krajów rozwijających się, stosujących środki TRIMs. Wymieńmy postępowania prowadzone wobec krajów oskarżonych o stosowanie tych środków (stan z marca 2001 r.16). 1. Brazylia — przemysł samochodowy. W lipcu 1996 roku Japonia (poparta potem przez Stany Zjednoczone i UE) zarzuciła temu krajowi, że niektóre środki pro mowania inwestycji naruszają art. I, III i XI GATT, art. 2 porozumienia TRIMs oraz art. 27 porozumienia w sprawie subsydiów17. Sprawa ta, jak można sądzić, została zawieszona. 2. Indonezja — przemysł samochodowy. W październiku 1996 roku Japonia zarzuciła temu krajowi, że środki stosowane w ramach indonezyjskiego narodowego programu samochodowego (między innymi „przepisy domieszkowe") naruszają art. I, III i XI GATT oraz art. 2 porozumienia TRIMs. Podobne zarzuty zostały sformułowane przez Stany Zjednoczone i UE18. Powołany panel w raporcie z lipca 1998 roku stwierdził, że Indonezja rzeczywiście naruszyła postanowienia wymienionych artykułów. Opinię tę potwierdzi! Organ Apelacyjny. W lipcu 1999 roku Indonezja poinformowała, że wprowa dziła do swego ustawodawstwa zalecenia Organu. 3. Kanada — przemysł samochodowy. W lipcu 1998 roku Japonia zarzuciła temu krajowi, że legislacja (Auto Pact), dotycząca handlu kanadyjsko-amerykańskiego, dopusz cza tylko ograniczoną ilość wolnocłowego importu, zależnego od spełnienia warunków związanych z „przepisami domieszkowymi" i określonych warunków sprzedaży. Powoła ny panel, a potem Organ Apelacyjny stwierdziły, że Kanada naruszyła art. I, III i XXIV GATT, Porozumienie w sprawie subsydiów i GATS, ale nie porozumienie TRIMs. 16 World Trade Grganization: Overview ofthe Stale of Play of WW Dispules (wersja z marca 2001). 17 Dok. WT/DS51, 52, 65 i 81. 1S Dok. WT/DS54, 55, 59 i 64. i i podzespołów tylko wtedy, gdy podpiszą umowę z agencję rządową, dotyczącą nalnego wkładu komponentów krajowych oraz zobowiążą się do równoważenia irtu z importem19. Natomiast w maju 1999 roku Stany Zjednoczone wysunęły podobne żenią dodając dodatkowe, że dopuszczalna wartość licencji importowej zależy od ?mu eksportu firmy w roku poprzednim2". Obie strony zarzuciły Indiom naruszenie I i XI GATT 1994 oraz art. 2 porozumienia TREMs. Wspólny panel dla obu powań powołano w listopadzie 2000 roku, i. Filipiny — przemysł samochodowy. W maju 2000 roku Stany Zjednoczone ciły temu krajowi, że nowy indonezyjski program rozwoju produkcji samochodowej aga, aby firmy otrzymujące pozwolenie na import części spełniały „przepisy eszkowe" i minimalne wymogi eksportowe, co — zdaniem USA — narusza art. 2 sumienia TRIMs21. Nowy panel został powołany w listopadzie 2000 roku. akie wnioski płyną z przebiegu konfliktów związanych z porozumieniem TRIM-s na n WTO? Otóż prawie we wszystkich przypadkach sprawy dotyczyły wsparcia dla nyslu samochodowego w dużych, nowo uprzemysłowionych krajach22. Polityka taka ierciedla głównie klasyczny argument protekcjonizmu wychowawczego, ponieważ nys! ten dopiero powstaje w opisywanych krajach. Sugeruje to, że przemysł ten ;ywiście jest traktowany jako strategiczny, mający duże znaczenie dla całej gospoda-Craje te nie stosowały klasycznego protekcjonizmu taryfowego ze względu na coraz szy zakres związania stawek celnych. Stosowanie „przepisów domieszkowych" imalnych wymogów eksportu było pozornie niekosztowne. Miało ono z jednej strony /wizować dużą część gospodarki, a z drugiej zmniejszyć kłopoty z równowagą iętrzną. Władze tych państw często ogłaszały „narodowe programy motoryzacji", ce pobudzić rozwój gospodarczy i zwiększyć dostępność samochodów dla przecięi-obywatełi. Niestety, programy takie niekiedy prowadziły do korupcji lub nadużycia zy23. Z drugiej strony częstość postępowań wszczynanych przez kraje rozwinięte dowodzi, liędzynarodowe firmy samochodowe pochodzenia amerykańskiego, europejskiego ańskiego są niesłychanie wrażliwe na jakiekolwiek naruszenie ich interesów w krajach, tórych przemysł samochodowy dopiero powstaje. Należy dodać, że w wielu padkach są to po prostu montownie samochodów firm macierzystych z krajów 'iniętych. Dążą one do redukcji kosztów swych produktów i zapewnienia im >wiedniej jakości (krajowe komponenty nie zawsze są doskonałymi substytutami), Konflikty powstające z powodu porozumienia TRIMs odzwierciedlają wyraźna ienność interesów między krajami nowo uprzemysłowionymi i rozwiniętymi w „stra- '" Dok. WT7DSU6. '" Dok. WT/DS175. ;i Dok. WT7DS195. Wyjątkiem są Indie, które trudno zaliczyć do krajów nowo uprzemysłowionych. Istnieje jeszcze jeden ladek sektorowy' powoływania się na porozumienie TRIMs, który dotyczy kwot taryfowych na mięso "zowe i drób, otwieranych przez Filipiny na mocy Porozumienia rolnego (dok. WT/DS/74). Najbardziej widoczna korupcja władzy wystąpiła w tym zakresie w Indonezji. W tym kontekście spór między Polską a Indiami, dotyczący przemysłu samochodowego, staje się bardziej zrozumiały. W Polsce również stosowano wiele dodatkowych instrumentów pozataryfowych. Dla ochrony rodzącego się przemysłu samochodowego, obok kwestionowanej przez Indie w WTO protekcji celnej, Polska stosowała zakazy importu samochodów używanych, wymogi dotyczące montażu przemysłowego, kwoty wolnocłowe na importowane komponenty24, zachęty podatkowe dla firm ulokowanych w specjalnych strefach ekonomicznych i prawdopodobnie inne środki handlowe związane z inwestycjami25. Doprowadziło to do modernizacji i znacznego rozwoju produkcji samochodów w Polsce. Jednak koszty dobrobytowe tej polityki, ze względu na niewielką przejrzystość stosowanych instrumentów pozataryfowych, są trudne do oszacowania. 2. Bariery techniczne w handlu Wszelkiego rodzaju normy21" techniczne, normy bezpieczeństwa i normy sanitarne stanowią istotny element regulacji życia gospodarczego prawie każdego kraju i są uzasadniane koniecznością ochrony życia i zdrowia obywateli. Mają one często ogromne znaczenie dla podniesienia „jakości życia". Jest to dobrze widoczne w przypadku norm służących ochronie środowiska naturalnego. Celowość ich użycia nie może być więc kwestionowana. Jednak stosowanie norm ma również poważne konsekwencje ekonomiczne. Zgodnie , klauzulą narodową GATT wszelkie normy winny być stosowane z tą samą rygorystycz-lością wobec produktów krajowych i zagranicznych. W efekcie podnoszą one zazwyczaj toszty transakcji międzynarodowych, a czasami mogą stanowić barierę w handlu. Dlatego zż społeczność międzynarodowa dąży do stworzenia zasad wielostronnej polityki ldlowej w tym zakresie. 2.1. Bariery techniczne i sanitarne — mechanizmy ekonomiczne Stosowanie odmiennych standardów technicznych czy sanitarnych przez kraj importera powoduje, że towary oferowane przez eksportera nie są doskonałymi substytutami27. 2A Kwoty wolnocłowe na import komponentów (obniżające koszty produkcji) do 1996 r. przysługiwały tylko tym producentom samochodów, którzy mieli aktywa o wartości minimum 10 min ECU, produkowali co najmniej 8 lys. samochodów i zatrudniali minimum 1000 pracowników. Por. Trade Policy Review Poiand (2000), s. 60 (część dotycząca minimum local reąuiremnts). :5 Cześć zachęt jest zawarta w częściach niejawnych kontraktów zawartych ze strategicznymi inwestorami. !S W podrozdziale tym terminy ..normy" i „standardy techniczne" są używane zamiennie. 21 Bardziej zaawansowaną analizę w ramach równowagi ogólnej konsekwencji stosowania standardów technicznych dla handlu międzynarodowego przedstawiono w pracy: Gandal. Shy (2001). 325 ksportowania danego towaru, wywołuje to wzrost kosztów produkcji dla eksportera dostawie na rynek zagraniczny. Można to pokazać za pomocą rys. X.3. Przedstawiono tu krzywą podaży eksportowej (Ss) zagranicznego producenta oraz wą popytu na import dużego kraju importera (DM) przed wprowadzeniem standardów nicznych. Początkowo towary krajowe i zagraniczne są doskonałymi substytutami, warunkach wolnego handlu jednolita cena równowagi kształtuje się w punkcie cięcia obu krzywych (PF). Wówczas wielkość importu jest równa mF. Wprowadzenie nowych (odmiennych) norm technicznych wymaga zwiększenia :tów produkcji na każdąjednostkę wyeksportowanego produktu o pewną stalą wartość, fekcie nowa krzywa popytu na import (Dj) przesuwa się w lewo i staje się mniej tyczna (bardziej stroma):fi. Wywołuje to spadek importu do poziomu mB, spadek ceny eksportera (P*B) i wzrost ceny na rynku kraju importera (PB). W przypadku gdy aniczny dostawca ma pozycję (quasi) monopolistyczną, jego krzywa kosztu krań-ego znajduje się poniżej krzywej popytu i może nastąpić jeszcze silniejsze zmniej-lie importu (do mB') przy większym wzroście ceny (PB). r —C = ' 5 określić jako'": gdzie: CH jest kosztem jednostkowym produkcji spełniającym wymogi krajowe, a CIM kosztem jednostkowym spełniającym standardy produktu importowanego. Można też wyliczyć ekwiwalent taryfowy, jeżeli występuje kosztowna procedura oceny zgodności produktów importowanych ze standardami, podnosząca koszt Cm w stosunku do CH. Jeżeli identyczne normy są stosowane bardziej starannie (restrykcyjnie) wobec produktów importowanych niż krajowych, to trzeba porównać koszty producentów dostarczających na oba rynki. Nieco inaczej wyglądają koszty, gdy normy tworzone są w ramach organizacji międzynarodowych (np. w UE), jako wynik „rozsądnego" kompromisu pomiędzy krajami członkowskimi. Przyjmijmy np., że kraje zrzeszone tworzą normę dotyczącą dopuszczalnego poziomu hałasu, która będzie obowiązywała wszystkich członków tej organizacji. Osiągnięty kompromis i związane z nim koszty można przedstawić za pomocą rys. X.4. p V _____\ s p \ \ 1 a n \ ' h P* \ H Rysunek X.3. Skutki stosowania barier technicznych w handlu w dużym kraju" Różnica między ceną wolnohandlową c.i.f. (PF) a cena występującą po wprowadzeniu er technicznych, stanowi miarę restrykcyjności tego środka. Jednakże pomiar jest ?łychanie trudny i wymagałby oceny ze strony ekspertów w danym sektorze produkcji, ;li standardy stosowane wobec dóbr importowanych (IM) są bardziej restrykcyjne niż 0 NA NAV Ng Cisza Rysunek X.4. Skutki ekonomiczne wprowadzania wspólnej, „kompromisowej" normy Na osi poziomej pokazano miarę poziomu „ciszy" (w decybelach, jako odwrotność hałasu), np. urządzeń gospodarstwa domowego, a na osi pionowej korzyści i koszty (C)}1. Krzywe MBA i MBB ilustrują korzyści marginalne z określonego poziomu „ciszy" — odpowiednio w kraju A i B. Pokazano też (identyczne) koszty krańcowe osiągnięcia danego poziomu ciszy (MC) w obu krajach. Załóżmy, że „norma ciszy" została ustalona Wprowadzenie cła ad valorem jedynie przesunęłoby krzywą popytu w lewo. '-'' Wykorzystano tu rysunek Deardorffa i Sterna (1998), s. 6, obrazujący skuiki stosowania baria licznych w handlu i innych środków pozataryfowych. 10 Deardorff, Steni (1998), s. 119-120. 31 Rysunek powstał dzięki sugestii prof. T. Żylicza. 326 W ^az.klJIJ.1 Ł uujum. TT Maju J-I uvi^ułŁt/vamj JCSl WyifłZy ^ULium limanu, raju B niższy12. rzyjmijmy, że kraje drogą negocjacji ustalają wspólną, „średnią" normę (NAV), która ; teraz obowiązywała w obu krajach. Nowa norma jest więc kompromisem pomiędzy mii obwiązującymi w kraju A i B. Kraj A, zgodnie z omawianą normą, będzie musiał szyć wymagania dotyczące poziomu ciszy (norma bardziej rygorystyczna), a kraj dżyć je. W efekcie starta dobrobytowa kraju A będzie równa polu trójkąta MNP, u B — trójkąta KLM. .ozkład zmian w poziomie dobrobytu pomiędzy różnymi krajami może być zatem miotem badań empirycznych. Jednak wyliczenie kosztów wszystkich barier (norm) .cznych, występujących w całej gospodarce, jest prawie niemożliwie. Wymagałoby to jółowych analiz sektorowych, wykonanych przez ekspertów od norm i kosztów kcji. Dlatego też w opracowaniach analizujących korzyści z funkcjonowania całego litego rynku UE, na którym nie występują bariery techniczne, przyjęto bardzo duże iczenia. Cytowany już Gasiorek, Smith i Venables (1991) przyjęli, że funk-wanie jednolitego rynku zmniejszy koszty handlowe o 2,5% dla wszystkich członków Z kolei Francois (1998) analizując przystąpienie krajów Europy Środkowo-lodniej zakłada, że koszty handlowe wskutek akcesji tych krajów obniżą się liniowo '?>. Inne podejścia do analizy kosztów stosowania barier technicznych w handlu autor stawi dalej. 2.2. Porozumienie w sprawie barier technicznych indlu (TBT) i Porozumienie sanitarne i fitosanitarne (SPS)33 ierwsze porozumienie w sprawie barier technicznych w handlu zostało zawarte sie rundy tokijskiej w 1979 roku. Przyjęto w nim, że regulacje techniczne i normy :e ochronie życia i zdrowia nie powinny stanowić dodatkowej bariery w handlu ynarodowym. Dlatego też zachęcano członków GATT do stosowania, w miarę wości, norm międzynarodowych. Kodeks rundy urugwajskiej miał jednak charakter związkowy. / czasie rundy urugwajskiej większość krajów członkowskich była zgodna co do ;zności zawarcia analogicznego obowiązkowego porozumienia. Niezbyt silne eżenia do niego były zgłaszane w ostatniej fazie rundy przez „ekologów", którzy lentowali, że może ono stanowić potencjalne utrudnienie w polityce ochrony wiska. Z kolei Unia Europejska proponowała zawarcie kodeksu współdziałania ządowych organów zajmujących się standaryzacją. Inni, zwłaszcza Stany Zjed- -T aunuc jcunaK różnice stanowisK nie oyyy zoyL Sytuacja była bardziej skomplikowana w sektorze rolnym. Nikt nie kwestionował potrzeby ochrony życia i zdrowia konsumentów artykułów spożywczych. Było to zresztą również zapisane w artykule XX(b) GATT35. Większość krajów stosuje wiele norm sanitarnych i fi to sanitarnych. Jednak zakres ich stosowania i same normy są dość zróżnicowane. Dlatego też występowały znaczne różnice stanowisk między krajami negocjującymi nowe porozumienie w czasie rundy urugwajskiej. Wspólnoty Europejskie twierdziły, że osiągnęły już wysoki poziom norm sanitarnych i nie mogą zaakceptować żadnych niższych standardów. Kładły one główny nacisk na powszechną dostępność informacji na temat istniejących norm. Stany Zjednoczone podkreślały, ze wszelkie normy winny być „naukowo uzasadnione" i uwzględniać ekwiwalentne standardy stosowane w innych krajach. Japonia domagała się uwzględnienia zróżnicowanych norm wynikających z różnic dietetycznych. Z kolei członkowie grupy Cairnes (główni eksporterzy żywności) kładli nacisk na konieczność uzasadnienia istniejących norm, a większość krajów rozwijających się chciała możliwie najszerszego stosowania norm międzynarodowych w obawie, że standardy krajowe będą dodatkową barierą w handlu36. Pomimo istniejących różnic udało się jednak osiągnąć kompromis i sformułować tekst porozumienia SPS, który opiera się na koncepcji kodeksu TBT. Warto zatem pokrótce przedstawić treść obu porozumień dotyczących standardów. W porozumieniu TBT stwierdzono, że norma {standard) to „dokument (...) ustanawiający zasady, wytyczne lub charakterystyki wyrobów lub odnośnych procesów i metod produkcji, z którymi zgodność nie jest obowiązkowa. Może obejmować również (...) terminologię, symbole, wymogi dotyczące opakowania, znakowania lub etykietowania Najważniejsze ogólne zasady działania organów rządowych zawarto w art. 2 porozumienia37. Przypomniano w nim, że towary importowane, niezależnie od kraju pochodzenia, muszą być traktowane niemniej korzystnie niż produkty krajowe, a normy nie powinny być tak formułowane, aby tworzyć niepotrzebne bariery w handlu. I dalej: „(...) przepisy techniczne nie powinny ograniczać handlu w stopniu większym niż to jest konieczne dla osiągnięcia uzasadnionego celu, przy wzięciu pod uwagę uzasadnionego ryzyka, jakie może wywołać nieosiągnięcie tego celu. Takie uzasadnione cele to: inter alia, wymogi f bezpieczeństwa narodowego, zapobieganie oszukańczym praktykom, ochrona zdrowia i bezpieczeństwa ludzi, życia i zdrowia zwierząt oraz roślin lub środowiska. Przy ocenie takiego ryzyka istotnymi elementami są: inter alia, dostępna informacja naukowo--techniczna, odnośna technologia produkcji lub zamierzone zastosowanie wyrobów" (art. 2.2). Praktyka funkcjonowania porozumienia TBT pokazała jednak, że te neutralne i rozsądne zapisy są trudne do weryfikacji. Bardziej rygorystyczna norma w kraju B wynika z lego, że korzyści krańcowe z ciszy są większe w tym *rawdopodobnie kraj len jest bardziej rozwinięty i dlatego bardziej ceni cisze. W pracy używany jest skrót porozumienie TBT (Technical Barriers to Trade) dla Porozumień! a sie barier technicznych w handlu, oraz porozumienie SPS (Sanitary and Phytosanitary Agreemeni) dla mienia w sprawie stosowania środków sanitarnych i fitosanitarnych. 328 14 Croome(1995), s. 86. 35 Członkowie GATT mają prawo stosować środki „konieczne dla ochrony życia ludzi, zwierząt i roślin oraz zdrowia ludzi (...)". 36 Croome (1995), s. 236-237. 11 Istotny jest również zal. 3 porozumienia, zawierający „kodeks właściwego postępowania". 329 geograficznymi lub istotnymi problemami technicznymi". Kraje winny możliwie łniej uczestniczyć w przygotowywaniu norm przez odpowiednie organizacje między-owe. Stosując własne normy członkowie winni określać raczej „(?-.) pojęcia cech owych produktów, niż opis ich konstrukcji lub ich charakterystykę opisową" 1.8). Kraj przygotowujący taką normę powinien odpowiednio wcześniej powiadomić ków WTO, przedstawić jej uzasadnienie oraz przedyskutować ewentualne komen- W tym celu członkowie WTO zostali zobowiązani do notyfikacji wprowadzanych i utworzenia odpowiednich punktów informacyjnych. )użo uwagi poświęcono również procedurom oceny zgodności produktów z ist-rymi normami. Powinny być one niedyskryminacyjne (klauzula narodowa) i nie :yć dodatkowych barier w handlu. Narodowe organa dokonujące oceny zgodności 'fikacji) powinny, w miarę możliwości, uznawać ekwiwalentne atesty wystawiane odpowiednie organa innych krajów członkowskich. Kraje winny też, w miarę .wości, zezwolić na funkcjonowanie takich organów (certyfikacyjnych), pochodz^-z innych krajów. Itruktura porozumienia SPS jest podobna. W art. 2 stwierdzono, że „(...) członkowie vnią, aby jakikolwiek środek sanitarny czy Fitosanitarny był stosowany tylko jesie niezbędnym dla ochrony życia i zdrowia ludzi, zwierząt i roślin oraz był oparty isadach naukowych i nie pozostawał w sprzeczności z dostępnymi dowodami Dwymi (...)". ?odobnie jak w porozumieniu TBT, i tu stwierdzono, że „członkowie będą opierali swe i (...) na istniejących normach międzynarodowych (art. 3.1), a zwłaszcza ustalonych v Komisji Codex Alimentarius, Międzynarodowym Urzędzie Epizootii (...) oraz zynarodowej Konwencji w sprawie Ochrony Roślin(...)" (art. 3.4). Stwierdzono również, że kraje mają prawo „wprowadzić środki (...) powodujące zy stopień ochrony sanitarnej od tego, jaki byłby osiągnięty przy zastosowaniu :ów opartych na odpowiednich międzynarodowych normach (...)" (art. 3.3). Dla Mszenia uciążliwości tej możliwości stwierdzono, że „członkowie (WTO) będą vać środki (...) stosowane przez innych członków za ekwiwalentne, nawet gdy środki ,nią się od ich własnych (...), jeżeli eksportujący członek obiektywnie wykaże (....), że środki zapewniają właściwy poziom ochrony sanitarnej lub fitosanitarnej impor-;go członka" (art. 4.1). V tym celu „członkowie zapewnią, by ich środki były oparte na ocenie ryzyka dla i zdrowia ludzi, zwierząt i roślin, stosownej do okoliczności, przy uwzględnieniu d opracowanych przez odpowiednie organizacje międzynarodowe (art. 5.1). Prz\ e ryzyka członkowie uwzględnią dostępne dowody naukowe; odpowiednie procesy ody produkcji; odpowiednie metody inspekcji, pobierania próbek i testowania (...)" 5.2). I dalej „przy określaniu odpowiedniego poziomu ochrony (...) członkowie nni uwzględnić celowość minimalizowania odpowiednich efektów handlowych'' 5.4). Interpretacja tych rozsądnych stwierdzeń bywa w praktyce niesłychane trudna. iV porozumieniu SPS, podobnie jak w TBT, kraje zostały zobowiązane do odpowied-notyfikacji nowych norm sanitarnych i fitosanitarnych oraz do założenia punktu 330 dyskryminacyjne wobec towarów importowanycn, nadmiernie czasochłonne i zbyt kosztowne (zał. 3), Kraje rozwijające się winny otrzymać pomoc techniczną we wdrażaniu zasad porozumienia SPS od bardziej rozwiniętych gospodarczo członków WTO. 2.3. Weryfikacja porozumień TBT i SPS na forum WTO Omówione zasady obu porozumień były poddane trudnej weryfikacji w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych. Stały się one przedmiotem kilkunastu postępowań spornych na forum WTO, Wymieńmy niektóre szczególnie kontrowersyjne i rozstrzygnięte już spory38. 1. UE: Cocąuitte Saint Jacąues. Francja wprowadziła nazwę handlową Cocąuille Saint-Jacąues na małże łowione u wybrzeży tego kraju. Kanada, Peru i Chile uznały w 1995 roku, że narusza to art. I i II GATT oraz art. 2 porozumienia TBT, ponieważ małże przez nie eksportowane są biologicznie takie same, ale nie mają prawa nosić tej nazwy handlowej we Francji, co zmniejsza ich eksport39. Powołany panel nie wydał orzeczenia, ponieważ strony konfliktu doszły do wzajemnie uzgodnionego porozumienia. 2. Australia: łosoś. W marcu 1997 roku Kanada zażądała powołania panelu zarzucając Australii, że zakazując importu łososia z Kanady, w oparciu o przepisy dotyczące kwarantanny, naruszyła art. XI i XIII GATT oraz porozumienie SPS40. Po odwołaniu, Organ Apelacyjny w październiku 1998 roku stwierdził, że Australia naruszyła art. 5.1 i 2.3 porozumienia SPS. Powołany powtórnie panel dodatkowo orzekł, że ograniczenia importowe, stosowane jedynie wobec łososia, nie były oparte o prawidłową ocenę ryzyka i nie były poparte wystarczającymi dowodami naukowymi. 3. USA: krewetki. W październiku 1996rokulndie zarzuciły Stanom Zjednoczonym, że wprowadzając zakaz importu krewetek i powołując się przy tym na konieczność ochrony żółwi morskich, naruszyły zasady art. I, XI i XIII GATT11. Zarzuty Indii poparły: Malezja, Tajlandia oraz Pakistan. Sprawa nie dotyczyła więc bezpośrednio porozumienia SPS, ale była związana z prawem do stosowania środków handlowych, służących do ochrony życia zwierząt. Po zakończeniu procedury Organ Apelacyjny ustalił, że środki amerykańskie mogą być uzasadniane art. XX(g), ale nie spełniają koniecznych wymogów tegoż artykułu, i nakazał przywrócenie zgodności z zasadami WTO42. Stany Zjednoczone powoli zmieniały prawo, negocjując równocześnie środki służące ochronie żółwi morskich z krajami łowiącymi na Oceanie Indyjskim. 4. UE — Mięso wołowe produkowane z użyciem hormonów43. W kwietniu 1996 roku Stany Zjednoczone (a potem Kanada) zakwestionowały to, że Unia Europej- ™ World Trade Organization. Overview ofthe State of Play of WTO Dispules (wersja z marca 2001). * Dok. WT/DS7, 12 i 14 odpowiednio. 40 Dok. WT/DS18. 41 Dok. WT/DS58. 4! Artykuł XX(g) GATT zezwala na stosowanie ograniczeń handlowych dla „zachowania wyczerpywalnych zasobów naluralnych, jeżeli środki takie są stosowane łącznie z ograniczeniem produkcji krajowej lub konsumpcji". 41 Dok. WT/DS26 (USA) i WT/DS48 (Kanada). 331 ijacycn rozwój zwierząi. icn ^ujniem ^routŁi te są niezgodne z art. 111 i A < art. 2, 3 i 5 porozumienia SPS oraz art. 2 TBT. W raporcie Organu Apelacyjnego, ikowanym w styczniu 1998 roku, stwierdzono, że środki unijne są niezgodne z art. 3.3 porozumienia SPS. Oznacza to, że nie zaakceptowano uzasadnienia naukowego Irożenia tych ograniczeń. Unia miała wdrożyć zalecenia raportu do maja 1999 roku. n czasie poinformowała ona, że nie jest w stanie wdrożyć zaleceń raportu. W wy-postępowania arbitrażowego przyznano Stanom Zjednoczonym prawo do zawie-i koncesji handlowych na sumę 117 min USD, a Kanadzie 11,3 min dolarów yyjskich. . TJE — Produkty budowlane zawierające azbest44. W grudniu 1996 roku Francja ala importu produktów budowlanych zawierających azbest. Kanada twierdziła, że za to art. III, XI, i XIII GATT oraz art. 2, 3 i 5 porozumienia SPS i art. 2 TBT, waż produkty zawierające azbest są podobne do materiałów zawierających sztuczne la. Raport panelu WTO z września 2000 roku uznał, że analizowane produkty są me i że został naruszony art. III GATT (Klauzula narodowa). Stwierdził jednak, że ten nie dotyczy porozumień TBT i SPS. Oceny tej nie potwierdził Organ Apelacyjny, statni, w marcu 2001 roku uznał, że wymienione produkty nie są podobne (czego nie sała Kanada) i w związku z tym Francja miała prawo wprowadzić zakazy importu dla ny życia i zdrowia ludzkiego. Wymienione tu spory ukazują trudności w interpretacji postanowień porozumienia (i w mniejszym stopniu TBT), w sytuacji gdy dowody naukowe, dotyczące liwości danego produktu, nie są jednoznaczne, a ocena potencjalnego ryzyka z tym anego — trudna. Bardzo charakterystyczny jest tu przypadek zakazu importu mięsa vego produkowanego z użyciem hormonów. Wybuch choroby BSE („wściekłych ') i możliwość jej przeniesienia na ludzi potwierdził, że okres pomiędzy potencjal-lagroźeniem a znalezieniem naukowych dowodów szkodliwości dla zdrowia bywa ;dy bardzo długi. Widać również, że występują poważne problemy z interpretacją la ,.produkt podobny" w kontekście obu porozumień (materiały zawierające azbest, czy małże cocąuille Saint-Jacąues). ;dnak prawdopodobnie największe problemy wiążą się ze stosowaniem norm, :ych ochronie środowiska naturalnego (żółwie morskie). W dokumentach rundy rajskiej przyjęto deklarację, w której potwierdzono, że „środki konieczne dla ochrony wiska mogą znajdować się w sprzeczności z postanowieniami Układu". W związku zwrócono się do Komitetu Handlu i Środowiska o zbadanie, czy konieczna jest .a Układu i przedstawienie odpowiedniego sprawozdania. Prace tego Komitetu zyniły się do wstępnego poznania zależności pomiędzy środkami handlowymi icymi ochronie środowiska. Nie wyciągnięto jednak jednoznacznych wniosków ze du na wyraźną rozbieżność interesów pomiędzy krajami15. Zagadnienia te były jedną nych przyczyn trudności rozpoczęcia nowej rundy negocjacji w Seattle w 1999 roku. vmv ?-uiupejSKą. Dzieje Się tait, pumewai unia jcsi iias^jni giuwiyyiii paiuicieiii handlowym, a po przystąpieniu będzie obwiązywała całkowita swoboda przepływu towarów w ramach jednolitego rynku. 2.4. Znaczenie barier technicznych w procesie przystępowania Polski do Unii W modelu liberalizacji handlowej GATT/WTO kluczowe znaczenie dla konkurencji ma zasada niedyskryminacji, zawarta w art. I i III Układu, oraz porozumienia TBT i SPS. Natomiast konkurencja i integracja jednolitego rynku w krajach Unii są oparte o zasadę harmonizacji i wzajemnego uznania. Uproszczone różnice między tymi podejściami można przedstawić za pomocą tab. X.l. Polski system dotyczący norm był bardzo odmienny od unijnego. Przed transformacją w kraju funkcjonowały jedynie normy obligatoryjne, ustalane i weryfikowane przez ten sam organ. Zgodność produktu z obowiązującą normą była (formalnie) weryfikowana przed dostarczeniem go na rynek. Istniejące procedury w połowie lat dziewięćdziesiątych były traktowane przez Unię Europejską i Stany Zjednoczone jako jedna z najważniejszych barier pozataryfowych, utrudniających dostęp do polskiego rynku46. Natomiast w Unii normy mają charakter dobrowolny, są deklarowane przez producentów i weryfikowane w stosunku do towarów sprzedawanych na rynku. Dopiero w 1994 roku nastąpił podział jednego organu krajowego na Polski Komitet Normalizacyjny (PKN), tworzący nowe standardy, oraz Polskie Centrum badań i Certyfikacji (PCBC), zajmujące się tworzeniem i równoczesnym nadzorowaniem polityki certyfikacyjnej. Działalność PCBC wzbudzała wiele zastrzeżeń. Obowiązkowe polskie normy, długie procedury atestacyjne i wysokie koszty stanowiły nadal poważną barierę handlową w ocenie Unii, choć liczba obowiązkowych norm została zredukowana z 1400 w połowie lat dziewięćdziesiątych do 700 w 1997 roku. Kontrowersyjnym posunięciem było wprowadzenie w 1997 roku znaku bezpieczeństwa „B", niezbędnego do sprzedaży towarów na rynku polskim. Dotyczy on takich towarów, jak produkty hutnicze, samochody, rowery, komputery, nawozy czy szampony. W 1998 roku znak ten przyznano 11810 produktom (około 1 /3 towarów sprzedawanych na rynku). Unia pragnie, aby towary dopuszczone do obrotu na rynku unijnym w wyniku certyfikacji otrzymywały automatycznie znak bezpieczeństwa „B"47. Pewien postęp odnotowano natomiast w zwiększaniu liczby akredytowanych organów certyfikacyjnych (70 w 1998 r.) oraz odpowiednich laboratoriów (232). Z kolei Polski Komitet Normalizacyjny tworzy polskie standardy. W 1999 roku było około 18 tys. norm, z których tylko część była zgodna z normami unijnymi. Około 10% norm stanowiły „rdzennie" polskie normy48. Dok. WT/DS135. Skróty sprawozdań z prac Komitetu Trade and Environmem są zawarte w rocznych raportach WTO. Por. 'O: Annuai Reporl (2000), S. 81-82. * USTR(\996), s. 290-291. 17 Trade Połicy Review Poland (2000), s. 56. 1S Ibidem, s. 57. 332 losoby integracji Opis metody integracji Organy odpowiedzialne i zakres stosowania (art. 1 GATTI Nie można dyskryminować dostawców z różnych krajów należących do systemu GATT/WTO — wszystkie dobra jla narodowa (art. III ) Producenci zagraniczni (należący do systemu) nie mogą być gorzej traktowani niż krajowi UA11/WJU — wszystkie dobra sienie do norm mie-rodowych Członkowie systemu winni, w miarę możności, przestrzegać normy międzynarodowe. Wprowadzając normy krajowe powinni oprzeć się na podstawach naukowych i nie tworzyć niepotrzebnych barier handlowych porozumienia TBT i SPS — wszystkie dobra oraz produkty spożywcze odpowiednio jnizacja lub zbliżanie „Stare podejście" — tworzenie precyzyjnych norm opisujących specyfikacje produktów, w przypadku gdy jest duże zagrożenia zdrowia lub życia UE — głównie produkty chemiczne, spożywcze, samochody, farmaceutyki; około 30% produktów" unizacja lub zbliżanie „Nowe podejście" — przyjmowanie jedynie podstawowych wymogów dotyczących produktów. Wykorzystanie norm tworzonych przez ETSI, CEN, CENELEC i narodowe organa standaryzacyjne UE — produkty elektryczne, inne produkty trwałego użytku; około 17% produktów i wzrost zakresu stosowania mne uznawanie Założenie, że produkty wytwarzane w innych krajach członkowskich zapewniają ten sam poziom ochrony konsumentów. Ogromne znaczenie sposobu akredytacji i metod testowania produktów. Może być kontestowane UE od początku lat 80; głównie dobra inwestycyjne i trwałego użytku; około 25% produktów Wykonystano podsjfcaa zawarte w: Holmes. Young (2001, s. 5-9) oraz Brenton, Sheeh^, Vancoulcrcn (2001. 250). / stanowisku negocjacyjnym dotyczącym swobody przepływu towarów strona polska i znaczenie acąuis communautaire w kwestiach horyzontalnych i proceduralnych, d tu zarówno o „nowe", jak i „stare" podejście do harmonizacji norm w funk-waniu rynku w ramach jednolitego rynku. W ramach transpozycji acąuis do polskiego dku prawnego strona polska podjęła następujące działania: „dalsze odchodzenie od norm obligatoryjnych i zastępowanie ich fakultatywnymi. dostosowanie polskich norm do zharmonizowanych norm europejskich; obecnie >nizacja z normami międzynarodowymi obejmuje około 28% polskich norm (PN); do i 2002 roku udział ten osiągnie 90%, z czego co najmniej 75% będzie zhar-^owanych ze standardami europejskimi, zaawansowanie prac nad legislacją ramową, umożliwiającą przyjęcie nowego >alnego (starego) podejścia; na tę legislacje złożą się ustawy: o krajowym systemie ajuciuwanc uu Lt.ąu ia. nauiiwc wyroby WSZystiae trzy pr: Brcmon. Shechy. Vancouiern (2001), tabl. I. l! Ibidem, (2000). s. 125, 151 i 160 odpowiednio. 336 55 Licznik ukazuje udział danego sektora w eksporcie do UE, a mianownik udział tego sektora w całkowitym imporcie Unii. Wartość indeksu powyżej jedności jest traktowana jako przewaga komparatywna. 337 rtową. W przypadku norm „starego podejścia" teoretycznie może to nawet ożliwić" sprzedaż towarów firm polskich na rynku krajowym. I tym kontekście powstaje ogólniejsze pytanie. Jaka będzie długookresowa ewolucja icia Unii do integracji jednolitego rynku? Zdaniem Holmesa i Younga (2001) ąpienie do Unii wielu krajów mniej rozwiniętych (o mniejszej wiarygodności iu administracyjnego) może osłabić znaczenie zasady wzajemnego uznawania ęeać do promowania harmonizacji „nowego podejścia" i „starego podejścia". To i zwiększy rangę ustaleń i kompromisów uzyskiwanych w procesie tworzenia norm. Ekonomia polityczna polityki handlowej We wcześniejszych rozdziałach próbowano wykazać, że polityka handlowa wielu krajów, w tym także Polski, nie zawsze daje się wytłumaczyć za pomocą racjonalnych argumentów, wynikających z analizy ekonomicznej. W wielu krajach średni poziom protekcji jest nadmiernie wysoki, chronione są albo sektory względnie konkurencyjne, albo schyłkowe, nie mające szans przetrwania. Dość często używane są nieoptymalne instrumenty polityki handlowej. Trudno jednak przyjmować, że te stosunkowo częste odstępstwa od optymalnej, liberalnej polityki handlowej, są jedynie efektem niewiedzy polityków czy też ich złej woli. Próby wyjaśnienia rzeczywistych motywów działania polityków podejmuje tak zwana ekonomia polityczna polityki handlowej. W tym ujęciu polityka handlowa ma charakter endogeniczny, to znaczy powstaje w efekcie przetargów i kompromisów, jako wynik wewnętrznej gry politycznej, prowadzonej wewnątrz demokratycznego społeczeństwa. W tym kontekście często pojawia się pojęcie lobbingu. Jest on zazwyczaj rozumiany jako działania grupy osób (grupy nacisku) na rzecz własnych racji w celu wpływania na konkretne decyzje, które jeszcze nie zapadły. „Zadaniem lobbingu jest tworzenie takiego otoczenia, w którym zostaną wprowadzone tylko korzystne decyzje dla danego podmiotu lub regulacje'". Tego typu analiza polityki gospodarczej była od dawna prowadzona przez ekonomistów społecznych, zajmujących się ekonomią polityczną, i historyków gospodarczych. Pewna innowacja polega na tym, że od końca lat siedemdziesiątych próbuje się modelować mechanizmy tworzenia endogenicznej polityki handlowej, opisując wewnętrzne interakcje. Pojawia się w związku z tym koncepcja politycznej efektywności, polegającej na zwiększaniu szans ponownego wyboru analizowanej partii. Jednak dotychczasowe próby empirycznej weryfikacji teorii ekonomii politycznej rzadko przynoszą zadowa- 1 Tamawska (1999), s. 25. Nazwa „lobbing" pochodzi od hallu (korytarza), czyli miejsca publicznie dostępnego, w którym spotyka się wiele osób pragnących przedstawić swe racje lub zasięgnąć informacji. Wskazuje to na nieformalny charakter tego sposobu wywierania nacisku. 339 ki handlowej oraz ich potencjalne skutki dla Polski. 1. Ogólne mechanizmy ekonomii politycznej lancur Olson jest prawdopodobnie najczęściej wymieniany jak prekursor koncepcji imii politycznej polityki gospodarczej. W znanej pracy Olson (1965) analizuje iwe działanie (collectwe action), które jest dobrem publicznym. Skutki działania grup idzących lobbing i działalność polityczną mają znaczenie nie tylko dla członków grupy, ale i dla całego społeczeństwa. [a przykład, grupa właścicieli hut może wywierać presję na parlament, skutkiem następuje podniesienie stawek celnych na import produktów hutniczych. Efekty tego jdczuwalne głównie przez producentów wyrobów hutniczych, w postaci wyższych i rynku krajowym i większych zysków. Będą one też odczuwalne w całej gospodarce wszystkich konsumentów dóbr finalnych zawierających półfabrykaty żelazne, lie ze standardową teorią handlu suma strat dobrobytowych konsumentów będzie za niż przyrost renty producentów. Można jednak sądzić, że miliony konsumentów dą aktywnie przeciwdziałały takiej polityce, ponieważ starty dobrobytowe każdego i będą minimalne. To właśnie powoduje, że małe, ale dobrze poinformowane ;anizowane grupy (właścicieli czynników produkcji) mogą, poprzez zbiorowe nie, silnie oddziaływać na kształt polityki gospodarczej (a zwłaszcza handlowej) va. To może również wyjaśniać częstą irracjonalność polityki handlowej państwa. me, nowsze podejście do ekonomii politycznej opiera się na koncepcji przeciętnego ącego (median voter)2. Nawiązuje ona do koncepcji władzy, proponowanej przez polityczne3 i była zaadaptowana do badania polityki handlowej głównie przez ;yera (1984). Analizuje on model demokracji bezpośredniej (jak np. w Szwajcarii), rej poziom zewnętrznej taryfy jest ustalony drogą głosowania. Jeżeli taryfa ma ;ter jednowymiarowy, to można wówczas wykazać, że średni poziom taryfy jest ony przez maksymalizację użyteczności średniego głosującego. Mayer (1984) ;ał to analitycznie, a prosta interpretacja geometryczna tego podejścia może być tawiona za pomocą rys, XLI. a osi poziomej pokazano kolejnych przedstawicieli społeczeństwa, uporządkowa-według preferencji od niskich do coraz wyższych ceł. Jeżeli jedna partia za-wwałaby stawkę celną tB, to konkurencja polityczna spowoduje, że inna partia. mjąca nieco niższą stawkę (tA), przejmie cały elektorat preferujący niższą stawkę, rawie wszystkich głosujących. W ten sposób kolejne partie zwiększają swe szansę na 0 gAV 9A 9B losujący Rysunek XI.l. Wpływ preferencji elektoratu na poziom stawek celnych wygranie wyborów zbliżając się do stawki tAV, maksymalizującej użyteczność średniego głosującego (gAV). W tym modelu jego preferencje wyznaczą poziom średniej stawki celnej. Inna koncepcja odwołuje się do procesu endogenicznego tworzenia taryfy celnej, jako gry prowadzonej przez właścicieli czynników produkcji, tworzących określone lobby na rzecz podniesienia ceł zwiększających ich przychody. Takie podejście zostało zaprezentowane po raz pierwszy przez Findlaya i Wellisza. W nowszych analizach próbuje się uwzględnić związek pomiędzy działaniem grup interesów, gromadzących środki finansowe na lobbing, a decyzjami podejmowanymi przez polityków. Modele takie były budowane przez Magee'a, Brocka i Younga (1989) oraz jssmana i Heplmana (1994). W tym ujęciu większe kontrybucje finansowe ze strony lp nacisku zwiększają prawdopodobieństwo wygrania partii reprezentującej ich interesy mają bezpośredni wpływ na działania rządowe. Przedtem warto jednak pokazać najprostsze ogólne mechanizmy ekonomii politycz-ej. Można to przedstawić za pomocą prostej interpretacji geometrycznej opracowanej przez Magee'a, Brocka i Younga (1989, s. 38-39). Na rys. X1.2 (a) pokazano zależności ekonomiczne między wydatkami ponoszonymi przez grupę nacisku (oś pozioma) na rzecz partii opowiadającej się za protekcjonizmem a kosztami i korzyściami z tegoż lobbingu. Prosta obrazująca całkowite koszty (TC) jest nachylona pod kątem 45°, co wynika z założenia, że nie występują koszty stałe (organizacyjne) grupy prowadzącej nacisk4.2 kolei funkcja obrazująca całkowite korzyści z lobbingu dla danej grupy (TB) jest rosnąca. Jej kształt oznacza to, że kolejne dodatkowe nakłady na lobbing zwiększają, ale w coraz mniejszym stopniu, korzyści organizacji protekcjonistycznej5. Równowaga maksymalizująca dochody grupy nacisku znajduje się jłówne podejścia do analizy ekonomii politycznej przedstawiono syntetycznie w pracy; Rodrik (1995) -1470. interesujące porównanie sposobu analizy ekonomii politycznej przez ekonomistów i politologów wil Baldwtn (1996). 4 Gdyby występowały stałe jednostkowe koszty organizacyjne, to prosta TC byłaby bardziej stroma. 5 Czyli że: TB' > 0 a TB" < 0. 340 341 0 Le Wydatki na lobbing Rysunek X1.2. Koszty i korzyści wynikające z lobbingu Ł?, wyznaczonym przez punkt styczności (E) krzywej TB z prostą równoległą do TC. tym punkcie odległość pionowa EF między dwiema krzywymi jest największa. Ten sam punkt równowagi pokazano również na rys. X1.2 (b) przy użyciu krzywej -ńcowych korzyści (MB) z wydatków na lobbing i krzywej krańcowego kosztu (MC). ry jest wielkością stałą. W punkcie przecięcia się obu krzywych (E) ilość środków eznaczonych na lobbing (Z.,) maksymalizuje zysk tej grupy nacisku. Ciemniejsze pole niędzy dwiema prostymi obrazuje korzyści netto analizowanej grupy interesów. Natomiast zależności pomiędzy aktywnością na rzecz lobbingu a poziomem en-jenicznej taryfy celnej pokazano na rys. X1.3. Na rys. XI. 3 {a) na osi poziomej pokazano poziom endogenicznej taryfy celnej, będący nikiem gry politycznej, a na pionowej — ilość głosów uzyskiwanych przez partię iwiadającą się za protekcjonizmem. Krzywa OG obrazuje przyrost głosów oddanych na cz partii protekcjonistycznej. Jest to krzywa rosnąca (kontrybucji) o malejącym hyleniu, ponieważ efektywność uzyskiwania dodatkowych gtosów zmniejsza się przy az wyższych poziomach taryfy (zgodnie z koncepcją średniego głosującego)6. Z kolei ywa OL obrazuje tzw. efekt zniekształcenia, wywoływany przez coraz wyższe cła-ieje się tak, ponieważ wyższe cła wywołują silniejszą redystrybucję dochodów, ^kształcenia cenowe i większe straty dobrobytowe, co z kolei wywołuje większy izycję ze strony osób głosujących na politykę liberalną. To znaczy, że OG' > 0, a OG" < 0. o & S CL ffi OJ MC E^ " - .i' v * MB ——~ ta- 0 Rysunek XI3. Zależności pomiędzy zachowaniem partii protekcjonistycznej a poziomem taryfy celnej Identyczne zależności w wielkościach krańcowych ukazuje rys. X1.3 (b). Krzywa MC pokazuje krańcowe koszty utraty głosów zwolenników wolnego handlu wskutek wzrostu cła (t) i narastających zniekształceń w gospodarce. Natomiast krzywa MB obrazuje krańcowe korzyści (dodatkowe głosy) uzyskiwane ze wzrostu ceł wśród zwolenników protekcjonizmu. Taryfa celna maksymalizująca liczbę uzyskanych głosów znajduje się w punkcie te, w którym przecina się krzywa MC i MB. Opisany tu mechanizm pokazuje zależność pomiędzy działalnością grupy nacisku, prowadzącej lobbing na rzecz wyższych stawek celnych, które podnoszą ich dochody, a poziomem ceł, określonym przez działalność partii politycznych. Cały proces ma więc aspekt ekonomiczny oraz polityczny. Ten pierwszy aspekt, w przypadku gdy istnieją tylko dwie przeciwstawne grupy interesów, został ukazany w klasycznym już modelu Findlaya-Wellisza. 2. Model Findlaya-Wellisza - aspekt ekonomiczny lobbingu Model Findlaya-Wellisza (1982) stanowi pionierski przykład zastosowania koncepcji endogenicznej taryfy celnej do neoklasycznego modelu Ohlina-Heckshera7. Praca odnosi się do wersji modelu H-0 o niemobilnych czynnikach produkcji8. W modelu tym istnieje mała gospodarka wolnokonkurencyjna, w której występują dane zasoby trzech jednorodnych czynników produkcji, a mianowicie ziemi (T), kapitału (K) oraz siły roboczej (L) 7 Praca ta jest wymieniona na pierwszym miejscu w najbardziej znanym przeglądzie modeli ekonomii politycznej polityki handlowej. Por. Rodrik (1995), s. 1463. S. Wellisz i R. Findlay są profesorami Columbia University. Profesor Wellisz regularnie wykłada również na Wydziale Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego. " Jest lo tzw. faaor specific modę}. 342 343 gospodarce wytwarza się dwa dobra: żywność (F) oraz produkty przemysłowe (M). ch produkcji kraj ma przewagę względną. Cena wolnokonkurencyjna dobra F jest n, a M równa 1 (numeraire). Ziemia jest niemobilna i związana z produkcją ci, kapitał z produkcją dóbr przemysłowych, a doskonale mobilna siła robocza jest ia zarówno do produkcji dobra F, jak i Af. Mówiąc dokładniej, funkcje produkcji są jące: -r; ? ,-..... JW^L u.ui JVUJ11J111 HilŁltlUtlll llŁ^u..; , di dl zgodnie z wcześniej opisanym mechanizmem, że siła robocza zatrudniona przez właścicieli ziemi (LT) dąży do podniesienia stawki celnej na F, a siła robocza zatrudniona przez właścicieli kapitału (LK) — do jej obniżenia (działania defensywne)10. Przyjęto tutaj również malejącą krańcową efektywność lobbingu, czyli łącznie założono, że: < 0, oraz: dLKi JF, LM to silą robocza używana odpowiednio w produkcji dobra F i M. W warunkach o handlu cena czynników produkcji jest równa ich krańcowej produktywności, unku do siły roboczej, zatrudnionej w obu sektorach, oznacza to, że: Przedstawiona funkcja tworzenia endogenicznej taryfy nie wyraża więc explicite preferencji polityków. Jest to swoista „czarna skrzynka", która stanowiła zresztą słaby punkt modelu". Jeżeli całkowity zasób siły roboczej w gospodarce wynosi L, to zatrudnienie pracowników do lobbingu (LT i LK) spowoduje, że liczba zatrudnionych w sferze produkcyjnej (LA) zmniejszy się i będzie teraz wynosiła: = L-(LT + LK). (11.9) .ast wynagrodzenia niemobilnych czynników produkcji są następujące: do- prowadzenie cla ad walorem (r) na dobro „importowalne" F w małej gospodarce iuje, że cena krajowa tego dobra będzie teraz wynosiła: ;ło (i) jest zmienną endogeniczną, na którą wpływa presja polityczna grup nacisku, zauważyć, że w tym dwusektorowym modelu równowagi ogólnej wzrost ceny F powoduje automatycznie spadek ceny względnej dobra M. Mechanizm ksztal-a się tej stawki jest uproszczony. Autorzy przyjmują mianowicie, że: Rozwiązanie modelu polega na znalezieniu równowagi poprzez określenie ilości siły roboczej zatrudnianej przez właścicieli obu czynników produkcji, dzięki czemu zostanie również określona endogeniczną taryfa celna na dobro F. W warunkach wolnego handlu nie występuje taryfa celna i suma przychodów właścicieli ziemi jest równa: nr(n,L)T (tzn. cena światowa X wynagrodzenie jednostkowe ziemi x zasób ziemi). Lobbing prowadzony przez właścicieli ziemi podnosi poziom cla, co powoduje wzrost ceny dobra F (p > ?r), ale z drugiej strony wymaga zatrudnienia siły roboczej (Lj-). A zatem korzyść netto właścicieli ziemi (NT) z tytułu prowadzenia lobbingu = (dochód w warunkach protekcji) - (dochód w warunkach wolnego handlu) - (koszt zatrudnienia Lj), czyli: NT = prT-nrT-wLI, ? '- ' (lllO) T,. a po pełnym rozpisaniu: ,,-j .,? JVr = p(Lj, LK) x r[p(Lj, LK), (L - LT- LK)]xT - K X r(K, L) x T - '' -w[p(LT,LK)AL-LT-LK)\y.LT, (11.10') w którym to równaniu LK jest traktowane jako parametr. -godnie z modelem H-O siła robocza jest mobilna wewnątrz kraju, a nie między krajami. 10 Jesl to zgodne z twierdzeniem Stolpera-Samuelsona, czyli: drldp > 0 oraz dqldp < 0. " W modelu tym, odnosząc się do wcześniejszego opisu, pokazano jedynie stronę ekonomiczną (a nie polityczną) tworzenia endogenicznej taryfy. Strona polityczna jest analizowana w innych modelach (por. dalej). 345 LT dw p w dLT p dr\ LT dp LT dr dL, r dp) p dLT prT L, Lr dp w dp p dLT w, (11.11) dLT dli (11.14') ;órym wyrażenia w obu nawiasach kwadratowych są dodatnie. Oznacza to, że krańcowy iał LT w podnoszeniu przychodów właścicieli ziemi (prT) jest równy krańcowemu itowi siły roboczej zatrudnionej przy lobbingu (czyli iv). Oczywiście, ze względu na conałą mobilność jednorodnej siły roboczej poziom plac pracowników zatrudnionych wszystkich sektorach gospodarki jest taki sam (w). Podobna, analizę efektywności lobbingu na rzecz wolnego handlu (czyli wyższych lędnych cen M) prowadzą właściciele kapitału. Przyjmijmy, że: a) t to optymalna wdopodobnie prohibicyjna) taryfa celna, która byłaby osiągnięta przez właścicieli ii przy braku reakcji ze strony właścicieli kapitału, b) LT to ilość siły roboczej użyta do gnięcia powyższego celu, c) q to wynikająca stąd stopa procentowa (od kapitału). vczas korzyść netto (NK) właścicieli kapitału przystępujących do procesu politycznego ingu wyniesie: = q[P(LT, LK), (Ł - L, - LK)]K - q[x(l + t). (l - Q]K - (11.12) )bnie jak poprzednio, drugi czynnik jest niezależny od LK. Maksymalizując NK ze lędu na LK (czyli dNKidLK = 0) i traktując Ls jako parametr, otrzymujemy: {g dp p dLK q dLK K p dLK) w dLs w dLK iza szczegółowa wykazuje, że oba wyrażenia w nawiasie kwadratowym są dodatnie, item krańcowy przychód właścicieli kapitału (qK) z zatrudnienia siły roboczej LK lu iobbingu jest równy marginalnemu kosztowi siły roboczej (w). Równanie (11.11) opisuje zatem zachowanie właścicieli ziemi angażujących siłę -zą do lobbingu (Lj) przy danym poziomie LK. Podobnie równanie (11.13) opisuje awanie właścicieli kapitału. Funkcje reakcji można uzyskać wyliczając różniczkę tną warunków koniecznych pierwszego stopnia z równania (11-11) i (11.13). rTnujemy wówczas; (11.14) d2N, dLK dL d2Nr dL. 346 Mianowniki równań (11.14) i (11.14') muszą być ujemne, aby spełnić warunek drugiego stopnia na maksymalizację wartości NT i NK. Nachylenie każdej z krzywych reakcji zależy od znaku pochodnych krzyżowych w liczniku. Można oczekiwać, że istnieje równowaga Nasha-Cournota, określająca poziom optymalnego lobbingu ze strony właścicieli obu niemobilnych czynników produkcji. Jednak jej bliższe określenie jest niemożliwe. Można natomiast przedstawić ilustrację graficzną modelu Findlaya-Wellisza, ukazującą skutki stosowania lobbingu w neoklasycznym modelu H-0 z niemobilnymi czynnikami produkcji. Nachylenie p = (1+ ? ? N h / Nachylenie JI J" r T Rysunek X1.4. Model Findlaya-Wellisza Na rys. XI,4 pokazano krzywą transformacji produkcji dobra M i F (TT) bez lobbingu oraz terms of trade, równe K. W warunkach wolnego handlu równowaga produkcyjna znajduje się w punkcie PF, a konsumpcyjna w punkcie KF na krzywej obojętności U,.-. Jeżeli wprowadzi się teraz możliwość prowadzenia lobbingu, to w efekcie gry politycznej pomiędzy właścicielami czynników produkcji zostanie ustalona pewna stawka celna t. Wskutek tego cena dobra F rośnie (do p), a cena względna dobra M spada. Równocześnie jednak zmniejszy się ilość siły roboczej zatrudniona w sferze produkcyjnej (LA) wskutek zatrudnienia pewnej liczby ludzi do prowadzenia lobbingu. W efekcie krzywa transformacji skurczy się do środka układu (TT). Nowa równowaga produkcyjna 347" L 1 Ff latomiast wprowadzenie analogicznego cła t egzogenicznie (np. dekret prezydenta >bowiązanie międzynarodowe, bez możliwości prowadzenia lobbingu) powoduje, ie z dotychczasowa analizą, że jego cena względnie dobra F rośnie (do p), a cena dna dobra M spada, ale nie zmienia się krzywa możliwości produkcyjnych (TT). równowaga produkcyjna jest zatem w punkcie Pt, a konsumpcyjna w K, na niższej ej obojętności w porównaniu z wolnym handlem (U, ~ś UF). Trzeba jednak zauważyć, raowaga konsumpcyjna przy endogenicznym cle znajduje się na niższej krzywej ności, niż przy cle wprowadzonym egzogenicznie (UL -ĄUt-i UF). l myśl analizy Findlaya-Wellisza protekcjonizm wprowadzony w sposób en-iczny powoduje zatem jeszcze większe straty dobrobytowe, niż analogiczny poziom cjonizmu wprowadzony w sposób egzogeniczny. To zrozumiałe, ponieważ w tym m modelu część zasobów gospodarki jest po prostu marnotrawiona na „bezużytecz-ę polityczną. Sugeruje to wyraźną rozbieżność pomiędzy polityczną i ekonomiczną wnością. Trzeba jednak zauważyć, że w ujęciu tym nie analizowano procesów ;znych. 3. Model Magee'a, Brocka i Younga (MBY) - aspekt polityczny lobbingu odelowi Findlaya-Wellisza można zarzucić brak analizy procesu politycznego, który dzi do wdrożenia określonej polityki handlowej. Przypomnijmy, że funkcja :nia endogenicznej taryfy jest tutaj jedynie „czarną skrzynką". Analizę procesu ;znego prowadził m.in. wspomniany już Mayer (1984) oraz Grossman-Helpman . Tutaj chciałbym pokazać stosunkowo prosty model opracowany przez Magee'a. i i Younga (19S9)12. morzy ci przyjmują, że istnieją dwa ugrupowania prowadzące lobbing oraz dwie polityczne. Pierwsze ugrupowanie ma charakter proeksportowy, tzn. opowiada się za i cłami (r) lub subwencjami eksportowymi (s), podczas gdy drugie opowiada się za ;jonizmem. Podobnie partia 1 prezentuje poglądy wolnohandlowe (proeksportowe), a druga protekcjonistyczne. Poglądy i cele polityki handlowej obu partii są znane zeństwu i realizowane, gdy dana partia zostanie wybrana. Natomiast gros głosują-'oli w zasadzie wolny handel, ale nie jest dobrze poinformowane i zachowuje się ?ób pasywny. dem działania każdej partii jest zwiększenia prawdopodobieństwa wyboru, podczas :rupowania lobbistyczne dążą do maksymalizacji swych dochodów. , to aązy wno (11.15) max K = (1 - PV + pr2' - O - C~\ gdzie:/) oznacza prawdopodobieństwo wyboru partii 2, a (l-p) = 4 partii 1. R' to dochód całkowity pierwszego ugrupowania lobbistycznego, r' — przychód tegoż ugrupowania, jak wygra partia l,ar, jak wygra partia 2. Jeżeli wygra partia proeksportowa, to przychód ugrupowania 1 będzie większy, niż jak wygra partia 2, czyli: r1' > r2'. Natomiast C i C2 oznaczają koszty na rzecz kampanii (wyborczej) partii 1 i 2 odpowiednio. A zatem ugrupowanie 1 dąży do maksymalizacji dochodu poprzez odpowiednie kontrybucje na rzecz partii 1 i 2. Analogicznie ugrupowanie 2 (protekcjonistyczne) dąży do: pr - C - C2. (11.16) max R = (1 -p)rl W tym przypadku jednak H < r2, ponieważ dochód lobby 2 jest większy, gdy wygra partia protekcjonistyczna. Z kolei partie polityczne dążą do maksymalizacji prawdopodobieństwa wygrania wyborów. Pamiętając, że (1 -p) = g, to partia proeksportowa 1 dąży do: - (11.17) '???•'. '! '.' li (11.18) max ą = q[(C + C), (C2' + C2), s, t], podczas gdy partia protekcjonistyczna dąży do: maxp=p[C+ C\C2+ C,stt], gdzie 1 > 0 i s > 0, to cła i subwencje eksportowe. Znaki pod zmiennymi oznaczają znak pochodnej cząstkowej po ą \p danej zmiennej13. Kontrybucja na rzecz danej partii zwiększa prawdopodobieństwo jej wyboru i zmniejsza prawdopodobieństwo wyboru partii konkurencyjnej. Z kolei wzrost cła (i), biorąc pod uwagę ogólne preferencje społeczeństwa do wolnego handlu, zmniejsza prawdopodobieństwo wyboru partii 2, a zwiększa szansę proeksportowej partii 1. Odwrotnie oddziałuje wzrost subwencji s. Warto również zauważyć, że kontrybucje poszczególnych grup lobbingowych są same w sobie funkcją poziomu ceł i taryf. Można też uzyskać funkcje reakcji dla obu grup lobbistycznych. czyli: C>'= C'(t, s) oraz C1 = C2(t, s). W modelu tym, zgodne z oczekiwaniami, grupa nacisku płaci kontrybucję tylko na rzecz partii reprezentującej jej cele polityczne. Można to wykazać analizując Dp. pochodną cząstkową dochodu grupy proeksportowej w stosunku do partii protekcjonistycz-nej, czyli: Magee, Brock, Young (1989), rozdz. 3, a zwłaszcza aneks do rozdz. 3 (s. 267-270). Wykorzystano I u prezentację tego modelu przez Gandolfo (1994), s. 170-172. Partia proeksportowa zwiększa subsydium .c, a protekcjonistyczna taryfę /. 348 349 vaż dpIdCf > O i r* < rv. Podobnie można wykazać, że: (11.20) ^<0. dC Ć1' = Cl = 0. (11.21) rzedstawiony wynik nazywany jest przez Magee'a, Brocka i Younga twierdzeniem yalizacji kontrybucji w kampanii wyborczej14. Podstawiając te zerowe wartości anie 11.21) można uprościć model. Dzięki temu można go rozwiązać wyliczając ki konieczne pierwszego rzędu (odpowiednie pochodne cząstkowe przyrównane do na maksymalizację dochodów. Otrzymujemy wówczas następujące równania: (11.22) dR'ldC = dpldC['(r - r1') -1=0 «* c'' > 0, kontrybucję lobby proeksportowego na rzecz partii proeksportowej, oraz dRIdO = dpIdCir2 - r1)- 1 * 0 => C2>0, (11.23) kontrybucję lobby protekcjonistycznego na rzecz partii protekcjonistycznej. Wyraz szy równania stanowi krańcowy przychód z działalności politycznej, a drugi ańcowy koszt. Z kolei wyliczając warunek konieczny na maksymalizację praw-lobieństwa wyboru partii proeksportowej z równania (11.17), tzn. pochodną ą po ymujemy: (11.24) dqldC\dC'lds) + dąlds = 0, 'znaczą poziom endogenicznej subwencji ustalanej przez partię pierwszą. Analogicz- (11.25) dpidCidCldt) + dpldt = 0, acza z kolei poziom endogenicznego cla, ustalonego przez partię drugą, gdzie ki przegląd wczesnych prób weryfikacji różnorodnych modeli można znaleźć towanej już pracy MBY (1989). Wymieńmy tylko niektóre z nich dla ilustracji izanych zagadnień i istniejących trudności. 1. W klasycznym modelu H-0 2x2x2 kapitał i silą robocza są doskonale mobilne. fekcie, zgodnie z twierdzeniem Stolpera-Samuelsona, właściciele kapitału i siły :zej mają przeciwstawne cele wobec polityki handlowej18. Natomiast w modelu kowicie niemobilnych czynnikach produkcji (tzw. ujęcie Ricardo-Vinera) interesy ;icieli kapitału i siły roboczej zatrudnionej w danym sektorze są zbieżne1''. Analiza wiska zrzeszeń właścicieli kapitału i związków zawodowych w latach osiem-tątych w Stanach Zjednoczonych pokazuje, że występuje daleko posunięta zbieżność iwisk obu tych grup interesów (zależna głównie od eksportu netto danego sektora). Na odstawie MBY odrzucają hipotezę Stolpera-Samuelsona, ale nie mogą odrzucić .ezy Ricardo-Vinera o niemobilności czynników produkcji20. Pokazuje to ograniczoną ^czność neoklasycznego modelu H-O do analizy endogenicznej polityki handlowej. 1. Jednym z ważnych (ale niesłusznych) argumentów na rzecz protekcjonizmu, oszonych przez związki zawodowe, jest ochrona zatrudnienia w sektorach zacnych konkurencją importową. Analiza zależności pomiędzy polityką celną a zmien-i ekonomicznymi w gospodarce amerykańskiej w latach 1902-1986 wykazuje, że >st protekcjonizmu łączy! się zazwyczaj ze wzrostem stopy bezrobocia i spadkiem inflacji. Natomiast inne zmienne ekonomiczne (terms oftrade, stosunek kapitału " Grossman, Helpman (1994), s. 848. Oznacza to np., że wzrost ochrony (cel) produktów kapitiilointensywnych zwiększa wynagrodzenie iłu, a ohniża wynagrodzenie siły roboczej (twierdzenie Stolpera-Samuelsona). Wyższa cena dobra finalnego w danym sektorze podnosi zarówno dochody z niemobilnego kapitału, jak roboczej zatrudnionej w tym sektorze. -" Magee, Brock, Young (1989), s. 109 i 292-294. Z 33 analizowanych sektorów w 14 obie grupy iadały się za protekcjonizmem, w 5 — za wolnym handlem i tylko w dwóch występowały rozbieżne .viska właścicieli kapitału i związków zawodowych (w pozostałych przypadkach nie można było znacznie określić stanowisk). republikanie)21. Wskazuje to na nieoczywistość zmiennych ekonomicznych oraz trudności w przypisaniu danej partii określonych poglądów w sprawie polityki handlowej (co jest warunkiem wystawienia „protekcjonizmu na sprzedaż" w modelu Grossmana-Helpmana). 3. Podobne wnioski płyną z analizy polityki handlowej Wielkiej Brytanii w pierw szym trzydziestoleciu XX wieku. Partia konserwatywna w kolejnych kampaniach wyborczych (1906, 1910, 1923) lansowała potrzebę zwiększenia protekcjonizmu hand lowego, ale nie zrealizowała go ze względu na dominujące poglądy wolnohandlowe w społeczeństwie brytyjskim. Wzrost protekcjonizmu nastąpił, podobnie jak w innych krajach, dopiero w czasie Wielkiego Kryzysu, wskutek gwałtownego wzrostu bezrobocia22. 4. Inne interesujące wnioski wynikają natomiast z analizy porównawczej protek cjonizmu taryfowego pomiędzy różnymi krajami. Opierając się na analizie względnej obfitości czynników produkcji, opracowanej przez Leamera (1984), MBY dochodzą do wniosku, że protekcjonizm taryfowy chroni raczej niewykwalifikowaną siłę roboczą, a wystawia na konkurencję importową kapitał ludzki i fizyczny23. Nie oznacza to jednak, że poziom taryf celnych jest najniższy w krajach najwyżej rozwiniętych (największy PKB per capita). Według badań MBY protekcjonizm jest najwyższy w ubogich krajach roz wijających sie (protekcjonizm wychowawczy), obniża się w krajach rozwiniętych i ponownie wzrasta nieco w krajach najzamożniejszych, w związku ze skłonnością do ochrony schyłkowych (senile) gałęzi gospodarki24. W ekonomii politycznej polityki handlowej równie dobre są zatem argumenty lobbistów na rzecz protekcjonizmu wychowawczego, jak i ochrony „schyłkowych" gałęzi. Najbardziej interesujące są ostatnie próby weryfikacji rozbudowanego modelu Grossmana-Helpmana (1994), przeprowadzone przez Goldberg i Maggi (1999). Analiza ta została przeprowadzona dla gospodarki amerykańskiej z pierwszej połowy lat osiemdziesiątych". Uwzględniono tu jawne kontrybucje wpłacane przez grupy lobbistów działających w danej gałęzi oraz poziom sektorowych barier pozataryfowych26. Wyniki analizy były generalnie zgodne z wnioskami płynącymi z modelu. Zgodnie z oczekiwaniem poziom protekcjonizmu jest wyższy w sektorach, w których lobbiści są lepiej zorganizowani (wyższe kontrybucje), a cenowa elastyczność importu jest niższa. Z kolei wśród słabo zorganizowanych sektorów poziom protekcji jest wyższy, gdy penetracja importu (stosunek importu do konsumpcji) jest wyższa. Natomiast wśród silnie zor- 21 Magee, Brock, Young (1989), s. 189-200. Nieco większa skłonność demokratów do liberalnej polityki handlowej wynikała, zdaniem autorów, raczej z preferencji w polityce makroekonomicznej (wyższy poziom inflacji i niższy poziom bezrobocia sprzyjał liberalizacji), niż z większego przekonania do liberalnego handlu (w porównaniu z republikanami). a Irvin (1996). " Magee, Brock. Young (1989), s. 229-235. 24 Ibidem, s. 251-254. 25 Uwzględniono wysokość kontrybucji lobbistów w latach 1981-1984 oraz poziom barier poza taryfowych w 1983 r. Goldberg, Maggi (1999), s. 1144. 26 Wielkość kontrybucji jest jawna i traktowana jako stopień organizacji producentów. Uwzględniono tu bariery pozataryfowe, ponieważ cła w owym czasie były „związane" i stosunkowo niskie. 352 353 ostatniego wniosku. Otrzymane rezultaty empiryczne zwiększają zaufanie do modelu Grossmana-Help-a. Próby dołączenia dodatkowych zmiennych, używanych w innych modelach niary zatrudnienia, siła związków zawodowych, koncentracja kupujących i sprzedąją-), nie poprawiły wyników estymacji. Ciekawe są również wyniki dotyczące motywów lania rządu amerykańskiego. Według tego badania rząd prowadząc politykę handlową, pisuje 98% wagi do maksymalizacji dobrobytu społecznego i jedynie 2% do wysokości kanych kontrybucji od lobbistów27. Wyniki pracy Goldberg i Maggi są interesujące i optymistyczne z punktu widzenia odarki amerykańskiej. Dowodzą one celowości dalszych badań empirycznych modeli omii politycznej. Ukazują również trudności metodologiczne i polityczne, związane alizą motywów polityki handlowej. Najpoważniejszym ograniczeniem w takich niach jest dostępność danych na temat poziomu wsparcia polityków przez lobbistów. iększości krajów udzielanie wsparcia finansowego jest formalnie zakazane, a dane na t ewentualnych nielegalnych kontrybucji finansowych (lub innych form korupcji), są Istępne. Ma tym tle powstaje pytanie o ekonomie polityczną polskiej polityki handlowej, tach dziewięćdzisiątych obserwujemy omówioną w rozdziale IV postępującą liberaliza-alityki celnej zarówno w ramach WTO, jak i stref wolnego handlu z krajami UE, EFTA FTA. Liberalizacja ta była naturalną konsekwencje urynkowienia gospodarki polskiej owadzenia wymienialności złotego. Odzwierciedlała ona również zmianę priorytetów (tj. społeczeństwa i rządu) na rzecz wzmocnienia kontaktów politycznych i ekonomicz-z państwami Europy Zachodniej i Środkowej, a osłabienia tych kontaktów z krajami ;o Związku Radzieckiego. Ta liberalizacja polityki celnej była zapisana instytucjonalnie >wiązania w WTO i Układzie Europejskim) i praktycznie niezależna od partii żujących władzę. W tym sensie nie można tu mówić o roli grup interesów i lobbistów wających na kształt polityki celnej. Podobnie, wprowadzenie w grudniu 1992 roku zechnego 6-procentowego podatku importowego na mocy klauzuli ochronnej bilansu iczego GATT, było podyktowane wyłącznie względami makroekonomicznymi (deficyt ;towy i bilansu handlowego), a nie w celu ochrony konkretnej gałęzi gospodarki, fa ogólna zgoda społeczeństwa na otwarcie gospodarki polskiej, jak można sądzić, uje odzwierciedlenie w polskim systemie parlamentarnym. Pomimo odmienności ?amowych, w stanowiskach poszczególnych partii występowały tylko nieznaczne ce w głosowaniu nad głównymi ustawami i uchwałami dotyczącymi przystąpienia do 1 > przygotowaniami Polski do integracji z UE (uchwała Sejmu z 20.03.1998 )2.2000). W przypadku integracji z UE od głosu wstrzymała się jedynie większość w PSL oraz część AWS. Te optymistyczne wyniki są tłumaczone ogólną wolnohanulową polityką USA. Poziom barier ryfowych był niski. Goldberg, Maggi (1999), s. 1136. z 4.02.1994 i o podatku importowym z 21.10.1994). W tym przypadku jedynie większość posłów UW była przeciwna. Tak więc stanowiska w sprawie polityki handlowej poszczególnych partii w Polsce nie były wyraźnie określone, co utrudniało im (analizowane przez modele teoretyczne) „wystawienie na sprzedaż protekcjonizmu"". Jest to zrozumiałe, biorąc pod uwagę krótkotrwałość rzeczywistego systemu parlamentarnego w naszym kraju. Wiedza ogólna o lobbingu jest bardzo w Polsce ograniczona. Znaczna, „techniczna" część polityki handlowej jest realizowana za pośrednictwem rozporządzeń wydawanych przez Ministerstwo Gospodarki czy Ministerstwo Rolnictwa (por. rozdz. VII). Ustalenie skali oddziaływania lobbistów na urzędników ministerstw jest w takim przypadku niesłychanie trudne. Jedynie w wyjątkowych i znanych przypadkach (np. wprowadzenie ceł na żelatynę) wiadomo, że lobbista umiał bardzo skutecznie oddziaływać na przedstawicieli rządu. W innych sytuacjach (np. zakaz importu używanych kombajnów) przedstawiciele władzy działali pod wpływem czasowej presji lokalnej grupy interesów (pracowników fabryki kombajnów w Płocku). W takich przypadkach wdrażanie środków protekcjonistycznych nie było całkiem zgodne z zasadami międzynarodowej polityki handlowej. Znacznie bardziej wymowne są przypadki związane z użyciem dozwolonych klauzul bezpieczeństwa w polityce handlowej (por. podrozdz. 1 rozdz. VI). Wprowadzenie takiej klauzuli w imporcie z krajów UE wymaga bowiem odpowiedniego uzasadnienia ekonomicznego i aktywności ze strony administracji państwowej. Do tego konieczne są działania specjalnych grup nacisku zainteresowanych ochroną danej gałęzi przemysłu. Muszą one przecież dostarczyć odpowiednie dane na temat trudności występujących w danej gatęzi oraz przekonać przedstawicieli władzy o konieczności podjęcia handlowych środków zaradczych. Jak próbowano wykazać w rozdziale IV, gałęzie chronione przez klauzule ochronne (sprzęt telekomunikacyjny, przemysł petrochemiczny, wyroby hutnicze, przemysł samochodowy) są kapitałointensywne, stosunkowo skoncentrowane, niekiedy traktowane jako strategiczne i objęte restrukturyzacją. Być może wymagały one czasowej ochrony, ale prawdopodobnie nie większej, niż np. rozdrobniony przemysł włókienniczy czy niektóre gałęzie przemysłu elektromaszynowego, dotknięte utratą rynków zbytu w krajach byłego RWPG. Można zatem sądzić, że w przypadku gałęzi chronionych klauzulami restrukturyzacyjnymi, a zwłaszcza w przemyśle samochodowym, związki pomiędzy lobbistami a przedstawicielami władzy państwowej były szczególnie silnie. Jednak wiedza o charakterze tych związków nie jest autorowi dostępna. Jasiecki, Molęda-Zdziech i Kurczewski (2000) analizując lobbing w Polsce wyróżniają trzy rodzaje rzecznictwa interesów: lobbing ad hoc, „dziki" i profesjonalny. Ten pierwszy dotyczy okresowej działalności, podejmowanej w konkretnej sprawie. Przykładem lobbingu „dzikiego", zdaniem autorów, jest sprawa Kazimierza Grabka, który 28 Analizę porównawczą systemu głosowania na ustawami przeprowadził D. Mulak w pracy magisterskiej przygotowywanej w latach 2001 -2002 na Wydziale Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego. 355 miast lobbing profesjonalny, o stałym charakterze, dopiero rozwija się. Firmy polskie ujące się wyłącznie lobbingiem, należą do rzadkości, a większość firm profesjonal- powstała na bazie firm zachodnich^. Sytuacja Polski ulegnie wyraźnej zmianie po przystąpieniu do Unii Europejskiej. mechanizmy funkcjonowania lobbingu są już znacznie lepiej wykształcone i zba- Były one już opisane w literaturze polskiej (Tarnawska, 1999). Dlatego też warkocie uwagę jedynie na niektóre konsekwencje tej nowej sytuacji dla gospodarki iej. Znaczenie lobbingu w UE dla podmiotów gospodarczych jest duże. Dzięki niemu mogą uzyskać znaczne korzyści ekonomiczne oddziałując na wdrażane prawodawst-uropejskie, mające prymat nad narodowym. Chodzi tu zarówno o zasady kon-wania Unii, jak i o regulacje techniczne. Dodatkowo, firmy mają lepsze szansę na wienia publiczne czy uzyskanie subwencji. Skuteczność lobbingu wymaga zaan-vania dużych sił, środków i oddziaływania na wszystkich etapach podejmowania :ji oraz wobec głównych instytucji Unii. V 1996 roku w Brukseli działało 828 eurogrup, 320 przedstawicielstw firm, larodowych grup interesów, 142 konsultantów, 107 biur łącznikowych europejskich łeuropejskich regionów oraz 160 prawników wyspecjalizowanych w sprawach UE. ug różnych szacunków i definicji lobbingu w Brukseli pod koniec lat osiem-iątych działało od 3 do 10 tys. lobbistów3". Największe znaczenie ma lobbing wobec Komisji Europejskiej, która ma prawo tywy legislacyjnej i przygotowuje akty prawne od strony technicznej. „Aż 58% wników Komisji przyznało, że grupy lobbingowe odgrywają ważną role w ich ennej pracy, 46% potwierdziło, że nie posiada wystarczającego zasobu wiedzy, by ć decyzje bez udziału grup nacisku, a tylko 18% sądzi, że może obejść się bez stów"31. Dlatego też dostęp do urzędników Komisji, zainteresowanych lobbingiem, azwyczaj dość prosty. Lobbista ma większą siła przetargową, gdy posiada więcej nych informacji oraz proponuje rozwiązania proeuropejskie, zgodne z koncepcją litego rynku. Dzięki tym zależnościom lobbing stanowi trwały element działania sji. Oznacza to, że zarówno urzędnicy Komisji, jak i lobbiści muszą przestrzegać 3go niepisanego kodeksu współpracy32. Jatomiast możliwości oddziaływania w Brukseli na Radę Ministrów, której posiedze-L zamknięte dla publiczności, są znacznie bardziej ograniczone. W tym przypadku -?czaj skuteczniejsze jest prowadzenie lobbingu w narodowych ministerstwach ch organach rządowych. Poza tym lobbiści kontaktują się z członkami odpowiednich roboczych oraz personelem stałych przedstawicielstw krajów członkowskich. Jasiecki, Molęda-Zdziech, Kurczewska (2000), s. 98-105. Tamawska (1999), s. 26. Ibidem, s. 27. W każdym spolkaniu uczestniczy zazwyczaj co najmniej dwóch pracowników Komisji, a lobbiści winni zać prawdziwe informacje faklograficzne (w przeciwnym przypadku tracą wiarygodność, co uniemożliwia epne spotkania). lamentu Europejskiego. Wynika to zarówno ze słabości systemu partyjnego, dużej ilości parlamentarzystów, jak i stosunkowo niewielkiej roli Parlamentu w procesie podejmowania decyzji. Lobbiści starają się oddziaływać na członków komisji zajmujących się poprawkami danego projektu oraz na posłów sprawozdawców. Należy jednak zauważyć, że jedynie Parlament Europejski wypracował kodeks postępowania dla lobbistów. Zakłada się w nim zdeklarowanie przez lobbistów reprezentowanych interesów, powstrzymywanie się od nieuczciwego zdobywania informacji, przestrzeganie zakazu otrzymywania przez parlamentarzystów korzyści finansowych i prezentów"33. Przystąpienie Polski do Unii stwarza szansę na uporządkowanie i zwiększenie przejrzystości polskiego lobbingu. Powstają jednak przy tym nowe wyzwania. Wymieńmy tylko niektóre z nich. Po pierwsze, prowadzenie lobbingu w Brukseli wymaga zaangażowania środków finansowych. Oczywiście, jedynie największe firmy mają swych stałych przedstawicieli w Brukseli. Większość mniejszych firm utrzymuje kontakty z lobbistami i instytucjami Unii za pośrednictwem zrzeszeń producentów narodowych lub branżowych. Z punktu widzenia niewielkich producentów najbardziej efektywne są zrzeszenia producentów branżowych, działające w skali europejskiej. Jednak to też wymaga zaangażowania pewnych środków i stałego śledzenia prac nad nowymi inicjatywami legislacyjnymi. Po drugie, skuteczność lobbingu zależy od zakresu konsolidacji i siły zrzeszeń producentów. Zniesienie obowiązkowych zrzeszeń z czasów gospodarki nierynkowej wytworzyło pewną czasową próżnie, którą usiłują wypełnić mniej lub bardziej skutecznie różne instytucje funkcjonujące na zasadzie dobrowolnych zrzeszeń czy stowarzyszeń (typu KIG czy Konfederacja Pracodawców). Jednakże zakres konsolidacji producentów dóbr przemysłowych jest nadal stosunkowo niewielld. Ten sam problem występuje również w przypadku rozdrobnionych z natury rzeczy rolników. Po trzecie, potrzebne jest również ożywienie ruchu ochrony interesów konsumentów. Zrzeszenia tego typu praktycznie nie istnieją w Polsce. A przecież gospodarka rynkowa i powszechna dostępność dóbr stwarzają większe szansę na funkcjonowanie tego typu ruchu, zwłaszcza w porównaniu z latami wcześniejszymi. Trzeba zauważyć, że stowarzyszenia konsumenckie są zazwyczaj dość silne w rozwiniętych krajach Unii i odgrywają aktywną rolę w procesie podejmowania decyzji34. Niekiedy ich rola jest formalnie zagwarantowana (tak jak np. w procedurze anty dumpingowej) poprzez konieczność uwzględnienia interesu całej Unii, a nie tylko producentów. Po czwarte, przystąpienie do Unii będzie wymagało zmiany sposobu funkcjonowania polskich lobbistów. Nieformalne oddziaływania za pośrednictwem kontaktów bezpośrednich i różnorodnych bodźców (w tym również finansowych) muszą zostać zastąpione bardziej cywilizowanymi działaniami, polegającymi na dostarczaniu rzetelnych i prze- 33 Tarnawska (1999), s. 39. " Niekiedy konsumentami, np. cukru, są również przedstawiciele przemysłu spożywczego (napoje chłodzące, wyroby cukiernicze), prowadzący aktywny lobbing na rzecz niskich cen tego półfabrykatu. 357 la otrzymywaniem lniurmacji na lemai inicjatyw legislacyjnych i sKutKow eKonomicz-h przyjmowanych regulacji prawnych. To z kolei wymaga uważnego śledzenia licznych jatyw legislacyjnych, przyjmowanych regulacji prawnych oraz skomplikowanej :edury podejmowania decyzji. Nie będzie to łatwe zadanie. Obserwując dotychczasowe negocjacje akcesyjne Polski, można odnieść wrażenie, że na rządowa miała często poważne kłopoty z identyfikacją rzeczywistych problemów, ?ożeń i korzyści wynikających z przyszłej integracji. Dlatego też występowały niekiedy ności z uzasadnieniem długości postulowanego okresu przejściowego (np. w rozdziale jcjacji dotyczącym ochrony środowiska) czy związane z pominięciem pewnych niemów (np. zastosowanie zredukowanej stawki VAT dla budownictwa) w stanowisku jcjacyjnym. Podobne problemy występowały w czasie negocjacji rundy urugwaj-j WTO. Rozwój zrzeszeń producentów i konsumentów będzie konieczny dla reprezentacji resów narodowych w ramach coraz bardziej zintegrowanej Unii, zwłaszcza że momia w polityce państwa, zarówno mikroekonomicznej (w tym i handlowej), jak ikroekonomicznej, zostanie radykalnie ograniczona. W pracy badano związek między teorią polityki handlowej a zasadami stosowania poszczególnych instrumentów tejże polityki w ramach systemu GATT/WTO oraz Unii Europejskiej. Starano się też pokazać konsekwencje regulacji tejże polityki dla gospodarki polskiej lat dziewięćdziesiątych. Sformułowanie ogólnych wniosków na temat wszystkich instrumentów polityki handlowej jest niesłychanie trudne. W świetle przedstawionej analizy można jedynie sformułować tezę, że zasady międzynarodowej polityki są na ogół „ekonomicznie racjonalne", to znaczy zgodne z wiedzą ekonomiczną na temat znaczenia i skutków funkcjonowania poszczególnych instrumentów. To ogólne sformułowanie wymaga jednak kilku komentarzy. Prawie zawsze istnieje opóźnienie rzeczywistej polityki handlowej (gospodarczej) w stosunku do teorii tejże polityki. Zasady GATT były tworzone w 1947 roku. Odzwierciedlały one ówczesną neoklasyczną teorię wymiany międzynarodowej oraz liberalną koncepcję polityki handlowej, wzmocnioną intelektualnie przez negatywne doświadczenia eskalacji protekcjonizmu w latach Wielkiego kryzysu. Zasady te, z upływem lat, stawały się coraz bardziej odległe od nowoczesnej teorii polityki handlowej, w ramach konkurencji niedoskonałej, oraz realiów gospodarki światowej końca XX wieku. Zostały więc zmodyfikowane w czasie rundy urugwajskiej, wraz z utworzeniem WTO w 1995 roku. W teorii neokłasycznej cla były najważniejszym instrumentem polityki handlowej. Dlatego też stały się jedynym dozwolonym instrumentem w GATT, a ich stabilizacja — w ramach list zobowiązań — i redukcja — w toku kolejnych negocjacji wielostronnych — stały się głównym celem liberalnego Układu Ogólnego. Zasady stosowania ceł, co jest zupełnie zrozumiale, nie odzwierciedlały późniejszych zjawisk i teorii. W oryginalnym Układzie strefę wolnego handlu i unię celną potraktowano jako drobne wyjątki od zasady niedyskryminacji. W owym czasie nie istniała jeszcze nawet najprostsza teoria integracji, a ugrupowania takie należały do rzadkości. Stąd też późniejszy rozwój ugrupowań i teorii wywołuje wątpliwości czy integracja regionalna ułatwia, czy też utrudnia integrację ogólnoświatową. Brakuje tu nadal jednoznacznego 359 uuyy się. ^odobnie, w Układzie przyjęto uniwersalną zasadę niedyskryminacji i wzajemności, nie była akceptowana przez kraje rozwijające się, stopniowo odzyskujące po wojnie )dlegiość. Państwa te, jako mniej rozwinięte, domagały się specjalnego i preferencyj- traktowania, co zostało nie bez trudu zaakceptowane pod koniec lat siedem-iątych. Okazało się jednak, że preferencyjne traktowanie, tylko częściowo uzasad-; w teorii, w rzeczywistości osłabiło siłę przetargową tych państw i zmniejszyło ich /id z liberalizacji handlu światowego. iine problemy wynikały ze stosowania i rozwoju pozataryfowych instrumentów iki handlowej. Najwyraźniej sze zmiany dokonały się w zasadach stosowania liczeń ilościowych. Analiza teoretyczna pokazuje, że ograniczenia te są bardziej yminacyjnym instrumentem niż cla. Ekwiwalentne ograniczenia wywołują silniejszy st protekcji i sprzyjają oligopolizacji rynku krajowego. Mogą też prowadzić do icji urzędników administracji państwowej. Dlatego też były one generalnie zakazane \TT. Jednak spadek poziomu ceł i zaburzenia koniunkturalne w latach siedem-iątych i osiemdziesiątych spowodowały wzrost znaczenia „dobrowolnych" ograni- eksportowych (VER-ów), narzucanych słabszym importerom, bez formalnego zenia zasad GATT. Analiza teoretyczna wskazuje jednak, że VER-y są nieefektyw-instrumentem zarówno z punktu widzenia importera, jak i eksportera. Były one gólnie uciążliwe w przypadku handlu towarami włókienniczymi, mającymi duże :enie dla krajów rozwijających się. Dlatego też VER-y zostały zakazane w WTO. >dzi to dalszej racjonalizacji zasad międzynarodowej polityki handlowej. V przypadku innych instrumentów racjonalizacja polegała na coraz dokładniejszym laniu zasad ich stosowania. Dotyczyło to wszystkich analizowanych instrumentów tak ego protekcjonizmu „uwarunkowanego" (klauzula bezpieczeństwa, postępowania umpingowe i antysubwencyjne). Większe sprecyzowanie reguł miało z jednej strony liwić uzasadnioną ochronę przed nieuczciwą konkurencją, a z drugiej przeciwdziałać yywaniu tych środków przez importerów. Zaowocowało to skomplikowanymi umieniami WTO, w których określono szereg ilościowych kryteriów, mających yszyć arbitralność postępowania administracji importera. Z ekonomicznego punktu >nia najmniej racjonalne wydają się są postępowania antydumpingowe, które są ue najczęściej używanymi instrumentami protekcjonizmu uwarunkowanego. Nato- nowe zasady stosowania subwencji są zgodne z wiedzą ekonomiczną, wskazującą na nie mniejszą szkodliwość subwencji produkcyjnych niż eksportowych. V czasie rundy urugwajskiej starano się również zracjonalizować i sprecyzować y stosowania barier technicznych w handlu, środków sanitarnych i fitosanitarnych ak zwanych „przepisów domieszkowych". Stosowanie tych instrumentów, zwłaszcza u ochrony środowiska, wzbudza jednak poważne kontrowersje wśród członków inaliza działania poszczególnych instrumentów pozwoliła na sformułowanie kon-dotyczących polskiej polityki handlowej. Stopniowo, ale wyraźnie maleje zakres omii tejże polityki. Największe znaczenie mają obniżki ceł, wynikające z porozumień urugwajskiej oraz Układu Europejskiego. Ukazano zakres tej liberalizacji oraz jej proteKcjonizmu celnego przez FoJSKę (np. Kiauzuia miansii ptaimczego z ITO TOKU, klauzule ochronne w Układzie Europejskim z drugiej połowy lat dziewięćdziesiątych), krytycznie oceniając racjonalność takiej polityki. Starano się również pokazać zakres stosowania barier pozataryfowych w Polsce. Ograniczenia ilościowe importu i subwencje eksportowe mają największe znaczenie dla polskiego handlu rolnego. Natomiast postępowania antydumpingowe i bariery techniczne stanowią przeszkodą w eksporcie niektórych towarów, zwłaszcza produktów hutniczych. Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej jeszcze wyraźniej — w porównaniu z uczestnictwem w GATT i WTO — ograniczy zakres autonomii w polskiej polityce handlowej. Mechanizmy stosowania analizowanych instrumentów będą podporządkowane regułom polityki wspólnotowej. Oznacza to na przykład, że polscy eksporterzy nie będą już narażeni na postępowania antydumpingowe w Unii. Natomiast polscy wytwórcy, wspólnie z innymi producentami unijnymi, będą mogli domagać się ochrony przed zagrożeniem dumpingiem ze strony krajów trzecich. Jednakże wszystkie podmioty będą zobowiązane do przestrzegania zasad wspólnej polityki konkurencji. Konieczne są tu działania polskiej administracji państwowej, zwłaszcza wobec podmiotów funkcjonujących w specjalnych strefach ekonomicznych. W pracy ukazano też pewne nieracjonalne ekonomicznie posunięcia w polskiej polityce handlowej. Postępowania takie zdarzają się w wielu krajach. Dlatego też w ostatnim rozdziale ukazano przesłanki teoretyczne „nieracjonalności" działania polityków, kształtujących politykę handlową oraz konsekwencje przystąpienia Polski do UE dla prowadzenia lobbingu. BIBLIOTEKA wydnałti Dienefcarstwa ! Nauk Polityczny Uniwersytetu Warszawskiego ii Nowy iwiat 69, 00-046 Warszaw* ttl. 6I0-03-B1 w. 295. 296 360 Agenda 2000 (1997), Opinia Komisji Europejskiej o wniosku Polski o członkostwo w Unii Europejskiej, Monitor Integracji Europejskiej, wydanie specjalne UKIE, Warszawa. Bożyk Paweł., Misala Józef, Puławski Mieczysław (1998), Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE. Warszawa. Budnikowski Adam, Kawecka-Wyrzykowska Elżbieta (red.) (1997), Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, Wyd. n, PWE, Warszawa. Burda Mtchael, Wypłosz Charles (1995), Makroekonomia. Podręcznik europejski, PWE, Warszawa. Caves Richard, Frankę] Jeffrey, Jones Ronald (1998), Handel i finanse międzynarodowe, PWE, Warszawa. Ciepielewska Maria (1981), Wspólna polityka rolna EWG, PWN, Warszawa. Cieślik Andrzej (2000), Nawa teoria handlu zagranicznego w świetle badań empirycznych, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Cieślik Andrzej (2001), Działalność przedsiębiorstw międzynarodowych a regionalna dyfuzja kapitału intelektualnego w Polsce. Czy specjalne strefy ekonomiczne zostały właściwie zlokalizowane''. „Ekonomia", nr 2. Czarny Elżbieta (2002), Teoria i praktyka handlu wewnątrzgaięziowego, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa. Czarny Elżbieta, Nojszewska Ewelina (1997), Mikroekonomia, PWE, Warszawa. Czepurko Aleksander (1972), Cło w handlu międzynarodowym, PWE, Warszawa. Gawlikowska-Hueckel Krystyna, Zielińska-Glębocka Anna (red.) (1992), Polska a Wspólnoty Europejskie: problemy i dylematy, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. Guzek Marian (2001), Międzynarodowe stosunki gospodarcze. Zarys teorii i polityki handlowej. Wyd. Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań. Jantoń-Drozdowska Elżbieta (1998), Regionalna integracja gospodarcza, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Jasiecki Krzysztof, Molęda-Zdziech Małgorzata, Kurczewska Urszula (2000), Lobbing. Sztuka skutecznego wywierania wpływu. Dom Wydawniczy ABC, Kraków. Jeziorek Iwona (2000), Praktyku dumpingu i polityka antydumpingowa na przykładzie Stanów Zjednoczonych, Wydział Nauk Ekonomicznych UW, Warszawa, praca magisterska. Kaczurba Janusz, Kawecka-Wyrzykowska Elżbieta (red.) (1998), Polska w WTO, IKCHZ. Warszawa. Kaliszuk Ewa (1998), Moljiwości stosowania klauzul ochronnych w świetle zasad GATT i WTO, w. Kaczurba J., Kawecka-Wyrzykowska E. (red.) Polska w WTO, (1998), IKCHZ, Warszawa. Kaliszuk Ewa (2000a), Autonomiczny system zawieszania ceł w UE, „Wspólnoty Europejskie", nr 1 (101), s. 44-47. Kaliszuk Ewa (2000b), Ograniczenia pozataryfowe w imporcie i eksporcie Polski, w: Zagraniczna polityka gospodarcza i handel zagraniczny Polski 1999-2000 (2000), IKCHZ, Warszawa. Kaliszuk Ewa (1998), Dumping i ochrona przed dumpingiem w GATT i WTO, w: Kaczurba J., Kawecka- -Wyrzykowska E. (red.) (1998), Polska w WTO, IKCHZ, Warszawa. 363 cka-Wyrzykowska Elżbieta (1997), Stosunki Polski ze Wspólnotami Europejskimi od 1989, SGH, Warszawa. :ka-Wyrzykowska Elżbieta (1999a), Podobieństwa i różnice między systemem preferencji dla krajów -ozwijających sif w Polsce i w Unii Europejskiej, w: Kawecka-Wyrzykowska E. (red.) (1999), Skutki inyjęcia przez Polskę wspólnej taryfy celnej Unii Europejskiej, „Problemy Handlu Zagranicznego", nr 21, KCHZ, Warszawa. :ka-Wyrzykowska Elżbieta (1999b), Skutki przyjęcia przez Polskę zobowiązań w zakresie realizacji GSP wspólnej taryfy zewnętrznej, w: Paszyński M. (red.) (1999), Proces i skutki dastosowań Polski do agranicznej polityki ekonomicznej Unii Europejskiej, IKCHZ, Warszawa. :ka-Wyrzykowska Elżbieta (I999c), Scenariusze wcześniejszego dojścia do wspólnotowej taryfy celnej, w: ikutki przyjęcia przez Polskę wspólnej taryfy celnej Unii Europejskiej, Problemy Handlu Zagranicznego, ir 21, IKCHZ, Warszawa. ika-Wyrzykowska Elżbieta (2000), Zmiany poziomu cel i możliwe skutki pełnej liberalizacji handlu rolnego nędzy Polską a Unią Europejską, w: Kotyński J. (red.l (2000), Korzyści i koszty członkostwa Polski w Unii Europejskiej, t.2, IKCHZ, Warszawa. ka-Wyrzykowska Elżbieta (red.) (1999), Skutki przyjęcia przez Polskę wspólnej taryfy celnej Unii uropejskiej, „Problemy Handlu Zagranicznego", nr 21, IKCHZ, Warszawa. ka-Wyrzykowska Elżbieta, Synowiec Ewa (1997), Unia Europejska: integracja Polski z Unią Europejską, ICCHZ, Warszawa. ka-Wyrzykowska Elżbieta, Synowiec Ewa (red.), 2001, Unia Europejska. Przygotowania Polski do 'Jonkostwa, Warszawa. ka-Wyrzykowska Elżbieta, Zapedowski Wiesław (1998), Porozumienie w sprawie rolnictwa i jego toczenie dla Polski, w: Kaczurba J., Kawecka-Wyrzykowska E. (red.) (1998), Polska w WTO, IKCHZ, 'arszawa. Lowczyc Anna (1990), Szkice o współczesnej polityce handlowej krajów kapitalistycznych, PWN, 'arszawa. iowczyc Anna (red.) (1999), Współczesna gospodarka światowa: wybrane zagadnienia międzynarodo-\ch stosunków gospodarczych, Wyd. II, Wyd. Uniwersytetu Ggdańskiego, Gdańsk. kiewicz Izabela (2000), Subsydia: Elementy teorii, regulacji międzynarodowej i praktyki na przykładzie nku cukru w Polsce, Wydział Nauk Ekonomicznych UW, Warszawa, praca magisterska. Urszula (1995), Zasady liberalizacji handlu wyrobami przemysłowymi w umowach wolnohandlowych ilski, w: Kawecka-Wyrzykowska E. (red.) (1995), Umowy o wolnym handlu ze Wspólnotami Europejskimi az krajami EFTA i CEFTA oraz uzgodnienia Rundy Urugwajskiej: Skutki dla polskiego handlu granicznego, IKCHZ, Warszawa. ci Juliusz (red.) (2000), Korzyści i koszty członkostwa Polski w Unii Europejskiej, tom 1 i 2, IKCHZ, arszawa. Władysław (1998), Porozumienie w sprawie środków handlowych dotyczących inwestycji i związanych umdlem, w: Kaczurba J., Kawecka-Wyrzykowska E.(red.), Polska w WTO, IKCHZ, Warszawa. Władysław (2000), Z teorii integracji gospodarczej. Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa. ;ak Ryszard (1987), Ograniczenia pozataryfowe w handlu międzynarodowym, PWN, Warszawa. wicz Wojciech (2000), Industrial Organization. Organizacja rynku i konkurencja. Dom Wydawniczy psa. Warszawa. wska Maryla, Michałek Jan, Smith Alasdair (1998), Skutki przyjęcia wspólnotowej taryfy celnej dla idlu i produkcji artykułów przemysłowych w Polsce, „Biuletyn Informacyjny: Wspólnoty Europejskie" 83-84. raki Krzysztof (1998), Efektywna protekcja celna w latach 1997-1998, w: Zagraniczna polityka tpodarcza Polski 1997-1998, IKCHZ, Warszawa. 'ski Krzysztof (1999). Szacunek efektów kreacji i substytucji handlu wyrobami przemysłowymi nikających z przyjęcia wspólnej taryfy celnej Unii Europejskiej, w: Kawecka-Wyrzykowska E. (red.) '99), Skutki przyjęcia przez Polskę wspólnej taryfy celnej Unii Europejskiej, Problemy handlu ?runicznego, nr 21, IKCHZ, Warszawa, Michałek Jan Jakub, (1998a) Wpływ Rundy Urugwajskiej GATT i utworzenia WTO na handel a/graniczny Polski, w: Kaczurba J„ Kawecka-Wyrzykowska E. (red) (1998), Polska w WTO, IKCHiZ, Warszawa. Michałek Jan Jakub (1999), Przystępowanie krajów w procesie transformacji do WTO, „Sprawy Międzynarodowe", nr 3 (LII). Michatek Jan Jakub, Mroczkowski Piotr (1984), Próba powojennej organizacji handlu światowego, „Sprawy Międzynarodowe", nr 4. Michałek Jan Jakub, Piorrowski Jan (1998b), Rozstrzyganie sporów, w: Kaczurba J., Kawecka-Wyrzykowska E. (red.) (1998), Polska w WTO, IKCHiZ, Warszawa. Miehałek Jan Jakub, Śledziewska-Kołodziejska Katarzyna (2000), Analiza i perspektywy rozwoju handlu między gałęziowe go i wewnątrzgałęziowego oraz zmiany strukturalne handlu Polski z Unią Europejską, w: Koyyński J-, rzewodnik dla polskich eksporterów, IKCHZ, Warszawa. ?iec Ewa (1995), Porównanie części handlowych Układów Europejskich krajów grupy Wyszegradzkiej i aspekcie dostępu do rynku WE, w: Kawecka-Wyrzykowska E. (red.) (1995), Umowy o wolnym handlu ze Vspólnotami Europejskimi oraz krajami EFTA i CEFTA oraz uzgodnienia Rundy Urugwajskiej: Skutki dla •otskiego handlu zagranicznego, IKCHZ, Warszawa. iec Ewa (1998). Ograniczenia ilościowe w świetle zasad GATT i WTO, w: Kaczurba J., Kawecka-Wyrzykowska E. (red.) (1998), Polska w WTO, IKCHiZ, Warszawa. s Tamas (1974), Ekonomia polityczna zacofania gospodarczego, PWE, Warszawa. :ocki Janusz, Zielinski Mirosław (1990), Handel międzynarodowy. Zarys czystej teorii, Wyd. Uniwersytetu .ódzkiego. Łódź. vska Katarzyna (1999), Lobbing w Unii Europejskiej, „Sprawy Międzynarodowe", nr 3 (LII), s. 25-40. Michael (1997), Polityka rolno-tywnościowa w gospodarce rynkowej, Wprowadzenie do teorii i praktyki, fydzia! Nauk Ekonomicznych UW, Warszawa. Europejski ustanawiający stowarzyszenie między Rzeczpospolitą Polską, z jednej strony, a Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi, zdrugiej strony (1994), DzU RP, załącznik do nr ll.poz. 38, 7.01.1994. y o wolnym handlu ze Wspólnotami Europejskimi oraz krajami EFTA i CEFTA oraz uzgodnienia Rundy Irugwajskiej, w; Kawecka-Wyrzykowska E. (red.) (1995), Skutki dla polskiego handlu zagranicznego, KCHZ, Warszawa. >wski Jan (1974), Polska w GATT, PWE, Warszawa. #icz Andrzej (1999), Postępowania antydumpingowe jako instrument protekcjonizmu handlowego ygnatariuszy GATT/WTO, SGH, Warszawa, praca doktorska. licom polityka gospodarcza Polski 1997-1998 (1998), IKCHZ, Warszawa. liczna polityka gospodarcza i handel zagraniczny Polski 1999-2000 (2000), IKCHZ, Warszawa. liczna polityka gospodarcza i handel zagraniczny Polski 2000-2001 (2001), IKCHZ, Warszawa. ka-Gtębocka Anna (1996), Handel zagraniczny krajów uprzemysłowionych w świetle teorii handlu ńądzynarodowego, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. ka-Głebocka Anna (1997), Wprowadzenie do ekonomii międzynarodowej: teoria handlu i polityki andlowej, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. ki Mirosław (1994), Elementy polityki handlowej w Polsce w latach 1990-1992, CASE, Warszawa. Abreu, Marcelo de Paiva (1995), Trade in Manufactures: The Outcome ofthe Uruguay Round and Deveioping Country Interests, w: Martin W. and Winters L.A. (red.) (1995), The Uruguay Round and the Developing Economies, 307 World Bank Discussion Papers, The World Bank, Washington D.C. Allen Chris, Gasiorek Michael, Smith Alasdair (1998), The Competition Effects ofthe Single Market in Europę, Economic Policy, 27 (1998), Centre forEconomic Policy Research (CEPR), London. Analytical lndex. Guide to GATT Law and Practice (1995), Volume I i II, World Trade Organization, Geneva. Anderson James (1992), Domino Dumping 1: CompetitWe Exporters, „American Economic Review", Vol. 82. Anderson James (1993), Domino Dumping II: Anti-dumping, „Journal of International Economies", Vol. 35. Anderson James (1994), The Theory of Protection, w: Greenaway D., Winters L.A. (red.) (1994), Surveys in International Trade, Blackwell, Oxford, Anderson Kym, Blackhurst Richard (red.) (1993), Regionu! Integration and the Global Trading System, St. Martin's Press, New York. Armington Paul (1969), A Theory of Demandfor Products Distinguished by Place of Production, IMF Staff Papers XVI, s. 159-176. Artis Mikę, Lee Norman (red.) (1997), The Economies ofthe European Union. Policy and Analysis, Second edition, Oxford University Press, Oxford. Bagwell Kyle, Staiger Robert (1997), Strategie Export Subsidies and Reciprocal Trade Agreements; The natural monopoty case, „Japan and the World Economy", Vol. 9, Issues 4. Bagwell Kyle, Staiger Roben(l99J),An Economic Theory of GATT, „The American Economic Review", Vol. 89, No. 1. Balassa Bela (red.) (1975), European Economic Integration, North Holland, Amsterdam. BalassaBela, eial., (1971), The Structureof Protection in Developing Countries, John Hopkins University Press, Baltimore. Baldwin Richard E. (1989), Growth Effects of 1992, „Economic Policy", No. 9, s. 247-281. Baldwin Richard E. (1992), Measurable Dynamie Gainsfrom Trade, „Journal of Political Economy", Vol. 100. Baldwin Richard E. (1994), Towards an Integrated Europę, Centre for Economic Policy Research (CEPR), London. Baldwin Richard E., Venables Andiony (1995), Regional Economic Integration, w; Grossman G., Rogoff K., (red.) (1995), Handbook of International Economies, Elsevier Science, B.V„ Amsterdam. Baldwin Richard E., Francois Joseph, Portes Richard (1997), The Costs andBenefits ofEastem EnUirgement: The Impact on the EU and Central Europę, „Economic Policy", CEPR. Baldwin Richard E., Cohen Daniel, Sapir Andre, Venables Anthony (red.) (1999), Market Integration, Regionalism and the Global Economy, Centre for Economic Pnlicy Research, Cambridge. Baldwin Robert (1977), The Case Against Infant-Industry Protection, „Journal of Political Economy". 367 in Robert (1993), Adapting the GATT to a Morę Regionatized World: a Pohtical Economy Perspeclive, w: inderson K„ Blackhursl R. (red.) (1993), RegionalIntegration and rhe Global Trading System, St. Martin's ress, New York. in Robert (1996), The Politicai Economy ofTrade Policy: Integrating the Perspeclives ofEconomists and •oiiiical Scienlisls, w: Feenstra R.. Grossman G„ Irwin D„ (red.) The Polilical Economy ofTrade Policy. •apers in Honor of Jagdish Bhagwati (1996), MIT Press, Cambridge Mass. in Robert, Knieger Annę (red.) (1984), The Structure and Evolution of U.S. Trade Policy, University of 'hicago Press, Chicago. in Robert, Richardson J. David (red.) (1986), International Trade andFinance, Readings, Little, Brown and Hompany, Boston. Martin (1999), Impact of EU-Accession on Consumers' Welfare in Central European Countries, Paper "resented at the Second Annual Conference on Global Economic Analysis, Ebbenip, 20-22 June. 3avid (2000), Trade Policy and Macroeconomics in European Transition Economies, Paper Presented al leminar on Siabilily of Trade Policies and Economic Transition, Prague 26-27 May 2000. Roland (1979), Preferentiai Trade Treatmenl for Less Developed Countries. Implications ofthe Tokyo loud, „Harvard International Law Journal", Vol 20, No. 3. Sleven, Levinsohn James, Pakes Ariel (1999), Vo!untary Export Restraints on Automobilem: Evalualing i Trade Policy, „American Economic Review", VoL 89, No. 3. 'ati Jagdish (1965), On the Equivalence of Tariffs and Quotas, w: Baldwin R. et al. (red.) (1965), "rade, Growth and the Baiance of Payments: Essays in Honor of Gotfried Haberler, Rand McNally, Chicago. /ati Jagdish (red.) (1981), International Trade, Selected Readings, MIT Press, Cambridge Massachusetls. /ati Jagdish, Hudec Robert, Bhagwali Jagdish (red.) (1996), Fair Trade and Harmonization. Prereąuisities or Free Trade? Economic Analysis, MIT Press. /ati Jagdish, Panagaryya Arvind (1996), The Economics of Preferentiai Trade Agreemenls, The AEI Press, Yashington D.C. lurst Richard (1979), Reciprocity in Trade Negotiations under Flexible Exchange Rates, w: Maritn J.P.. imith A. (red.), Trade and Payments Adjustmenis under Flexible Exchange Rates, Macmillan for the CEPR, .ondon. lurst Richard (1981), Are Trade Restrictions an AltematWe to Devaluationl „Wirtschaftspolilische 5latter",No. 1. lurst Richard, Enders Alice, Francois Joseph (1995), The Uruguay Round and the Market Access: Ipportunities and Challenges for Developing Coumries, w: Will Martin W., Alan Winlers L.A. (red.) 1995), The Uruguay Round and the Developing Economies, 307 World BankDiscussion Papers, The World iank, Washington D.C. W. (red.) (1997), Europe's Economy looks East: Implications for Germany and the European Union, lambridge University Press, Cambridge. i Harry, Leamer Edward, Sviekauskaus Lio (1987), Multicountry, Multi-factor Tests of the Factor łbundance Theory, „American Economic Review", Vol. 75. i Harry, Hollander Abraham, Viaene Jean-Marie (1998), Applied International Trade Analysis, Macmillan 'ress, Houndmills. ird S. Lael, Verdier Thiery (1994), Lobbying andAdjusting in Dedining Industries, „European Economic *eview", Vol. 38. ird S. Lael, Maitimort David (1997), Strategie Trade Policy with Incompletely Informed Policymakers, Journal of International Economics", Vol. 42. er James (1995), Strategie Trade Policy, w: Grossman G.T Rogoff K. (red.), Handbook of International Economics, Vol. 3, Elsevier B.V. er James, Krugman Paul (1983), A Reciprocal Dumping Model of International Trade, w: Kmgman P. ;i990), Rethinking International Trade, MTT Press. er James, Spencer Barbara (1984), Tariff Proiection and Imperfect Competition, w: Kierzkowski H. (red.) ,1984), Monopoiistic Competition and International Trade, Oxford, Blackwell. Brenlon Paul, Di Mauro F. (1998) Is ThereAny Potential in iraae in sensuwe inausinai proaucts netween me CEEECs and the EU?, „The World Economy". Bremon Paul, Scott Henry, (1997), International Trade. A European Text, Oxford Uoiversily Press. Brenton Paul, Sheehy John, Vancauteren Marc (2001), Technical Barriers to Trade in the European Union: Data, Trends and Implications for Accession Countries, .Journal of Common Market Studies", Vol. 39. Brown D., Deardorff Allan V., Djanokov Simeon, Steni Robert M. (1997), An Economic Assessment ofthe Integration of Czechosiovakia, Hangary and Poland into the European Union, w: Black W. (red.) (1997), Europę's Economy looks East: Implications for Germany and the European Union, Cambridge UnWersity Press, Cambridge. Bruton Henry (1998), A Reconsideration of Import Substitution, „Journal of Economic Literaturę", Vol. XXXVI. Buffie Edward (2001), Trade Policy in Devetoping Countries, Cambridge University Press, Cassadio Cian-Paolo (1973), Transatlantic Trade. USA-EEC Confrontation in the GATT Negotiations, Famnborough. Ceechini Paolo, Calinat Michel, Jacąuemin Alexis (red.) (1988), The European Challenge: 1992 The Benefits of a Singk Market, Wildwood House, Aldershol. Choi Jay Pil (1995), Optimal Tariffs and the Choice of Technology. Discriminatory Tariffs vs, the MFN Clause. „Journal of Iniernational Economics", Vol. 38, No. 1-2. ClavinPatricia(1996), TheTriumphof RegionalismoverGlobalism:PattemsofTradeintheInterwarPeriod, w: GeigerT.,Kennedy D. (red.) (1996), Regional Trade Blocks, Multilateralism and the GATT: Compiemen- tary Paths to Free Trade? A Cassel Imprint, London. Cline William (1997), Trade and Income Distribution, Institute for International Economics, Washington D.C. Cline William, et al., (1977), Trade Negotiations in the Tokyo Round. A Quantitative Assessment, The Brookings Institution, Washington D.C. CoeDavid, Helpman Elhanan (1995), International R&D Spilloven, „European Economic Review", Vol. 39(5). Coe David, Helpman Elhanan, Hoffmaister Alenander (1997), Norih-South R&D Spillovers, „Economic Journal", Vol. 39 (5). CoDie David (1991), Export Subsidies and Counteryailing Tariffs, „Journal of International Economics", Vol. 31, Issue 3-4. Collie David (1994), Strategie Trade Policy and Retaliaiion, Japan and the World Economy, Vol. 6, Issue 1. Cooper C, Massel B. (1965), A New Look al Customs Union Theory, .Journal of Politicai Economy", Vol. 75. Corden Max (1966), The Structure of a Tariff System and the, Ęffective Proteclioe Ratę. „Journal of Politicai Economy", Vol. 74, przedruk w: Bhagwati J. (red.) (1981), International Trade, Selected Readings, MIT Press, Cambridge Massachusetts. Corden Max (1971), The Theory of Proiection, Clarendorn Press, Oxford. Corden Max (1972), Economies of Scalę and Customs Union Theory, „Journal of Politicai Economy". No. 80, (3), w: Jacąuemin A., Sapir A. (red.) (1989), The European Internat Market: Trade and Competition. Oxford University Press, Oxford. Corden Max (1997), Trade Policy and Economic Welfare, Second Edition, Clarendorn Press, Oxford. Costrell Robert M. (1990), Second-best Subsidies in Monopoiistic Competition. Economic Letters, Vol. 34, Issue 3. Curzon Gerard (1965), Multilateral Commercial Diplomacy, Michael-Joseph, London. Curzon Gerard, Curzon Victoria (1976), The Management ofTrade Relations in the GATT, w: International Economic Relations in the Western World 1959-1971, Vol. 1, Random House, London. Dam Kennelh (1963), Regional Economic Arrangements and the GATT: the Legacy of Misconception, „The University of Chicago Law Review", Vol. 30, No. 4. Dam Kennefh (1970), The GATT: Law and International Economic Organization, University of Chicago Press, Chicago. Davey William (1996), Issues of Dispute Settlement in the WTO System, WTO, Geneva. DaviesStephenW.,McGuiness, AnthonyJ. (1982), Dumping atlessthanMarginal Cost,, Journal of Interna!ional Economics", Vol. 12. 368 369 eardorff Alan V. (1993a), Economic Perspectives of Antidumping Law, w: Stern R- (red.), (1993) The Multilateral Truding System. Analysis and Options for Change, Harvester Whealshcaf, New York. sardorff Alan V. (1993b), Safeguards Policy and Conservalive Social Welfare Function, w: Sieni Robert (red.) (1993), The Mulliiateral Trading System. Analysis and Options for Change, Harvester Wheatsheaf, New York. jardorff Alan. Stern Robert (1983), Economic Effects of the Tokyo Round, „Southern Economic Jouraal", Vol. 49, No. 3. , jardorff Alan, Slem Robert (1984), The Effects ofthe Tokyo Round on Ihe Struclure of Protection, w: Baldwin R.E., Krueger A. (red.) (1984), The Struclure and Evolution of U.S. Trade Policy, University of Chicago Press, Chicago. ;ardorff Alan, Stera Robert (1998), Measurement of NontariffBarriers,Tbe University of Chicago Press, Ann Arbor. . ;ardorff Aian, Stern Robert (red.) (1993), Analyńcat and Negotiating Issues in the Global Trading System, Au Arbor Universily of Michigan Press, nopoulos Elias, Segerstrom Paul (1999), The Dynamie Effects of Contingent Tariffs, „Journal of International Economks", Vol. 47, No. 1. xit Avinash (1988a), Anti-Dumping and Countetyailing Duties underOligoply, „European Economic Review'", Vol. 32. xit Avinash (I988b), Optima!TradeandlndustrialPolicyforthe U.S. AutomobileIndustry, w; FeenstraR.(red.) (1988), Empirical Methods for International Trade, MIT Press, Cambridge Mass. xi: Avinash, Stiglitz Joseph (1977), Monopolistic Compelition and Olptimum Producł Diversity, „American Economic Review'", Vol 67. xit Avinash, Norman Victor (1980), Theory of Internationa! Trade; A Dual, General Eąuilibrium Approach, Cambridge University Press, Cambridge, abek Zdenek, Biada Joseph (1998), Exchange Ratę Regimes and the Slabilily ofTrade Policy in Transition Economies, „Journal of Comparative Economics", Vol. 26, No. 4. abek Zdenek, Laird Sam (1998), The New Liberalism — Trade Policy Developments in Emerging Markets, „Journal of World Trade", Vol. 32, No. 5. ker David (red.) (1992), The European Economy, Longman, London. ton Jonathan, Grossman Gene (1985), Tariffs as Insurance: Optima! Commercial Policy when Domcstic Marketu are Incampkte, „Canadian Journal of Economics", Vol. 90. ton Jonathan, Grossman Gene (1986), Optima! Trade Policy andIndustrial under Oligopoh; „Quarterly Journal of Economics", VoL 101. onomic (the) Impact of Enlargemeni (2001), Directorate General for Economic and Financial Affairs, No. 4, (June 2001), Brussels. lin Richard (1987), Survei!!ance ofBalance ofPaymenis Measures in the GATT, „The World Economy", Vol. 10, No. 1. :hengreen Barry (1998), European Monetary Unificalion, MIT Press. Agraa Ali (1996), International Economic Integration, w: Greenaway D. (red.) (1996), Current Issues in International Trade, Second Edition, St. Martin's Press, New York. Agraa Ali (1998), European Union, Prentice Hali, London, New Yoik. imerson M., Aujeatt M„ Catinat M., Goybet P., Jacquemin A. (1988), The Economics of 1992. Oxford University Press, Oxford. der Wilfred (1982), Dumping, „Journal of Political Economy", Vol. 90, No. 3t. ner Wilfred (1984), Higher Dimensional Issues in Trade Theory- w: Jones R., Kenen P.(red.) (1984), Handbook of International Economics, North Holland, Amsterdam, uer Wilfred (1991), The Economics and Political Economy ofManaged Trade, w; Hillman A. (red.), Markets and Politicians, Kluwer Academic Press, Boston. iier Wilfred, Helpman Elhanan, Neary J. Peler (red.) (1995), Theory, Policy and Dynamics in International Trade, Essays in honor of Ronald W. Jones, Cambridge University Press, Cambridge. Feenstra Robert (1984), Voluntary Export Restrainls in USAutos, 1980- I9SI: Quality Employment, and Welfare Effects, w: Baldwin R., Krueger A. (red.), The Structure andEvolution ofRecent US Trade Potiiry, University of Chicago Press, NBER, Chicago. Feenstra Robert (1985), Automobile Prices and Proteclion: The U.S.-Japan Trude Restraint, „Jouraal of Policy Modeling", Vol. 7. Feenstra Robert (red.) (1988), Empirical Methods for International Trade, MIT Press, Cambridge Mass. Feenstra Robert (red.) (1997), The Effects ofU.S. Trude Protection and Promotion Policies, NBHR, University of Chicago Press. Fidrmuc Jarko, Huber Peter, Michalek Jan J. (2001). Poland's Accession to ihe European Union. Demand for Protection of Selected Sensitive Products, „Economic Policy in Transition Economies", Vol. 11, No. 1. Findlay Ronald, Wellisz Stanisław (1982), Endogenous Tariffs, the Political Economy ofTrade Restrictions and Welfare, w: Bhagwali J. (red.): Import Protection and Export Promotion, University of Chicago Press. Findlay Ronald, Kierzkowski Henryk (1983), International Trade and Human Capital: A Simple General Eąuilibrium Model, „Joumal of Political Economy", Vol. 91, No. 61. Finger J. Michael (1987), Antidumping and Antisubsidy Measures, w: Finger J., Olechowski A. (red.) (1987), The Uruguay Round: A Handbook for the Mulliiateral Trade Negotiatioiis, The World Bank. Washington D.C. Finger J. Michael (1993), Antidumping: How it Works and Who Gets Hurt, University of Michigan Press, Ann Arbor. Finger J. Michael (1995), Legalizing Backsliding: Safeguard Provisions in GATT, w: The Uruguay Round and the Developing Economies, Martin W., Winters L.A. (red.) (1995), World Bank Discussion Papers 307, The World Bank, Washington D.C. Finger J. Michael, Olechowski Andrzej (red.) (1987), TheUruguay Round: A Handbook for ihe Mulliiateral Trade Negotiations, The World Bank, Washington D.C. Flam Hany (1992), Products Market and 1992: Ful! Integration, Large Gains, „Joumal of Economic Perspectives", No. 4, Fali 1992. Flaro Hany, Staiger Robert (1991), Adverse Selection of in Credit Markets and Infant Industry Protection, w: Helpman E„ Razin A. (red.) (\99^) Internationa! Trade and Trade Policy (1991), MIT Press, Cambridge Massachusetls. Ford J. L., Sen, S. (1985), Protectionism, Exchange Rates and Macroeconomy, Basil Blackwell, Oxford. New York. Francois Joseph, McDonald Bradley, Nordstrom Hakan (1994), The Uruguay Round, A Global General Eąuilibrium Assessment, GATT Secretariat, Geneva. Francois Joseph, McDonald Bradley, Nordstrom Hakan (1995), Assessing ihe Uruguay Round, w: Martin W.. Winters L.A. (red.) (1995), The Uruguay Round and the Developing Economies, World Bank Discussion Papers 307. The World Bank, Washington D.C. Francois Joseph, Reinert Kenneth (1998), Applied Metho&s for Trade Policy Analysis, Erasmus UnWersity, Amsterdam. Francois Joseph, Ramboul Machiel (2001), Trade Effects from the Integration ofthe Central and East European Countries into the European Union, Working Papers in Contemporary European Studies, Sussex European Institute, Brighton. Frank Isaiah (1980), The European Common Market, London. Frank Isaiah (1987), Import Quotas, the Balance of Payments and the GATT, „The World Economy", Vol. 10, No. 3. Frankel Jeffrey A. (red.) (1998), The Regionalization ofthe World Economy, The University of Chicago Press, Chicago. Frey Bruno, Weck-Hannemann Hannellore (1996), The Political Economy of Protection, w: Greenaway D. (red.) (1996), Current Issues in Internationa! Trade, Second edilion, St. Martin's Press, New York. Fujimoto Hiroaki, Park Fun-Soo (1997), Optimal Export Subsidy when Demand is Uncertain, Economic Letters, Vol. 55, Issue 3. 370 łxy Michael, Bloningen Bmce, Flynn Joseph (1999), Welfare Costs of the U.S. Anlidumping and ?>untervailing Duły lawa, „Joumal of International Lconomics", Vol. 49. Neil, Shy Oz (2001), Standardization Policy and International Trade, „Jouma] of Inlemational ;onomics", Vol. 53. io Giancatlo (1994), International Economics I, The Pure Theory of International Trade, Springer- 'erlag, Berlin. k Michael, Smith Alasdair, Venablef, Anthony (1991), Compkting ihe Inlernal Market in the EC: Factor emands and Comparatyye Advantage, w: Winters L., Venables A. (red.) (1991), European Integration: -ode and Industry, Cambridge University Press, Cambridge. k Michael, Smith Alasdair, Venables Anlliony (1992), Trade, Factor Prices and Welfare in General /m/iferium, w: Winters L. (red.) (1992), European Trade Flows and Trade Policyo/ier,.;9<>2", Cambridge niversity Press, Cambridge. k Michael, Smilh Alasdair, Venables Anthony (1994), Modeling the Effect of Central and East European ?ade on the European Community, „European Economy", Vol. 6. 1980), Differential and Morę Favourable Treatmenl, Reciprocity and Fuller Participation of Developing luntńes, GATT Documenl L/4903, B1SD, 26-th Supplement, Geneva. Till, Kennedy Dennis (red.) (1996), Regional Trade Blocks, Multilateralism and the GATT: Complemen-ry Paths to Free Trade? Pinter, London. i Peter J., Pugel Thomas A., Walter Ingo (1980), Mtied Blessings for the Third World in Codes on ?m-Tariff Measures, „The World Economy", Vol. 3. rg Pinelopi K., Knetler Michael M. (1997), Causes and Conseąuences ofthe Export Enhancement Program r Wheat, w: Feenstra R., (red.) (1997), The Effects of U.S. Trade Protection and Promotion Poiicies, BER, University of Chicago Press. rg Pinelopi K., Maggi Giovanni (1999), Protection for Sale: An Empiricai lnvestigation, „The American :onomic Review", Vol. 89, No. 5. lan, Mensbrugghe (van der) Dominiąue (1995), The Uruguay Round: An Aisessment of Economywide and Ęricultural Reforms, w: Martin W., Winters L. A. (red.) (1995), The Uruguay Round and the Deveioping zonomies, World Bank Discussion Papers 307, The World Bank, Washington D.C. ivay David (red.) (1996), Current Issues in Inlernational Trade, Second edition, St. Martin's Press, New ork. #ay David, Winters L. Alan (red.) (1994), Sunreys in International Trade, Blackwell, Oxford, an Gene (1981), The Theory ofDomeslic Content Proiection andConient Preference, „Quarterly Joumal Economics", Vol. 96. an Gene (1995), Technology and Trade, w: Grossman G., Rogoff K. (red.) (1995), Handbook of temational Economics, Vol. 3, Elsevier B.V. an Gene, Richardson I. David (1986), Strategie Trade Policy: A Survey of Issues and Early Analysis, w: *ldwin R., Richardson J. (red.) (1986), International Trade and Finance, Readings, Little, Brown and smpany. Boston. an Gene, Helpman Elhanan (1991), lnnovation and ihe Growth in the World Eco/wmy, MIT Press, unbridge MA. an Gene, Helpman Elhanan (1994), Protection for Sale, „American Economic Review", Vol. 84, No. 4. an Gene, Helpman Elhanan (1995), The Politics ofFree Trade Agreements, „The American Eeonomic ;view",Vol. 85, No. 4. Jechl Howard K„ (1988), Dumping and Dynamie Competition, „Journal of International Economics", ol. 25. * Gotfried von (1937), The Theory of International Trade with its Applications to Commercial Policy, acmillan, New York. l Laszlo, Wypłosz Charles (1997), Eguilibrium Exchange Rates in Transition Economics, IMF Staff ipers, Vol. 44, No. 4. »n Carl (1990), Teailes Trade and Developing Countries: Eliminating the Mutti:fibre Arrangement in }90s, The World Bank. Washington D.C. ? issues tn iniemtt Harris Richard (1985), Why Voluntary Exporl Reslraints are "Voluntary", „Canadisn Journal cif Economics", Vol. XVIII, No. 4. Harrison Glenn. Rutherford Thomas, TarrDavid (1995), Quantifying the Uruguay Round, w; Will M., Winters A. (red.) (1995), The Uruguay Round and the Developing Economies, World Bank Discussion Papers 307, The World Bank, Washington D.C. Hathaway Dale, Ingco Merlinda (1995), Agricullural Liberalization and the Uruguay Round, w. Will M., Winters A. (red.) (1995), The Uruguay Round and the Devetoping Economies, World Bank Discussion Papers 307, The World Bank, Washington D.C. Helpman Elhanan (1998), Explaining the Structure ofForeign Trade: Where do we Stand? Harvard University Press, mimeo. Helpman Elhanan, Krugman Paul (1989), Trade Policy and Markei Structure, MIT Press, Cambridge. Helpman Elhanan, Razin Assaf (red.) (1994), Internationa! Trade and Trade Policy. The MIT Press, Cambridge. Hertel Thomas, Martin Will (2000), Liberaiising Agriculture and Manufactures in a Millenium Round: Implications for Developing Countries, „The World Economy", Vol. 23, No. 4. Hertel Thomas, Martin Will, Yanagishima Koji, Dimaranan Betina (1995), Liberalizing Manufactures Trade in a Changing World Economy, w: Will M., Winters A. (red.) (1995), The Uruguay Round and the Developing Economies, World Bank Discussion Papers 307, The World Bank, Washington D.C. Hillman Arye (1991), Protection, Politics, and Market Structure, w: Helpman E., Razin A. (red.) (1991) Inlemational Trade and Trade Policy, MIT Press, Cambridge Massachusetts. Hiridley Brian, Messerlin Patrick (1993), Guarantees of Market Access and Regionalism, w: Anderson K., Blackhursl R. (red.) (1993), Regional łntegration and the Global Trading System, St. Martin's Press, New York. Hitris Theo (1998), European Union Economics, Fourth edition, Prentice Hali, London. Hoekman Bernard (1993), Multilateral Trade Negońations and Coordination of Comrnerciat Policies, w. StemR. (red.) (1993), The Multilateral Trading System. Analysis and Optionsfor Change, Harvester Wheatsheaf, New York. Hoekman Bernard, Kostecki Michael (1996), The Politicai Economy of World Trading System: From GATT to WTO, Oxford University Press. Hoekman Bernard, Kostecki Michael (2001), The Politicai Economy of World Trading System: The WTO and Beyond, Second edition, Oxford University Press, Oxford, Hoekman Bernard, Leidy Michael (1993a), Holes and Loopholes in Integration Agreements: History and Prospects, w: Anderson K., Blackhurst R„ (red.) (1993), Regional Integration and the Global Trading System, St. Martin's Press, New York. Hoekman Bernard, Leidy Michael (1993b), Policy Responses to Shifting Comparative Advantage: Designing a System ofEmergency Protection, w: Slern R. (red.) (1993), The Multilateral Trading System. Analysis and Options for Change, Harvesler Wheatsheaf, New York. Hollander Abraham, V i aene Jean-Marie, BowenHarry (1998), Applied International Trade Analysis (Sludies in International Trade Policy}, University of Michigan Press. Holmes Peter, Young Alasdair (2001), Emerging Regulatory Challenges to ihe EU's Extemal Eeonomic Relations, SEI Working Paper No. 42, Susses European Institute. Brighton. Hudec Robert (1985), Enforcing International Trade Law: The Evolution ofthe Modern GATT Legał System, Butterworth Lega! Publishers. Hudec Robert (1990), The GATT Legał System and World Trade Diplomacy, Butterworth Legał Publishers. Irwin Douglas (1996), Industry or Class Cleavages over Trade Policy ? Evidence from the British General Election ofI923, w: Feenstra R., Grossman G., IrwinD. (red.) (1996), The Politicai Economy of Trade Policy, Papers in Honor of Jagdish Bhagwali, MIT Press, Cambridge Mass. Irwin Douglas, Klenow Peter (1995), High-tech R&D Subsidies; Estimating the effects ofSematech, „Journal of Internalional Economics", Vol. 40. Jackson John H. (1969), World Trade and the Law of GATT: A legał analysis ofthe GATT, Bobbs-Merril, Indianapolis. 372 i economics Vol 9, przeoniŁ :kson JohnH. (1998), The WorldTrading System: LawandPalicy oj'InternationalEconnmic Relations, Second edition, MIT Press, Cambridge Mass., London. :quemin Alexis (1982), Imperfect Market Stntcture and International Trade - Some Recem Research, „Kyklos", No. 35. ąuemin Alexis, Sapir Andre (red.) (1989). The European Intemal Market: Trade and Competition, Oxford University Press, Oxford, inson Harry G. (1965), Optima! Trade Inlemention in the Presence of Domestic Distortions, przedruk w: Bhagwali J. (red.) (1981), International Trade, Selected Readings, MIT Press, Cambridge Massachusetts. inson Harry G. (1965),^n Economii: Theory ofProtectionism, TariffBargaining andthe Formalion ofCuslotm Union, „Joumal of Polilical Economy", Vol. 73. iesRonald(1965), The Structure ofSimple General Eąuilibrium Model MoiMs, Joumal of Political Economy, Vol. 73, przedruk w: Bhagwati J. (red.) (1981), International Trade, Selected Readings, MIT Press, Cambridge Massachusetts. wecka-Wyrzykowska Elżbieta (1994), Poland and the European Communities: Impact of the Europę Agreemeat on the Integration of Poland into the European Economy, FTRI, Warsaw. mp Murray, Wan Henry (1976), An eletnentary Proposition Concerning the Formation of Customs Union, „Journal of International Economics", Vol. 6, przedruk w: Bhagwali J. (red.) (1981), International Trade, Selected Readings, MIT Press.Cambridge Massachuselts. raplon Jereray, Holmes Peter, Stevenson Cliff (1999), Globalisation of Anti-Dumping and the EU, Working Papers in Comemporary European Studies, Susses European Instilute, Brighton, nen Peter (1989), The International Economy, Prentice Hali Inc., Englewood Cliffs. nen Peter (1995), Economic and Monetary Union in Europę: Moving Beyond Maastricht, Cambridge University Press, ohane Robert (1980), The Theory of Hegemonie Stability and Changes in International Economic Regimes, 1967-1977, Center for International Relations, Los Angeles. ;rzł:owski Henryk (1996), Modeh of International Trade in Differentiated Goods, w: Greenaway D. (red.) (1996), Current Issues in International Trade, Second edition, St. Martin's Press, New York. :rzkowski Henryk (red.) (1984), Monopoiistic Competition and International Trade, Oxford, Blackwell. irzkowski Henryk, Okolski Marek, Wellisz Stanisław (red.) (1993), Stabilization and StructuralAdjustment in Poland, Routledge, London. :pper Gernol (1994), Industrial Policy in the Transport Aircraft Industry, w, Krugman P., Smith A. (red.) (1994), Empirical Studies of Strategie Trade Policy, The University of Chicago Press, ck Karin (1969), International Trade Policy and the GATT 1947-1967, Almqvist and Wicksell, Stockholm. steeki Michael (1979), East-We.it Trade and the GATT System, Macmillan Press for Trade Policy Research Centre, London. walczyk Carsten, Davis Donald (1998), Tariff Phase-Outs: Theory and Evidence from GATT and NAFTA, w: FrankelJ. A. (red.) (1998), The Regionaiization ofthe World Economy, The Universityof Chicago Press, Chicago. silna Kala (1989), Trade Restrtctions as Facilitating Practices, „Joumal of International Economics", Vol. 26. shna Kala (1994), Making Aitruism Pay in Aaction Quotas, w; Helpman E„ Razin A. (red.) (1994), International Trade and Trade Policy, The MIT Press, Cambridge, shna Kala, Hogan Katheleen, Swagel Phillip (1984), The Nonoptimality of Optima! Trade Policies: The U.S. Automobile Industry Revisited, 1979-1985, w: Krugman P„ Smith A. (red.) (1994), Empirical Studies of Strategie Trade Policy, The University of Chicago Press, shna Kala, Thursby Marie (1997), Whither Fiat Panel Displays? w: Feenstra R. (red.) (1997), The Effects of U.S. Trade Protection and Promotion Policies, NBER, The Universily of Chicago Press. Jeger Annc (1974), The Political Economy ofthe Rent-seeking Society, „American Economic Review", Vol. 64. ieger Annę (1997), Free Trade Agreement versus Customs Union, .Journal of Development Economics", Vol. 54. . \yyy\r), neintrmtng miermiuunui irtitie, mii Press. Krugman Paul (1981a), Intraindustry Specialization and the Gains from Trade, „Journal of Political Economy", Vol. 89, przedruk w Krugman P. (1990), Rethinking International Trade, MIT Press. Krugman Paul (1981b), Trade, Accumulation and Uneven Development, „Journal of Development Economics", Vol. 8, przedruk w: Krugman P. (1990), Rethinking Internationa! Trade, MIT Press. Krugman Paul (1984), Import Proiection a,s Export Promotion. International Competition in the Presence of Oligopoly and Economies of Scalę, w: Kierzkowski H. (red.) (1984), Monopoiistic Competition and International Trade, Oxford, Blackwell. Krugman Paul (1987), Increasing Returns and Theory of International Trade, w: Advances in Economic Theory, Fifth World Congress, Cambridge University Press, przedruk w: Krugman P. (1990), Rethinking International Trade, MIT Press. Krugman Paul (1990), Rethinking International Trade, MIT Press. Krugman Paul (1991a), Geography and Trade, MIT. Krugman Paul (1991b), Increasing retums and Economic Geography, „Journal of Political Economy", Vel, 99, No. 31. Krugman Paul (1994), Is Bilateraism Bad? w: Helpman E., Razin A. (red.) (1994), International Trade and Trade Policy, The MIT Press, Cambridge. Krugman Paul (1995), Increasing Retums, Imperfect Competition and Positive Theory of International Trade, w: G. Grossman G„ Rogoff K. (red.) (1995) Handbook of Internationa! Economics, Vol. 3, ElsevierB.V. Krugman Paul, Obslfeld Maurice (1997), International Economics: Theory and Policy. Fourth edition, Addison-Welsley, Massachussets. Krugman Paul, Obstfeld Maurice (2000), International Economics: Theory and Policy, Fifth edition, Addison- -Welsley, Massachussets. Krugman Paul, Smith Alasdair (red.) (1994), Empirical Studies of Strategie Trade Policy. The University of Chicago Press. Lahiri Sajal, Sheen Jeffrey (1990), On Optima! Dumping, „The Economic Journal", Vol. 100. Laird Samuel (1998), Quantifying Commercia! Policies, w: Francois J., Reinert K„ (red.) (1998), Applied Methods for Trade Policy Anayysis. Erasmus University, Amsterdam. Lancaster Kelvin (1975), Socially Optimum Product Differentiation, „American Economic Reyiew", Vol. 65. Lancaster Kelvin (1980), intra-Industry Trade under Imperfect Competition, „Journal of International Economics", Vol. 10. Lanjouw G. J. (1996). International Trade Institutions, Longman. London. Leamer Edward (1980), The Łeontief Paradox, Reconsidered, „Journal of Political Economy", Vol. 88. Leamer Edward (1984), Sources of International Comparative Advantage, MIT Press. Leamer Edward, Levinsohn James (1995). International Trade Theory: the Evidence. w: GrossmanG., Rogoff K. (red.) (1995), Handbook of International Economics, Vol. 3, Elsevier B.V. Leidy Michael (1995), Antidumping: Solution or Problem in the 1990s?, w: International Trade Policies: The Uruguay Round and Beyond, Vol. 2, World Economic and Financial Surveys, IMF, Washington D.C. Leoniief Wassily (1954), Domestic Production and Foreign Trade: The American Capital Position Re-emmined. „Economica Intemazionale", Vol. VII, No. 1. Lerner Abba (1936), The Symmetry between Import and Export Taxes, Economica, Vol. 19, przedruk w: Caves R., Johnson H. G. (red.) (1968), Readings in International Economics, Richard D. Irwin, Homewood. Levinsohn James (1991), Strategie Trade Policy and Direct Foreign łnvestment: When Are Tariffs and Q\totas Equivalent.' w: Helpman E., Razin A. (red.) (1991) International Trade and Trade Policy, MIT Press, Cambridge Massachusetts. LindlandJostein(1997), The Impact ofthe Uruguay Round on Tariff Escaiation in Agricultural Products. „Food Policy", Vol. 22, No. 6. Lipsey Richard (1960), The Theory of Customs Union: A General Survey, „The Economic Journal", Vol. 70, przedruk w: Bhagwati J. (red.) (1981), International Trade, Selected Readings, MIT Press. Cambridge Massachusetts. 374 375 nn unjinishedBusiness? w: Martin W., „ .w uruguay Round and the Developing Economies, 307 World Bank Discussion Papers. The World Bank, Washington D.C. Ludlow C. (1972), Developing Countries m the Negotiaiing Process: Less Developed Countries in the Tokyo Round, Institul Universilaire des Haules Etudes Internationales, Geneve. MacielG.A. (1977), The Internationa! FrameworkforWorld Trade. BrazilianProposa!for GAA Reform, London. Magee Sfephen (1994), The Political Economy of Trade Policy, w: Greenaway D., Winlers L.A. (red.) (1994), Survevs in International Trade, Blackwell, Oxford. Magee Stephen, Brock Williara, Young Leslie (1992), Black Hole Tariffs and Endogenous Policy Theory. Political Economy in General Eąuilibrium, Cambridge Universi(y Press. Maliszewska Maryla, Michafek Jan, Smith Alasdair (1999), EU Accession and Poland's Extemal Trade Policy. Economic Discussion Paper No. 45, Facuiyy of Economic Sciences, Warsaw University. Marktisen James (19S3), Faclor Moyements and Commodity Trade as Complements, „Journal of Inlernational Economics", Vol. 13. Markusen James, Melvin James, Kaempfer Wi/Iiam, Maskus Keith (1995), International Trade. Theory and Evidence, Mc-GrawHi]!, New York. Mayhew Allan (1998), Recrealing Europę; The European Union '$ Policy Towards Central and Eastem Europę. Cambridge University Press. Mayhew Alan (2000a), Eniargement ofthe European Union: anĄnalysis ofthe Negotiations with the Central and Eastem European Candidate Countries, Working Papers in Contemporary European Studies, Sussex European Instiiute, Brighion. Mayhew Alan (20001)), Financial and Budgetary Implications of the Accession of Central md East European Countries to the European Union, Workicg Papers in Contemporary European Studies, Sussex European (nslitule, BrighloD. McDonald Frank (1999), Market Integrańon in the European Union, w: McDonald F., Dearden S. (red.) (1999), European Economic Inlegration, Third edition. Longman. Harlow. McKinnon Ronald I. (1966), [ntermediate Products and Differential Tariffs: A Generalization of Lerner's Symmetry Theorem, „Qwrterly Joumal of Economics", Vol. 80. McMillan John (1993), Does Regional Integration Fcster Open Trade? Economic Theory and GATT's Anicie XXIV, w: Andersen K., Blackhursł K. (red.) (1993), Regional Imegraiion and the Global Trading System, St. Martin'.! Press, New York. Meade James E. (1955), The Theory of Customs Union, North-Holland, Amsterdam. VIelo de Jaime, Kaff Alex, Tarr David (1994), Welfare Cos! and Rent Premia when Quotas are Not Transferable, „European Economic Review", Vot 38. 4esseriiu Patrick (1986), Public Subsidićs to Industry andAgriculture and Countenailing Duties, Paper prepared for Ihe European Meetiug on Ihe Posiiion of the Buropean Community iii ihe New GATT Round, Spain, Octóber 2-4. [esserlin Pairiclc (2001), Measuring the Costs of Proteaion in Europę, European Commercial Policy in Ihe 2000s, Institute for International Economics, Washington D.C, esserlin Patrick, Reed Geoffrey (1995), Antidumping Policies in the United States and the EC, „The Economic Journal". ?sserlin Pairick, Tharakan P.K.M (1999), The Question of Contingent Proteaion, „The World Economy", Vol. 22, No. 9. sserlin Patrick, Earrouk Jamel (2000), Trade Facilitation; TechnicalRegulation and Customs Procedures, The World Economy, Vol. 23, No. 4. yer Wolfgang (1984), Endogenous Tariff Formation, American Economic Review. Vol. 74, s. 970-985. halopoulos CoBsiantine (2001), Developing Countries in the WTO, Palgrave, Chippenham. halek Jan J. (1994). Polish Export of'Non-Agriadlural Goods After the Uruguay Round: Simple Estimates, PPRG Dtscussion paper, Warsaw University, lalek Jan J. (1996), WTO: a New World Economic Order? The Polish Quarterly of International Affairs, Vol. 5, No. 2. 376 iccessitm to WTO ofTransiiion Econotnies, Hie Polish Ouarlerly of International A] Vol. 8, No. 3. Michalek Jan, J. (2000), The Europę Agreemeni and ihe Ewlution of Polish Trade Policy, w: Yearbook ofF European Studies, Vol. 4. Mikic Mia (1998), International Trade. Macmillan Press Ltd., HoundmiUs. Miiner Chris (1996), Empirhal Analysis of ihe Welfare Effects of Commercial Policy, w: Greenaway D. (: (J996). Current Issues in International Trade, Second Edition, St. Marljn's Press, New York. Miravette. E. (199S), Infant-industry mth pressure groups, International Journai of Industriai Organizat Vol. 16, no. 6. MooreLynden (1997). The Economic Analysis of Preferential Trading Agreimems, w: Artis M., Lee N. (n (1997), The Economics ofthe European Union. Policy and Analysis, Second edition, Oxford Univert Press. Oxford. Mundell Robert (1957), International Trade and Faclor Mobility, American Economic Review, Vol. < s. 321-335; przedruk w: Bhagwali J. (red.) (1981), International Trade: Sełected Readings, MIT Pre; Mundell Rober! (1961), The International Diseąuilibrium System, ..Kyklos", No. 14. Mussa Michael (1984), The Economics of Cantem Protection, NBER Working Paper, No. 1457. Neary J. Peter (1988), Tariffs, Quotas, and voluntary Export Restraints with and Without Internationally Mobi. Capital, „Canadian Journal of Economics", Voi. XXI. Neaty Pster(1991),ErpartSubsidiesandPriceCompetition, w: Helpman E., Razin A. (ted.) ()99l)Intemationc Trade and Trade Policy, MIT Press, Cambridge Mitssachuselts. Neary J. Peter (1994), Cost Asymmetries in International Subsidy Games: Should Governments Help Winn?rsot Losers? .Journal of Interna! i ona! Economics", Vol. 37, Issue 3-4. Neary i. Peter (2001), Of Hype and Hyperbolas: Introducing the New Economic Geography, „Journal ol Economic Liierature", Vol. XXXIX. Neary Peler (red.) (1995), International Trade, Vol. F—II, Edward Elgar Publisliing Limited, Aldershot. Neven Damien (1994), Trade Liberalization with Eastern Nations. How Sensitive? Centce for Economic Policy Research Discussion Paper No. 1000, przedruk w: FainiR., Portes R. (red.) (1995), European Union Trade with Eastern Europę: Adjustment and Opportunities, CEPB, London. OECD (1994), Agricultural Policies, Markets and Trade: Monitoring and Outlook, Paris. Ohlin Bertii (1933), Interregional and International Trade, Harvard Umversity Press (zweryfikowane wydanie z 1967 r.). Olson Macur (1965) The Logic nf Collective Aclion, Harvard University Press, Cambridge. Ottaviano Gianniarco, Puga Diego (1997), Agglomeration in Ihe Global Economv: A Stuvey of the "New Economic Geography", Centre for Economic Policy Research, London. Petersjnan Emst-Ulrich (1996), The GATT/WTO Dispule Settkment System, Kulwer Inlemational, London. Poland's Foreign Trade Policy 1991 -1992, 1992, Foreign Trade Research instilule, Warsaw (w późniejszych wydaniach zmieniono tylul na: Foreign Economic Policy of Poland). Pratten Clifford, Dean R.M (1965), The Econotnies of Large Scalę Production in British Industry, Occasional Paper No. 3, Cambridge Universify Press, Cambridge. Pralten Clifford (1988), A Survey ofEconomies of Scalę, Research on the costs of Non-Europe, Basic Findings, Vol. 2, Office for Official Pubiications of European Communilies, Luxembourg. Preeg Ernesl (1970), Traders and Diplomats, Brookings Instiiution, Washington D.C. Preston Christopher, Michonski Arkadiusz (1999). Negotiating Regulatory Alignment in Central Europę: The Case of Poland and EU European Conformity Assessment Agreement, Centre on European Polilical Economy Working Paper No. 6, Susses European Institme, Brighton. Prusa Thornas (1997), The Trade Effecis ofU.S. Antidumping Actions, w; Feenstra R. (red.) (1997), The Effects of U.S. Trade Protection and Promotion Policies, NBER, University of Chicago Press. Puga Diego (1996), Urbanisation PaOems: European ver.'us Less Deve!oped Countries. Discussion Paper No. 305, Centre for Economic Performance, London School of Economics, London. Qiu Larry D (1995), Why can't Countewailing Duties Deter Ezport Subsidization.' „Journal of International Ecooomics", Vol. 39. Redding Stephen, Venables Anthony (2000), Economic Geography and International Ineąuality, London School of Economics, mimeo. 377 Secretariat, Geneva. sults (The) oflhe Uruguay Round nf Mulńlateral Trade Negońatians. Market Access for Goods and Ser\'ices: Overview oflhe Results (1994b), GATT Secreiarial, Geneva. :hard Baldwin, Joseph Francois (red.) (1999), Dynamie Issues in Commercial Policy Analysis, Centre for Economic Policy Research, Cambridge University Press, Cambridge, drik Dani (1995), Potitical Economy of Trade Policy, w: Grossman G., Rogoff K. (red,), Handbook of Iniernational Economics, Vol. III, Elsevier Science B.V„ Amsterdam, essler Frieder (1978), The Rationale for Reciprociyy in Trade Negotiations under Floating Currencies, „Kyklos", No. 31, Fasę. 2. llo Jim, Smith Alasdair (1993), EC Trade wilk Easlem Europę, „Economic Policy", No. 16. Tiuelson Paul (1947), Iniernational Trade and Eąualization of Faclor Prices, „Economic Joumal", Vol. 58. lerer F.M. (1994), Compelition Policies for an Integrated World Economy, The Brookings Institution, Washington D.C. lwalbach J. (1988), Economies of Scalę and intra-Community Trade, Research on Ihe Costs of Non-Europe. Basic Findings, Vol. 2, Office for Official Publications of European Coinmunities, Luxembourg. ith Alasdair (1992), The European Union and the Chaltenge of Enlargemem: Integration into the Single Market, w: Dyker D. (red.| (1992), The European Economy, Longman, London. ith Alasdair (1994a), Strategie Trade Policy in Ihe European Car Industry, w: Krugman P., Smith A. (red.) (1994), Empirical Studies of Strategie Trade Policy, The University of Chicago Press, Chicago. ith Alasdair (1994b), Imperfect Competithn and International Trade, w; Greenaway D., Winters L. A. (red.) (1994), Sumeys ii' International Trade, Blackwell, Oxford, ith Alasdair, Gasiorek Michael (1992), Measuring the effects of "1992", w: Dyker D. (red.) (1992), The European Economy, Longman, London. ith Alasdair, Venables Anthony (1988a), Completing the Interna! Market in the European Community. Some Industry Simuiations, Research European Economic Review 32 (7). ith Alasdair, Venables Anthony (\988b),The Costof non-Europe: AnAssessmentBased ona Formal Model of Imperfect Competition and Economies of Scalę, Research on the costs of Non-Europe, Basic Findings. Vol. 2, Office for Official Publications of European Communities, Luxembourg, .th Alasdair, Venables Anthony (1994), Counling the Cost ofVoluntary Export Restraints in the European Car Market, w: Helpman E., Razin A. (red.) (1994), International Trade and Trade Policy. Cambridge MIT Press. peRichard (1993), History and Economies of GATTs Anicie XXIV, w: Anderson K., Blackhurst R. (red.) (1993), Regional Integration and the Global Trading System, St. Martin's Press, New York. imbergo Antunio, Stein Ernesto (1998), The Welfare Implications of Trading Blocks among Countries with Different Endowments. w: Frankel J. A. (red.) (1998), The Regionalization oflhe World Economy, The University of Chicago Press, Chicago. ivasan T„ Whalley John, Wooton łan (1993), Measuring Effects of Regionalizm on Trade and Welfare, w: Anderson K., Blackhurst R. (red) (1993), Regional Integration and the Global Trading System, St. Martin's Press, New York. §er Robert, Wolak Frank (1994), Differences in the Uses and Effects of Antiduinping Law across Import Sources, NBER, Working Paper 4846. emann Klauss (1996), Strategie Trade Policy, w: Greenaway D. (red.) (1996). CurrentIssues in International Trade, Seeond edition, St. Martin's Press, New York. ii Roben (red.) (1993), The Multikiteral Trading System. Attalysis and Options for Change, Harvester Wheatsheaf, New York. litz Joseph (2000), Two Principles for the Next Round or, How lo Bring Deve!oping Countries from ihe Cold, „The World Economy", Vol. 23, No. 4. nerWolfgang, Samuelson Paul (1941), Protection andReal Wages, „Review of Economic Studies", Vol. IX (Nov. 1941). nn Dennis (1984), The Economies ofCommon Market, Fith edition, Penguin Books, Harmondsworth. Tharakan P.K.M, Calfat G. (1996), Empirical Anayysis of International Trade Flows, w: Greenaway D. (red.) (1996), Current Issues in International Trade, Seeond edition, St. Martin's Press, New York. Tomell Aaron(1991), On the Ineffectiveness of Made-to-Measure Protectionist Programu, w: Helpman E., Razin A. (red.) (1991), International Trade and Trade Policy, MIT Press, Cambridge Mascachusetts. Trade Blocs (2000), A World Bank Policy Research Report, Oxford University Press, New York. Trade Policy Review Poland. Report by the Government (2000), World Trade Organization, document WT/TPR/G/71. Trade Policy Review Poland. Report by the Secretariat (2000), World Trade Organization, document WT/TPR/S/71. Trade Policy Review the European Union. Report by the Secretariat (2000), World Trade Organization, document WT/TPR/S/72. Trebilcock Michael, Howse Robert (1996), The Regulalion of International Trade, Routledge. UNCTAD (1967), The Kenendy Round: Preliminary Evaluation of the Results with Special Reference to Developing Countries, Summary, z suplementem 1-5. UNCTAD (1979), Operation and Effects of the Generalized System of Preferences, UNCTAD, New York. UNCTAD (1994), Direc tory of Import Regimes, Part I Monitoring Import Regimes,UNCTAD/DMS,/2/(P AKT I). Rev. 1, United Nations, New York. USTR (1996), National Trade Estimate Report on Foreign Trade Barriers, United States Trade Representativt;. Washington D.C. Valdes Alberto, McCalla Alex,F. (1996), The Uruguay Round and Agricultural Policies in Developing Countries and Economies in Transition, „Food Policy", Vol. 21, No. 4/5. Vanck Jaroslav (1968), Factor Proportions Theory: The N-factor Case, „Kyklos", No. 28. Venables Anthony (1994), Trade Policy under Imperfect Competition: A Numerical Assessment, w: Krugman P.. Smith A. (red.) (1994), Empirical Studies of Strategie Trade Policy, The University of Chicago Press. Viner Jacob (1923), Dumping: A Problem in International Trade, University Chicago Press, Chicago. Viner Jacob (1950), The Customs Union Issue, Camegie Endowment, New York. Wang Zhi, Winters L. Alan (1991), The Trading Potential of Eastern Europę, Centre for Economic Policy Research (CEPR), Discussion Paper 610. Whalley John (1995), Developing Countries and System Strengthening in the Uruguay Round, w: Martin W., Winters L. A. (red.) (1995), The Uruguay Round and the Deve!oping Economies, 307 World Bank Discussion Papers, The World Bank, Washington D.C. Will Martin, L. Alan Winters (red.) (1995), The Uruguay Round and the Deveioping Economies, 307, World Bank Discussion Papers. The World Bank, Washington D.C. Winters L. Alan (19S7), -Reciprocity", w; Finger i. M„ Olechowski A. (red.) (1987), The Uruguay Round: A Handbook for the Multilateral Trade Negotiations, World Bank, Washington D.C. Winters L, Alan (1994), The EC and Protection: The Political Economy, „European Economic Review",Vol. 38. Winters L. Alan (1997), Assessing Regional Integration Arrangements, World Bank-WTO Forum on Regionalism World Bank, Washington, D.C, http:/ww w.itd.org/forums/forreg.htm. Winters L. Alan (red.) (1995), Foundations ofan Open Economy: Trade Laws and Institutions for Eastern Europę, Brookings Institution. Winters L. Alan, Venables Anthony (red.) (1993), European Integration: Trade and Industry, CEPR, Cambridge University Press, Cambridge. Winters L. Alan, Wang Z. K. (1994), Eastern Europe's International Trade, Manchester UnWersity Press. Winters Alan, Rollo Jim (2000), Subsidiarity and Goyemance Challenges to the WTO: Environmenta\ and Labour Standards, „The World Economy", Vol. 23, No. 4. Wong Karyyu (1995), International Trade in Goods and Services, MIT Press. World Trade Organization (2000): Oven>iew of the State of Play of WTO Dispules (aktualizowane wydania), http.wto.org. World Trade Organization (2001), Annual Report 2001, Geneva (i wcześniejsze wydania). Yarbrough Beth, Yarbrough Robert (1997), The World Economy. Trade and Finance, Fort Worth, The Drydcn Press. 378 379 ungDavjd, Matcalfe Stan (1997), Competilion Poticy, w: ArtisM., Lee N.