R. Vance Hali i Marilyn L. Hali JAK STOSOWAĆ WZMOCNIENIA Tłumaczyła Magdalena Rybicka SERIA: JAK KIEROWAĆ ZACHOWANIEM R. Vance Hali i Marilyn L. Hali STOWARZYSZENIE POMOCY OSOBOM AUTYSTYCZNYM GDAŃSK 2000 Tytuł oryginału How To Select Reinforces. How To Manage Behavior Series. p Copyright © by pro-ed, 8700 Shoal Greek Boulevard \ V\ Austin, Texas 78757-6897 Ali ńghts resemed Książka zaprojektowana w Palatino i Frutigi Projektant: Lee Annę Landry Dyrektor Artystyczny: Thomas Barkley Copyright © for the Polish edition by Stowarzyszenie Pomocy Osobom Autystycznym, Gdańsk 2000 Redakcja merytoryczna i językowa Iwona Baryła Korekta Anna Zienkiewicz Wszystkie prawa zastrzeżone. Książka ani jej część nie może być przedrukowywana ani w żaden inny sposób reprodukowana, powielana mechanicznie, fotograficznie, elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach masowego przekazu bez pisemnej zgody posiadacza praw autorskich. Stowarzyszenie Pomocy Osobom Autystycznym wyraża podziękowanie Fundacji im. Stefana Batorego FUNDACJA .,-.,...BATOREGO oraz Commercial Union Polska - Towarzystwu Ubezpieczeń na Życie SA, COMMERCIAL UNION Ubezpieczenia na Życie których wsparcie finansowe przyczyniło się do wydania broszury. Pierwsze wydanie w języku polskim ISBN 83-903194-3-8 Stowarzyszenie Pomocy Osobom Autystycznym Gdańsk, ul. Śląska 37, tel. (0-58) 557-53-41 Skład Gdańsk, tel./fax (0-58) 347-64-44 Druk i oprawa Drukarnia Misiuro 00-510 Gdańsk, ul. Gdańska 29 Spis treści Przedmowa do serii .......................................... V Wprowadzenie .............................................. l Co to są wzmocnienia? ........................................ l W domu ................................................. l W klasie specjalnej ........................................ 2 W zakładzie pracy ......................................... 2 Co powodują wzmocnienia .................................... 2 Podstawowe zasady dotyczące wzmocnień ........................ 4 Klasyfikowanie wzmocnień .................................... 6 Wzmocnienia rzeczowe .................................... 6 Wzmocnienia dotyczące przywilejów lub aktywności ............ 6 Wzmocnienia społeczne .................................... 7 Wzmocnienia symboliczne czyli żetonowe (tokeny) .............. 9 Wybór potencjalnych wzmocnień ........................... 10 Możliwe przyczyny nieskuteczności wzmocnień .................. 22 Jak utrwalić wyuczone zachowanie ............................. 23 Przykładowe wzmocnienia ................................... 24 Dla małych dzieci ........................................ 24 Dla dzieci w wieku przedszkolnym .......................... 24 Dla dzieci (w wieku 5-11 lat) w domu ........................ 25 Dla dzieci (w wieku 5-11 lat] w szkole ........................ 27 Dla starszych dzieci (w wieku 12-14 lat) w domu ............... 28 Dla starszych dzieci (w wieku 12-14 lat) w szkole ............... 29 Dla młodzieży (w wieku 15-18 lat) w domu ................... 30 Dla młodzieży (w wieku 15-18 lat) w szkole ................... 31 Dla dorosłych (w domu) ................................... 31 Dla dorosłych (w pracy) ................................... 33 W domach opieki ........................................ 34 Bibliografia ................................................ 37 Przedmowa do serii Pierwsze wydanie serii Jak kierować zachowaniem wydano 15 lat temu w odpowiedzi na potrzebę pomocy dydaktycznych, które mogłyby zostać wykorzystane przez nauczycieli i terapeutów. Zapotrzebowanie na taką serię zgłaszali terapeuci i trenerzy, oczekując pisanych potocznym językiem materiałów dla rodziców, nauczycieli i studentów, zawierających wskazówki terapeutyczne. Publikacja tej poprawionej serii zawiera wiele aktualnych tytułów oryginalnych serii. Dodano też kilka nowych tytułów, głównie w odpowiedzi na prośby terapeutów, korzystających z tej serii. Kilka tytułów, które okazały się mniej poszukiwane, wymieniono. Mamy nadzieję, że nowe tytuły zwiększą przydatność serii. Wydawcy są wdzięczni Steven'owi Mathews, wiceprezesowi PRO-ED dzięki, któremu wydana została niniejsza poprawiona seria, jak również Robertowi K. Hoyt, Jr. z H&H Enterprises, który odegrał podobną rolę przy wydaniu wersji oryginalnej. Książki te zaprojektowano, by służyły pomocą terapeutom, włączając w to rodziców, przy stosowaniu specyficznych procedur behawioralnych w sterowaniu zachowaniem osób, powodujących problemy. Mogą to być dzieci, studenci, albo inne osoby, których zachowanie dezorganizuje życie w domu, szkole lub w pracy. Książki te, pisane prostym, przystępnym językiem, krok po kroku dostarczają instrukcji opisujących procedury, obfitują również w przykłady i dają możliwość udzielania własnych odpowiedzi. Ćwiczenia, zawarte w tych książkach, powinny być przeprowadzane pod kontrolą profesjonalisty specjalizującego się w stosowaniu zasad i procedur behawioralnych, które są podstawą opisywanych tu technik. Broszury z tej serii mają podobny format, ale pozwalają na wykorzystanie ich w różnych sytuacjach treningowych. Jak zawsze, czekamy na wasze komentarze, sugestie i pytania. Zawsze cieszymy się z waszych sukcesów w zmienianiu, zarówno waszych własnych zachowań, jak i zachowań innych osób, przez co wasze życie staje się przyjemniejsze i bardziej produktywne. R. Yance Hali i Marilyn L. Hali Wydawcy serii Seria Jak kierować zachowaniem W języku polskim ukazały się następujące pozycje: Jak utrwalać wyuczone zachowanie Jak stosować systematyczną uwagę i aprobatę Jak uczyć poprzez modelowanie i imitację Jak stosować praktykę pozytywną, autokorekcję i hiperkorekcję Jak stosować gospodarkę żetonową i system punktowy Jak stosować wzmocnienia WPROWADZENIE Systematyczne używanie wzmocnień to najskuteczniejsze narzędzie przy uczeniu nowych zachowań. Ten podręcznik objaśnia jak wybierać skuteczne wzmocnienia podczas pracy nad zmianą zachowań. Niektórzy mają trudności w doborze i dostarczaniu wzmocnień i są rozczarowani rezultatami swojej pracy. Ta książka została stworzona, by pomóc im w odkryciu szerszej skali potencjalnych wzmocnień i dostarczyć podstawowych wskazówek dotyczących wybierania skutecznych wzmocnień. Dodatkową pomocą w zrozumieniu zasad wzmacniania może być lektura podstawowych podręczników dotyczących behawioralnej metody pracy nad zachowaniami (np. Hali, 1975; Kazdin, 1994). Zawarte w książce ćwiczenia powinny być przeprowadzane pod nadzorem profesjonalisty, mającego doświadczenie w pracy z metodą behawioral-ną oraz znającego zasady i procedury, na których opierają się wzmocnienia. Ćwiczenia powinny być wykonywane przez osobę korzystającą z podręcznika. Informacje zwrotne i omówienie ćwiczeń wymagają co najmniej dwóch sesji z profesjonalistą. W niektórych przypadkach wskazówki mogą zostać przekazane telefonicznie. Ten podręcznik może się okazać bardzo pomocny nauczycielom, pracodawcom, rodzicom i trenerom w klasach specjalnych czy zakładach pracy. Wybór i zastosowanie odpowiednich wzmocnień to podstawowy krok w kierunku rozwiązania wielu problemów związanych z zachowaniem i nauką. Co to są wzmocnienia? W domu Jill McGill była bliska płaczu. Była już zmęczona upominaniem swojej 15-let-niej córki, Sharon, żeby ścieliła swoje łóżko i sprzątała pokój. Jill postanowiła użyć czegoś, o czym słyszała - wzmocnienia. Zaproponowała Sharon, że jeśli ta będzie codziennie ścieliła łóżko i utrzymywała pokój w porządku przez ostatnie dwa miesiące roku szkolnego, to cała rodzina pojedzie na wybrzeże i spędzi tydzień na kempingu na plaży. Była zszokowana, kiedy Sharon, która zawsze uwielbiała kemping i ocean oświadczyła, że z jej po- R. Vance Hali, PhD, jest honorowym profesorem Biura Badań nad Dzieckiem i honorowym profesorem Ludzkiego Rozwoju i Życia Rodzinnego, jak również Edukacji Specjalnej na Uniwersytecie w Kansas. Był pionierem w przeprowadzaniu badań behawioralnych w klasach i w domach. Marilyn L. Hali, EdD, nauczała i przeprowadzała badania w zwykłych i specjalnych szkołach publicznych. Podczas pracy na Uniwersytecie w Kansas rozwijała program treningowy dla rodziców, uczący ich stosowania procedur systematycznej zmiany zachowania, miała również wiele sukcesów w prowadzonej przez siebie behawioralnej terapii dzieci i małżeństw. 2 Jak kierować zachowaniem kojem jest wszystko w porządku i woli „raczej zostać w domu przez całe lato, niż jechać na to durne wybrzeże". Zaskoczona Jill wykrzyknęła: „Ależ Sharon, przecież zawsze uwielbiałaś jeździć na plażę!" Jedynym komentarzem wychodzącej z pokoju Sharon był okrzyk: „Och, mamo!" W klasie specjalnej Pani Hiker pierwszy rok była nauczycielką w klasie przedszkolnej dla dzieci z problemami. Siedmioro z ośmiu jej uczniów radziło sobie z zadaniami społecznymi i przygotowującymi do nauki. Na jej metody nie reagował tylko jeden chłopiec, Dante. W przeciwieństwie do innych uczniów w klasie, Dantego nie motywowały uściski, uśmiechy czy okrzyki takie jak: „Dobry chłopiec!" Wydawało się, że jedyną rzeczą, jaka interesuje Dantego, jest jego codzienne drugie śniadanie. Wobec tego, że nic innego nie działało, pani Nelson zaczęła dawać Dantemu kawałki jego drugiego śniadania lub łyk soku, kiedy prawidłowo wypełnił jej polecenie. Za jego wysiłki nagradzała go także uściskami i pochwałami. Wkrótce Dante zaczął robić postępy. Zaczął nawet reagować na uściski i pochwały. Pod koniec roku osiągnął wszystkie, z wyjątkiem jednego cele, jakie wyznaczyli mu jego rodzice i nauczyciele w indywidualnym planie nauki. W zakładzie pracy Duży zakład przemysłowy borykał się z wysoką absencją pracowników. Karanie za nieobecność w pracy nie przynosiło rezultatów. Wówczas zarząd we współpracy z przedstawicielami pracowników opracował program opierający się na dokumentacji obecności. Pracownicy nie korzystający ze zwolnień zyskali przywileje, włącznie z dodatkowymi dniami wolnymi i wyłączeniem z akcji karania za absencję po długim okresie bez nieobecności. Koszty były minimalne, a przedsiębiorstwo zrealizowało plan zaoszczędzenia miliona dolarów rocznie (Kempen i Hali, 1977). Te trzy przykłady ilustrują zarówno prawidłowy, jak i nieprawidłowy wybór wzmocnień. Mimo, że prawie każdy dostrzega jak ważne jest używanie nagród różnego rodzaju dla motywowania do nauki, wiele osób nie rozumie, jak istotny jest wybór i dostarczenie efektywnego wzmocnienia. W takim wypadku nawet przy najlepszych intencjach rodzicowi, nauczycielowi czy pracodawcy może nie udać się wywołać pożądanych zmian w zachowaniu. Co powodują wzmocnienia? Wzmocnienie to każde wydarzenie, które zwiększa siłę zachowania, po jakim następuje wzmacnianie; to procedura zwiększania siły zachowania poprzez następujące po nim wzmocnienie (wydarzenie wzmacniające). In- Jak stosować wzmocnienia 3 nymi słowy, jeżeli po zachowaniu danej osoby następuje wydarzenie, stanowiące dla niej nagrodę lub przyjemność, zwiększa się prawdopodobieństwo ponownego wystąpienia tego zachowania w podobnych okolicznościach. Czym jest wzmocnienie? Procedura polegająca na używaniu wzmocnień nazywa się: Miałeś rację, jeśli napisałeś, że wzmocnienie to każde wydarzenie, które zwiększa siłę zachowania, po którym występuje i że procedura polegająca na używaniu wzmocnień to wzmacnianie. Opisz znane ci wydarzenie lub sytuację, w której wzmocnienie było skuteczne w zwiększaniu siły zachowania. Opisz sytuację, w której ktoś bezskutecznie usiłował użyć wzmacniania. 4 Jak kierować zachowaniem Podstawowe zasady dotyczące wzmocnień Kiedy już zrozumie się co to są wzmocnienia i wzmacnianie, używanie ich wydaje się być bardzo prostą i nieskomplikowaną procedurą. Ogólnie rzecz biorąc, jest to prawda, ale jeżeli chcemy z powodzeniem uczyć właściwych zachowań, musimy zrozumieć i stosować pewne podstawowe zasady dotyczące wyboru i używania wzmocnień. >• ZASADA PIERWSZA: Nigdy nie możemy stwierdzić, że jakieś wydarzenie będzie stanowiło wzmocnienie dla zachowania, dopóki nie wypróbujemy go i nie zaobserwujemy jego wpływu na zachowanie. Na przykład, w przypadku opisanym wcześniej, Jill McGill myślała, że podróż na wybrzeże będzie stanowiła wzmocnienie, które spowoduje, że córka będzie sprzątała swój pokój. Czasami wydaje nam się, że jakieś wydarzenie będzie stanowiło wzmocnienie, ale nie możemy być tego pewni, dopóki nie wypróbujemy go. Jeśli zwiększa ono siłę zachowania, wówczas jest to wzmocnienie. >• ZASADA DRUGA: To, co stanowi wzmocnienie dla jednej osoby, wcale nie musi być wzmocnieniem dla drugiej. W naszym drugim opisanym przykładzie nauczycielka próbowała wzmacniać Dantego uściskami i pochwałami. Chociaż uściski i pochwały były skuteczne u innych uczniów, początkowo w ogóle nie działały na Dantego. Tak więc musiała użyć czegoś innego, co było wzmocnieniem właśnie dla niego. >• ZASADA TRZECIA: Wzmocnienie musi następować podczas lub bezpośrednio po zachowaniu, które jest wzmacniane, jeśli ma być skuteczne. Im dłuższa jest przerwa między zachowaniem a wzmocnieniem, tym mniej jest prawdopodobne, że zachowanie zostanie wzmocnione. >• ZASADA CZWARTA: Wzmocnienie musi być warunkowe, jeżeli ma być skuteczne. Oznacza to, że należy wymagać od danej osoby zaangażowania w pożądane zachowanie w celu otrzymania wzmocnienia. Jeśli dana osoba otrzyma wzmocnienie, mimo braku zaangażowania w zachowanie, procedura nie będzie działała. Należy zawsze wymagać od osoby, by „zarobiła" na wzmocnienie zaangażowaniem w zachowanie. >• ZASADA PIĄTA: Podczas uczenia nowego zachowania, stosuj częste wzmocnienia. Jak stosować wzmocnienia 5 Często w celu zwiększenia siły zachowania konieczne jest dostarczanie wzmocnienia za każdym razem, gdy się ono pojawia. Kiedy zachowanie jest już utrwalone, można je z reguły utrzymywać rzadszym wzmacnianiem. Napisz własnymi słowami listę pięciu podstawowych zasad, o których powinieneś pamiętać przy wyborze i stosowaniu wzmocnień. 1. 2. 3. 4. 5. Sprawdź tą listę z osobą, która pomaga ci nauczyć się wybierania wzmocnień. Jeżeli zgadzacie się, że znasz już te zasady, postaw tu znaczek D. Jeśli nie, ucz się ich, aż będziesz mógł postawić tu znaczek. 6 Jak kierować zachowaniem Klasyfikowanie wzmocnień Pamiętając o tym, że wzmocnienie musi być warunkowe i że jedyną metodą, żeby stwierdzić, czy dane wydarzenie stanowi wzmocnienie, jest obserwacja czy zwiększa ono siłę zachowania czy nie, i że wzmocnienie powinno następować podczas trwania zachowania lub bezpośrednio po nim; możemy przystąpić do rozważania różnych typów wzmocnień stosowanych w różnych sytuacjach. Istnieje kilka sposobów klasyfikowania wzmocnień. Jeden z nich dzieli je na grupy: Wzmocnienia rzeczowe Wzmocnienia rzeczowe to przedmioty, takie jak zabawki, jedzenie, ubrania i płyty kompaktowe. Każda rzecz od cukierka czy zabawki z jajka-nie-spodzianki do pokoju pełnego mebli czy nowego samochodu może stanowić wzmocnienie rzeczowe. Napisz poniżej listę co najmniej pięciu różnych rzeczy, które mogą stanowić wzmocnienie rzeczowe. Wiele osób myśli o wzmacnianiu tylko w kategoriach materialnych przedmiotów, takich jak wymienione powyżej. Jest tak dlatego, że ten typ wzmocnienia był często używany we wczesnych pracach nad wzmacnianiem. Chociaż wzmocnienia rzeczowe mogą być skuteczne w kontrolowanych sytuacjach, inne rodzaje wzmocnień bywają często skuteczniejsze w sytuacjach naturalnych. Wzmocnienia dotyczące przywilejów lub aktywności Ważne jest, aby być świadomym szerokiej skali wzmocnień, które motywują zachowanie. W pewnych sytuacjach używanie wzmocnień rzeczowych Jak stosować wzmocnienia 7 jest niewłaściwe lub niemożliwe. Przykładowo, większość nauczycieli w szkołach publicznych uznałoby koszty takich wzmocnień za zbyt wygórowane lub używanie ich w klasie za sprzeczne z zasadami pedagogiki. Tacy nauczyciele powinni poznać wzmocnienia dotyczące przywilejów i aktywności, które sadła nich dostępne i nauczyć się je stosować. Dla wielu dzieci aktywności i przywileje są bardziej motywujące niż słodycze i drobne zabawki. W szkołach najskuteczniejsze są zajęcia związane z odpowiedzialnością, takie jak pomaganie nauczycielowi lub dyrektorowi; dyżur klasowy; obsługiwanie sprzętu audio-wideo; poprawianie sprawdzianów; czy też pomoc w sekretariacie. Przywilejem lub czynnością używaną w domu dla wzmocnienia pożądanego zachowania może być pozwolenie na nocowanie poza domem, posiłek w budce z hamburgerami lub granie na komputerze. W pracy - może to być możliwość wyboru czasu i rodzaju pracy lub lunch na koszt szefa. Napisz poniżej listę potencjalnych wzmocnień dotyczących przywilejów lub aktywności, które mogą być zastosowane w każdym z następujących miejsc. 1. W domu dla nastolatka: 2. Dla trzecioklasisty w szkole: 3. Dla sekretarki w biurze: 4. Dla pracującego rencisty: Sprawdź swoje sugestie razem z osobą pracującą z tobą przy tym programie. Jeśli są one poprawne, wstaw tu znaczek D. Wzmocnienia społeczne Wzmocnienia społeczne to wydarzenia dające uwagę, aprobatę lub uznanie. Wzmocnieniem społecznym może być patrzenie na daną osobę, uśmiech, 8 Jak kierować zachowaniem mrugnięcie, pochwała, aplauz, powiedzenie „dziękuję" czy klepnięcie w plecy. Na niektórych niemal każdego rodzaju uwaga działa jako wzmocnienie. Dla takich osób zbesztanie, reprymenda, nakrzyczenie na nie, wyśmianie czy nawet obelga może stanowić wzmocnienie. Takie osoby są często określane jako „przeszkadzające" lub hiperaktywne. Czasami są „klasowymi błaznami". Jako dorośli często określamy je jako malkontentów czy rozrabiaki, którzy zwracają na siebie uwagę nieznośnym zachowaniem. Uwaga, którą dostają wzmacnia ich zachowanie nawet, gdy polega na udzielaniu reprymend, kłótniach czy krytyce. Wzmocnienia społeczne są dostępne i wiążą się z nimi niewielkie koszta. Prawie każdy, kto nauczy się słuchać co mówią inni, uśmiechać się i odpowiadać w przyjazny sposób, może dostarczać wzmocnień społecznych. Dzieci i dorośli, którzy potrafią używać wzmacniania społecznego, mają wyraźną przewagę w relacjach z innymi ludźmi. Zaproponuj potencjalne wzmocnienia społeczne, których można użyć w odniesieniu do następujących osób: 1. Pięciomiesięczne niemowlę: 2. Przedszkolak: 3. Nastoletni członek gangu: 4. Kontroler w fabryce: 5. Matka: Jak stosować wzmocnienia 9 Wzmocnienia społeczne, które mógłbyś zaproponować dla tych osób to: 1. Niemowlę - głaskanie pod brodą, gaworzenie, kląskanie czy uśmiechanie się. 2. Przedszkolak - klepnięcie w plecy, znaczek przedstawiający uśmiechniętą twarz, chwalenie jego pracy. 3. Nastolatek z gangu - niemal każda forma aprobaty lub kontaktu fizycznego z rówieśnikiem lub niemal każda forma braku aprobaty lub nacechowanego niechęcią kontaktu fizycznego z osobą dorosłą. 4. Kontroler w fabryce - niemal każda forma uznania, słowna lub pisemna, od zwierzchnika. 5. Matka - niemal każde słowo podziękowania od męża lub dzieci, pocałunek, uśmiech, uścisk, miły liścik. Wzmocnienie społeczne jest tak istotną procedurą, że jedna z książek z tej serii, („How To Use Systematic Attention and Aproval" Hali & Hali, 1998b; polskie wydanie „Jak stosować systematyczną uwagę i aprobatę" Hali i Hali, 2000) jest całkowicie poświęcona temu tematowi. W niej szukaj dalszych sugestii dotyczących wzmacniania społecznego. Wzmocnienia symboliczne czyli żetonowe (tokeny) Wzmocnienia symboliczne (tokeny) to konkretne przedmioty, które w późniejszym czasie można wymienić na wzmocnienia rzeczowe, dotyczące aktywności lub społeczne. Jednym z rodzajów wzmocnienia symbolicznego są pieniądze. Można je wymienić na pożądany przedmiot w późniejszym czasie. System wzmacniania symbolicznego jest skuteczny w kształtowaniu zachowania w wielu miejscach, zwłaszcza w klasach specjalnych, domach grupowych i innych miejscach specjalnej opieki, gdzie osoby nie reagują na pochwały, uwagę czy inne często używane wzmocnienia. System ten jest także używany w domach, szkołach i miejscach pracy. Rodzice, którzy pozwalają dzieciom na różne rzeczy i dają im przywileje pod warunkiem „zarobienia" odpowiedniej ilości „gwiazdek" wklejanych do tabelki wiszącej na lodówce, używają systemu wzmocnień symbolicznych. Także nauczyciele dający uczniom punkty, za które później dostają dobrą ocenę, stosują tę metodę. Punkty do zbierania na etykietkach towarów są także częścią systemu wzmocnień symbolicznych. Ogromne zmiany zachowania można osiągnąć nawet u bardzo zaburzonych uczniów, kiedy dostają oni punkty, klocki, znaczki czy inne konkretne przedmioty, które mogą później wymienić na przysmaki, specjalne przywileje, wcześniejsze zwolnienie, możliwość wyboru rodzaju pracy lub zabawy, zabawki lub pieniądze. 10 Jak kierować zachowaniem Opisz poniżej co to jest wzmocnienie symboliczne. Masz rację, jeśli napisałeś, że wzmocnienie symboliczne to coś dotykalnego (punkty, klocki, pieniądze), co można wymienić na wzmocnienie (rzeczowe, dotyczące czynności lub społeczne) w późniejszym czasie. Bardziej szczegółowe informacje na temat tego systemu można znaleźć w Jak stosować gospodarkę żetonową i system punktowy, N. Azrin i T. Allyon, wyd. poi. 2000. Wybór potencjalnych wzmocnień Po zaznajomieniu się z podstawowymi zasadami stosowania wzmacniania (i wszystkich dostępnych rodzajów wzmocnień), następnym krokiem jest wybór odpowiedniego potencjalnego wzmocnienia. Używamy określenia „potencjalne", ponieważ musimy pamiętać, że zanim poczynimy obserwacje, nie możemy być pewni, czy konsekwencja, którą wybraliśmy stanowi wzmocnienie zwiększające siłę zachowania, po którym następuje. >- KROK PIERWSZY: Weź pod uwagę wiek, zainteresowania i zapotrzebowania osoby, której zachowanie chcesz wzmocnić. W przykładzie podanym na początku tego podręcznika, matka zaproponowała wycieczkę na wybrzeże jako potencjalne wzmocnienie, które miało spowodować, że jej córka będzie sprzątała swój pokój. Być może powodem, dla którego to wzmocnienie nie zadziałało było to, że matka oczekiwała zbyt wiele za wzmocnienie, które oferowała. Być może także okres czasu pomiędzy wystąpieniem zachowania, a dostarczeniem wzmocnienia był zbyt długi. Możliwe jest jeszcze, że matka nie zauważyła, że to, co stanowiło wzmocnienie dla jej córki, kiedy była młodsza, całkowicie przestało być dla niej atrakcyjne, kiedy dorosła. Często piętnastolatkowie, którzy wcześniej lubili podróże i wycieczki z rodzicami, teraz wolą zostać w domu, by móc spotykać się z rówieśnikami. Rówieśnicy dostarczają często silniejszych wzmocnień niż rodzice czy inni dorośli. Gdy nauczyciel pochwali drugoklasistę: „Popatrzcie, co zrobił John! Jestem z ciebie taki dumny, John", zachęci to chłopca do jeszcze większego wysiłku. To samo zdanie nauczyciela skierowane do Johna w liceum, może spowodować, że zaniecha on wszelkiego wysiłku, żeby uniknąć takich komentarzy w przyszłości. Tak więc kiedy Jak stosować wzmocnienia 11 wybiera się wzmocnienia, należy wziąć pod uwagę wiek, płeć i relacje z osobą, której zachowanie chcesz wzmacniać. Wpisz imię, wiek i relacje (np. uczeń, córka, klient, pracownik) osoby, u której chcesz poprawić jakieś zachowanie przy pomocy wzmocnień. Imię: ___________________________________ Wiek: __________________________________ Relacja: ___________________________________ >• KROK DRUGI: Weź pod uwagę zachowanie, które chcesz wzmocnić. Jeśli pracodawca zaproponuje pracownikowi filiżankę kawy w nagrodę za pracę podczas weekendu, jest mało prawdopodobne, że jakikolwiek pracownik przyjmie taką ofertę. Z drugiej strony, nowy rower za sprzątnięcie liści z trawnika przed domem może stanowić całkiem skuteczne wzmocnienie, ale może także spowodować pewne trudności z dostarczaniem kolejnych wzmocnień za wykonywanie innych, stosunkowo niewielkich obowiązków domowych. Stosunek między czasem i wysiłkiem włożonym w dane zachowanie, jest ważnym czynnikiem podczas dokonywania wyboru najlepszego wzmocnienia. Wpisz poniżej precyzyjne określenie zachowania, które chcesz wzmocnić. Robiąc to, powinieneś opisać o jakie zachowanie ci chodzi, używając konkretnych terminów. To znaczy: „Wzmocnię Kindrę za każdym razem, kiedy powie „proszę" lub „dziękuję", a nie: „Wzmocnię Kindrę, za każdym razem, kiedy zachowa się grzecznie." Albo: „Wzmocnię panią Larsson za każdym razem, kiedy napisze list bez błędów", a nie: „Będę wzmacniać panią Larsson za poprawne pisanie". Powinieneś także określić gdzie i kiedy zachowanie ma miejsce. Na przykład: „Będę wzmacniać Sidney pod koniec semestru nauki matematyki i języka obcego, jeśli zaliczy przynajmniej 80% programu z tych przedmiotów". Lub: „Będę wzmacniać mojego syna, Spencera, za każdym razem, kiedy o 20.55 będzie w łóżku gotowy do snu, po tym jak o 20.30 usłyszy, że za 25 minut ma być w łóżku". Określ konkretne zachowanie, którego siłę chcesz zwiększyć u osoby, którą będziesz wzmacniać. 12 Jak kierować zachowaniem Sprawdź to, co napisałeś z osobą, która pracuje z tobą nad tym podręcznikiem. Jeżeli zgadzacie się, że napisałeś dobrą definicję wybranego zachowania (taką, która odpowiada na pytania: kto? kiedy? gdzie?) postaw tu znaczek D. Jeśli nie, napisz swoją definicję jeszcze raz zanim sprawdzisz jej poprawność w książce. >• KROK TRZECI: Wypisz potencjalne wzmocnienia po wzięciu pod uwagę tego, co wiesz o danej osobie, jej wieku, zainteresowaniach, upodobaniach i awersjach oraz o konkretnym zachowaniu, które określiłeś. Zrób trzy listy potencjalnych wzmocnień, które mogą być skuteczne w polepszaniu tego zachowania u danej osoby: wzmocnienia rzeczowe, wzmocnienia dotyczące przywilejów lub aktywności i wzmocnienia społeczne. 1. 2. 3. 1. 2. 3. 1. Potencjalne wzmocnienia rzeczowe ___________ 4. _______ ___________ 5. _________ ___________ 6. _________ Potencjalne wzmocnienia dotyczące aktywności Potencjalne wzmocnienia społeczne Jak stosować wzmocnienia 13 2. 3. Jeśli miałeś problemy z wymyśleniem potencjalnych wzmocnień, przejrzyj listę naszych propozycji na końcu tej książki. Jeżeli nadal nie jesteś pewien jakich potencjalnych wzmocnień użyć, przejdź do Kroków Czwartego i Piątego. > KROK CZWARTY: Użyj zasady Premack'a. Sposobem na znalezienie takiej konsekwencji, która będzie wzmacniająca, jest obserwacja danej osoby. Co lubi robić? David Premack (1959) zaobserwował, że zachowania, które często występują u danej osoby mogą zostać użyte jako wzmocnienie dla tych rzadszych. Odkrył, że niesforne przedszkolaki można wzmacniać za spokojne siedzenie poprzez dawanie im możliwości pobiegania i pokrzyczenia, jeśli posiedzą cicho przez jakiś czas (Homme, Debaca, Devine, Steinhorst i Ri-chert, 1963). Chociaż nie jest regułą, że często występujące zachowanie może stanowić wzmocnienie, czasem naprowadza nas to na dobry trop w poszukiwaniu wzmocnień. Na przykład płyty CD mogą stanowić dobre wzmocnienie rzeczowe dla kogoś, kto słucha dużo muzyki; wycieczka na boisko do piłki nożnej może być skutecznym wzmocnieniem dotyczącym aktywności dla kogoś, kto często słucha relacji z meczów piłkarskich w radio; pięciominutowa rozmowa telefoniczna może zadziałać jako wzmocnienia dla kogoś, kto godzinami wisi na telefonie. Przejrzy'} listy potencjalnych wzmocnień, które wypisałeś w Kroku Trzecim. Czy którekolwiek jest związane z często występującymi zachowaniami osoby, którą zamierzasz wzmacniać? Jeśli tak, wypisz je poniżej. Jeżeli nie, przyjrzyj się zachowaniu tej osoby przy następnym z nią kontakcie. Jeżeli zauważysz jakieś często występujące zachowania, które mogłyby stanowić potencjalne wzmocnienia, wypisz je poniżej. 1. _______________________________________ 2. _______________________________________ 3. ________________________________________ 14 Jak kierować zachowaniem >• KROK PIĄTY: Skonsultuj się z osobą, którą chcesz wzmacniać. Innym sposobem żeby zdecydować, co może być wzmocnieniem, jest spytanie osoby, którą chcemy wzmacniać, co chciałaby robić lub otrzymać. Czasami rzeczy, o których sądzimy, że są wzmocnieniami, wcale nimi nie są. Rodzice często gniewają się na swoje dzieci, kiedy nagrody, które im oferują są odrzucane. Zamiast się gniewać, powinni raczej zapytać dzieci, jaką nagrodę by wolały. Pytanie innych, jakie chcieliby otrzymać wzmocnienia nie jest jednak niezawodną metodą wyboru wzmocnień. Badania wykazują, że ludzie czasami nie reagują na wzmocnienia, które sami sobie wybrali. W celu zminimalizowania takiego prawdopodobieństwa, zazwyczaj dobrze jest poprosić daną osobę o przygotowanie listy wzmocnień lub listy potencjalnych wzmocnień, które chciałaby otrzymywać. Niektóre badania wykazują, że im bardziej osoba, która ma być wzmacniana uczestniczy w wyborze zachowań do wzmacniania, jak i samych wzmocnień, tym bardziej prawdopodobny jest sukces (Piazza, Fisher, Hagopian, Bowman i Toole, 1996). Jest to podstawowy element umowy warunkowej, która jest szczególnie użyteczna w pracy z nastolatkami i małżeństwami. Głównym elementem jest tu negocjowanie zachowań i wzmocnień, które ma na celu zadowolenie obu stron. (Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej na temat umowy warunkowej i innych pokrewnych aspektów wyboru wzmocnień, sięgnij po How To Nego-tiate a Behavioral Contract, Hali i Hali, 1998a.) Dobrze jest zapytać osobę, której zachowanie zamierzasz wzmacniać, czy wzmocnienia, które proponujesz wydają się jej sensowne. Możesz zapytać, czy są jakieś, o których nie pomyślałeś, a które ta osoba by wolała. Wypisz listę potencjalnych wzmocnień, jakie osoba, której zachowanie chcesz wzmacniać mogłaby zaproponować. 1. _______________________________________ 2. ___________________________________________ 3. ___________________________________________ 4. ___________________________________________ 5. ___________________________________________ Jak stosować wzmocnienia 15 X KROK SZÓSTY: Weź pod uwagę to, że wszelkiego rodzaju nowości mogą być wzmocnieniami. Większość ludzi gotowa jest pracować tylko po to, by czegoś doświadczyć. Rodzice i nauczyciele widzą często, że dzieci potrafią pracować bardzo ciężko kiedy im się obieca, że za wykonanie zadania dostaną „niespodziankę". Rodzice, dyrektorzy domów grupowych, nadzorujący pracę w zakładach i inne osoby mogące dostarczać różnorodnych wzmocnień, mają często zaskakujące wyniki w kontrolowaniu określonych zachowań (Egel, 1981). Zdająsobie sprawę, że różnicowanie wzmocnień przynosi lepsze efekty, niż używanie w kółko tych samych. Szczególnie ważne jest różnicowanie wzmocnień werbalnych. Jeżeli ktoś używa ciągle tego samego zdania dla wyrażenia swojej aprobaty, odbiorca może zmęczyć się jego ciągłym słuchaniem. Na przykład, jeśli jedynym aprobującym komentarzem, którego ktoś używa jest: „Bardzo dobrze", może ono przestać być wzmocnieniem. W rzeczywistości to zdanie może stać się karą dla osoby, która słyszy je po raz setny. W dalszej części tego podręcznika znajduje się lista sugerowanych przez nas nowatorskich wzmocnień rzeczowych, symbolicznych i społecznych. Po przeczytaniu tych list, wybierz trzy lub cztery wzmocnienia, które są nowatorskie lub odmienne, a które mogą oddziaływać na osobę, której zachowanie chcesz wzmacniać. 1. 2. 3. 4. >• KROK SIÓDMY: Weź pod uwagę wzmocnienia, które są naturalne. Wzmocnienia naturalne, to wzmocnienia, które są naturalnie dostępne w danej sytuacji. Na przykład, pomysłowi nauczyciele często używają jako wzmocnienia czasu dowolnej lektury, klasowego turnieju wiedzy, dawania uczniom możliwości popilnowania innej klasy i innych klasowych przywilejów. Niektórzy rodzice dają dzieciom dod^^JłJfeł&sjer, czytają im bajkę na dobranoc lub proponują jakieś wspólnej^^cia w ri*Sp>pdę za wykonanie 16 Jak kierować zachowaniem domowych obowiązków. Rodzicom zazwyczaj łatwiej jest dostarczać takich wzmocnień niż słodyczy, zabawek czy innych wzmocnień rzeczowych, które nie są naturalne w tej sytuacji. To samo dotyczy nauczycieli i pracodawców, którym łatwiej i taniej jest dostarczyć uznania i przywilejów niż innych, naturalnie niedostępnych wzmocnień. Inną zaletą używania naturalnych wzmocnień, jest to, że jest bardziej prawdopodobne, iż będą one dostępne także po utrwaleniu się zachowania danej osoby. W naturalnej sytuacji, nawet gdy nie wzmacniasz już danego zachowania, naturalna pozytywna konsekwencja jakiej dostarczałeś, będzie prawdopodobnie nadal dostępna w razie potrzeby w przyszłości. Pochwały i uznanie będąbardziej dostępne dla osoby, która nadal zachowuje się w pożądany sposób, niż zabawki, nagrody i inne przedmioty. Wielokrotnie rodzice, nauczyciele czy pracodawcy dają potencjalne naturalne wzmocnienie „za darmo", zanim dana osoba wykaże pożądane zachowanie. Później są zaskoczeni, że ich dzieci, uczniowie czy pracownicy wydają się być nie zmotywowani. To może prowadzić do narzekania, karcenia lub karania w celu uzyskania pożądanego zachowania. Gdyby rodzice, nauczyciele czy pracodawcy dawali uwagę, przywileje czy inne naturalne wzmocnienia pod warunkiem zachowania się w pożądany sposób, rozwiązałoby to ich problem. Na przykład rodzice, którzy wymagają od swoich dzieci wykonywania ich obowiązków w zamian za zezwolenie na oglądanie telewizji czy na inne ulubione zajęcia, nie muszą uciekać się do środków negatywnych. Pracodawcy, którzy wyróżniają dobrą pracę dając pracownikom ustne i pisemne pochwały nie mają takich problemów ze zmotywowaniem pracowników i utrzymaniem ich morale, jak ci pracodawcy, którzy nie używają naturalnych wzmocnień. Ze względu na wymienione wcześniej zalety powinieneś wziąć pod uwagę możliwość wypróbowania naturalnych wzmocnień dla polepszenia zachowania, które wybrałeś. Na pewne osoby naturalne wzmocnienia nie zawsze działają. W takich wypadkach należy zacząć od innego rodzaju wzmocnień, które są dostatecznie mocne, by utrwalić dane zachowanie, a następnie przerzucić się na naturalne wzmocnienia tak szybko, jak to będzie możliwe (Com-munidad Los Horcones, 1992). W zaprezentowanym wcześniej przykładzie nauczycielka klasy specjalnej musiała używać kawałków drugiego śniadania i łyków soku jako wzmocnień dla przedszkolaka Dantego, by skłonić go do brania udziału w zajęciach. Przez łączenie pochwał i uścisków z jedzeniem, ostatecznie udało jej się przejść na naturalne wzmocnienia społeczne. Opisz własnymi słowami, co rozumie się przez naturalne wzmocnienie. Jak stosować wzmocnienia 17 Jeśli odpowiedziałeś, że naturalne wzmocnienie to takie, które jest dostępne, lub stanowi część danej sytuacji, twoja odpowiedź jest poprawna. Teraz popatrz na twoją list potencjalnych wzmocnień. Wypisz poniżej wszystkie, które mogą być naturalne tam, gdzie zamierzałeś ich użyć. 1. ______________________________________ 2. 3. 4. 5. >• KROK ÓSMY: Wybierz wzmocnienie lub wzmocnienia, których będziesz używał. Teraz, kiedy już zrobiłeś listę potencjalnych wzmocnień, zapoznałeś się z Zasadą Premack'a, zapytałeś osobę, z którą będziesz pracować, co jest dla niej wzmocnieniem i wybrałeś wzmocnienia nowatorskie i naturalne, nadszedł czas, żebyś zdecydował, które wzmocnienie czy wzmocnienia mają największą szansę wzmocnić zachowanie, które wybrałeś. W tym momencie przyjrzyj się swoim odpowiedziom na pytania zadane w siedmiu poprzednich krokach i zdecyduj, które potencjalne wzmocnienia mają największą szansę zadziałać. Oceń je pod względem ich siły wzmacniającej, dostępności i łatwości zastosowania. >- KROK DZIEWIĄTY: Zrób zapis zachowania. Teraz kiedy wybrałeś już zachowanie, które będziesz wzmacniał i potencjalne wzmocnienie, zrób zapis poziomu zachowania. Jedynym sposobem, by stwierdzić, czy dana konsekwencja naprawdę stanowi wzmocnienie jest zaobserwowanie, czy zwiększa ona częstotliwość występowania zachowania, po którym następuje. Dobrze jest zacząć notowanie zachowania, które 18 Jak kierować zachowaniem chcemy zmienić, zanim zaczniemy je zmieniać. Można to oczywiście robić nieformalnie, ale lepiej jest zacząć „pomiary" zachowania zanim zaczniemy wzmacnianie i kontynuować je podczas tego procesu. W ten sposób możemy określić, czy to, co robimy, naprawdę przynosi skutek. Szczegółowe wskazówki dotyczące pomiarów zachowania można znaleźć w książce Managing Behavior: Part 1. The Measurement of Behavior (Hali i Van Houten, 1983). W większości przypadków możemy mierzyć zachowanie, które planujemy zmienić przez liczenie jak często ono występuje, określanie czasu jego trwania lub liczenie efektów zachowania. OKREŚLANIE CZĘSTOTLIWOŚCI ZACHOWANIA Wiele zachowań można policzyć. Na przykład, z łatwością możemy policzyć jak często dziecko przychodzi do domu punktualnie, ile pozytywnych komentarzy zrobił nasz współpracownik albo ile razy uczeń zgłosił się w klasie. Możemy także policzyć zachowania negatywne, takie jak ataki szału, przeklinanie czy ilość przerw na kawę, itd. (są to zachowania, które mogą zostać osłabione przez wzmacnianie poprawnych zachowań). Zwykłe obliczenia robione ołówkiem na kartce są często najlepszym sposobem na zapisanie takiego zachowania. Można także używać kalkulatora. OKREŚLANIE CZASU TRWANIA ZACHOWANIA Najlepszym sposobem zapisywania niektórych zachowań jest mierzenie czasu ich trwania. Na przykład, pewna matka była zaniepokojona, ponieważ ubranie się zabierało jej synowi ogromną ilość czasu. Zaczęła mierzyć czas od chwili kiedy wołała go rano, do momentu kiedy był całkowicie ubrany. Okazało się, że ubranie się zabierało mu ponad trzy godziny. Inne zachowania, których czas trwania można zmierzyć, to np. ssanie kciuka, odrabianie pracy domowej czy ćwiczenie gry na instrumencie. LICZENIE EFEKTÓW ZACHOWANIA Niektóre zachowania można zmierzyć, ponieważ mają one swój policzalny efekt. Na przykład rodzic może określić, czy łóżko zostało pościelone lub czy śmieci zostały wyrzucone patrząc na łóżko i kosz na śmieci. Nauczyciel może stwierdzić, czy uczeń zrobił pracę domową oglądając jego zeszyt. Zanim zaczniesz używać wzmacniania, powinieneś wybrać jeden z wymienionych sposobów pomiaru i dokonać zapisu wybranego zachowania. Możesz kontynuować zapis podczas prób wzmacniania zachowania. Będziesz mógł wtedy zobaczyć, czy udaje ci się wzmocnić dane zachowanie. Na kolejnej stronie znajdziesz przykładową tabelkę z zapisem zachowania dziewczynki, która miała pięć domowych prac do wykonania codziennie. Jak stosować wzmocnienia 19 PRZYKŁAD TABELI ZAPISU ZACHOWAŃ l WZMOCNIEŃ Data Ilość kompletnie Suma Komentarz wykonanych prac 5 luty 6 luty Nakrzyczałem na nią, bo zapomniała o trzech z pięciu zadań Ojciec postraszył ją, że da jej klapsa, jeśli nie wykona swoich obowiązków. 7 luty Musiałem wykonać za nią dwie prace, bo przychodzili goście 8 luty Wpadła w szał i powiedziała, że oczekuję od niej za dużo t 9 luty 10 luty 11 luty Dostała 10 centów za wykonanie pięciu prac Marudziła, bo wykonała cztery prace, a nie dostała kieszonkowego Wykonała wszystkie prace i oboje ją pochwaliliśmy 13 luty 14 luty IIIII 5 Otrzymała 10 centów i pochwałę 5 Otrzymała 10 centów i pochwałę i oświadczyła, że lubi w ten sposób zarabiać pieniądze 20 Jak kierować zachowaniem Zapis zawiera kolumnę do zaznaczania każdego zachowania przy pomocy kreski oraz do zapisywania całkowitej liczby zachowań w ciągu dnia. Czwarta kolumna przeznaczona jest na komentarz, który może zostać użyty przez rodziców podczas omówienia postępów z doradcą lub instruktorem. Wykropkowana linia po czwartym dniu (8 luty) oznacza moment, w którym zostało wprowadzone wzmacnianie. Powinieneś rozpocząć zapis zachowania, które zamierzasz wzmacniać na kilka dni przed rozpoczęciem wzmacniania. Używaj tej tabelki lub zwykłego papieru w linie. Zapisuj zachowanie przez co najmniej trzy dni, żeby mieć pojęcie o aktualnym poziomie jego nasilenia. Jeśli dojdziesz do wniosku, że zachowanie to nie jest takim problemem, jak wcześniej sądziłeś, możesz rozważyć to jeszcze raz i wybrać inne zachowanie do wzmacniania. Napisz poniżej, czego dowiedziałeś się z zapisu o poziomie nasilenia zachowania. Po kilku dniach stosowania wzmacniania sprawdź swój zapis i opisz, co z niego wynika, jeśli chodzi o efekty wzmacniania zachowań. Do zapisu zachowania, które zamierzasz zmienić przez wzmacnianie użyj formularza zamieszczonego poniżej (lub jakiejś jego wersji). Jak stosować wzmocnienia 21 FORMULARZ ZAPISU ZACHOWAŃ l WZMOCNIEŃ Data Zapis zachowania Suma Komentarz 22 Jak kierować zachowaniem Możliwe przyczyny nieskuteczności wzmocnień 1. Czy dostarczyłeś wzmocnienia podczas lub natychmiast po wystąpieniu zachowania? Tak D Nie D Pamiętaj, że czasem nawet kilkuminutowe opóźnienie sprawia, że wzmacnianie jest nieefektywne. Niektóre osoby nie mogą czekać do końca tygodnia, ani nawet do końca dnia, by otrzymać swoje wzmocnienie. W takich wypadkach będziesz musiał dostarczać wzmocnienia za krótki czas występowania pożądanego zachowania. 2. Czy twoje wzmocnienie było warunkowe? Tak D Nie D Czy jesteś pewien, że wstrzymałeś wzmocnienie aż do czasu, kiedy osoba wykazała się zaangażowaniem w pożądane zachowanie? Osoby takie szybko uczą się nie angażować w zachowanie, jeśli są wzmacniane niezależnie od tego, czy zachowały się w określony sposób czy nie. 3. Czy wzmacniałeś zachowanie za każdym razem, kiedy się pojawiło? Tak D Nie D. W celu utrwalenia pożądanych zachowań konieczne jest częste wzmacnianie. Przed zmianą wzmocnień spróbuj częściej je stosować, żeby zobaczyć, czy da to pożądane rezultaty. 4. Jeżeli jesteś przekonany, że wzmocnienie, które zastosowałeś było warunkowe i że dostarczyłeś je podczas lub natychmiast po pojawieniu się zachowania, powinieneś rozważyć użycie innego wzmocnienia. Pamiętaj, konsekwencja, która następuje po zachowaniu jest wzmocnieniem tylko wtedy, kiedy polepsza dane zachowanie. Jeśli uważasz, że potrzebne jest inne wzmocnienie, wypisz poniżej jedno lub więcej, które może być skuteczne. 1. 2. 3. 5. Zrób próbę wzmocnienia. Czasami potencjalne wzmocnienia są nieskuteczne, ponieważ osoby, które je otrzymują nie znają ich, lub nie próbowały ich wcześniej. Podczas badań przeprowadzanych przez Azrina i Al-lyona (1968b), pacjentom szpitala dla psychicznie chorych pozwolono oglądać filmy i wypróbowywać inne potencjalne wzmocnienia. Po okresie wypróbowywania tych wzmocnień okazało się, że pacjenci są gotowi pracować w zamian za filmy i inne wzmocnienia, mimo iż początkowo nie reagowali na nie. Nauczyciele, którzy czytają w klasie fascynującą książkę, żeby zainteresować nią uczniów lub uczą ich nowej gry i mówią, że będą w nią grać jeśli wykonają zadaną pracę, używają wypróbowywania wzmocnień. Firma, która oferuje nowy towar po promocyjnej cenie w nadziei, że klienci sprawdzą go i kupią go znowu, używają wypróbowywania wzmocnień. Być może będziesz musiał dać „za darmo" próbkę wzmocnienia, które wybrałeś dla danej osoby, żeby potem powiedzieć: „Dostaniesz więcej, jeśli to zrobisz". Jak stosować wzmocnienia 23 6. Zmieniaj wzmocnienia. Omów ze swoim instruktorem słuszność zmiany wzmocnień. Jeżeli zdecydujesz się na ich zmianę, kontynuuj zapis zachowania i zaznacz na nim, w którym momencie wprowadziłeś nowe wzmocnienie. Czasami konieczne jest wypróbowanie dwóch czy trzech różnych potencjalnych wzmocnień, zanim znajdzie się to naprawdę skuteczne. Jednakże w większości przypadków, jeżeli przestrzega się wskazówek zawartych w tym podręczniku, właściwe wzmocnienie udaje się dobrać za pierwszym razem. Jak utrwalić wyuczone zachowanie Jeżeli udało ci się wzmocnić zachowanie, powinieneś spróbować utrwalić je przy pomocy rzadziej stosowanych wzmocnień. Zazwyczaj łatwo jest utrwalić zachowanie, kiedy jest już ono ustanowione, stosując rzadsze wzmocnienia. Na przykład, jeśli dziecko otrzymywało codziennie kieszonkowe za wykonywanie swoich obowiązków, można w późniejszym czasie nagradzać je kieszonkowym co trzy dni, a potem co tydzień. Chociaż na początku częste nagrody sąkonieczne, żeby utrwalić zachowanie, to coraz rzadsze nagradzanie prawdopodobnie je utrzyma. To pozwala także na użycie częstszego wzmacniania dla zwiększenia siły innych zachowań. Powinieneś także wziąć pod uwagę możliwość dostarczania różnorodnych wzmocnień w celu utrwalenia zachowania. Chodzi głównie o wzmocnienia naturalne w danej sytuacji: pozytywne konsekwencje społeczne, które łatwo można uzupełnić wzmocnieniami rzeczowymi, symbolicznymi i dotyczącymi aktywności. Jeżeli dostarczane wzmocnienia są różnorodne istnieje mniejsze zagrożenie, że osoba wzmacniana się nimi zmęczy. Jeżeli dana osoba otrzymuje dużą ilość wzmocnień za pewne zachowania - samo wykazywanie tych zachowań może stać się dla niej wzmacniające. Osoby, które były silnie wzmacniane za dobre wykonywanie pracy, mogą w efekcie czuć się nagradzane przez samo wykonywanie tej pracy. Są to osoby, które wydają się być zmotywowane przez własne zachowanie. Celem dostarczania innym wzmocnień jest doprowadzenie do tego, by czuli się nagradzani przez wykonywanie codziennych czynności. Jeżeli odniosłeś sukces w motywowaniu czyjegoś zachowania, spróbuj wzmacniać także inne zachowania. Osoby, które używają wzmacniania, z reguły odnoszą większe sukcesy w pracy z innymi niż ci, którzy tego nie robią. Wzmocnienia są zazwyczaj miłe dla osób wzmacnianych, które często również „odpłacają się" wzmocnieniem. Tak więc, im więcej daje się wzmocnień, tym więcej się ich otrzymuje. Jest to jedna z przyczyn, dla których ludzie motywujący zachowania innych przez wzmacnianie, uważają swoją pracę i swoją rolę jako rodziców, nauczycieli, pomocników czy pracodawców za bardziej satysfakcjonującą niż ci, którzy usiłują motywować innych tylko za pomocą negatywnych komentarzy i kar. 24 Jak kierować zachowaniem Umiejętność wybierania i używania wzmocnień może uczynić życie osoby, która ją posiada bardziej efektywnym i satysfakcjonującym. Przykładowe wzmocnienia Poniżej zamieściliśmy listę przykładowych wzmocnień, których można używać w zależności od wieku w domu, szkole, miejscu pracy i innych placówkach. DLA MAŁYCH DZIECI Wzmocnienie społeczne Werbalne „Dobry dzidziuś" • „Duża dziewczynka" • „Duży chłopiec" • „Miły dzidziuś" • „Dziękuję" • „Dobrze" • Gaworzenie • Dziecięce wierszyki • Śpiewanie kołysanek przed spaniem • Opisywanie słowami co akurat robimy z dzieckiem: „Teraz myjemy twoje włosy. To jest mydło, a to jest gąbka". Fizyczne Uściski • Pocałunki • Kontakt wzrokowy • Uśmiech/Śmiech • Pogłaskanie pod brodą • Łaskotanie • Podrzucanie. Wzmocnienie rzeczowe Kolorowy błyszczący przedmiot • Ruchoma zabawka • Nakręcana pozytywka • Miękka puszysta zabawka • Kocyk • Picie: woda, sok lub mleko. Wzmocnienia dotyczące aktywności Śpiewanie • Kołysanie • Wożenie w wózku, samochodzie albo na rowerze • Huśtanie na huśtawce • Wąchanie • Kąpiel • Grzechotka • Kołysanie na nodze dorosłego („na konika") albo przejażdżka na ramionach dorosłego („na barana") • Kręcenie w kółko lub podrzucanie w powietrzu • Siedzenie na kolanach dorosłego • Siedzenie na „dorosłym" krześle lub w dziecięcym krzesełku, żeby popatrzeć na innych • Czytanie dziecku • Dmuchanie na dziecięcy brzuszek. DLA DZIECI W WIEKU PRZEDSZKOLNYM Wzmocnienia społeczne Werbalne 1. Konkretna pochwała. 2. Pochwała pośrednia (opowiedzenie komuś innemu o osiągnięciach dziecka). 3. Sugerowane słowa lub zdania: „Tak" • „Świetnie" • „Dobrze" • „Fajnie" • „Uchmm" • „Rób tak dalej" • „O.K." • „Ładnie" • „Podoba mi się" • „Dobra robota" • „Miło mi" • „Jestem z ciebie dumny" •