Thomas BaBingto n Lord Macaufau 850063 O rewofucjacfa, makiawedzmie x jjostgp Wybór szkiców Opracowaf i wstępem ojiatrzyf Artżacftj Rzctjocfci Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie IDDDEMDMDE . Tkomas BaBington LordMacaufay :'¦} O rewofucjach, makiawefizmie i postępie Wybór szkiców Opracował i wstępem opatrzuf Arkady Rzccjoctći Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie 1DDDEMD40? 820063 (c) Copyright for ilie 1'olish edi'.ion Wydawnictwo ARCANA LYojekt graficzny: Studiu FORMAT Redakcja: Zuzanna Dawultiwki \ i . -r. p a [S15N 15 y&$tt ,¦; .io Wydanie pieiws/c, Kraków 1999 Wydawnictwu ARCANA ul. Dunajewskiegcj li 31-133 Kraków tel./tax (Ola) 422-S4-48 e-maili w>'dawiiiaw"(flarcana.pl h t tp ://www.aix'a na.pl tumanie: Kdycja, Kraków. Druk i oprawa: Dmkarnia ,,Drogowiec" BUW-K-t,C / Spis treści Arkody Rzegocki: Lord Macaulay - liberalny strażnik tradycji.......................... 7 Machiavelli........................ 37 Milton........................... 81 Bertrand Barere.....................115 Mirabeau i rewolucjo francuska ...........187 Sir James Mackintosh .................225 Southey'0. rozmowy o społeczeństwie ........283 Bibliografia........................325 Nota bibliograficzna..................329 Indeks...........................330 Lord Macaulay - liberalny strażnik tradycji y hbentJizm iizmtizitl nadal to, et> dla tingiekhegu hisluryta,' który w 1827 • mógi mówić o remolugi 16MK i tnkit "tryumfie łych zasad, klóje tv języku dnia d/mcjvcga 5^ określane mianem liberalne lub konstytucjonalne" albo gdyby moimi bytu nadal ¦ui fordem Aftiinein mówif o Hurkt'u, Mitcuultifu i Gkdilunk /riku trath iiujimęfozyrh libcrakuh i-) t. dumif tyJhn określałbym ^if tym man/M. Kricdrich August von Hayek I. CZŁOWIEK EPOKI Thomas Babington Macaulay uznawany jest za jedną z najwybitniejszych postaci wiktoriańskiej Anglii. Jego Dzieje Anglii od wstąpienia na tron Jakóba 11 był>' pierwszym dziełem historycznym czytanym zarówno przez robotnika z Manchesteru, jak i damę czy męża stanu z londyńskiego salonu. Eseje Macaulaya uważa- 1 Mowa o H. Haliamie, zobacz te/. "I". Ii. Macaulay, Hulli<.m's Ctmilitultniuil Histaiy, (w:) 'I'. 11. Macaulay, Ijml Martuwkp K&afl unii Jjits nf Annent Ranie, Ijindon !H8M, ss. 51-5)3. 1 V. A. Hayek, Dln/zręu rat fatem haBefroetytą, (w:l li. M. Sobolewscy, Myśl petityczmi XIX i XX Mrtu: Liberalizm, Mari^awii 1978, s. 5H2; K, A. Hayck The OmMitulimi nj IJhniy, Ijmdon lf!6U, 4II7-40H. ARKADY RZE5OCKI no za dorównujące stylem i błyskotliwością najbardziej znamienitym klasycznym utworom. Błyskawiczna kariera polityczna i szeroki podziw, jakim obdarzono pierwsze szkice dwudziestopięcioletniego Macaulaya opublikowane w prestiżowym The Edinburgh Retńew były głównymi przyczynami powstania jeszcze za jego życia, swego rodzaju "legendy", mitologizacji historyka i wigowskiego przywódcy. Często pojawiające się anegdoty sławiły jego niezwykłą pamięć, porywające mowy, a także wiedzę i zdolności administracyjne.3 Popularność pism, przejawiająca się przede wszystkim w niespotykanym dotąd tak powszechnym odbiorze jego dzieła historycznego, umożliwiła Thomasowi Babingtonowi wpływanie na sposób interpretowania wydarzeń z przeszłości, a co za tym idzie, także na postrzeganie i ocenę teraźniejszości. Stąd nie powinny dziwić liczne opinie, podobne do wygłoszonej przez Jamesa Fitz-jamesa Stephena, według którego Macualay "był największym, a tak naprawdę od czasów Eurkea nieomalże jedynym wielkim orędownikiem rozpowszechniającym wigow-skie zasady".Ą Henry Reeve z kolei stwierdził, że Tho-mas Babington rozszerzył pojmowanie zasad partii wigów i spowodował, że zaczęły mieć one bardziej uniwersalny charakter.3 Także następne pokolenia Anglików bardzo często wychowywane były na pismach Macaulaya. Przykładowo A. V. Dicey oświadczył, że "Macaulay, Mili i Burkę są w moim przekonaniu tymi trzema autorami, którym - na lyle, na ile mogę to osądzić - zawdzięczam więcej niż jakimkolwiek innym nau- Por, j Hambuisrer, Miifjiulay mtit the Whig Tytitlittoi}, Ctnta^o and Iimdmi !H76..s. ISS. 1 |r I1". Stepheli, Leni Mnttitihty, ,,Tbe Saturdsiy Revitw", nr 9, 7 slytznia IH60. sr 1), Vtn-. |. Hamburger, flftinnrfcrj ntti ..., f>p. tit., ss. l(j^-UH; "' H, Rerve. fjml Mtirmiltiy, ,/l"hc Kdinbur$jh Review", nr I 1 I, sryc/ert 186(1, ss. 273-276. LORD, MACAULAY - LIBERALNY STRAŻNIK TRADYCJI czycielom".'' Trudny do przecenienia jest także wpływ autora Dziejów Anglii na najbardziej znanego angielskiego liberalnego katolika - lorda Actona, który wyznał, że już w młodości został zaznajomiony z wi-gowską polityką i stał się jej wyznawcą. "Nie byt to zwykły wigizm - pisał - lecz w szczególności Macaulay, którym byłem przepełniony"J Ponadto Acton uznał Thomasa Babingtona za najwybitniejszego historyka, "jakiego świat widział"* oraz za największego obok Edmunda Burke'a pisarza politycznego.'' Thomas Babington pozostawi! po sobie bardzo różnorodną spuściznę: od prac poetyckich, poprzez szkice literackie, historyczne, hasła do Encyklopedii Bri-tannica, aż do pięciotomowych Dziejów Anglii. Dodatkowo, jeszcze za życia Macaulaya, wydano pierwszy wybór jego mów parlamentarnych, jako że uchodzi! on za jednego z najlepszych oratorów XIX wieku. Po śmierci Thomasa Babingtona opublikowano dwa tomy listów. Lord Macaulay by! nieodrodnym synem swojej epoki, mocno związanym z powszechnie wówczas panującymi przekonaniami. Trzeba jednak przyznać, że miał także swój duży udział w kształtowaniu wielu poglądów. Jego marzeniem było, ażeby Dzieje Anglii pamiętano w 2000 albo nawet 3000 roku,1" tymczasem współcześnie najczęściej przywołuje się jego postać jako reprezentatywny przykład sposobu myślenia cha- A. V. Diirey lisi dci Miss Wtdipyood / 27 (łyr/nia 1893. Wetigwiiud Archives, UnivcrMty cif Keeld, :iu/:i272!1; Por. |. Hamburger, Martiulay amt..., op. UL, -i. 2S4. (¦yrat im: G. Himmellkrb, IjiiiI Alias. A Study in Ctnmimce mul 1'uliliis, Chicago 1952, .s. 'lb. H. Buttertiekłi Hotona i stiKtttJd międiy Ittrfiini Historia jtiht %itł'\i '""¦"'"')¦¦(*'¦ I I i- Kęd/ierski, Wipńlas.im hhlnryry brpjptj. Wybńr z pism, Ijindyli 1963. s. ti'2. * Ijh d Alioii, Historia iwi/noin, Kraków IHHa, s. H9. G. Himniettarb, Moniage unii Mmah Anwng ihr fułoiioru tintl Olher ^"<iy>, Ijnidnn ;iimI lln.sion HIMn. s. lf)5. 10 ARKADY RZEGDCKI rakterystycznego dla wiktoriańskiej Anglii. Należy jednak pamiętać, że właśnie Thomas Babington miał ogromny wpływ na ukonstytuowanie się tych przekonań, które obecnie uważamy /.a typowe dla brytyjskiego XIX wieku. II. RODZINA MACALAYOW Począwszy od XVII wieku Szkoci zaczęli odgrywać coraz większą rolę w Anglii. W XVIII stuleciu panowało na Wyspach Brytyjskich powszechne przekonanie, że Szkoci zajmują najważniejsze stanowiska w państwie oraz zaczynają dominować w życiu intelektualnym kraju. Szkockie korzenie mieli m.in. znany poela narodowy Robert Burns, pisarz Walter Scott, krytyk literacki, historyk Thomas Carlyle, James i John Stuart Millowie czy pieśniarz Campbell. Także ze Szkocji pochodziła rodzina Macaulayów.11 Jeszcze na początku XVIII wieku Macaulayowie zamieszkiwali na wyspach położonych przy zachodnim brzegu Szkocji. Tradycją rodzinną stało się, że w każdym pokoleniu przynajmniej jeden przedstawiciel był osobą duchowną, a stan ten przechodził dziedzicznie z ojca na syna. Dziad Thomasa Babingtona - John Macaulay - był presbiterem w Cardross w Dumbar-tonshire i miał zaszczyt podejmować Samuela John-sona pode/as jego wycieczki na Hebiydy. Z sześciorga dzieci, jakie miai John Macaulay -¦ najstarszy Aulay " J. KarlowiL/. Wiiulmnniti ri iyiu i pamark milnm, (w.) T. U. Msttulay. Szkic? hlitoryrzru TttffKUJU Riibtngloifj Mfifititluyi, li. J KarlowK/, W.irsziiuj I87tir s. VI: Znany wipńłc/esny historyk angielski Jmintliiin (.. 1). Clark, LORD MACAULAY - LIBERALNY STRAŻNIK TRADYCJI 11 zosta! duchownym anglikańskim, córka Jean wyszła za mąż za Thomasa Babingtona z Leicester, dziedzica Rothley-Temple. Związek ten dawał później oparcie całej rodzinie. Drugi syn zaś, Alexander, objął po ojcu probostwo w Cardross w 1789 roku. Trzeci z rodu - Colin - w końcu XVIII wieku udał się do Indii Wschodnich, by na początku XIX wieku powrócić jako generał. Najmłodszym dzieckiem był Zachary (Zachariasz) - przyszły ojciec wielkiego historyka. Mimo że Szkocja była ojczyzną rodu Macaulayów, Thomas Babington nie uważał się już za Szkota. Jak stwierdził w jednej ze swoich okolicznościowych mów; "Nie jestem Szkotem, ani z urodzenia ani z wychowania, rodzina moja tylko stamtąd pochodzi, ale kocham jednakowo obie części wyspy"}'1 Zachary Macaulay urodził się w 1768 roku. W młodości około roku 1784, wyjechał na Jamajkę, gdzie początkowo pracował jako księgowy, a następnie kierowa! jednym /. angielskich domów handlowych. Pobyt na Jamajce i bezpośrednia obserwacja funkcjonowania społeczności opartej na niewolnictwie, miała ogromny wpływ na poglądy i życie Zacharego. Po powrocie do kraju Zachary Macaułay wstąpił do zawiązanego w 1788 roku pierwszego humanitarnego stowarzyszenia działającego na rzecz Murzynów. Polecony przez szwagra -¦ Thomasa Babingtona - miody 24 letni Zachary stal się towarzyszem tak znanych abolucjonistówjak William Wilberfoice, Henry Thorn-ton (londyński bankier ora?, członek parlamentu) i Granvil!e Shaip.ls -----**.*., .....inni Uttwt MŁM"I i"i'l lllillllr I t i i r r ji l tjt\jr,t < . |" - / lsiruill'1 ¦ '¦!.....'I ------ A Pitrwtiuntf Sfudy uf 'ptueniy Eti^lish unii Amrrinm frrtfara frutti 1800 In the Present, USA I1I4U, s. !ttU.~ 12 ARKADY RZEGOCKI W 1793 roku Stowarzyszenie wysłało Zacharego do Afryki, do Sierra Leone - nowozalożonej osady murzyńskiej dla wyzwolonych niewolników. Od samego początku Macaulay zajmował ważne stanowisko w radzie zarządzającej, a od 1794 roku zaczął przewodzić w miasteczku. W tym samym roku osada została zbombardowana przez francuskie wojska. Powodem zniszczenia osiedla było oburzenie francuskiego dowódcy z powodu świętowania niedzieli i czytania Pisma Świętego, w sytuacji gdy "Zgromadzenie Narodowe zadekretowało, że nie sta żadnej niedzieli, a cała Biblia jest jednym wielkim kłamstwem".'' Dla zebrania funduszy na odbudowę osady, Zachary Macaulay udał się do Wielkiej Brytanii, by ponownie przybić do brzegów Afryki w 1796 roku. Na stałe powrócił Macaulay do Anglii w 1799 roku i w tymże roku poślubił Selinę Mills, córkę księgarza z Bristolu. Selina była protegowaną znanej wówczas pisarki Hannah Morę, która później miała duży wpływ na wychowanie Thomasa Babingtona Macaulaya. W latach 1802-1816 Zachary był wydawcą Christian Obseruer, a w latach 1807-18(2 sekretarzem Instytutu Afrykańskiego, który wsławił się organizowaniem poparcia dla uchwalonej ostatecznie w 1807 roku ustawy znoszącej handel niewolnikami. W 1823 roku Macaulay uczestniczył w utworzeniu Antyniewolniczego Towarzystwa [Anti-Slauery Sodely). Zachary Macaulay zmarł w 1838 roku i w uznaniu zasług został pochowany w Opactwie Westministerskim. Ml. ŻYCIE THOMASA BABINGTONA Młodzi małżonkowie Selina i Zachary Macaulay wkrótce po ślubie zostali, zaproszeni przez państwo Babingtonów do Rothley-Temple w hrabstwie Leices- 1' A. I';iivuiski. i.|). ul., s. V; G. O. I'rai-elynn, The Ijfi atut ŁOUn oj Ijirrt Mmoiday, Oxford 1878, s. IM. LORD MACAUIAY - LIBERALNY STRAŻNIK TRADYCJI 13 ter, gdzie 25 października 1800 roku przyszło na świat ich pierwsze dziecko nazwane na cześć wuja Thoma-sem Babingtonem. Syn państwa Macaulayów narodził się w rocznicę bitwy pod Agnicourt z roku 1415, pamiętnego zwycięstwa nad Francuzami podczas wojny stuletniej, nazywanej Waterloo XV wieku. Fakt ten był wielokrotnie z satysfakcją wspominany przez Tho-masa Babingtona. Po rocznym pobycie w Rothley-Temple, Macauiayo-wie zamieszkali w Clapham - miejscowości położonej pod Londynem. Thomas Babington dorastał w bardzo licznej rodzinie. Miał pięć sióstr i trzech braci. Najmocniejsze uczucia żywił dla swoich dwóch sióstr Hannah i Margaret. Wszyscy biografowie zauważają, że już w dzieciństwie Macaulay zdradzał nieprzeciętne zdolności. W wieku trzech lat płynnie czytał,1' a mając osiem lat napisał kompendium historii powszechnej od stworzenia świata aż do czasów Cromwella, układał pierwsze poematy oraz odezwę do Indian nawracającą ich na chrześcijaństwo."1 Do historii przeszedł obraz leżącego przed kominkiem Thomasa Babingtona, czytającego książki i zajadającego chleb z masłem. Gdy w wieku sześciu lat zaczął uczęszczać do dziennej szkoły, a mama próbowała wytłumaczyć mu, że nie będzie mógł jeść podczas lekcji, jak zwykł to czynić w domu, odpowiedział: "Tak mamo, pilność będzie mi chlebem, a uwaga masłem" }' W 1813 roku Thomas Babington zaczął uczęszczać do szkoły księdza Matthew Prestona w Little Shelford '7' H. Wesley Denni*, Genrtul InliuduilioM In the Slttiiy af Mataulay, (w:) T. II Macaiilay, Miteaulafi Rssoj "n iht Eari ttf Chidhnm, lj>ndon, New York, Bombay 1902. s. I*, Por. N. Matmimi, :ip. tit., s. 182. "¦ Niezwykle zdolności ujawncńone w cb.icdń-stwie int-lit badaczy porównuje i. |. i. Millein; |. KarWic/, op. lit., s. IX; N. M;i(.iiiiiin, np. ck., s. 183. 17 J. Knilmni/. op. dt.. s. 8; N Maraumi, cip. ciii s. 184. 14 ARKADY RZEGOCK1 w hrabstwie Cambridgeshire. Rok później szkoła Pres-tona, a wraz z nią Macaulay, przeniosła się do Aspen-den Hali w hrabstwie Hertfordshire. Podczas pobytu w szkole Macaulay nie tylko kontynuował pisanie swoich młodzieńczych utworów oraz prowadzenie bogatej korespondencji, ale przede wszystkim czytał. W tym okresie zapoznał się już między innymi z Goettreyem Chaucerem, Johnem Milionem, Walterem Scottem, Georgem Gordonem Byronem, Edwardem Gibbo-nem, Giovamiim Boccacciem oraz Plutarchem.18 W październiku 1818 roku Macaulay wstąpił do Kolegium Trójcy Świętej w Cambridge (Trinity-Col-lege). W owym czasie studia w Cambridge stanowiły znacznie lepsza podstawę dla wykształcenia historyka czy też polityka niż Oksford. W Oksfordzie studiowano przede wszystkim teologię i filozofię moralności, nauki ścisłe zaś, a także historia były domeną Cambridge. Dodajmy do tego, że wówczas kolegium Trójcy Świętej cieszyło się najlepszą opinią na Uniwersytecie. Założone zostało przez Henryka VIII w 1546 roku i mogło pochwalić się absolwentami tej miary co Ktancis Bacon, Isaac Newton, George Gordon Byron, Alfred Tennyson, Artur Hallam czy William Makepeace Thackeray.19 Macaulay, który od wczesnych lat przysłuchiwał się rozmowom przyjaciół ojca, rozpoczął studia przesiąknięty ich poglądami. Znajomi Zacharego w większości pochodzili z kręgu torysów i mieli znaczący wpływ na kształt polityki angielskiej na początku XIX wieku, jak złośliwie podsumował Ney Macminn "Macaulay w 1818 roku wyszedł z towarzystwa, które charakteryzowało się przywiązaniem do ewangeUżmu w religii, reakcyjności' w polityce, moralności i sprawach społecz- J. K;irimvi(/., op. ul., s. 9. N. M.iinumi, op. iit., ł 194. tORD MACAULAY - LIBERALNY STRAŻNIK TRADYCJI 15 nych, a w sztuce głuchotą i ślepotą w odbiorze kolorów i dźwięków" ru Studia w Cambridge miały ogromne znaczenie dla kształtowania się poglądów Thomasa Babingtona. W owym czasie duży wpływ na Macaulaya miał o rok starszy Charles Austin, później jeden z bardziej znaczących wigów. Zdaniem wnuka i biografa Macau-laya - G. O. Trevelyana, w całym życiu wybitnego historyka Charles Austin był jedyną osobą, która przez pewien czas potrafiła go zdominować.21 Starszy brat Austina, |ohn, był bliskim przyjacielem Jamesa Milla. Natomiast Charles, jeden /. najbłyskotliwszych studentów, przewodził The Cambridge Union, a przy pomocy radykała Johna Romilly z dużym powodzeniem propagował wśród młodzieży benthamowski utylitaryzm."-Taka sytuacja spowodowała krótkotrwałą przemianę poglądów Macaulaya. Wówczas to przez krótki okres był on tak bliski radykalizmowi jak nigdy wcześniej i nigdy później.23 Podczas swoich studiów, najwięcej serca i pracy wkładał Thomas Babington w poznawanie starożytnej literatury, zarówno greckiej, jak i rzymskiej. Trudności sprawiała Macaulayowi jedynie matematyka, co prawdopodobnie było jednym z powodów późniejszego o rok uzyskania stopnia Master of Ań. W czasie studiów, chętnie brał udział w dyskusjach, a także w dalszym ciągu próbował swoich siłw poe/ji. W 1819 roku otrzymał nagrodę za recytację swojego poematu Pompeje (Pompei)), wygłoszonego z okazji królewskiej !" Tliid., s lilii, " [biil., -. 19.S; (.;. O. Trevelyan, The Ijjt /m/1 Utleń ej hiid Atuaiulay, Oxford 197W. ( 1. s. 71. " Kiedy Krederii Dinison Maurice, przyszły anglikański teolog rOzpo-L'yri<i) mtuli:< \i IH23 roku w (;anibridKf- P>ŚA 'c "S*W mliidycli ludzi betithaLiiizni by! "piinujifrif wiarą"; N. Macminn, op. cii., s. 198. a Vm. CO. lrevelyan, Tlu Lije and isllers..., op. cii.. *. ?2. ARKADY RZEGOCKI nie nagro zaczął \ swoje V^)dę ny był \ V wych zwole nań. gwałcą \rly piezi \ec "X przv 7a WersytecieJ4, a w 1821 wyróżniono go zwycięstwo w konkursie jego wiersza 'ig). Macaulay nie zaniedbywał również ^ ^ Yy. zainteresowań - w 1820 roku napisał *'akt( ''iemiie Ul. w której analizował panowa-"'iieni' władcy. Za tę pracę otrzymał roczną -, iojp ^żną. W 1823 roku Thomas Babington ć z akademickim pismem Kmghfs . za \ern_t J dopati W zwi p *lziiie, na łamach krórego opublikował Prace' lasa - Zachaiy Macaulay, torys, ocenia- Jwas, Mac)*1111 współczesnych jako człowiek o suro-na - \ Mu1- opowiadający się nie tylko za wy- k wi;J\ y w likacji y \\ C \ V . ' mu i -i ^ i i i '^ał Mzynów, ale także za wolnością przeko-cx w •4in jednak, że ta ostatnia wolność jest kreślał V \^ ^\ pe yiuacji, gdy jego syn drukuje swoje mie pcv \Vltu \j w; iodyku, z którym on całkowicie się nie datne ^\ V fót . sję \cej ojciec Macaulaya w ogóle nie mógł 7?mm.\\ w j(\ zl żadnych zasad w tym czasopiśmie. ^ w 1% Woli i \iirlim Thomas Babington zaprzestał pub-aw 1§[ Vzy k \[s^--'s (hiarterly Magazine, chociaż, juk. pod-członk^ \\ vłiła Vn do ojca, działalność w tym piś- 2 r"- ^* pi^11 zdobyć doświadczenie, bardzo przy-4 n V ^źniejszej współpracy z The Edinbnrgh me, gcj^.ł^iiił^** rok, frnanso^\ . mu V nar^1 Macaulay uzyskał stopień bakałarza, 0v\v. o i iweVano mu godność Fellow of Trinity - - u rr sytetu- Tytuł ten oprócz prestiżu gwa--iv CQ iczne dochody w wysokości 300 funtów . ;eg. miało dla niego niebagatelne znacze-YV O ojciec popadł wówczas w tarapaty czerwcu owego roku wygłosił mowę Cntt\\uphiral Chinnatiifiy, (w.) T. 11. Mćiraulrty, The Ij-itrn oj i. nriM>ridge 1974. s. XXXVII. ^1. tu., (i. XI. LORD MACj^JLAY - LIBERALNY STRAŻNIK TRADYCJI \ w Ijondynie w Anti-Slouery Society, która spotkała $ z bardzo ciepłym przyjęciem. Pierws/e swoje większe publikacje - eseje The Vi'> Indies oraz Milion - zamieścił Macaulay w Tlw E$ burgh Redeio w 1825 roku. Wydawany od 1802 rt# edynburski przegląd był wpływowym, wigowskim f*" riodykieni, który w czasie gdy debiutował w r/ Macaulay osiągnął najwyższy poziom. Jak zauwaf O. G. Trevelyan publikacja w tym magazynie lr najlepszym sposobem wpływania na opinie oraz nJ] krótszą drogą do sławy.-1' W związku z tym e^ 0 Miltonif niemal z dnia na dzień przyniósł MacaulC owi rozgłos i zwrócił na niego uwagę wigów. W 1826 roku, z rocznym opóźnieniem, Macacul*' otrzymał stopień Master ofArts i rozpoczął pracę ja^1 prawnik. W latach 1826-27 przebywał kolejno w 1/ eds, laucaster, Bradford oraz w Yorku pracując ja^ adwokat. Nie miał jednak serca do zawodu prawnie!' go, znacznie bardziej pociągała go historia, literatu1', 1 polityka. W 1828 roku Thomas Babington otrzyn*1 posadę komisarza bankructw (romtnissioner of the bar, ruplcy). którą wcześniej, do 1800 roku sprawot*1'1 znany poeta William Cowper. Dzięki temu stanowić' roczne dochody Maculaya wynosiły 1000 funtów sztf1 lingów, ale suma ta nadal była niewystarczająca, gd1 już wcześniej Thomas Babington zmuszony był wsp''. rnagać swoją rodzinę- We wrześniowym zeszycie V Edinburgh Rnńew w 1828 roku, został opublikował', esej Macaulaya poświęcony napisanej przez Henry'eft Hallama historii konstytucjonalizmu angielskiego' Oparta na gruntownej wiedzy, śmiała, merytoryczi1, krytyka oraz rozważania na temat siedemnastowiei ' ('- O. "Ii-evelv,m, The lAfr mul Ijtlgii,.., op. m.r s. 1(19. ,' H. H;ilh]n, The. (jaislllillkinfit Hutoiy nf England, frrna the Atanauif Henry vii la^e Dmli, o/ (;e"^e // j,y Henry Ha/lam, London IS37. ARKADY RZEGOCKI nych wydarzeń i roli brytyjskiego parlamentu, zwróciły na Macaulaya uwagę wigowskich kół politycznych. Esej ten był jednym / głównych powodów poparcia, jakie udzielił Macaulayowi lord Lansdowne na początku 1830 roku, kiedy to wybrano go po raz pierwszy na członka parlamentu jako przedstawiciela Calne -¦ małego miasteczka w hrabstwie Weltshire. W przyszłości wdzięczny protegowany zadedykuje lordowi Lansdowne wdanie swoich mów parlamentarnych. Macaulay po raz pierwszy zabrał głos na forum Izby Gmin w sprawie równouprawnienia politycznego Żydów. Nowowybrany parlamentarzysta wystąpił przeciwko "głęboko mkorzgniot)emu przesądowi" dowodząc, że zasługi dla dobra państwa powinny być jedynym kryterium oceny obywateli. Thomas Babington wskazywał, jak wiele Anglia traci wyłączając Żydów z życia publicznego. W niecały rok po tym wystąpieniu, 1 marca 1831 roku John Russell wniósł pod obrady Izby Gmin ustawę o reformie parlamentu. Przez 14 miesięcy trwał)- zmagania wigów z torysami, izby niższej z izbą wyższą. Zmagania, klóre echem odbijały się w całym kraju. Macaulay, który mocno zaangażował się po stronie reformy, sześciokrotnie wygłaszał mowy, które zostały zapamiętane jako dorównujące najznamienitszym oratorom takim jak Charles James Fox czy Edmund Burkę. Wówczas to Thomas Babington zyskał sławę najwybitniejszego mówcy, a wśród wigów zwykło się nazywać go ,,Burke'iem naszych czasów". Mowy Macaula-ya cieszyły się tak wielkim powodzeniem, ponieważ były oparte na trzech podstawach: zasadzie prowadzenia zwykłej rozmowy, logicznej konstrukcji oraz prostocie i używaniu bezpośredniego stylu. Obserwując zaangażowanie Macaulaya, jego temperament, wiedzę oraz pewien rodzaj charyzmy, wróżono mu wówczas karierę wielkiego męża stanu. LORD MACAUIAY - LIBERAtNY STRAŻNIK TRADYCJI 19 W końcu, w czerwcu 1832 roku minimalną większością 1 głosu, nowe prawo weszło w życie. Istota reformy polegała na pozbawieniu zubożałych miejscowości tak zwanych rotten-boroughs prawa, pochodzącego jeszcze z XIII wieku, wyboru swoich przedstawicieli do Izby Gmin oraz uprzywilejowanie nowych, dynamicznie rozwijających się miast. W ten sposób rozszerzono ilość obywateli posiadających prawo głosu. Po reformie liczba ta osiągnęła około 3,2 procenta ogółu mieszkańców. Dla porównania: w burżuazyjnej Francji Ludwika Filipa prawo wyborcze przysługiwało 1,5 procentowi ludności, a pod koniec istnienia I Rzeczypospolitej, naród polityczny stanowiła szlachta, czyli około 10 procent społeczności."1" Uznanie, jakim darzyli Macaułaya nie tylko jego stronnicy, ale i przeciwnicy, zaowocowało powołaniem go na członka Rady Kontroli nad Kompanią Wschod-nio-Indyjską. Następnie przez rok pełnił on funkcję sekretarza Rady. W 1832 roku Macaulay został wybrany do zreformowanego już parlamentu jako przedstawiciel miasta Leeds. Pod koniec 1833 roku rząd powołał komisję legislacyjną, której zadaniem miało być uporządkowanie prawodawstwa w Indiach (Law Comission). Przewodniczącym czteroosobowej komisji wybrano Macaulaya, a następnie mianowano go członkiem najwyższej rady zarządzającej w Indiach (Law Member of Governor Generał'*. Supreme Coimcil). Polityka, jaką zdaniem Macaulaya powinna prowadzić Wielka Brytania w Indiach, została przez niego samego scharakteryzowana-na na zakończenie mowy wygłoszonej w Izbie Gmin 10 lipca 1833 roku: "Przyszłość nieznana - czy utrzymamy swoje panowanie nad Indiami, czy je utracimy, niech dzieło A. Walicki, Tny patrinljzmy, W.ns/aw^ 1991, s. *, ", PoLu*. Wsuszawa I97H, s. 58. 3; Por. |. I a/bir. Kulluni Jl 20 ARKADY RZEGOCKI nasze po nas zostanie. Dajmy mieszkańcom tego kraju cywilizację prawdziwą i oświatę rzetelną: w dziele cywilizacji i oświaty żyć będziemy"?'* Na początku 1834 roku Thomas Babington uda! się do Indii. W tymże roku, jedna z ukochanych sióstr Macaulaya - Margaret zmarła, a druga, Hannnah wyszła za mąż za Charlesa Trevelyana. W ciągu trzech lat pobytu w Indiach Macaualy właściwie sam opracował nowy kodeks karny dla Indii. Jednakże kodeks okazał się przydatny jedynie w niewielkim stopniu, a sam Macaulay już na początku swojego pobytu naraził się zarówno Anglikom, jak i kalkuckiej prasie. Tym pierwszym, gdyż usiłował przeprowadzić zniesienie uprzywilejowania sądowego Anglików w porównaniu z tubylczą ludnością, a drugim z powodu nie /rozumienia specyfiki lokalnych obyczajów. Oprócz prawodawstwa próbował Macaulay zająć się także oświatą pełniąc funkcję prezesa komisji edukacyjnej. W większości pomysły i prace Thomasa Ba-bingtona Macaulya w Indiach nie przyniosły jednak spodziewanych efektów, a powstanie z 1857 roku znakomicie utrudniło kontynuowanie angielskiego, cywilizacyjnego posłannictwa w tym kraju. Na krótko przed powrotem Macaulaya z Indii zmarł jego ojciec. Po przybyciu do Anglii zastał Thomas Babington życie polityczne całkowicie odmienione. Co prawda przy władzy nadal pozostawali Wigowie, ale stan ich morale, stopień zorganizowania zmienił się nie do poznania. W 1834 roku do dymisji podał się lord Charles Grey, a jego miejsce zajął William Lamb Melbourne, który oprócz funkcji premiera objął urząd lorda podskarbiego. Macaulay sytuację, jaką zastał po powrocie, ocenił następująco: "Kiedym porzucał przed '" ¦!¦ KwWitz. op. tu., s. XXIII; T. li. Macaulay, Stieerhe*. New York, t. I, LORD MACAULAY - LIBERALNY STRAŻNIK TRADYCJI 21 kilka laty wigów, mieli wtedy władzę i byli silni, silni wiarą w siebie i uszanowaniem, jakie wzbudzali dla siebie u przeciwnego stronnictwa. Dziś brak im poparcia u Lordów i co tydzień prawie staczać muszą wałki o utrzymanie się w izbie. Tych, com zegnał ścisłymi węzłami wzajemnie połączonych, dziś widzę wzajem na się uderzających. Tych, z którymi walczyłem za wniosek o prawie wyborczym noce całe aż do świtu, kiedy z nad Tamizy wschodzące słońce oświecało nasze nieuszcznpłone zastępy, dziś widzę ich po stronie przeciwników naszych".*" Po podróży do Francji i Włoch na przełomie 1838 i 1839 roku, zosta! Macaulay wybrany na wakujące miejsce w Izbie Gmin jako przedstawiciel Edynburga. Premier Melbourne, chcąc wzmocnić swoją kruchą pozycję, powołał Macaulaya na członka Gabinetu jako Sekretarza Wojny (Secretary-al-War), Pełniąc to stanowisko Thomas Babington musiał przede wszystkim zajmować się odpieraniem ataków opozycji, która i tak w końcu skłoniła Melbourne'a do złożenia swojego stanowiska. W ten sposób po jedenastu latach rządów wigowie zostali zmuszeni do oddania władzy. Od 1841 roku przez pięć lat na czele Rządu Jej Królewskiej Mości stał umiarkowany torys sir Robert Peel. W tym krótkim okresie na forum parlamentu były dyskutowane doniosłe wnioski między innymi dotyczące praw zbożowych, reformy ceł czy też myta opiekuńczego. Macaulay, będąc po raz kolejny przedstawicielem Edynburga, w stosunku do rządu Peela zajmował stanowisko umiarkowanej, konstruktywnej opozycji. Zabierał głos prawie we wszystkich ważniejszych sprawach. Występował w obronie wolnego handlu, czy też przeciwko cłom zbożowym porównując Anglię z Polską i wskazując na społeczne znaczenie cen zbóż. Ostro, natomiast, wystąpił przeciwko żądaniu wysłuchania A. Pawidski, op. cic, s. XIII; !. B. MacauUiy, Spttt&a, op. ch" I. I. s. 217. 20 ARKADY RZEGOCKI nasze po nas zostanie. Dajmy mieszkaniom, tego kraju cywilizację prawdziwą i oświatę rzetelną: w dziele cywilizacji i oświaty żyć będziemy" P Na początku 1834 roku Thomas Babington udał się do Indii. W tymże roku, jedna z ukochanych sióstr Macaulaya - Margaret zmarła, a druga, Hannnah wyszła za mąż za Charlesa Trevelyana. W ciągu trzech lat pobytu w Indiach Macaualy właściwie sam opracował nowy kodeks karny dla Indii. Jednakże kodeks okazał się przydatny jedynie w niewielkim stopniu, a sam Macaulay już na początku swojego pobytu naraził się zarówno Anglikom, jak i kalkuckiej prasie. Tym pierwszym, gdyż usiłował przeprowadzić zniesienie uprzywilejowania sądowego Anglików w porównaniu z tubylczą ludnością, a drugim z powodu nie zrozumienia specyfiki lokalnych obyczajów. Oprócz prawodawstwa próbował Macaulay zająć się także oświatą pełniąc funkcję prezesa komisji edukacyjnej. W większości pomysły i prace Thomasa Ba-bingtona Macaulya w Indiach nie przyniosły jednak spodziewanych efektów, a powstanie z 1857 roku znakomicie utrudniło kontynuowanie angielskiego, cywilizacyjnego posłannictwa w tym kraju. Na krótko przed powrotem Macaulaya z. Indii zmarł jego ojciec. Po przybyciu do Anglii zastał Thomas Babington życie polityczne całkowicie odmienione. Co prawda przy władzy nadal pozostawali Wigowie, ale stan ich morale, stopień zorganizowania zmienił się nie do poznania. W 1834 roku do dymisji podał się lord Charles Grey, a jego miejsce zajął William I.amb Melbourne, który oprócz funkcji premiera objął urząd lorda podskarbiego. Macaulay sytuację, jaką zastał po powrocie, ocenił następująco: "Kiedym porzucał, przed ta mŻ-S * "P''"" S XXII[; '¦ B- ay. Speei-hes, New Vorfc. t. 1, LORD MACAULAY - LIBERALNY STRAŻNIK TRADYCJI 21 kilku laty wigów, mieli wtedy władzę i byli silni, silni wiarą w siebie i uszanowaniem, jakie wzbudzali dla siebie u przeciwnego stronnictwa. Dziś brak iin poparcia u Lordów i co tydzień prawie staczać muszą walki o utrzymanie się w izbie. Tych, com żegnał ścisłymi węzłami wzajemnie połączonych, dziś widzę wzajem na się uderzających. Tych, z którymi walczyłem za- wniosek o prawie wyborczym noce całe aż do świtu, kiedy z nad Tamizy wschodźcie słońce oświecało nasze, nie uszczuplone zastępy, dziś widzę ich po stronie przeciwników naszych":(tm) Po podróży do Francji i Włoch na przełomie 1838 i 1839 roku, został Macaulay wybrany na wakujące miejsce w Izbie Gmin jako przedstawiciel Edynburga. Premier Melbourne, chcąc wzmocnić swoją kruchą pozycję, powołał Macaulaya na członka Gabinetu jako Sekretarza Wojny {Secrelary-at-War). Pełniąc to stanowisko Thomas Babington musiał przede wszystkim zajmować się odpieraniem ataków opozycji, która i tak w końcu skłoniła Melbourne'a do złożenia swojego stanowiska. W ten sposób po jedenastu latach rządów wigowie zostali zmuszeni do oddania władzy. Od 1841 roku przez pięć lat na czele Rządu Jej Królewskiej Mości stał umiarkowany torys sir Robert Peel. W tym krótkim okresie na forum parlamentu były dyskutowane doniosłe wnioski między innymi dotyczące praw zbożowych, reformy ceł czy też myta opiekuńczego. Macaulay, będąc po raz kolejny przedstawicielem Edynburga, w stosunku do rządu Peela zajmował stanowisko umiarkowanej, konstruktywnej opozycji. Zabiera] głos prawie we wszystkich ważniejszych sprawach. Występował w obronie wolnego handlu, czy też przeciwko cłom zbożowym porównując Anglię z Polską i wskazując na społeczne znaczenie cen zbóż. Ostro, natomiast, wystąpił przeciwko żądaniu wysłuchania A. Pawiriski, np. cit., s. XIII; T. Ii. MdCHiiUiy, Spitdta, np. ci!., 1. I, s. 217. 22 ARKADY RZEGOCKI Czarty stów. Ruch ten po zebraniu półtora miliona podpisów domagał się radykalnych zmian w systemie politycznym Anglii: między innymi wprowadzenia powszechnego prawa wyborczego, tajnego głosowania, jednorocznych parlamentów oraz zniesienia Izby Lordów. W swoim zdecydowanym przemówieniu Macau-lay stanął w obronie najważniejszych instytucji państwa, przeciwstawiając się gwałtownym przemianom. W 1845 roku popierał wniosek premiera sir Roberta Peela o wspomożenie katolickiego seminarium w May-nooth w Irlandii. Opowiedzenie się za dotacją dla katolickiej uczelni, a więc za równym traktowaniem szkół, dwa lata później kosztowało Macaulaya przegraną w kolejnych wyborach w Edynburgu. W 1842 roku opublikowano Pieśni starorzymskie (Lays oj Ancient Rome), owoc podróży do Włoch.'1 Pieśni te stanowiły najważniejsze poetyckie dzieło Macaulaya. /daniem Olivera Kltona szlachetność Pieśni starorzymskich polega nie na ich niespotykanej magii, czy na wyrafinowanym stylu, ale na ich bohaterskim zapale i rzymskiej mocy/' Pieśni nie tylko przyniósł)' Macau-layowi uznanie, ale także odniósł)' sukces wydawniczy. Do 1875 roku, a więc przez 33 lata od pierwszej publikacji sprzedano ponad 100 tysięcy egzemplarzy tego dzieła. Kiedy w 1846 roku funkcję premiera objął lord john Russell, Macaulay jeszcze raz zajął wysokie stanowisko zostając generalnym płatnikiem wojska i floty. W 1847 roku podczas kolejnych powszechnych wyborów, zgorszeni postawą, jaką zajął Macaulay w sprawie katolickiego seminarium, edynburczycy wyszydzili swojego dotychczasowego przedstawiciela. Thomas N. Matuiinn, op. dt., s. 218. , t|. p. Karfddówna, LORD MACAULAY - LIBERALNY STRAŻNIK TRADYCJI 23 Babington bardzo mocno przeżył to wydarzenie, ułożył wtedy ostatni w swoim życiu poemat, poemat o niestałości losu. Rok później ukazały się pierwsze dwa tomy Dziejów Angin od wstąpienia na tron jakóba II, nad którymi pracował od 1839 roku. Publikacja ta od razu odniosła olbrzymi sukces i stała się bestsellerem nie tylko na Wyspach Brytyjskich, ale także w Ameryce i Australii. W owych czasach było to najpopularniejsze dzieło historyc/ne, czytane także przez uboższe warstwy społeczeństwa. Pierwsze dwa tomy, tylko roku 1848, sprzedano w nakładzie 22 tysięcy egzemplarzy, a do 1875 samego pierwszego tomu sprzedano ponad 133 tysiące kopii, nie licząc nieoficjalnych wydań.33 Od 1848 do 1855 ukazało się jedenaście wydań pierwszych dwóch tomów.3' Śmierć przeszkodziła Macaula-yowi w doprowadzieniu do końca postawionego sobie na pierwszych stronach Dziejów Anglii zadania - spisania historii od wstąpienia na tron Jakuba II (1685), aż do czasów pozostających w pamięci współczesnych mu ludzi. Według takiego założenia Thomas Babington planował opisać okres około 150 lat. W rzeczywistości ukazało się pięć tomów, z których ostatni, niekompletny, wydany w 1861 roku, kończy się śmiercią Williama' III (1702).M W latach 1848/49 wybitny historyk został obsypany wyróżnieniami: uniwersytet w Glasgow wybrał T. B. Macaulaya swoim honorowym rektorem, a mieszkańcy tego szkockiego miasta ofiarowali wielkiemu historykowi honorowe obywatelstwo, Instytut Francuski przyjął go do swego grona jako członka korespondencyjnego, a Akademia Królewska w Londynie mia- C Tliimiieitiiri), MuiTirigć---, op. at., s. ł64. J. Karłowic/.. op. cii., s. XXVII. C. Hiinindfarb, Marńoge..., op. Lit. s. ItiS. 24 ARKADY RZEGOCKI nowała go profesorem historii. W 1852 Macaulay zapomniawszy o urazie przystał na prośbę edynbur-czyków i po raz kolejny został wybrany na członka Izby Gmin. W 1857 roku został mianowany parem Anglii z tytułem barona Rothley i zasiadł w Izbie Lordów. Jednakże coraz większe kłopoty ze zdrowiem uniemożliwiły lordowi Macaulay owi aktywne zaangażowanie się w prace izby wyższej. Rzadko uczestniczył w obradach, zaledwie dwukrotnie zabierał głos. Thomas Babington Lord Macaulay zmarł 28 grudnia 1859 roku. Ciało jego złożono 9 stycznia 1860 roku w Opactwie Westministerskim w tak zwanym ,,Narożu Poetów", u stóp Josepha Addisona. Na kamieniu grobowca umieszczono skromny napis. THOMAS BABINGTON, LORD MACAULAY urodzony w RoLh.ley-Tem.pte, w Leicesiershirc, 25 października 1800 roku zmarł w Holly-Lodge, w Campden-Hill, 28 grudnia 1859 roku 'Ciało jego pochowano w pokoju, lecz Jego imię pozostanie na zawsze'.^ IV. SZKICE MACAULAYA Gertruda Himmelfarb stwierdziła, że gdyby Macaulay nie wydał Dziejów Anglii zachowano by go w pamięci jako znakomitego eseistę.*' Thomas Babington napisał dziesięć szkiców do Knight'*. Ojiarterly Magazine, trzydzieści sześć dla The Edinburgh Reviexv oraz dziesięć not .biograficznych dla Encyklopedii Britannica. 111 G. O. Tn.vtly.ui. /'** Life and iMIen..., op. lit., t.ll, s. 401. " G. Hiinerfalb, Muniage.,., op. cii., s. 163. LORD MACAULAY - LIBERALNY STRAŻNIK TRADYCJI 25 Ogólnie rzecz biorąc eseje te można podzielić na historyczne i literackie, chociaż wszystkie charakteryzują się tym, że bardzo ważną rolę odgrywają w nich wątki biograficzne opisywanych postaci. Eseje Macaulaya publikowane w The. Edinburgh, Re-vieu< były rodzajem krytycznych recenzji, uwag i refleksji, dla prezentowania których pretekstem były ukazujące się mniej lub bardziej znaczące wydawnictwa. Publikowane książki stawały się często bardzo wygodnym punktem wyjścia do prowadzenia polemik, niekoniecznie bezpośrednio związanych z wydrukowanym dziełem. Charakterystyczny by] także styl Macaulaya, który do dzisiaj ma swoich gorących wielbicieli - a w XIX wieku jego pióro było uważane za jedno z najbłyskotliwszych. Eseje, zarówno te, które dotyczyły zagadnień literackich, jak i te traktujące o wydarzeniach historycznych, charakteryzowały się nie tylko rozbudowanymi częściami biograficznymi, ale także licznymi dygresajami ukazującymi bohatera artykułu na tle epoki. Pisarstwo Macaulaya miało jeszcze jeden znaczący wyróżnik - olbrzymią rolę odgrywał wątek moralizatorski. Thomas Babington próbował ocenić prawie każde wydarzenie historyczne, a także życie publiczne oraz osobiste opisywanych postaci. Należy docenić dążenie Macaulaya do obiektywizmu, gdyż ferując wyroki dużą wagę przykładał on do ducha danej epoki, do najważniejszych przekonań dominujących w omawianym okresie. Obiektywizm Macaulaya byf doceniany także przez jego przeciwników politycznych, którzy potrafili szczególnie docenić jego Dzieje Anglii. Szkice Macaulaya często pisane były "na gorąco", w szybkim tempie jako polemiczne odpowiedzi czy też krytyczne recenzje ukazujących się książek. Co więcej, prawie zawsze Thomas Babington dotykał współczes- 26 ARKADY RZEGOCKI nych mu problemów. Stąd też, pomimo dążenia do bezstronności, wiele artykułów Macaulaya charakteryzuje się ostrymi ocenami, często dychotomicznymi podziałami, retorycznymi, polemicznymi chwytami. Eseje Thomasa Babingtona pisane były w niepowtarzalnych sytuacjach, a autor wkładał w nie zarówno swoją wiedzę, rozum, jak i serce. Macaulay, zdając sobie sprawę z tych słabych punktów, bardzo długo nie chciał zgodzić się na publikację książkową swoich artykułów z The Edinburgh Review. Aprobując w końcu pomysł zgromadzenia w jednym wydaniu swoich prac, odrzucił kilka esejów, które uznał za najbardziej uwikłane w konkretne wydarzenia, a niewiele mówiące po upływie kilkudziesięciu lat. V. DZIEJE ANGLII Pięć io to mowę Dzieje A?iglii były ukoronowaniem przygotowań i wcześniejszych prac Thomasa Babing-tona, a także próbą realizacji wcześniejszych wizji idealnej historii. Macaulayowi, dla którego niedościgły wzór stanowiły dzieła starożytnych historyków takich jak Liwiusz, Tacyt, ale pr/ede wszystkim Tukidydes, marzyło się, aby jego Dzieje Anglii były czytane przez przyszłe pokolenia, podobnie jak była i jest studiowana Wojna peloponeska. Nadzieje stworzenia ponadczasowego dzieła i zapatrzenie w największych starożytnych histoiyków dodawały Thomasowi Babingtonowi sił i wiary w sens pracy.sa Pierwsze dwa tomy ukazały się w 1848 roku i właściwie od razu spotkały się z entuzjastycznym przyję- Zab. te^ iiińj iiriykuł; Thtinitiw Habi^lnnii MtirnuUrft rfizutiżruiui o mie.pt-u • -ul* łwim, ..HiMuryka - studia metodologii/lnic". PAN Kraków, tom XXVIII, 19i)N. " C. Htnuiieifjlb. Martitgg..., "p. cit" s. I6,ri, LORD MACAUIAY -- LIBERAtNY STRAŻNIK TRADYCJI 27 ciem. Jak pisze O. D. Edwards dzieło to "było rewolucyjne w swoim wpływie i zasięgu: żadna dotychczasowa historia me znaczyła tak wiele dla tak wielu" .w Ziściło się więc marzenie Macaulaya, któiy pragnął napisać 0 przeszłości prawdziwie, a jednocześnie atrakcyjnie 1 zrozumiale. Jak zaznaczył w liście z 5 listopada 1841 roku: "Materiały na zabawną opowieść są ogromne. Nie będę usatysfakcjonowany dopóki nie napiszę czegoś, co w ciągu kilku dni me zastąpi ostatniej modnej powieści na stolikach młodych dam".4' Planowany cel z całą pewnością został osiągnięty, chociaż trzeba przyznać, że zadanie byki o tyle trudniejsze, że Macaulay w swojej The History of Englawl bardzo szczegółowo opisał okres zaledwie siedemnastu lat. Zresztą sam autor do końca nie był pewny rynkowego powodzenia Dziejów. Jak stwierdził kilka dni przed publikacją 27 listopada 1848 roku w liście do swojego brata Chartesa: "Praca ta jest obecnie skończona. W najbliższy piątek, pierwszego grudnia, zostanie opublikowana. Bardzo trudno cokolwiek przewidywać. Każdy kto widział tę książkę, to znaczy Lord jeffiey, Ellis, Trevelyan, Hannah i Longman, przewidują całkowity sukces i mówią, że jest ona wciągająca i czyta się ją jak powieść. Lecz prawda jest taka, szczególnie w tym wypadku, że nie można ufać ani przyjaciołom, ani wydawcom, ci ostatni skoro tylko ubiją interes są nawet mniej godni zaufania niż dobrzy znajo-mi.(...j Jednak za kilka tygodni zobaczymy"'.v~ Trzeba przyznać, że w Dziejach Anglii udało się Macaulayowi spełnić większość zadań, jakie postawił sobie na początku pracy. Jedynie pierwsze zamierzenie - napisanie historii Anglii od wstąpienia na tron 10 O. I). Edward*. Miiruuluy, New York 198H, Ł 126. " O. C. Iraidyan, The Uje und Utteii,..., op. cit-. t. II, s. 52; O. 13. Kdwards. op. cit.. s. 12b. '- O. G. Trerelyatt, Tkt Łifi mul tótaŁ-j op. dl., ss. 181-133; O. B, Kd-wank, op. cii. s. 12^. 28 ARKADY RZEGOCKI króla Jakuba II "aż do czasów jeszcze w pamięci obecnego pokolenia żyjących" nie zostało zrealizowane z powodu śmierci. Thomas Babington chciał, z jednej strony pokazać "jak ze szczęśliwego połączenia porządku i wolności rozkwitneła pomyślność obywatelska, bezprzykładna w rocznikach spraw ludzkich; jak ojczyzna nasza szybko się l/odniosła ze stany haniebnej zawisłości, na wysokość rozjemcy pomiędzy mocarstwami europejskimi f.../1.43 Lecz z drugiej strony zadaniem, jakie stawiał sobie Macaulay, było "wiernie opowiedzieć o wielkich klęskach, które szły obok tryumfów, o wielkich 'narodowych wykroczeniach i o błędach, które głębiej poniżały od niefortunnych wypadków (...)".+i Thomas Babington zamierza! więc przedstawić blaski i cienie przeszłych wydarzeń, poddać je ocenie, korzystając z posiadanej wiedzy o skutkach, jakie przyniosły. Chciał wreszcie odtworzyć przes/.łość, jak najwierniej odmalować naturę, wygląd wsi, miast, zwyczaje, a nawet sposoby ubierania się. Słynny trzeci rozdział "The History of Engłand" uznano za wzorcowy, statyczny opis "wskrzeszjący" Anglię z 1685 roku. W nirn to Macaulay pokazał, jak bardzo od jemu współczesnych różnili się przodkowie, wygląd miejscowości, zwyczaje. Pisząc swoje prace Macaulay nie tyłko starał się korzystać ze wszystkich dostępnych źródeł historycznych, ale także odwiedzał opisywane przez siebie miejsca: pola bitew, miasteczka etc. Swoją rolę jako historyka Thomas Babington rozumiał znacznie szerzej niż wielu jemu współczesnych. Jak stwierdził we wstępie do Dziejów Anglii: "Bardzo bym niedokładnie wywiązał się z mego zadania, gdybym się miał wyłącznie zajmować bitwami i oblężeniami, powstawaniem i upadkiem ministrów, intrygami pałacowymi i rozprawami parlamentu. i. B. Mataulay, Datje Anglii..., op. ul., s. 3. [bid., s. 4. LORD MACAU1AY - LIBERALNY STRAŻNIK TRADYCJI 29 Wypadnie mi zarówno dzieje narodu, jak histońę rządu pisać, rozwinąć obraz postępu sztuk nadobnych i użytecznego kunsztu, przedstawić powstanie sekt religijnych i przemian w kierunkach naukowych, podać obraz obyczajów pokoleń po sobie następujących, wreszcie nawet le przeobrażenia uwzględnić, jakie zaszły w ubiorze, w domowym urządzeniu w ucztach i zabawach publicznych. Chętnie poddam się zarzutom, iżem godność dziejopisarstwa spuścił z oka, skoro mi się powiedzie podać Anglikom XIX wieku wiemy obraz żywota ich przodków".1'' W drugiej połowie XIX wieku modne stało się odrzucenie literackiego sposobu opisywania historii, całkowita negacja używania wyobraźni dla odtworzenia dawnych czasów. Zamiast tego zaczęły powstawać książki składające się niemal wyłącznie z niestrawnych zbiorów dokumentów, statystyk trudnych do przełknięcia nawet przez zawodowych historyków. Pomimo istnienia pod koniec XIX wieku powszechnej wiary, że wcześniejsze literackie, narracyjne dziejopisarstwo nie można nazywać nauką, lord Acton, Stubbs i Creighton zgodzili się, że największym historykiem, jakiego świat wydał, był Macaulay. Tak samo rozstrzygnęły trzy potęgi międzynarodowego świata naukowego: Acton, Mommsen i Harnack.4(i VI. WIGIZM MACAULAYA 47 Thomas Babington Macaulay podczas swoich studiów w Trimty College w Cambridge stal się wigiem i odtąd do końca swojego życia pozostał wierny zasa- '¦' T. Ii. Macaulay, Dzieje Anglii..., op. tit., ss. 4-5. '" H. liuttcrfielrl, op. cii., s. 82. " W iimk-js/ym pudruntuak wykor/jstEiłem trugnimiy mojego artykułu Wigizm Thwmua linbingltma lorda Marnuliiya, "Acta Polifica", Ui)iw"rsytet S"v.rtiński 1999. 30 ARKADY RZEGOCKI dom swojego stronnictwa. Wigizm nie stanowił jednak nigdy spójnej doktryny, a do przynależności do tej partii czasami przyznawały się osoby o diametralnie różnych poglądach. Dlatego wielu współczesnych oraz następców traktowało postawę i poglądy Macau-laya jako wzorzec i wyznacznik wigowskich fundamentów. Sam wigizm, pojmowany jako doktryna, czy raczej doktryny stronnictwa wywodzącego się od Okrągłych Głów i istniejącego do drugiej połowy XIX wieku, stanowiłby bardzo interesujący przedmiot badań. Trudno bowiem przecenić znaczenie tej partii jako całości oraz poszczególnych wybitnych jej członków dla nowożytnej myśli politycznej. W angielskim parlamencie przez bardzo długi okres zasiadało wielu polityków, którzy pozostawili po sobie wartościowe pamflety polityczne, dzieła historyczne, filozoficzne czy literackie. Thomas Babington Macaulay z całą pewnością był cząstką tradycji wigowskiej i to cząstką nie tylko znaczącą, ale także twórczą. Z jednej strony wigizm był częścią tożsamości Macaulaya, a z drugiej stał się on jednym z autorytetów określających, co jest zgodne z przesłaniem stronnictwa parlamentu, a co nie. W swoim działaniu politycznym Macaulay starał się dochować wierności zasadom, które jego zdaniem były wyznawane przez wszystkich wigów. Thomas Babington często wskazywał na tradycje i łączność ze swoimi antenatami ze stronnictwa zwolenników parlamentu. W swojej mowie wygłoszonej 29 maja 1839 roku w Edynburgu zaprezentował swoje wigowskie credo: "Wstąpiłem do zawodu publicznego wigiem i wigiem aż do śmierci pozostanę. Nie pojmuję tego słowa w ciasnym znaczeniu: Nie rozumiem przez wiga człowieka, co zupełnie pochwala książkę, choćby ją LoCke napisał, ani takiego, co uznaje w całości postępowanie męża stanu, chociażby to LORD MACAULAY - LIBERALNY STRAŻNIK TRADYCJI 31 nawet był Fox, ani takiego, co przyjmuje pewne obyczaje kółka, choćby je najszlaclietniejsze i najbystrzejsze składały umysły. Ale kiedy spoglądam wstecz na nasze dzieje, zdaje mi się, że wulzę wielkie stronnictwo, które w ciągu całych pokoleń wierne swym zasadom pozostało, stronnictwo łubo przytłumiane a jednak nie wytępione - stronnictwo nieraz przywarami wieku nasiąkłe, ale zawsze idące na czele swego wieku; stronnictwo winne niejednego Ińędu, niejednej zbrodni, ale stronnictwo, które zdobyło dla naszej swobody politycznej i religijnej trwałe podwaliny, i ja dumny jestem, ze do lego należę stronnictwa. Bo ono głos swój podniosło przeciwko Elżbiecie w wielkiej sprawie o monopole. Ono to za Jakóba I stwor