BRONISŁAW KOZŁOWSKI - DIAGNOZOWANIE- TOMIV W starochińskim traktacie medycznym Su Wen dział poprzedzający diagnostykę rozpoczyna zdanie: "Jeśli jesteś chory i idziesz do lekarza, jest tak, jak gdybyś odczuwając pragnienie zabrał się za kopanie studni". Jest już za późno. Redaktor techniczny: Czesław Kuczyński Skład: Bogusław Białko O Copyright by Firma Poligraficzno-Wydawnicza "POLIGRAF", Wrocławl996 ISBN 83 - 901332 - 9 - 6 Wydawnictwo i druk: "POLIGRAF", 1996 54-210 Wrocław, ul. Kwiska 150, tei. (0-71) 51-73-52 Od Wydawcy Oddajemy w Państwa ręce długo oczekiwany IV tom Tradycyjnej medycyny chińskiej - tym razem poświęcony diagnozowaniu. W zamierzeniach miał to być tom III cyklu (co sygnalizowaliśmy w tomie II), ale trudności w przygotowaniu tak trudnej wiedzy, jaką jest sztuka diagnozowania "dla wszystkich ", uniemożliwiły wcześniejsze jego wydanie. W tym miejscu warto złożyć Autorowi podziękowanie za ogromny wkład pracy w adaptację tych typowo wschodnich zasad dla zachodniego odbiorcy. Jego opracowania zostały też w znacznej mierze wykorzystane w materiale tomu III. Założyliśmy, że biorąc do ręki IV tom Tradycyjnej medycyny chińskiej masz, drogi Czytelniku, dobrą znajomość tomów I-III. Stąd też odwoływanie się do używanych wcześniej terminów i ograniczona do minimum liczba powtórzeń. Książka ma na pewno bardzo praktyczny charakter, bo napisał ją specjalista z wieloletnia praktyką. Możesz nauczyć się z niej rozpoznawania chorób, a przede wszystkim różnych "alarmowych dzwonków", które dzwonią na długo wcześniej zanim powstanie choroba - w naszym zachodnim znaczeniu. Jeśli jesteś lekarzem, pomoże Ci to w postawieniu prawidłowej, typowo medycznej diagnozy. Jeśli nie jesteś - umożliwi Ci to zrozumienie swoich zachowań i postaw i skieruje Twoje kroki do lekarza znacznie wcześniej niż normalnie, czyli w bardzo wczesnym stadium choroby. Zrozumienie oraz opracowanie zasad i reguł diagnostyki chińskiej to przede wszystkim wzięcie odpowiedzialności za zdrowie własne i domowników w swoje ręce. To pojawiająca się, wzrastająca świadomość koniecznych działań profilaktycznych: dieta, ruch, oddychanie, relaks, które w początkowych stadiach chorób są działaniami jedynymi i najlepszymi. Czesław Kuczyński Od autora Realizując zapowiedź, zamieszczoną w drugim tomie cyklu "Tradycyjna Medycyna Chińska", przedstawiam Czytelnikom pewien zakres tej wiedzy, dotyczącej diagnozowania. Rozpoznanie stanu zdrowia przed podjęciem leczenia jest najważniejszym zadaniem terapeuty, jest też najważniejszą częścią procesu przywracania zdrowia. Bez dobrej diagnozy nie ma skutecznego leczenia. Chińska sztuka medyczna doprowadziła diagnozę do perfekcji, umożliwia też profilaktykę - i na te jej aspekty zwrócono szczególną uwagę w przedkładanym Czytelnikom opracowaniu. Składa się ono z dwóch części: Część pierwsza przedstawia metody tradycyjnej diagnozy, wypracowane w ciągu kilku tysiącleci jej istnienia. Ze względu na popularnonaukowy charakter opracowania przedstawiono w nim metody rozpoznawcze w sposób umożliwiający Czytelnikowi obserwację procesów chorobowych w organizmie dla rozpoznania różnych dolegliwości, umożliwiając działania profilaktyczne. Do podjęcia profesjonalnej terapii konieczne byłoby jednak głębsze zapoznanie się z systemami pełnej diagnozy, np. systemem Ba- Gang, który wymaga przyswojenia sobie znacznego zasobu starochińskiej wiedzy medycznej. Uważny Czytelnik i obserwator różnych objawów zaburzeń stanu zdrowia uzyska jednak na podstawie tego opracowania obszerny zasób wiadomości, umożliwiających mu zmianę trybu życia na bardziej zdrowy i podjęcie wielu działań skutecznie eliminujących różne choroby i niedomagania. W następnym, V tomie cyklu przedstawię szczegółowe sposoby likwidacji różnych stanów chorobowych dla wszystkich ważniejszych organów i funkcji organizmu - przy pomocy oryginalnej starochińskiej metody ukierunkowanego odżywiania się. Metoda ta stanowi podstawową część terapii według tradycyjnej medycyny chińskiej, umożliwiając np. likwidowanie stanów nadmiaru (Pełni) przy pomocy pokarmów wychładzających, lub stanów niedoboru (Pustki) jakiegoś narządu, przy użyciu środków spożywczych, które mają właściwości rozgrzewające. Istnieje bowiem chińska klasyfikacja wszystkich środków spożywczych na takie, które wychładzają, i takie, które rozgrzewają. Tą metodą ukierunkowanego odżywiania można leczyć skutecznie prawie wszystkie zaburzenia zdrowotne - i może to robić każdy, kto zna te właściwości pokarmów. Do tego oczywiście potrzebne jest rozpoznanie, który organ znajduje się w stanie nadczynności lub niedoboru - ta wiedza rozpoznawcza jest w dostatecznym stopniu przedstawiona w niniejszym opracowaniu w części pierwszej. Część druga przedstawia współczesne metody diagnozowania aparaturą elektroniczną - oparte na zasadach i podstawach tradycyjnej medycyny chińskiej. Opracowanie to potraktowane zostało bardzo skrótowo, gdyż metody takie są dopiero rozwijane i unowocześniane, a możliwości rozpoznawcze są jeszcze dosyć skromne. Umożliwiają już jednak określenie, który narząd lub funkcja jest w stanie niedoboru (Pustki), a który w stanie nadmiaru (Pełni). Szczegółowiej przedstawiono w tej części diagnozowanie metodą Ryodoraku, z którą coraz częściej można się spotkać w Polsce. Umożliwia ona dosyć szybką diagnozę - zamiast bardzo czasochłonnej tradycyjnej diagnozy chińskiej. Mimo jej pewnej powierzchowności i ograniczoności bywa (obok innych metod przy użyciu sprzętu elektronicznego) coraz częściej stosowana przez lekarzy i terapeutów zajmujących się medycyną chińską. Możliwe jest także - a nawet wskazane - uzupełnianie wyników badania metodą Ryodoraku elementami rozpoznania tradycyjnego dla uzyskania możliwie optymalnej diagnozy. Reasumując - jak to już wspomniano w części pierwszej - wiadomości podane w tym opracowaniu powinny posłużyć do świadomego i osobistego uczestnictwa w eliminowaniu szkodliwych czynników upośledzających nasze zdrowie fizyczne, umysłowe i psychiczne, zapewnić nam optymalnie możliwe funkcjonowanie naszego organizmu przez całe życie. Bronisław Kozłowski Zamiast wprowadzenia Czy wiesz, że ... gdy nocą, pomiędzy l a 3 godziną niektóre okna jarzą się światłem, a ich właściciele nie mogą spać — można im postawić uproszczoną, ale pewną diagnozę: mają chorą wątrobę. Mają też wzdłużne rysy na paznokciach, często mrugają oczami, mają kłopoty z kolanami; po dwunastu godzinach, tj. pomiędzy 13 a 15 w południe są osłabieni, śpiący, mało sprawni umysłowo i psychicznie, pracują gorzej i mogą ulegać wypadkom ... gdy ktoś mimowolnym gestem często zaplata ręce na klatce piersiowej ma osłabione płuca ... łatwe wpadanie w złość, podniesiony głos, bardzo żywa gestykulacja, silny upór lub skrajna chwiejność w decyzjach, bezsenność w księżycowej pełni - to oznaki zaburzenia pęcherzyka żółciowego ... rozszczepianie się końców włosów - kłopoty z gruczołami płciowymi ... sztuczne ondulacje i malowanie włosów chemikaliami oraz depilacja brwi spowodują upławy. ... tworzenie się kamieni na zębach - to skłonności do kamicy nerkowej ... trzy równoczesne objawy: l. nierówna wielkość źrenic oczu 2. niemożność wysunięcia języka z ust 3. silne drżenie rąk nasuwają podejrzenie o guz w mózgu lub w kręgosłupie. To tylko niektóre z przykładów bardzo uproszczonego określenia zaburzeń stanu zdrowia, jakie już w nas istnieją lub na pewno się pojawią. Stwierdzenia takie wynikają z prowadzonych przez kilkadziesiąt wieków obserwacji i doświadczeń tradycyjnej medycyny chińskiej. CZĘŚĆ PIERWSZA TRADYCYJNA DIAGNOZA CHIŃSKA 1. Wiadomości ogólne 1.1. Rys historyczny. Starożytna medycyna chińska przywiązywała zawsze ogromną wagę do prawidłowej diagnozy, gdyż trafne, wszechstronne i wyczerpujące rozpoznanie aktualnego stanu zdrowia człowieka, jest niezbędnym warunkiem do przeprowadzenia skutecznej terapii. Wielcy mistrzowie chińskiej sztuki medycznej wypracowali szereg oryginalnych metod diagnostycznych, które przez kilkadziesiąt wieków istnienia medycyny chińskiej były poddawane praktycznym próbom na ogromnie licznej populacji. Te wielkie osiągnięcia chińskiej wiedzy nie podzieliły losu dorobku innych cywilizacji w zakresie medycyny, np. greckiej, rzymskiej, egipskiej, sumeryjskiej czy babilońskiej. Chiny były już od dawna zbyt rozległym krajem, aby można było go zniszczyć — i głównie dzięki temu dotrwały do czasów współczesnych tradycyjne przekazy i fundamentalne dzieła z zakresu starożytnej medycyny chińskiej. Nie zniszczyła jej także fala fascynacji tzw. cywilizacją zachodnią i jej medycyną nowoczesną, która częściowo opanowała Chiny na przełomie ubiegłego i bieżącego stulecia. Chińska medycyna tradycyjna przetrwała wszystkie próby czasu, a wywodzące się r niej terapie przeżywają współcześnie renesans; są badane i rozwijane przy pomocy nowoczesnych środków technicznych przez wiele placówek medycyny współczesnej, są akceptowane i coraz szerzej stosowane w praktyce. Zjawisko to dotarło również do naszego kraju i wykazuje tendencję rozwojową. Chińska tradycyjna medycyna, a szczególnie akupunktura - jej najbardziej znana forma terapii - nie była w Europie ani też w Polsce zjawiskiem całkowicie nie znanym. Dotarła ona za pośrednictwem misjonarzy i kupców przed około 300 laty na nasz kontynent i znalazła tu zwolenników wśród współczesnych lekarzy; szczególnie we Francji, Niemczech i Anglii. Stała się tam medycyną oryginałów, którzy jednak podjęli wiele prób i badań, osiągając w działaniu praktycznym znaczący dorobek. Uczestniczyli w tym również nasi rodacy, a misjonarz Boym był prekursorem w przenoszeniu tej medycyny na grunt europejski. Jego prace zostały wykorzystane przez innych zwolenników medycyny chińskiej. Dwaj polscy lekarze uzyskali na uniwersytetach krakowskim i wileńskim doktoraty z zakresu tej medycyny jeszcze w I połowie XIX wieku. Znaczącą przeszkodą w szerszym rozpropagowaniu i praktycznym stosowaniu tradycyjnej medycyny chińskiej jest znaczna trudność w opanowaniu jej podstaw teoretycznych, a także w stawianiu diagnozy. Dobre opanowanie wszystkich zasad i subtelności tej medycyny wymaga kilku lat żmudnych studiów i ćwiczeń praktycznych pod okiem mistrza. Sama diagnoza z badania tętna (badanie pulsu) wymaga wielu lat praktyki (jeśli chce się osiągnąć mistrzowską precyzję), ale jest to kluczowa, podstawowa i niczym nie zastąpiona metoda, dająca pełne informacje o stanie zdrowia pacjenta. Dodatkową trudnością była też mała dostępność do fundamentalnych dzieł napisanych przez mistrzów chińskiej sztuki medycznej. 10 Chińczycy cierpliwie gromadzili przez tysiąclecia obserwacje wyglądu różnych przejawów stanu zdrowotnego ludzi chorych; twierdzili bowiem, że zaburzenia w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu człowieka są wyraźnie związane i wcześnie widoczne w jego, postawie, sposobie zachowania się, wypowiadania, itp. Wnioskowanie z tych obserwacji doprowadzili Chińczycy do perfekcji. Powstała ogromna i rzetelna wiedza oparta .na doświadczeniach kilkudziesięciu wieków bardzo licznej populacji stanowiącej piątą część ludności świata; jej zasady i metody terapeutyczne przetrwały próbę czasu, a ich skuteczność i prawidłowość jest obecnie potwierdzana najnowszymi badaniami technicznymi - co musi budzić zdumienie oraz podziw nad intuicją i przenikliwością twórców tego systemu. Wiedza ta była przekazywana zgodnie z tradycją uczniom przez mistrzów sztuki lekarskiej i pomimo istnienia różnych szkół na wielkim obszarze Chin oraz ogromnego upływu czasu - podstawowe zasady i metody zachowały daleko idącą identyczność. Sztuka medyczna w Chinach była częścią wiedzy ogólnej o świecie, życiu i człowieku, powiązana i kształtowana przez oryginalne chińskie prądy filozoficzne, przede wszystkim przez taoizm i konfucjanizm. Człowiek w tej filozofii zawsze stanowił element powiązany z otaczającym go światem i poddany jego wpływom. Chińska tradycyjna medycyna nie tylko była związana z filozofią, ale i z astrologią. Wielcy odkrywcy, myśliciele i filozofowie często sprawowali funkcję medyków na dworach cesarzy chińskich lub w klasztorach. Wielu cesarzy chińskich było prawdziwymi mecenasami sztuki medycznej; umożliwiali jej rozwój, ustanawiali różne formy organizacji i kształcenia oraz gromadzenia wiedzy medycznej. Kilku z nich zapisało się złotymi zgłoskami w historii rozwoju tradycyjnej medycyny chińskiej wnosząc osobisty wkład do tej skarbnicy; ich zasługą 11 było także spisywanie, gromadzenie i przechowywanie fundamentalnych dzieł medycznych. Najstarsze z nich pochodzą z wielu wieków przed narodzeniem Chrystusa; były one także wykorzystywane przez inne narody, dla których stanowiły inspirację do rozwoju własnej narodowej medycyny. Również powstałe później - w I i II tysiącleciu naszej ery - następne dzieła chińskich mędrców i wielkich medyków nawiązują do ogromnej wiedzy poprzedników oraz systematycznie ją rozwijają i pogłębiają. Opisane zasady i metody działania stanowią logiczny, zamknięty układ filozoficzny, a skuteczność terapeutyczna w wielu przypadkach nie jest możliwa do uzyskania nawet najnowszymi metodami współczesnej medycyny konwencjonalnej. Jest zresztą oparta na zupełnie innych zasadach - przede wszystkim na energii, która nieustannie krąży w organizmie człowieka. 1.2. Harmonia i dysharmonia w organizmie człowieka Chińscy mistrzowie obserwacji i sztuki diagnostycznej stwierdzili, że organizm człowieka - jak mikrokosmos w makrokosmosie - jest zdeterminowany przeszłością i podlegając różnym wpływom otoczenia jest przez nie nieustannie kształtowany. Energia witalna naszego organizmu (po chińsku zwana Chi) jest w części dziedziczona od rodziców wraz z ich cechami, a w pozostałej części pochodzi z oddychania i pożywiania się; jest więc rezultatem różnych wpływów otoczenia. Zdrowie to - według tradycyjnej medycyny chińskiej - stan harmonii i niezakłóconego przepływu energii Chi w naszym ciele. Podstawowymi czynnikami mogącymi wywołać 12 dysharmonię i zaburzenia energii w naszym ciele są: - wpływy konstytucjonalne - cechy i stany dziedziczone - wpływy zewnętrzne, a w szczególności : wiatr, wilgoć, zimno, susza i gorąco - wpływy wewnętrzne, a zwłaszcza silne wzruszenia, negatywne emocje, nieodpowiednie pożywienie i życie płciowe, niewłaściwe oddychanie - stan umysłu - pożądany jest mocny umysł, pozytywne nastawienie do świata, wystrzeganie się negatywnych myśli - warunki otoczenia i styl życia - szczególnie cenna jest naturalna harmonia z otoczeniem i ruch fizyczny. Te czynniki sprawcze - zwłaszcza jeśli działają w nadmiarze i przez dłuższy czas - uszkadzaj ą naszą przy rodzoną harmonię energetyczną i wywołują po jakimś czasie objawy zwane w języku medycynie zachodniej chorobami. Objawy chorobowe narastają w czasie. Pierwsze ich symptomy pojawiają się bardzo wcześnie, często na wiele lat przed wyraźnym zamanifestowaniem się w postaci choroby (według znanych nam współcześnie objawów). Chińska medycyna tradycyjna nastawiona była w dużej mierze na profilaktykę i wypracowała - sobie tylko znane - wspaniałe i bardzo subtelne metody diagnostyczne.Przy pomocy tych można było dostrzec i ocenić stopień zaburzenia zdrowotnego. W organizacji medycyny starożytnej w Chinach stosowano takie systemy, że lekarz był opłacany przez ludzi zdrowych; gdy ktoś zachorował - przestawał płacić na lekarza, który widocznie zaniedbał swe obowiązki. Na sporządzenie pogłębionej i wyczerpującej diagnozy - która mogła być podstawą do podjęcia skutecznych działań terapeutycznych - potrzeba wiele czasu i umiejętności rozpoznawczych. Nie żałował tego czasu chiński lekarz, gdy odwiedzał swego 13 pacjenta w domu. Rozpoczynał od rozpoznania i oceny warunków, w jakich on stale przebywał: warunków bytowych, mieszkalnych, rodzinnych (szczególnie rodziców - ich stanu zdrowia aktualnie i w przeszłości). Wysłuchiwał historii dolegliwości pacjenta w chronologicznym przebiegu. Zadawał wiele pytań i prowadził obserwacje. Było to wstępne diagnozowanie zaburzeń. 1.3. Przepływ energii - zegar biologiczny Zaburzenia energetyczne, zdrowotne przejawiają się w postaci różnych objawów, symptomów, które określają stan najważniejszych 10 organów i 2 funkcji organizmu. Najważniejszymi 10 organami - z których każdy posiada swój własny kanał energetyczny (południk) zaopatrujący go w energię Chi - są (łączone zwykle parami): l i 2 - serce i jelito cienkie (S i Je) 3 i 4 - śledziona z trzustką i żołądek (Śl.-T i Ż) 5 i 6 - płuca i jelito grube (P i Jg) 7 i 8 - nerki i pęcherz moczowy (N i Pm) 9 i 10- wątroba i woreczek żółciowy (W i Wż) Natomiast dwie ważne funkcje organizmu stanowią w medycynie chińskiej: 11-funkcja krwioobiegu i ochrony serca wraz z przyporządkowanymi tu sprawami płci - nazwana potocznie "krążenie, seks" (KS) 12-funkcja termoregulacji organizmu - obejmująca trzy piętra korpusu ciała (dolne, środkowe, górne), gdzie gromadzi się lub jest wytwarzana energia przeduro- dzeniowa oraz ta powstająca z pożywienia i oddychania. 14 Funkcja ta określana jest mianem "potrójnego ogrzewacza" (PO). Obie te funkcje posiadają również własne kanały energetyczne (południki), w których krąży energia Chi. Każdy ważny organ lub funkcja organizmu posiada w okresie dobowym dwugodzinny okres, w którym zasób energii w odpowiadającym mu kanale energetycznym powiększa się. Jest to jego tzw. czas maksymalny. Dokładnie po dwunastu godzinach nadchodzi dwugodzinny okres niżu energetycznego. Układ i kolejność organów, przez które przepływa energia w ciągu 24 godzin, przedstawia tzw. "zegar biologiczny" - rys. l. 21 15 11 S - serce JC - jelito cienkie PM - pęcherz moczowy N - nerki KS - krążenie - seks PO - potrójny ogrzewacz WŻ - woreczek żółciowy W - wątroba P - płuca JG - jelito grube Ż - żołądek ŚL-T - śledziona - trzustka rys. 1. Zegar biologiczny 1.4. Symptomy zaburzeń energetycznych Symptomy zaburzeń energetycznych pojawiają się w różnej postaci; ich przykłady podano w załączonej poniżej tabeli, przy czym w okresie minimum energetycznego nasilają się szczególnie objawy niedoboru (tzw. "PUSTKI" energetycznej), a w okresie stanu maksymalnego dominują objawy nadmiaru (tzw. "PEŁNI" energetycznej). Chińska medycyna uznaje te niedobory lub nadmiary energii za stany chorobowe (w chińskiej medycynie nie używa się nazw chorób). Niedobory oznaczają osłabienie narządu, upośledzenie działania, niewydolność - nadmiary energii natomiast powodują przeładowanie, nadczynność, zablokowanie prowadzące często do stanów zapalnych narządu (organu) lub nawet całego organizmu. Przykładowe wymienione objawy zaburzeń zdrowotnych poszczególnych organów ilustrują złożoność problemu trafnej oceny stanu zdrowia; niekiedy objawy bywają podobne dla różnych organów, ale także i przeciwstawne. Sytuację komplikuje dodatkowo fakt, że prawie nigdy zaburzenia nie występują w jednym tylko organie lub jednej funkcji organizmu. Zwykle mamy do czynienia z wielorakością objawów, z których jedne dotyczą nadmiaru energetycznego, a inne znowu niedoboru. Występują one w różnym stopniu nasilenia, a określane także przez pacjenta nie mogą stanowić jednoznacznej podstawy do trafnej i wyczerpującej diagnozy. Są materiałem o różnorodnej wiarygodności i szczegółowości. Potrzebna jest zatem optymalnie obszerna lista informacji i spostrzeżeń dotyczących stanu zdrowia pacjenta; ich uzyskanie jest najważniejszym celem chińskiej diagnozy. 16 Organ lub funkcja Czas min. Objawy niedoboru Czas max. Objawy nadmiaru 1 2 3 4 5 SERCE 23. OD- - nagłe oblanie się zimnym 1 1 .00- - czerwony kolor twarzy • 01 .00 potem 13.00 - pragnienie - pocenie się w nocy - gadatliwość między 23.00 a 01 .00 - uczucie ciężaru z - bóle klatki piersiowej prawej strony klatki - małomówność piersiowej - krwawienie z nosa - czerwony mocz - czerwony język - krwawe wymioty - depresyjność, strachli- - u kobiet symptomy wość, uczucie okresu przekwitania niepewności - uczucie gorąca w sercu - szybkie bicie serca, rów- - suchość w ustach nież bez wysiłku fizycz- - częsty śmiech bez przy- nego czyny - szybki oddech, duszność - czerwony język z żółtym - nerwowość, nieśmiałość nalotem - utrata pamięci - pot z silnym zapachem - lupodobanie czerwonego w ciągu dnia koloru - zaparcia - senne zmory - niechęć do ciepła - brak spermy JELITO 01.00- - trudności w podniesieniu 13.00- -nabrzmiała dolna część CIENKIE 03.00 ramienia 15.00 ciała i pępek - biegunka - bóle jelita cienkiego - bóle w łopatkach -przy silnym zaburzeniu - trudności w rozumieniu jelita cienkiego dochodzi - nagłe budzenie się do bólu jąder, jajników lub - bóle uszu lub okolic penisa - wzdęcia i gazy -ból dołu kręgosłupa - trudności w wysławianiu -ciemny, .czerwony mocz się -bóle ciała promieniujące - bóle w dolnej części do pleców brzucha i okolicy pępka -ostra obstrukcja - bezbarwny mocz -niedrożność jelit - stolec z krwią - uczucie braku czasu - niedostateczna żywot- ność umysłu - zawite, mętne idee 17 1 2 3 4 5 PĘCHERZ MOCZOWY 03.00- 05.00 - depresja - myśli samobójcze - bóle kręgosłupa 15.00- 17.00 - mało moczu o żółtawo- czerwonej barwie - silna woń moczu - stałe parcie na mocz - bóle lub pieczenie przy od- - bezbarwny mocz dawaniu moczu - smutna twarz - bóle od dolnej części krę- - czarno podkrążone oczy gosłupa do kolan - niezdolność utrzymania - jeśli wewnętrzne ciepło i moczu wilgoć wzrasta mogą - zimne stopy powstawać kamienie lub - obrzmienie w kostkach piasek nóg NERKI 05. OD- - poranna biegunka 17.00- - ciemny mocz 07. 00 - depresja 19.00 - nadmierna energia i pęd - arogancja do nieprzerwanej pracy - zimne stopy i ręce - brunatna, ciemna barwa - nabrzmiały brzuch - osłabienie grzbietu • wzdęcia, gazy twarzy - bardzo pozytywna osobowość - uczucie zimna w okolicy dołu grzbietu - zaparcia, twardy, suchy - brak silnej woli kał - bolesna erekcja - niezdolność do odda- - brak potrzeb seksualnych wania moczu - strach, uczucie przera- - bolesność spodu stóp po żenia długim staniu - zmęczenie cielesne, duchowe (umysłowe) - lenistwo - klaustrofobia KRĄŻENIE 07.00 - - kłopoty z pamięcią 19.00- - ciężka głowa SEKS 09.00 - blada twarz 21.00 - lekki sen - anemia - bóle brzucha - trudności z rannym wsta- - wiele snów, zakłócenia waniem - hipertonia - ciężka głowa, zawroty - czerwona twarz - ból lewej strony klatki - krew w moczu piersiowej - sny o treści erotycznej - kołatanie serca - nerwowość i niepokój - niewyraźne, zamglone - gorzki smak w ustach widzenie - niechęć do wspinania się (kariery) - hipotonia - melancholia - duszność i trudności z od- dychaniem - lęk wysokości 18 1 2 3 4 5 POTRÓJNY 09.00- Objawy ogólne: 21.00- Objawy ogólne: OGRZEWACZ 11.00 -brak apetytu 23.00 - bóle pleców - częsta potrzeba pod- - uczucie zimna i gorąca noszenia dłoni do skroni - zaburzenia słuchu - zimno i dreszcze Objawy górnego ogrze- Objawy górnego ogrze- wacza: wacza: - zamykanie się porów - brak gładkości i ciepła skórnych skóry - uczucie ciepła w środku - nie zamknięte pory skóry klatki piersiowej - podatności na wpływy - pragnienie zewnętrzne - niepokój - kędzierzawe owłosienie - trudności oddechowe ciała i głowy - powierzchowne uczucie - wewnętrzne uczucie ciepła i gorąca zimna Objawy środkowego - uczucie zimna wewnątrz ogrzewacza: klatki piersiowej - złe trawienie Objawy środkowego - wewnętrzne uczucie ogrzewacza: gorąca -złe trawienie - utrzymujący się ból, - wzdęty i bolesny żołądek obrzmienie żołądka - zimny żołądek - gorący żołądek - biegunka - niechęć do ciepła - obawa przed zimnem - sucho w gardle, uczucie - ciężkie ciało (odczucie) pragnienia - wzdęcia, gazy - zaparcia Objawy dolnego ogrze- - mało moczu wacza: Objawy dolnego ogrze- - zatwardzenia wacza: - w czasie dużych upałów - chłodny brzuch ostre zaburzenia jelit i - biegunka krwawe wymioty - opuchlizna, obrzmienie - trudności w oddawaniu - częste oddawanie bez- moczu barwnego moczu - mocz rzadko oddawany 1 2 3 4 5 PĘCHERZYK 11.00- - mato energii 23.00- - ucisk i stwardnienie karku ŻÓŁCIOWY 13.00 - zawroty głowy 01.00 i okolic ramion, barków i - stałe uczucie zimna pleców - potykanie się przy cho- - zmartwienia, złość, dzeniu gniew - smutek, zniechęcenie - ciężar i gniecenie w - senność piersiach - niewyraźne, mgliste wi- - kłopoty dzenie - stałe zmęczenie - nieśmiałość, brak odwagi - boczne bóle głowy - niepokój - brudny kolor twarzy - lękliwość (szary) - nudności, wymioty - jednostronne bóle głowy - poszukiwanie konfliktów - ciężka głowa i żołądek - wojownicze sny - kurcze, drgawki po wew- ętrznej stronie nóg - jedna noga krótsza od drugiej WĄTROBA 13.00- - bóle głowy, zawroty 01 .00- - częste zdenerwowanie, 15.00 - wrażliwość oczu na 03.00 gniew światło - ból i uczucie ucisku w - potrzeba odpoczynku klatce piersiowej specjalnie od 13-tej do - ból żołądka z wymiotami 15-tej gorzkimi i kwaśnymi - słabe nogi i nieharmo- - bóle żołądka z biegunką nijny chód - zmienność emocjonalna - depresja i strachliwość - perfekcjonizm - szum w uszach - kurcze mięśni - humory i zmienność - czerwone oczy nastroju, histeria - agresja, silne emocje - złe widzenie o zmierzchu - skłonność do zaparć - zawroty głowy i zachwia- nie równowagi - słabość mięśni ścięgien, zmęczenie 1 2 3 4 5 PŁUCA 15.00- - płytki, krótki oddech 03.00- - kaszel z flegmą (duża 17.00 - słaby głos, kichanie, lekki 05.00 ilość śluzu) kaszel - ból w plecach i ramio- - czerwone policzki nach - utrata włosów na ciele - uczucie ucisku w płucach - smutek - ciężki, utrudniony, nie- - słabe parcie na pęcherz równy oddech - uczucie zimna - w niektórych przypad- -•częste przeziębienia kach plwocina o - suche gardło brzydkiej woni, czerwo- - utrata wagi nawa - przeźroczysta, blada - świąd skóry twarz - obawa przestrzeni JELITO 17.00- - suche spękane wargi 05.00- - skąpomocz GRUBE 19.00 - biegunka, papkowaty 07.00 - zaparcia z nadmiaru stolec (zaciskanie dłoni przy - burczenie w brzuchu oddawaniu stolca u - wypadnięcie odbytu dzieci) - kończyny lodowato zimne - bóle żołądka - zaparcia z niedoboru (nie - melancholia zaciskanie dłoni przy - pragnienie oddawaniu stolca u - mówienie przez sen dzieci) - ból w ramionach - bardzo miękki brzuch - stolec z krwią (niekiedy) wzdęcia i wiatry ŻOŁĄDEK 19.00- - blado obłożony język 07.00- - awersja do dymu 21.00 - kłopoty z kolanami 09.00 papierosowego - brak apetytu - zbyt częste jedzenie - duża chęć palenia - bóle łydek - słabe nogi - zatwardzenia - trudności w chodzeniu i - gorzkie wymioty bieganiu - bolesne opuchnięcia - biegunka z niestrawio- okolic żołądka nymi resztkami pokarmu - suchość" w ustach - czasem bolesny ucisk w objawy nadmiaru piersiach żołądka występują - wzdęcia często wraz z objawami nadmiaru jelita grubego 1 2 3 4 5 ŚLEDZIONA 21 .OD- - rozmyślanie przed 09.00- - uczucie pełnego brzucha -TRZUSTKA 23. 00 zaśnięciem 11.00 - ból mięśni - zaburzenia snu - zaparcia - blade ciało - rzadkie oddawanie - spuchnięte nogi moczu - hemoroidy - ciemny mocz - kłopoty z dużymi palcami - zaburzenia w klatce pier- u stóp siowej - zimne kończyny - bolesne opuchnięcie - opuchnięcie ciała brzucha - wymioty - czerwone wargi - brak apetytu na mięso, - świąd skóry niewiele jedzenia i picia - język z żółtym nalotem - potrzeba położenia się - gorączka nie zmieniająca - zażółcenia skóry się przy potach - miękki, nieforemny stolec - stany cukrzycowe - biały mocz - otyłość - uczucie, że energia unosi się do góry - białe upławy 2. Etapy postępowania diagnostycznego Rozpoznanie stanu zdrowia według tradycyjnej medycyny chińskiej powinno przebiegać w czterech etapach postępowania diagnostycznego: 1. Obserwowanie 2. Wypytywanie 3. Słuchanie i wąchanie 4. Badanie palpacyjne. W przedstawieniu bardziej szczegółowym działania takie wyglądają następująco: 22 2.1. Obserwowanie Dla dobrej oceny stanu zdrowia - już z obserwacji - wymaganych jest kilka warunków wstępnych, a zwłaszcza: - lekarz badający, terapeuta powinien być w dobrej kondycji fizycznej i psychicznej - wypoczęty i wyspany, - badanie powinno się odbywać najlepiej rano, przed południem i w świetle słonecznym, - pacjent powinien poprzedniego dnia położyć się wcześnie spać a na badanie zjawić się na czczo, - liczba pacjentów zbadanych przez terapeutę jednego dnia (przed południem) powinna być mała, a czas pracy nie powinien przekraczać kilku godzin. 2.1.1. Sylwetka i zachowanie się pacjenta - różne objawy Niektóre informacje o stanie zdrowia, aktualnej kondycji, możliwościach wynikających z naszej konstytucji fizycznej i psychicznej, naszych skłonnościach i właściwościach organizmu uzyskujemy obserwując cechy sylwetki: a. Wzrost: ludzie wyżsi, szczuplejsi, mają słabszą konstytucję, skłonności do schorzeń układu oddechowego i nerwowego. Ludzie niżsi natomiast częściej mają zaburzenia krążenia i układu trawiennego. b. Głowa: powinna wynosić 1/7 wzrostu; czaszka proporcjonalnie większa oznacza konstytucję mocniejszą, a mniejsza - słabszą. Kształt głowy owalny (typ "jajo") oznacza konstytucję harmonijną, głowa "prostokątna" lub o szerszej dolnej części informuje o konstytucji 23 mocniejszej, natomiast głowa "trójkątna" (wąska dolna część twarzy) przedstawia konstytucję słabszą i odpowiednie skłonności chorobowe. c. Linia ramion: barki opadające - to konstytucja słabsza a kwadratowe - mocniejsza. Niższy poziom jednego -z barków oznacza, że występuje znaczne osłabienie któregoś z narządów znajdujących się po tej stronie; dotyczy to szczególnie płuc i jelita grubego; d. Kształt ciała: sylwetka gruba, owalna z białą matową skórą oznacza ociężałość umysłową i brak energii Chi. Sztywne okolice lędźwi oznaczają upośledzenie nerek. Jeśli ciało jest smukłe, klatka piersiowa wąska, a skóra sucha - wskazuje to na brak krwi i substancji mineralnych w organizmie. Wybitna szczupłość, chudość oznacza brak energii życiowej. e. Ogólny wygląd i zachowanie się: dobry ogólny wygląd i korzystne wrażenie, jakie sprawia człowiek, znamionują dobry stan zdrowia. Rozmowa z człowiekiem zdrowym cechuje się zaangażowaniem w rozmowę, precyzyjnością. Spojrzenie spokojne, skupione, bez częstego mrugania powiekami, znamionuje jasność umysłu. W spojrzeniu jasnym, błyszczącym, połyskliwym wyglądzie źrenic, przejawia się energia umysłu, jego intensywność. Człowiek zdrowy ma normalne, celowe, precyzyjne ruchy, oddycha normalnie, a skóra, włosy i paznokcie są połyskliwe. Natomiast zły stan umysłu, utratę energii życiowej, przebycie przewlekłych i wyniszczających chorób, charakteryzują: - ruchy nieuzasadnione, niecelowe, nie służące niczemu, nienormalne, - twarz matowa bez połysku, - oczy jakby pokryte mgłą, matowe; źrenice bez połysku, a spojrzenie jakby przykute do jednego punktu, 24 - odpowiedzi, reakcje na pytania, na żądania - spowolniała; występuje rodzaj ociężałości umysłowej i przygnębienie, - niemiarowy oddech. Objawy takie występują często przy zaawansowanych chorobach nowotworowych. f. Ruch ciała, pozycje - przykłady: 1. Jeśli pacjent stale się porusza, oznacza to nadmiar gorąca w ciele. 2. Patrzenie w górę przy rozmowie znamionuje nadmiar Chi, natomiast patrzenie w dół - niedobór Chi. 3. Przyjmowanie pozycji embrionalnej we śnie oznacza wychłodzenie organizmu. 4. Zwyczaj podpierania głowy dłonią z boku lub podpierania brody otwartą dłonią informuje o niedoborze energii Chi i osłabieniu funkcji termoregulacyjnej organizmu. 5. Spacerowanie z rękami założonymi z tyłu w okolicy krzyżowo-lędźwiowej oznacza zaburzenia z pęcherzem moczowym. 6. Zakładanie rąk za pas, z przodu, na podbrzuszu - wychłodzenie tego pęcherza. 7. Przyjmowanie pozycji rozkrocznej z rękami ulokowanymi na biodrach - kłopoty z podejmowaniem decyzji. 8. Krzyżowanie rąk z przodu na piersiach - osłabienie Chi płuc. 9. Zakładanie splecionych rąk za głowę - gorąco w pęcherzyku żółciowym, częste zmiany decyzji (przy pewności o prawidłowym ich podejmowaniu), kłopoty ze snem i podwyższone ciśnienie. 10. Siedzenie z wyciągniętymi, ale skrzyżowanymi nogami 25 - kłopoty z pęcherzem moczowym i okolicą krzyżowo- lędźwiową. 11. Podkładanie rąk pod uda w pozycji siedzącej - kłopoty z wątrobą, osierdziem i krążeniem krwi. . 12. Układanie rąk pomiędzy udami na wysokości krocza - wychłodzenie wątroby. 13. Zakładanie nogi zgiętej w kolanie na drugie udo - zaparcia, kłopoty z jelitem grubym. 14. Niemożność przyjęcia horyzontalnej pozycji we śnie oznacza niedobór cech Jang energii w sercu (wg filozofii taoistycznej, będącej jednym z podstawowych kanonów tradycyjnej medycyny chińskiej, Jin i Jang są skrajnymi przeciwieństwami - ale tworzący mi jedność - stanami źródłowej prasiły leżącej u początku wszystkiego). Cechy Jin to przede wszystkim: zimno, wilgoć, ciemność, gromadzenie, skupienie, ruch dośrodkowy; odpowiednimi cechami Jang są: ciepło, suchość, jasność, rozpraszanie, ruch na zewnątrz. Stan Jin organizmu lub organu cechować zatem będzie przede wszystkim wychłodzenie, wilgotność, a odpowiednio stan Jang związany będzie z przegrzaniem, wysuszeniem, napięciem. Szczegółowiej natomiast należy badać wizualnie poszczególne obszary i niektóre fragmenty ciała, gdyż są one w stanie dostarczyć wielu ważnych informacji; takich obszarów - o różnym stopniu dostarczania danych diagnostycznych -na ciele człowieka znajduje się kilka. 2.1.2. Głowa, owłosienie, uszy Do najważniejszych należy głowa - a w niej szczególnie twarz - z różnymi swoimi fragmentami, które odzwierciedlają 26 stan różnych układów i systemów, np.: trawiennego, oddechowego, krążenia, wydalania, nerwowego, i przynależnych do nich poszczególnych funkcji i narządów. Dotyczy to także włosów. Owłosienie głowy Owłosienie głowy przedstawia stan kondycji psychicznej i fizycznej organizmu. Część końcowa włosa przedstawia przeszłość, a część najbliższa cebulki informuje o teraźniejszości i stanie organizmu związanego z obszarem, na którym włos wyrasta: OBSZAR GŁOWY frontalny układ nad czołem, przechodzący do skroni boczny nad uszami szczytowy, ciemię boczn, tylny za uszami tylny ZWIĄZEK Z ORGANEM nerki, pęcherz moczowy, układ wydalniczy płuca, jelito grube serce, jelito cienkie, układ krążenia śledziona, trzustka, żołądek wątroba, woreczek żółciowy Wszelkie zmiany chorobowe narządów mogą się odbijać na stanie owłosienia odpowiedniej strefy. Dotyczy to np. tzw. łysienia plackowatego, którego pojawienie się oznajmia o niedoborze krwi, a także procesie chorobowym występującym w narządzie odpowiadającym danemu obszarowi. Zjawisko to ma miejsce również w przypadku łysienia dużych obszarów głowy: tak więc w przypadku łysienia frontalnego informuje o niedomodze układu wydalniczego (szczególnie nerek), w przypadku zaś łysienia centralnego dotyczy głównie układu krążenia i serca, ale także nerek, gdyż (ogólnie) owłosienie 27 głowy związane jest z nerkami. Wszystkie rodzaje zmian chorobowych owłosienia głowy wiążą się więc z jakąś formą niedomogi nerek. Ponadto gdy: - włosy są suche, matowe - istnieje niedomoga układu trawiennego, krążenia i oddychania - włosy przetłuszczone - spowodowane są nadmiernym poziomem kwasów tłuszczowych we krwi oraz niedomogą układu trawiennego - rozdwajanie się włosów na końcówkach - to osłabienie funkcji organów rozrodczych - włosy białe i srebrzyste białe (w młodym wieku) - to bardzo nasilony stan Jang nerek, prowadzący do bezpłodności -siwienie włosów, szpakowacenie - wynika z jangizacji organizmu (naturalnej w podeszłym wieku), ale może być wywołane nadmiarem spożywanej soli i tłuszczów zwierzęcych. Występuje tu niedoczynność wątroby, woreczka żółciowego i zmęczenie umysłowe - łupież we włosach - to zaburzenia układu wydalniczego, pobudliwość i zmienność psychiczna. Wszystkie ww. zaburzenia w stanie owłosienia głowy łączą się przede wszystkim z nieprawidłowym odżywianiem, długo trwały mi błędami dietetycznymi. Kobiety nie powinny: myć włosów w okresie menstruacji ani też farbować ich chemikaliami i wykonywać sztucznych ondulacji, gdyż w wyniku takich działań pojawiają się różne nieprawidłowości menstruacyjne i upławy. Uszy Uszy reprezentują całość organizmu. Oddziałując na poszczególne ich punkty można w terapii ograniczyć się tylko 28 do małżowin usznych, których właściwe strefy odnoszą się do odpowiednich organów, funkcji i narządów człowieka. Na rys. 2, przedstawiającym ucho, uwidocznione zostały w formie szkicowej części organizmu i narządy człowieka na odpowiadających ich strefach. Samym swoim kształtem ucho przypomina embrion ludzki w pewnej fazie rozwojowej, w postaci skurczonej, z głową skierowaną w dół; przypomina także nerkę. Z powyższych związków wynika kilka ważnych zależności, np.: - spoglądając na nerkę widzi się jakby jakość życia człowieka, jego konstytucję, siłę życiową. Korzystnie jest mieć duże, długie, mięsiste uszy, ale niezbyt widoczne przy spojrzeniu od przodu. Jest to oznaka długowieczności, dobrego zdrowia, intuicji i wyczucia; - zaniki i deformacje małżowiny usznej odnoszą się do zaburzeń w nerkach, przy czym lewe ucho odpowiada prawej nerce, a prawe - lewej; - brak płatków ucha lub ich zanikanie oznacza utratę, niedobór substancji mineralnych i zakwaszenie organizmu; - zanik obrąbków i płatków pznajmia brak Chi -całego ciała i „ osłabienie układu obronnego całego organizmu; - odstawanie uszu od czaszki (o kącie >45°) oznacza przesycenie cukrem, nadmiar cukru w ciele; - barwa ucha powinna być różowa: czerwona oznacza nadmiar gorąca w nerkach, co prowadzi do braku (niewydolności) Jin. PUNKT SHENMEN UKŁAD WSPÓŁCZULNY NERW KULSZOWY O . NARZ PŁCIOWE PĘCHERZ —;——————g KRĘGI LĘDŹWIOWE RAMIĘ (BARK) KLATKA PIERSIOWA DOLNA CZĘŚĆ ODBYTU (ODBYTNICA) SKRAWEK UCH A GARDŁO O NOS ŚLEDZIONA~~- KRĘGI PIERSIOWE O/ OBRĄBEK 111 STAW BARKOWY KOR A NADNERCZY PRZEWODY NOSOWEO POTR. OGRZ.', | SANCHIAO PRZEWODY ENDOKRYNNE PUNKT MUZGOWY PUNKT PINGCHUĄN ' PUNKT ZNIECZULENIA SZCZĘKI L _ __ L_JI?IK_ L_ _ _ "^ OBRĄBEK V UCHO WEWNĘTRZNE PUNKT ZNIECZULENI A ŻUCHWY __ J OBRĄBEK MIGDAŁY rys. 2. Narządy człowieka na odpowiadających im strefach ucha 30 Wygląd twarzy: barwa, zmiany na skórze, nos i j ego okolice, oczy i ich okolice, usta i okolice Wygląd twarzy - zdrowy, ładny wygląd skóry na twarzy znamionuje dobry stan organizmu; skóra zmatowiała oznacza brak substancji mineralnych i wyczerpanie organizmu. Poszczególne części, okolice twarzy związane są z 5 Elementami (Żywiołami, Przemianami). Teoria "5 Elementów" (5 Żywiołów, 5 Przemian), podobnie jak teoria Jin i Jang, jest ważnym kanonem tradycyjnej medycyny chińskiej. Różne zależności występujące między "Pięcioma Żywiołami" (Przemianami, Elementami): Drewnem, Ogniem, Ziemią, Metalem i Wodą - wyjaśniają doskonale podstawy diagnozy i terapii według medycyny chińskiej. W zależnościach tych: - czoło przynależy do Elementu Ognia (organy: serce i jelito cienkie; funkcje: krążenie - seks i termoregulacja), - prawy policzek - do Elementu Metalu (organy: płuca i jelito grube), - nos i okolice nosa - do Elementu Ziemi (organy: śledziona - trzustka i żołądek), - broda i okolice ust - do Elementu Wody (organy, nerki i pęcherz moczowy), - lewy policzek - do Elementu Drewna (organy: wątroba i woreczek żółciowy). a) Barwy twarzy związane są z odpowiednimi organami: - kolor niebieskawy, siny z wątrobą, - czerwony z sercem, - żółty ze śledzioną, - biały z płucami, 31 - czarny z nerkami, ponadto: - biały i blady oznacza wychłodzenie, zimno, - żółty i czerwony oznacza gorąco przegrzanie, - czarny, błękitny, siny, zielony oznacza ból, - siny fioletowy oznacza zastój, blokadę. Zależności te mogą być wykorzystywane do określenia możliwości powrotu do zdrowia nawet przy ciężkiej chorobie. Miarodajne są tu kolejności kolorów (chorobowych zabarwień) pojawiających się* na poszczególnych fragmentach twarzy związanych z odpowiednimi narządami. Zależności te są jednoznacznie i precyzyjnie określone, ale posługiwanie się nimi wymaga znajomości podstawowych zasad teoretycznych tradycyjnej medycyny chińskiej. Ogólnie zaś: biała, blada barwa twarzy jest oznaką wychłodzenia organizmu, nieprawidłowego krążenia krwi i braku Chi; pojawić się może w silnych stanach bólowych i chorobach płuc, bladość z obrzmieniem i połyskliwość skóry znamionuje brak energii Jang, bladość z odcieniem matowym i bez obrzęku oznacza brak krwi, albo np. stan po wykrwawieniu wskutek krwotoku, barwa żółta jest związana z wilgocią i oznacza też zaburzenie w śledzionie, skóra twarzy matowa, sucha, bez połysku oznajmia o niedoborze Chi śledziony i żołądka, barwa żółta, połyskliwa, intensywna dowodzi gorąca wilgoci w śledzionie, twarz obrzękła o barwie żółtej oznajmia o gromadzeniu się śluzu w organizmie, o zastojach, 32 barwa czerwona - to barwa gorąca. Czerwona twarz oznacza gorąco, wewnętrzny nadmiar gorąca w naczyniach krwionośnych wskazuje na wysokie ciśnienie krwi, stany zapalne w organizmie; może też wypływać z przyczyn zewnętrznych, np. przy udarze słonecznym. Gdy tylko policzki są czerwone, a twarz jest blada, może to wynikać z braku energii Jin, gdyż wtedy bierze górę nawet mała ilość energii Jang znajdującej się w organizmie; taki niekorzystny stan pojawia się zwykle późnym popołudniem -w czasie minimum płuc. Barwa niebieska, sina, fioletowa wyraża zastój krwi, wychłodzenie, ból, drgawki, bolesne napięcia; naczynia krwionośne i kanały energetyczne są wtedy zablokowane. Gdy nastąpi pogorszenie, zjawia się kolor fioletowy. Sina lub ciemnosma barwa w okolicy ust oznacza niedobór Chi w sercu, które nie mając energii nie porusza krwi, co wywołuje sinienie. Barwa sina występująca na bladej twarzy oznacza bolesność i chłód wewnątrz ciała. Barwa czarna (ciemna, brunatna o brudnym odcieniu) oznacza graniczne nasilenie gorąca (lub zimna) w organizmie. Ciemny, brudny odcień skóry wokół oczu oznacza niedomogę nerek, utratę substancji, niedobór Jin, a wynikać może z chronicznego braku wypoczynku, ekscesów płciowych i nadmiaru ostrych przypraw. Barwa zielona, a zwłaszcza ciemno zielona (bez względu na miejsce jej pojawienia się), sugeruje możliwość pojawienia się procesu nowotworowego w odpowiednim dla strefy narządzie. b) Zmiany na skórze twarzy. Zdrowa skóra powinna być jasna, czysta, lekko różowa i połyskliwa, bez plam, wybroczeń i zniekształceń. Różne zmi