Danuta Emiluta-Rozya, Halina Mierzejewska, Paulina Atys BADANIA PRZESIEWOWE DO WYKRYWANIA ZABURZEŃ ROZWOJU MOWY U DZIECI DWU-, CZTERO-1 SZEŚCIOLETNICH Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej Warszawa 1995 KOMITET REDAKCYJNY WYDAWNICTWA WSPS Przewodniczący — Jan Pańczyk Członkowie — Janusz Kostrzewski, Maria Nowicka-Kozioł, Andrzej Potocki, Stefan Przybylski, Jerzy Stochmiałek, Grażyna Walczak Sekretarz — Halina Zawistowska-Zacharewicz ft Opiniowali: Prof. dr hab. Andrzej Góralski Prof. dr hab. Barbara Sawa Redaktor Urszula Łapińska ISBN 83-902710-2-8 © Copyright by Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej Warszawa 1995 Nakład 5000 egz. Ark. druk. 1. Papier offsetowy kl. III 80 g. Oddano do składu 16.121994r. Druk ukończono w kwietniu 1995r. Zamówienie nr 1068/94. Drukarnia Oficyny Wydawniczej PW, ul. Kopińska 12/16, 02-321 Warszawa, tel. 23-39-77 Mowa, właściwy jedynie człowiekowi sposób porozumiewania się, jest też warunkiem jego prawidłowego rozwoju psychicznego. Wszelkie zaburzenie rozwoju mowy u dziecka powoduje zaburzenie jego rozwoju psychicznego. Tylko wczesne zasygnalizowanie podejrzeń i wczesne wy- krycie zaburzenia rozwoju mowy u dziecka, a następnie szybka i skuteczna pomoc mogą zapobiec temu niebezpieczeństwu lub chociażby je zmniejszyć. Troska o to, aby nie dopuścić do komplikacji prowadzących do tragedii, obowiązuje więc każdą matkę, wszystkich rodziców i opiekunów dziecka. Trzeba przede wszystkim zdawać sobie sprawę z tego, jakie mogą być przyczyny nieprawidło- wego rozwoju mowy. Wyliczamy okoliczności, na które należy zwrócić uwagę, ponieważ może się z nimi wiązać podejrzenie o zaburzenie rozwoju mowy u dziecka: 1) w okresie ciąży matka przechodziła jakąś infekcję (jak np. różyczka, grypa, choroba odzwie- rzęca, toksoplazmoza), zatrucie ciążowe lub inne, przyjmowała leki, doznała urazu mechanicznego lub psychicznego; 2) poród przebiegał z powikłaniami (był przedłużony, zbyt szybki, kleszczowy, stosowano vacuum, matka nie słyszała pierwszego krzyku dziecka, dziecko było okręcone pępowiną, zastoso wano cesarskie cięcie); 3) ciąża była przenoszona lub dziecko urodziło się przed czasem, ze zbyt małą wagą; 4) w czasie porodu lub bezpośrednio po porodzie dziecko miało zaburzenie oddychania, krąże nia (sinica), było w inkubatorze, miało silną żółtaczkę, urodziło się w warunkach konfliktu serolo gicznego, miało zaburzenia metabolizmu; 5) któreś z rodziców lub dziecko jest dziedzicznie obciążone np. kiłą, głuchotą, zaburzeniami mowy, chorobą psychiczną; 6) dziecko urodziło się ze zniekształceniami w obrębie głowy (twarzy, uszu, warg, języka, podniebienia, nosogardzieli); 7) w okresie poporodowym dziecko przechodziło stany zapalne z wysoką temperaturą, przyjmo wało często leki, leżało długo w szpitalu; 8) dziecko jest zaniedbane środowiskowo. Poza tym fakt, że u dziecka w okresie niemowlęcym zachodzi podejrzenie o nieprawidłowe reakcje na zachowanie niewerbalne i werbalne osób z otoczenia, powinien być odkryty i objaśniony rodzicom. Wczesna fachowa pomoc logopedy i lekarza pozwoli zapobiec utrwalaniu się stanu grożącego zaburzeniem rozwoju mowy (a w konsekwencji nawet nieprawidłowemu kształtowaniu się osobo- wości dziecka), a także uniknąć ewentualnych błędów w dotychczasowym postępowaniu rodziców. W okresie kiedy u dziecka zaczyna się już czynność mówienia, wczesna fachowa pomoc pozwoli zapobiec np. wymuszaniu na nim powtarzania tych głosek i wyrazów, których jeszcze nie potrafi ono prawidłowo wymówić. Tego rodzaju błędy wychowawcze mogą prowadzić do zahamowań w rozwoju psychicznym dziecka. Dlatego tak ważne jest proponowane przez nas zwrócenie uwagi na ewentualne uwarunkowania zaburzeń rozwoju mowy od początku życia dziecka, a także prowadzenie badań przesiewowych, służących wykrywaniu zaburzeń rozwoju mowy, aby każde dziecko, które tego potrzebuje, mogło jak najszybciej doznać właściwej pomocy. Oczywiście, dłuższa obserwacja prowadzona przez logo- pedę, do którego dziecko na podstawie wyniku badania przesiewowego powinno być skierowane, może też doprowadzić do ustalenia, że jedyną przyczyną było w danej sytuacji tylko tzw. okresowe opóźnienie rozwoju mowy. Poniżej zamieszczony Tekst Badania Przesiewowego do wykrywania zaburzeń mowy u dzieci dwu-, cztero- i sześcioletnich został przygotowany dla pedagogów specjalnych, pedagogów ogól- nych, psychologów i pracowników socjalnych jako niezbędna pomoc, umożliwiająca wstępną selekcję dzieci pod kątem stanu ich rozwoju mowy. Podstawę do selekcji badanych dzieci uzyskuje przez ocenę wyników badania — w podany prosty sposób. Dla każdego wieku jest przewidziany odpowiednio dostosowany zestaw prób, stanowiący jedną z trzech części tekstu. Części te są zbudowane według tej samej reguły, różnią się zadaniami odpo- wiadającymi poziomowi zdolności do komunikacji słownej u dziecka 2-, 4- i 6-letniego. Na sche- mat każdej części składają się — poza analogicznie skonstruowanym wywiadem z opiekunami badanego dziecka — próby sprawdzające: 1) rozumienie poleceń słownych, 2) zdolność wypowia- dania się, 3) prawidłowość wymawiania dźwięków mowy i wyrazów, 4) budowę i sprawność aparatu artykulacyjnego. Instrukcja dotycząca realizacji badania jest poprzedzona wstępem obja- śniającym cel, zakres i warunki badania. Proponowany zestaw prób nie jest testem, nie wynika z określonej teorii mowy i obowiązującej dla niej metodologii, nie służy bezpośrednio do wykorzystania wskaźników liczbowych i innych danych do prowadzenia badań o charakterze naukowym. Zakres tematyczny prób wynika z wieloletniego doświadczenia specjalistów pracujących w kontakcie z dziećmi nad usprawnianiem ich komunikacji werbalnej z otoczeniem. Wyrastająca z tego doświadczenia wiedza harmonizuje z treścią znanych ogólnie lektur z tej dziedziny. Nie jest natomiast dotychczas praktykowane stosowanie tej wiedzy w formie upowszechnionych badań przesiewowych dotyczących stanu mowy w początkowym okresie jej rozwoju. Projekt nasz dotyczący tej ważnej, podstawowej dla człowieka funkcji wypełnia lukę w zestawie badań przesiewowych, obejmujących działania słuchu, wzroku, narządu ruchu, ogólnego stanu somatycznego dziecka, wprowadzanych przez Instytut Matki i Dziecka. Wyniki proponowanych badań przesiewowych umożliwiają zakwalifikowanie ocenianego dziecka do jednej z dwóch kategorii: 1) dziecko, którego mowa na danym etapie rozwoju jest prawidłowa, nie wymaga pomocy logopedy; 2) dziecko, którego mowa na danym etapie rozwoju jest nieprawidłowa, wymaga pomocy logopedy. Dla specjalistów będzie istotny także charakter stwierdzonych nieprawidłowości w zakresie rozumienia poleceń słownych, wypowiadania się, wymawiania dźwięków mowy, sprawności aparatu artykulacyjnego. Dzięki odpowiednio wczesnemu wykryciu opóźnień rozwoju mowy będzie możliwe zapobiega- nie utrwalaniu się i pogłębianiu ewentualnych zaburzeń w komunikacji słownej. Badanie zostało sprawdzone przez studentów IV roku studiów logopedycznych WSPS w ramach przedmiotu „Metody badań logopedycznych" pod kierunkiem dr D. Emiluty-Rozya. BADANIE PRZESIEWOWE DO WYKRYWANIA ZABURZEŃ ROZWOJU MOWY U DZIECI DWULETNICH ^ CEL BADANIA Wstępna ocena stanu mowy dziecka, umożliwiająca wykrycie przejawu ewentualnego zaburzenia rozwoju. W razie wykrycia takiego przejawu skierowanie dziecka do logopedy (po wyjaśnieniu opiekunom dziecka konieczności zgłoszenia się do logopedy). ZAKRES BADANIA Stan mowy na danym etapie rozwoju zostanie oceniony na podstawie wyników badania doty- czącego: 1) rozumienia poleceń słownych, 2) zdolności wypowiadania się, 3) prawidłowości wymawiania dźwięków mowy i wyrazów, 4) budowy i sprawności aparatu artykulacyjnego. Dane te uzyskuje się w wyniku: wywiadu z matką lub opiekunami dziecka, badania przeprowadzonego z dzieckiem. WARUNKI BADANIA Badanie to ma charakter orientacyjny, nie jest pełnym badaniem logopedycznym. Przeprowadza je po ukończeniu kursu „Elementy logopedii" (kurs w programie m.in. WSPS, Wydziału Pedagogi- ki UW) pedagog specjalny, pedagog ogólny, psycholog, pracownik socjalny. Osoby badające po- winny charakteryzować się łatwością w nawiązywaniu kontaktu emocjonalnego z dzieckiem. Badanie jest wykonywane w widnym, ogrzanym pomieszczeniu, które nie rozprasza uwagi dziecka i nie budzi lęku. Nie można badania wykonać wtedy, kiedy dziecko płacze, jest senne lub ma objawy infekcji. Przed badaniem należy nawiązać kontakt z dzieckiem, pokazując mu zabawki, np. lalkę, misia, samochód, kotka. W zależności od tego, która zabawka dziecko zainteresuje, stanowi ona podstawę prowadzonego badania. Osoba badająca zadaje pytania i podaje polecenia głosem naturalnym, o łagodnym brzmieniu i natężeniu. Badanie powinno mieć charakter zabawy z dzieckiem. PRZEBIEG WYWIADU Wywiad z matką (opiekunką) dziecka dwuletniego może być przeprowadzony w jego obecności. Na wywiad składa się 5 pytań: 1. Czy dziecko rozumie najprostsze, często wypowiadane polecenia słowne? Oczekiwana odpowiedź: TAK7NIE 2. Czy dziecko wypowiada spontanicznie zarówno pojedyncze wyrazy, jak i potrafi je łączyć w wypowiedzi dwuwyrazowe? Oczekiwana odpowiedź: TAK/NIE 3. Czy wypowiedzi dziecka są rozumiane przez osoby obce, nie tylko przez matkę? Oczekiwana odpowiedź: TAK/NIE 4. Czy dziecko śpi z otwartymi ustami? Oczekiwana odpowiedź: TAK/NIE 5. Czy daje się zauważyć u dziecka jakieś nieprawidłowości w sposobie gryzienia, żucia, poły kania pokarmów? Oczekiwana odpowiedź: TAK/NIE 10 Wyniki wywiadu Jeżeli w wywiadzie odnotowano chociaż jedną odpowiedź świadczącą o istnieniu zaburzeń mowy lub możliwości ich występowania, tzn. odpowiedź „NIE" na któreś z pytań 1, 2, 3 lub odpo- wiedź „TAK" na któreś z pytań 4, 5 należy sądzić, iż dziecko powinno być skierowane do logo- pedy. Potwierdzenie tego przekonania uzyskuje się w wyniku przeprowadzonego następnie badania. PRZEBIEG BADANIA 1. W celu oceny rozumienia poleceń słownych sprawdza się podczas zabawy rozumienie prostych poleceń poprzez zachęcanie dziecka do ich wykonania, np. daj mi misia, weź lalkę, pokaż, gdzie lala (misio, kotek) ma oko, nos, ucho i inne części ciała, także pokaż części samochodu, np. koło, okno, jeżeli dziecko się nim zainteresuje. Formułujemy następnie — w zależności od przebie- gu zabawy — takie polecenia, które umożliwiają ocenę ich rozumienia, ale zawierają oprócz nazw przedmiotów także nazwy czynności, np. połóż lalkę spać; teraz pokaż, jak lalka tańczy; pokaż, jak kotek pije mleczko itp. Ocena wyników badania rozumienia O niedostatecznym rozumieniu wnioskujemy, jeżeli dziecko dwuletnie nie wykonuje poleceń podczas dwukrotnie wykonanego badania i matka zgłaszała w wywiadzie fakt braku rozumienia poleceń słownych w sytuacjach domowych. u 2. W celu oceny umiejętności wypowiadania się kontynuuje się (po ustaleniu, jaki jest stan rozumienia poleceń słownych) rozmowę w formie zabawy. Pytania zadawane w trakcie zabawy dotyczą: — części ciała zabawek (pytamy, co to jest?); — czynności (pokazujemy czynności, np. lalka idzie, tańczy, śpi i pytamy, co robi lalka?). Tym razem oceniamy, w jaki sposób dziecko odpowiada na pytanie. Ocena wyników badania umiejętności wypowiadania się O niedostatecznej zdolności wypowiadania się należy wnioskować, jeżeli dziecko dwuletnie: — nie podejmuje prób wypowiadania się, — zamiast wyrazów wypowiada pojedyncze dźwięki mowy (głoski), — z trudem wypowiada tylko pojedyncze wyrazy bez prób ich łączenia w zdanie. Obserwacje te mogą być TÓvm\ei CCfo«\«dlOTS Cizez wypowiedzi matki zebrane w wywiadzie. 3. W celu oceny wymawiania dźwięków mowy i wyrazów osoba badająca obserwuje wymowę dziecka w trakcie rozmowy-zabawy z nim, a w razie wątpliwości, żeby uzyskać pewność co do tego, jak powinna swe obserwacje sformułować, powtarza pytania np. o części ciała dziecka, lalki. Ocena wymawiania dźwięków mowy i wyrazów jest negatywna, jeżeli dziecko dwuletnie: — wymawia dźwięki w taki sposób, że jego wypowiedź jest całkowicie niezrozumiała dla osoby badającej; — wymawia tylko pojedyncze dźwięki zamiast wyrazów; — ma głos chrapliwy albo matowy, albo nosowy, albo zbyt wysoki. 12 4. Ocena budowy i sprawności aparatu artykulacyjnego. Żeby wykryć nieprawidłowości w budowie i funkcjonowaniu warg, języka (także wędzidełka podjęzykowego) i podniebienia mięk- kiego, w budowie podniebienia twardego oraz w stanie zgryzu, prowadzi się obserwację budowy aparatu artykulacyjnego oraz poleca się wykonanie kilku układów narządów artykulacyjnych: — cmokanie, — nadymanie policzków, — wysuwanie i chowanie języka, — szerokie otwieranie warg, — zamykanie zębów z jednoczesnym cofaniem kącików warg („szeroki uśmiech"). Ocena budowy i sprawności aparatu artykulacyjnego jest negatywna, jeżeli u dziecka obserwuje się jakąkolwiek nieprawidłowość w budowie wymienionych części aparatu artykulacyjnego lub w jego funkcjonowaniu, wyrażającą się niemożnością wykonania któregokolwiek ze sprawdzanych układów i ruchów. Wynik badania przesiewowego do wykrywania zaburzeń rozwoju mowy u dzieci dwulet- nich uważa się za zobowiązujący osobę badającą do skierowania dziecka do logopedy, jeśli: — wywiad z matką (opiekunką) dziecka sugeruje występowanie zaburzeń mowy i/lub — w badaniu dziecka stwierdza się niedostateczne (negatywne) wyniki dotyczące: 1) rozumienia poleceń słownych i/lub 2) zdolności wypowiadania się i/lub 3) prawidłowości wymawiania dźwię ków mowy i wyrazów i/lub 4) budowy i sprawności aparatu artykulacyjnego. b :h Et- jnia 1 3 uważaj ą, ze BADANIE PRZESIEWOWE DO WYKRYWANIA ZABURZEŃ ROZWOJU MOWY U DZIECI CZTEROLETNICH CEL BADANIA Wstępna ocena stanu mowy dziecka, umożliwiająca wykrycie przejawu ewentualnego zaburzenia rozwoju. W razie wykrycia takiego przejawu skierowanie dziecka do logopedy (po wyjaśnieniu opiekunom dziecka konieczności zgłoszenia się do logopedy). ZAKRES BADANIA Stan mowy na danym etapie rozwoju zostanie oceniony na podstawie wyników badania doty- czącego: 1) rozumienia poleceń słownych, 2) zdolności wypowiadania się w formie zdań (zasobu wyrazów i ich form gramatycznych), 3) prawidłowości wymawiania dźwięków mowy i wyrazów, 4) budowy i sprawności aparatu artykulacyjnego. 15 Dane te uzyskuje się w wyniku: wywiadu z matką lub opiekunami dziecka, badania przeprowadzonego z dzieckiem. WARUNKI BADANIA Badanie to ma charakter orientacyjny, nie jest pełnym badaniem logopedycznym. Przeprowadza je po ukończeniu kursu „Elementy logopedii" (w programie np. WSPS, Wydziału Pedagogiki UW) wychowawca przedszkolny, pedagog ogólny, psycholog, pracownik socjalny. Osoby badające po- winny charakteryzować się łatwością nawiązywania kontaktu emocjonalnego z dzieckiem. Badanie jest wykonywane w widnym, ogrzanym pomieszczeniu, które nie rozprasza uwagi dziecka i nie budzi lęku. Nie można badania wykonywać wtedy, kiedy dziecko płacze, jest senne lub ma objawy infekcji. Przed badaniem należy nawiązać kontakt z dzieckiem, pokazując mu zabawki, np. lalkę, misia, samochód, kotka. W zależności od tego, która zabawka dziecko interesuje, stanowi ona podstawę prowadzonego badania. Osoba badająca zadaje pytania i podaje polecenia głosem naturalnym, o łagodnym brzmieniu i natężeniu. Badanie powinno mieć charakter zabawy z dzieckiem. W razie potrzeby do oceny rozwoju mowy dzieei-c^teroletnich stosuje się dodatkowo obrazek sytuacyjny. /?*I"' 16 PRZEBIEG WYWIADU Wywiad z matką lub opiekunami dziecka czteroletniego powinien być prowadzony w innym pomieszczeniu niż to, w którym przebywa dziecko. Na wywiad składa się 6 pytań: 1. Czy dziecko rozumie często wypowiadane polecenia słowne? Oczekiwana odpowiedź: TAK/NIE 2. Czy dziecko spontanicznie wypowiada zdania kilkuwyrazowe? Oczekiwana odpowiedź: TAK/NIE 3. Czy wypowiedzi dziecka są rozumiane przez osoby obce, nie tylko przez matkę? Oczekiwana odpowiedź: TAK/NIE 4. Czy dziecko zacina się, jąka się? Oczekiwana odpowiedź: TAK/NIE 5. Czy dziecko śpi z otwartymi ustami? Oczekiwana odpowiedź: TAK/NIE 6. Czy daje się zauważyć u dziecka jakieś nieprawidłowości w sposobie gryzienia, żucia, poły kania pokarmów? Oczekiwana odpowiedź: TAK/NIE 17 -i Wyniki wywia du Jeże li w wywia dzie odnoto wano chociaż jedną odpowi edź świadc zącą o istnieni u zaburz eń mowy lub możliw ości ich wystąpi enia, tzn. odpowi edź „NIE" na któreś z pytań 1, 2, 3 lub odpo- wiedź „TAK" na któreś z pytań 4, 5, 6, należy sądzić, że dziecko powinn o być skiero wane do logope dy. Potwier dzenie tego przeko nania uzyskuj e się w wyniku przepro wadzon ego następn ie badania . PRZEBIEG BADANIA W zależności od wieku dziecka narasta stopień trudności badania. 1. W celu oceny rozumienia poleceń słownych u czterolatków sprawdza się podczas zabawy rozumienie prostych poleceń poprzez zachęcanie dziecka do ich wykonania. Polecenia zawierają nie tylko nazwy przedmiotów i czynności (np. pokaż, jak lalka tańczy, jak siedzi, śpi), ale również określenia cech (np. pokaż, która ręka lalki jest brudna; włóż misiowi krótkie spodenki, pokaż, co w samochodzie jest żółte, pokaż czerwone koło), a także przyimki takie, jak: w, na, pod, do, za, przed, obok, nad (np. posadź misia na samochodzie, połóż misia obok samochodu, postaw lalkę za samochodem). 18 Ocena wyników badania rozumienia O niedostatecznym w danym wieku rozumieniu wnioskujemy, jeżeli czterolatek nie wykonuje poleceń lub ich realizacja wskazuje na niepełne rozumienie poleceń. 2. W celu oceny zdolności wypowiadania się (po zorientowaniu się, jaki jest stan rozumienia) kontynuuje się rozmowę—zabawę, nie oddzielając tej drugiej części zadania w sposób widoczny dla dziecka; można np. pokazać obrazek i zadawać pytania dotyczące tego, co dzieje się na obrazku, np. dlaczego lalka płacze, dlaczego samochód przewrócił się? Ocena wyników badania umiejętności wypowiadania się O niedostatecznej w danym wieku umiejętności wypowiadania się należy wnioskować, jeżeli czterolatek wypowiada tylko pojedyncze wyrazy i uzupełnia wypowiedź gestem albo wypowiada z trudem proste zdania, albo w większości wypowiada połączenia wyrazów niepoprawne pod względem gramatycznym. 3. W celu oceny wymawiania dźwięków mowy (głosek) i wyrazów osoba badająca obserwuje wymowę dziecka w trakcie rozmowy—zabawy z nim, a w razie wątpliwości, żeby uzyskać pew ność, co do tego, jak powinna swe obserwacje sformułować, powtarza pytania o części ciała lalki, nazwy ubrań, kolory itp. Ocena wymawiania dźwięków mowy i wyrazów jest negatywna, jeżeli czterolatek: — wymawia dźwięki mowy w taki sposób, że jego wypowiedź jest często niezrozumiała dla osoby badającej; 19 - różne dźwięki mowy wymawia nieprawidłowo, tzn. zamiast oczekiwanej głoski wymawia inną, np. zamiast f, v!) wymawia dźwięki p, b, zamiast k, g wymawia t, d; zamiast s, z, c, j wy mawia ś, ź, ć, %; zamiast r wymawia i, zamiast c, y, wymawia s, z itd.2); - ubezdźwięcznia głoski dźwięczne, np. zamiast b wymawia p, zamiast g wymawia k, zamiast v wymawia f itp.; - r wymawia jako r francuskie (wibracja języczka w tylnej części jamy ustnej) lub między- zębowe (język wsunięty między zęby) lub inaczej zniekształcając; - wsuwa język między zęby lub układa język i wargi przy wymawianiu s, z, c, J, s, ź, ć, \, ś, ź, ć, j tak, że głoski te są w efekcie nienaturalne, świszczące; - ma głos chrapliwy albo matowy, albo nosowy, albo zbyt wysoki; - ma zbyt powolne lub zbyt szybkie tempo wypowiedzi. 4. Ocena budowy i sprawności aparatu artykulacyjnego Żeby wykryć nieprawidłowości w budowie i funkcjonowaniu warg, języka (także wędzidełka po&jcz^YwNe.^, ^o&YL\ft\>\a\v\3i m\ąVikie%o, w budowie podniebienia twardego, w stanie zgryzu, prowadzi się obserwację budowy aparatu artyVax\ac^'yna%o OT&L ^oYe.cd. SAĄ -w^VxK\a*v\e kilku układów narządów artykulacyjnycłr. u Dźwięki mowy są zapisywane znakami transkrypcji fonetycznej słowiańskiej, np. v = w, j = dź, i. = j. ^ We rejestrujemy wymawiania głosek s, z, c, * zamiast s, % ?, J (sz. i. cz, dż), a także 1 zamiast r - jako wymowy dopuszczalnej jeszcze u cztero\a\ków. 20 — cmokanie, — nadymanie policzków, — wysuwanie i chowanie języka; — szerokie otwieranie warg; — zamykanie zębów z jednoczesnym cofnięciem kącików warg („szeroki uśmiech"); — unoszenie języka (zabawa w kotka, który pije mleko); — kląskanie (zabawa „w konika"); — oblizywanie językiem warg; wargi są szeroko otwarte. Ocena budowy i sprawności aparatu artykulacyjnego jest negatywna, jeżeli u czterolatków obser- wuje się jakąkolwiek nieprawidłowość w budowie wymienionych części aparatu artykulacyjnego lub w jego funkcjonowaniu, wyrażającą się niemożnością wykonania któregokolwiek ze sprawdza- nych układów i ruchów. Wynik badania przesiewowego do wykrywania zaburzeń rozwoju mowy u dzieci czterolet- nich uważa się za zobowiązujący osobę badającą do skierowania dziecka do logopedy, jeżeli: — wywiad z matką (opiekunką) dziecka sugeruje występowanie zaburzeń mowy i/lub — w badaniu dziecka stwierdza się niedostateczne (negatywne) wyniki dotyczące: 1) rozumienia poleceń słownych i/lub 2) zdolności wypowiadania się i/lub 3) prawidłowości wymawiania dźwię ków mowy i wyrazów i/lub 4) budowy i sprawności aparatu artykulacyjnego. 21 Uwaga: Osoby, które chciałyby korzystać z powyżej podanego sposobu badania, ale uważają, że nie wszystkie informacje w nim zawarte są dostatecznie wyjaśnione, mogą zgłosić się do autorek tekstu w celu uzyskania dodatkowych instrukcji. Telefon do Zakładu Logopedii WSPS: 22-16-31 lub 22-16-32 w. 29 lub 41-05-05 do Kliniki Otolaryngologii Szpitala Czerniakowskiego Akademii Medycznej w Warszawie, ul. Stępińska 19/25 (kierownik Kliniki prof. dr hab. Andrzej Kukwa). BADANIE PRZESIEWOWE DO WYKRYWANIA ZABURZEŃ ROZWOJU MOWY U DZIECI SZEŚCIOLETNICH CEL BADANIA Wstępna ocena stanu mowy dziecka, umożliwiająca wykrycie przejawu ewentualnego zaburzenia rozwoju. W razie wykrycia takiego przejawu skierowanie dziecka do logopedy (po wyjaśnieniu opiekunom dziecka konieczności zgłoszenia się do logopedy). ZAKRES BADANIA Stan mowy na danym etapie rozwoju zostanie oceniony na podstawie wyników badania doty- czącego: 1) rozumienia poleceń słownych; 2) zdolności wypowiadania się w formie zdań (zasobu wyrazów i ich form gramatycznych); 3) prawidłowości wymawiania dźwięków mowy i wyrazów; 4) budowy i sprawności aparatu artykulacyjnego. Dane te uzyskuje się w wyniku: wywiadu z matką lub opiekunami dziecka, badania przeprowadzonego z dzieckiem. WARUNKI BADANIA Badanie to ma charakter orientacyjny, nie jest pełnym badaniem logopedycznym. Przeprowadza je po ukończeniu kursu „Elementy logopedii" (w programie m.in. WSPS, Wydziału Pedagogiki UW) wychowawca przedszkolny, pedagog specjalny, pedagog ogólny, psycholog, pracownik socjal- ny. Osoby badające powinny charakteryzować się łatwością nawiązywania kontaktu emocjonalnego z dzieckiem. Badanie jest wykonywane w widnym, ogrzanym pomieszczeniu, które nie rozprasza uwagi dziecka i nie budzi lęku. Nie można badania wykonywać wtedy, kiedy dziecko płacze, jest senne lub ma objawy infekcji. Przed badaniem należy nawiązać kontakt z dzieckiem, pokazując mu obrazek lub zabawki, np. lalkę, misia, samochód, kotka. W zależności od tego, która zabawka dziecko interesuje, stanowi ona podstawę prowadzonego badania. Osoba badająca zadaje pytania i podaje polecenia głosem naturalnym, o łagodnym brzmieniu i natężeniu. Badanie powinno mieć charakter zabawy z dzieckiem. 24 PRZEBIEG WYWIADU Wywiad z matką lub opiekunami dziecka powinien być prowadzony w innym pomieszczeniu niż to, w którym przebywa dziecko. Na wywiad składa się 6 pytań: 1. Czy dziecko rozumie polecenia słowne? Oczekiwana odpowiedź: TAK/NIE 2. Czy dziecko spontanicznie formułuje wypowiedzi, informując otoczenie o tym, co np. działo się w przedszkolu, na spacerze, u babci? Oczekiwana odpowiedź: TAK/NIE 3. Czy wypowiedzi dziecka są rozumiane przez osoby obce, nie tylko przez matkę? Oczekiwana odpowiedź: TAK/NIE 4. Czy dziecko zacina się, jąka się? Oczekiwana odpowiedź: TAK/NIE 5. Czy dziecko śpi z otwartymi ustami? Oczekiwana odpowiedź: TAK/NIE 6. Czy daje się zauważyć u dziecka jakieś nieprawidłowości w sposobie gryzienia, żucia, poły kania pokarmów? Oczekiwana odpowiedź: TAK/NIE 25 Wyniki wywiadu Jeżeli w wywiadzie odnotowano chociaż jedną odpowiedź świadczącą o istnieniu zaburzeń mowy lub możliwości ich wystąpienia, tzn. odpowiedź „NIE" na któreś z pytań 1, 2, 3 lub odpo- wiedź „TAK" na któreś z pytań 4, 5, 6, należy sądzić, że dziecko powinno być skierowane do logopedy. Potwierdzenie tego przekonania uzyskuje się w wyniku przeprowadzonego następnie badania. PRZEBIEG BADANIA 1. W celu rozumienia poleceń słownych formułuje się polecenia zawierające nazwy przedmio- tów, czynności, określenia cech (m.in. nazwy kolorów), wyrażenia przyimkowe. Przykłady poleceń zamieszczono w badaniu czterolatków. Ocena wyników badania rozumienia O niedostatecznym rozumieniu wnioskujemy, jeżeli sześciolatek nie wykonuje poleceń lub ich realizacja wskazuje na ich niepełne rozumienie, a więc nawet wtedy, gdy dziecko nie rozumie tylko pewnych elementów treści poleceń, np. nazw kolorów lub wyrażeń przyimkowych. 26 2. W celu oceny zdolności wypowiadania się kontynuuje się (po zorientowaniu się, jaki jest stan rozumienia) rozmowę—zabawę, nie oddzielając tej drugiej części zadania w sposób widoczny dla dziecka. Organizuje się sytuację lub prowadzi rozmowę, która może zainteresować dziecko sześcioletnie. Formułuje się pytania dotyczące obrazka lub zainscenizowanej zabawy, np. dlaczego lalka płacze? dlaczego misio jest brudny? dlaczego samochód się przewrócił? Ocena wyników badania zdolności wypowiadania się O niedostatecznej w danym wieku umiejętności wypowiadania się należy wnioskować, jeżeli sześciolatek wypowiada: — tylko proste zdania, — wykazuje ubogi zasób słownictwa, — formy gramatyczne jego wypowiedzi są często niepoprawne. 3. W celu oceny wymawiania dźwięków mowy (głosek) i wyrazów osoba badająca obserwuje wymowę dziecka w trakcie rozmowy—zabawy z nim, a w razie wątpliwości, żeby uzyskać pew ność, jak powinna swe obserwacje sformułować, powtarza pytania o części ciała lalki, nazwy ubrań, kolory itp. Ocena wymawiania dźwięków mowy i wyrazów jest negatywna, jeżeli sześciolatek: — wymawia dźwięki mowy (głoski) w taki sposób, że jego wypowiedź jest często niezrozumiała dla osoby badającej; 27 — różne dźwięki mowy wymawia nieprawidłowo, tzn. zamiast oczekiwanej głoski wymawia inną, np. zamiast k, g wymawia t, d, zamiast s, z, c, # 3) wymawia ś, ź, ć, j zamiast s, z, ć, J wy mawia s, z, c, J, zamiast r wymawia 1 lub "; — ubezdźwięcznia głoski dźwięczne, np. zamiast b wymawia p, zamiast z wymawia s, zamiast ź wymawia s itp.; — r wymawia jako r francuskie (wibracja języczka w tylnej części jamy ustnej) lub między- zębowe (język wsunięty między zęby) lub inaczej je deformując; — wsuwa język między zęby lub układa język i wargi przy wymawianiu s, z, c, #, s, ź, ć, %, ś, ź, ć, j tak, że głoski te są w efekcie nienaturalne, świszczące; — przestawia sylaby w obrębie wyrazu lub skraca wyrazy; — ma głos chrapliwy albo matowy, albo nosowy, albo zbyt wysoki; — ma zbyt powolne lub zbyt szybkie tempo wypowiedzi; — ma objawy jąkania. 4. Ocena budowy i sprawności aparatu artykulacyjnego Żeby wykryć nieprawidłowości w budowie i funkcjonowaniu warg, języka (także wędzidełka podjęzykowego), podniebienia miękkiego, w budowie podniebienia twardego i w stanie zgryzu, prowadzi się obserwację budowy aparatu artykulacyjnego oraz poleca się wykonanie kilku układów narządów artykulacyjnych. Tę część badania przeprowadza się przed lustrem. ^ Dźwięki mowy są zapisywane znakami transkrypcji fonetycznej słowiańskiej, np. J = dz, ś = sz, ź = ż, rz, J = dż, kl = ł. = dź, 28 Dziecko naśladuje oglądane w lustrze różne ćwiczenia narządów artykulacyjnych: — cmokanie; — wysuwanie i chowanie języka; — szerokie otwieranie warg; — zamykanie zębów z jednoczesnym cofaniem kącików warg („szeroki uśmiech"); — kląskania (zabawa „w konika"); — oblizywanie językiem warg, wargi są szeroko otwarte; — unoszenie języka (zabawa w kotka, który pije mleko); — „grot" (j§zyk Jest wysunięty z ust, nie opiera się o zęby, jest „ostro" zakończony); — naprzemienne dotykanie — „ostro" zakończonym czubkiem języka — zębów i dziąseł. Ocena budowy i sprawności aparatu artykulacyjnego jest negatywna, jeżeli u sześciolatków obserwuje się jakąkolwiek nieprawidłowość w budowie wymienionych części aparatu artykulacyj- nego lub w jego funkcjonowaniu, wyrażającą się niemożnością wykonania któregokolwiek ze sprawdzanych układów i ruchów. Wynik badania przesiewowego do wykrywania zaburzeń rozwoju mowy u dzieci sześcio- letnich uważa się za dodatni, zobowiązujący osobę badającą do skierowania dziecka do logopedy, jeżeli: — wywiad z matką (opiekunką) dziecka sugeruje występowanie zaburzeń mowy i/lub — w badaniu dziecka stwierdza się niedostateczne (negatywne) wyniki dotyczące: 1) rozumienia poleceń słownych i/lub 2) zdolności wypowiadania się i/lub 3) prawidłowości wymawiania dźwię ków mowy i wyrazów i/lub 4) budowy i sprawności aparatu artykulacyjnego. 2 9 uważają, IK U b3 5 Z. na