Podstawy wsp�czesnej pedagogiki Seria WYCHOWANIE By� dojrza�ym Szukam przyjaci� Podstawy wsp�czesnej pedagogiki STEFAN KUNOWSKI Podstawy wsp�czesnej pedagogiki ~ J /!�'J WYDAWNICTWO SALEZJA�SKIE Warszawa 1993 Redakcja ks. Roman Szpakowski sdb Maria D. �piewakowska Publikacja dotowana przez KBN (c) by Wydawnictwo Salezja�skie, Warszawa ISBN 83-85528-Ol-X SPIS TRE�CI Przedmowa do wydania drugiego Przedmowa do wydania pierwszego Wprowadzenie W.vkazdwki bibliograficzne CZʌ� I. WST�P DO PEDAGOGIKI JAKO NAUKI fto~dz. I Znaczenie wsp�czesne wychowania 1. Zjawiska przemian w wychowaniu 2. Rola i funkcje wychowania 3. Spo�eczne znaczenie wychowania ~uxdz. II Poj�cie pedagogiki jako nauki 1. Podstawowe terminy i nazwy zjawisk 2. Wyrazy pochodne w pedagogice 3. Okre�lenie charakteru naukowego pedagogiki ~(r)sdz. III Budowa pedagogiki i jej miejsce w systemie nauk 1. Rozw�j naukowy pedagogiki 2. Dzia�y wsp�czesnej pedagogiki 3. Przedmiot i miejsce pedagogiki w systemie nauk ~ttxclz. IV Metody bada� pedagogicznych 1. �r�d�a pedagogiki i ich opracowanie 2. Przyrodnicze metody badania w pedagogice 3. Humanistyczne metody badania w pedagogice ~nydz. V Nauki wsp�pracuj�ce z pedagogik� 1. Nauki historyczne w pedagogice 2. Nauki empiryczne w pedagogice 3. Nauki �wiatopogl�dowe w pedagogice W,vkaz�wki bibliograftczne do cz�ci I 7 10 13 15 19 20 21 23 25 25 29 32 35 35 37 39 42 42 44 46 49 52 55 60 63 CZʌ� II. PEDAGOGIKA POR�WNAWCZA WSPӣCZESNE SYSTEMY WYCHOWANIA ~ozdz. I Geneza wsp�czesnych system�w wychowawczych . . . . . . . 70 1. Rozw�j kapitalizmu i jego skutki . . . . . . . . . . . 70 2. Ruchy spo�eczno-polityczne XIX wieku a kwestia robotnicza . . 73 3. Rozdzia� system�w wychowawczych . . . . . . . . . . 76 S Rozdz. II Charakterystyka wsp�czesnych system�w wychowania . . . . . 80 1. Konieczno�� nowej orientacji w wychowaniu . . . . . . . 80 2. Poj�cie nowoczesnego systemu wychowania i jego budowa . . . 83 3. �r�d�a zr�nicowania system�w wychowawczych . . . . . . 88 Rozdz. III System chrze�cija�ski wychowania . . . . . . . . . . . 94 1. Za�o�enia systemu chrze�cija�skiego . . . . . . . . . . 94 2. Ideologia wsp�czesnego wychowania chrze�cija�skiego . . . . 98 3. Doktryna wychowawcza Ko�cio�a . . . . . . . . . . . 104 Rozdz. IV System wychowania liberalnego . . . . . . . . . . . . 108 1. Geneza i rozw�j systemu . . . . . . . . . . . . . . 108 2. Podstawy organizacyjne i zasady systemu liberalnego . . . . 113 3. Ideologia systemu liberalnego wychowania . . . . . . . . 116 Rozdz. V System socjalistyczny wychowania . . . . . . . . . . . . 123 1. Geneza i rozw�j systemu . . . . . . . . . . . . . . 123 2. Za�o�enia systemu wychowania socjalistycznego . . . . . . 130 3. Ideologia systemu wychowania socjalistycznego . . . . . . 136 Wskaz�wki bibliograficzne do cz�ci ll . . . . . . . . . . . . . . 151 CZʌ� III. PEDAGOGIKA TEORETYCZNA PROCES WYCHOWAWCZEGO ROZWOJU CZ�OWIEKA Rozdz. I Poj�cie wychowania . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 I. Zjawisko rozwoju wychowawczego . . . . . . . . . . . 164 2. Okre�lenie wychowania . . . . . . . . . . . . . . 166 3. Sk�adniki (dynamizmy) wychowania . . . . . . . . . . 171 Rozdz. II Istota wychowania jako wytworu . . . . . . . . . . . . 181 I. Trzy mo�liwo�ci w wychowaniu . . . . . . . . . . . . I81 2. Czynniki rozwojowe cz�owieka . . . . . . . . . . . . 185 3. Dwu- i tr�jczynnikowe teorie rozwoju . . . . . . . . . 187 Rozdz. Ill Wychowanie jako rozw�j biosu . . . . . . . . . . . . 194 1. Teoria warstwicowa rozwoju cz�owieka . . . . . . . . . 194 2. Rozwojowe formy �yciowe . . . . . . . . . . . . . 203 3. Struktury rozwojowe cz�owieka . . . . . . . . . . . . 215 Rozdz. IV Wychowanie jako wp�yw sytuacji spo�ecznych etosu . . . . . 228 I. Znaczenie �rodowiska w wychowaniu . . . . . . . . . . 228 2. Sytuacje wychowawcze . . . . . . . . . . . . . . . 237 3. Morale sytuacji spo�ecznych etosu . . . . . . . . . 240 Rozdz. V Wychowanie jako urabianie przez dzia�anie agonu . . . . . 245 1. Zadania i funkcje wychowawc�w . . . . . . . . . 245 2. Zasadnicze czynno�ci wychowawcze . . . . . . . . 253 3. Wsp�praca wychowawcza jako warunek ak ummnm4ci dri:~iania agonu 256 Wskaz�wki bibliograficzne do cz�ci III . . . . 260 PRZEDMOWA DO WYDANIA DRUGIEGO Polska pedagogika pocz�tku lat 90-tych znajduje si� w stanie kry~y(r)u. Widoczne s� intensywne i - by tak rzec - gor�czkowe poszultiwania dr�g wyj�cia z istniej�cej sytuacji. Zadanie to prowadzi do ~ipyta� pierwszych": jaki jest przedmiot, cel i rola nauk pedagogicz~ych w naszym kraju po upadku komunizmu? W dyskusji na ten temat udzia� bior� naukowcy-teoretycy, peda~edzy-praktycy, a tak�e przedstawiciele �rodowisk spo�ecznych, kulturalnych czy wyznaniowych. Widoczne s� tu dwie g��wne tendencje. ~lerwsza ma charakter rozliczeniowy, dotyczy tzw. pedagogiki socjalisfycznej i jej czo�owych przedstawicieli. Drugi kierunek - to poszukiwa~fle teoretycznych i spo�ecznych fundament�w dla "nowej pedagogiki". ~N~r�d r�nych orientacji i pogl�d�w, kt�re wyst�puj� na tym polu, nie ptak hase� tzw. nowej lewicy, neomarksizmu, postmodernizmu czy Mchu New Age. St�d te� niekiedy nowe rozwi�zania sprowadzaj� si� ~v istocie do przyjmowania i powielenia wyeksploatowanych czy te� ~~skrystalizowanych podstaw my�lenia o pedagogice. Istnieje te� inne niebezpiecze�stwo. Pedagogika stoi dzi� w obliczu iaiewu literatury typu praktycznego, poradnikowego. Wydawnictwa te ~(r)ncentruj� si� na pytaniu: jak wychowywa�? W przewa�aj�cej mierze odpowied� na t� kwesti� jest niepe�na, co gorsza - opiera si� na p�ytkiej ~cjotechnice, dzia�aniu obliczonym na tani, szybki sukces praktyczny. ladami i gotowymi receptami s�u�� w tej mierze zar�wno liczne t�umaczenia obcych wydawnictw, jak i ksi��ki rodzimych autor�w. Ta socjotechniczna propozycja zaadresowana jest do szerokiego grona ~tibiorc�w. Kokietuje nauczycieli, wychowawc�w, organizator�w edukacji pozaszkolnej, jak i rodzic�w, a nawet - kandydat�w do roli ojca ~xy matki. Jak dot�d, brak w naszej literaturze systematycznego i pe�nego, na nowo opracowanego zarysu pedagogiki. Luki tej nie wype�niaj� spora 6 7 dycznie ukazuj�ce si� ksi��ki. S� one, jak ju� zaznaczono, albo wyrazem okre�lonej, partykularnej ideologii, w�skiej opcji teoretycznej, albo te� koncentruj� si� na wybranym fragmencie nauki o wychowaniu. Tym bardziej niewystarczaj�ce s� ciekawe sk�din�d i warto�ciowe, ale przyczynkowe wypowiedzi o pedagogice i wychowaniu, publikowane na �amach fachowej prasy. W tej sytuacji, kt�ra trafnie bywa okre�lana mianem "wychowania na rozdro�u", ze wszech miar uzasadniona jest propozycja wznowienia znanej ksi��ki Stefana Kunowskiego Podstawy wsp�lczesnej pedagogiki. Wydawnictwo to by�o w swoim czasie bestselerem czytelniczym. Silnie wspiera�o niemarksistowskie przycz�ki polskiej pedagogiki. Zaj�o wa�ne i trwa�e miejsce w procesie kszta�cenia pedagog�w na r�nych szczeblach edukacji. I co wa�niejsze, nadal mo�e i powinno pe�ni� to swoje zadanie. O wysokiej warto�ci ksi��ki Stefana Kunowskiego wypowiada�o si� wielu specjalist�w. Walory te pomy�lnie przesz�y pr�b� czasu. Aktualno�� tego dzie�a wi��e si� g��wnie z prezentowanym przez Autora typem pedagogicznego my�lenia, szerokim zakresem i wyczerpuj�cym charakterem ksi��ki oraz z jej mistrzostwem formalnym. Dla Stefana Kunowskiego pedagogika jest przede wszystkim nauk� o cz�owieku, a wychowanie - wspomaganiem rozwoju osoby ludzkiej. Ta podmiotowa perspektywa widoczna jest w ka�dej z trzech cz�ci prezentowanej ksi��ki: - we wst�pie do pedagogiki, w charakterystyce wsp�czesnych system�w wychowania oraz w cz�ci po�wi�conej pedagogice teoretycznej. Pierwsze dwa fragmenty ksi��ki maj� charakter analityczno-sprawozdawczy, fragment trzeci - to pr�ba autorskiej prezentacji wychowania chrze�cija�skiego. Stefan Kunowski w �adnym miejscu swojej publikacji nie podsuwa Czytelnikowi okre�lonych wybor�w, nie narzuca swoich preferencji. Rzeczowo i precyzyjnie przedstawia wybrane idee, stanowiska i teorie pedagogiczne. M�wi o ludziach, �rodowiskach i instytucjach zajmuj�cych si� nauk� o wychowa�cu. Autor w s�owach pe�nych taktu i tolerancji skupia uwag� na g��wnych reprezentantach opisywanej problematyki. Nie brak tu libera��w, marksist�w czy przedstawicieli pedagogiki chrze�cija�skiej. Przeprowadzone analizy opieraj� si� na g��bokiej znajomo�ci zagadnienia. Obejmuj� - obok prac pedagogicznych - tak�e literatur� filozoficzn�, psychologicin~t �rur teksty z zakresu historii wychowania. W parze z tym idiic r.wi4riu�� i jasno�� wywodu. ~c>dkre�li� wypada tak�e niegdysiejsz� elegancj� tego pisarstwa, kt�re ~aie by� wzorem dla dzisiejszych tw�rc�w. Ksi��ka Stefana Kunowskiego Podstawy wsp�lczesnej pedagogiki prowadzi w �wiat takich warto�ci, jak m.in. mi�o��, prawda, wolno�� j fruwa cz�owieka oraz demokracja. Wyrastaj�ce z tych fundament�w yY~chowanie stawia przed pedagogiem powa�ne zadania. Wykraczaj� ~pe poza osob� wychowanka - obejmuj� ca�y jego �wiat; wyst�puj� po granic� dnia dzisiejszego - kieruj� si� w stron� przysz�ych wymiaCrtSw �ycia. Jest to "pedagogika zaufania". Dostrzega i dowarto�ciolVUje to, co jest, rozwija istniej�ce si�y i mo�liwo�ci, buduje nadziej� ~lowieka. Dr hab. Wiestaw Theiss 9 PRZEDMOWA DO WYDANIA PIERWSZEGO Z rado�ci� i poczuciem spelnionego obowi�zku wobec niezapomnianego Profesora oddajemy do r�k czytelnika jego ostatni� ksi��k�. "Podstawy wsp�lczesnej pedagogiki " to synteza przemy�le� Profesora Stefana Kunowskiego (1909-1977) - wybitnego uczonego, tw�rcy teoretycznych koncepcji wychowania chrze�cija�skiego, zaslu�onego nauczyciela akademickiego. Ogromna erudycja Autora, poparta por�wnawcz� i krytyczn� analiz� literatury filozoficznej, psychologicznej, socjologicznej, dotycz�cej r�nych system�w wychowawczych, pozwolila mu na opracowanie obszernej monografii, daj�cej wielostronny wgl�d w struktur� i problemy naukowe pedagogiki. Wyklad zawarty w tej monografii jest tak systematyczny, logiczny i zwarty, �e mo�e by� r�wnocze�nie uznany za podr�cznik akademicki o du�ej warto�ci dydaktycznej. Precyzyjne, a r�wnocze�nie oryginalne wyja�nienia terminologiczne, naukoznawcze i metodologiczne Autora, s� punktem wyj�cia do szczeg�lowego opracowania pedagogiki por�wnawczej. Stanowi ona temat drugiej cz�ci ksi��ki. Zawarte w niej om�wienie genezy wsp�lczesnych system�w wychowania oraz analiza system�w chrze�cija�skiego, liberalnego i socjalistycznego s� przykladem kompetentnego i obiektywnego prezentowania r�nych zalo�e�, pogl�d�w i postaw, maj�cych istotne znaczenie dla poszczeg�lnych ideologii wychowania i system�w pedagogicznych. Pedagogika por�wnawcza w uj�ciu Profesora Kunowskiego jest opracowana w oparciu o �r�dla poparte faktami i stanowi zwart� calo��. W interpretacji Autor stosuje metod� analityczno-krytyczn�, jakkolwiek rezygnuje z dyskusji i oceny r�nych stanowisk i kierunk�w. Prezentuje jednak jasno sw�j pogl�d naukowy, pisz�c o doktrynie wychowawczej Ko�ciola i o systemie ~lr~chowania chrze�cija�skiego. Przyjmuje mianowicie zalo�enia peogiki katolickiej, podkre�laj�c jej warto�� moraln� i spoleczn�. W cz�ci trzeciej swojej pracy Autor rozwija bardziej szczeg�lowo ~ncepcjg wychowania chrze�cija�skiego. Punktem wyj�cia jest tu ~y Analna, nawi�zuj�ca do teorii warstwicowej Xessena, teoria t~cesu wychowawczego rozwoju czlowieka. Profesor Kunowski zna iMte rozbudowuje teori� warstwicow�, opracowuj�c szczeg�lowo tw�j struktury �wiatopogl�dowej i podkre�laj�c chrystocentryzm ~to naczelny cel wychowania. Koncepcja wychowania jako rozw�j su, a nast�pnie etosu i wreszcie agosu, wprowadzenie poj�cia "losu" ~e czynnika ksztaltuj�cego czlowieka, podkre�lenie wsp�lpracy _ ~~howanka jako warunku skutecznego wychowania, to oryginalne, asadnione teoretycznie i plodne praktycznie pogl�dy Profesora. ~o idealem jest - jak pisze - integracja wszystkich dziala� wy (r)wawczych do najwy�szej funkcji Ko�ciola w duchu Chrystusa. wyja�nia dalej - rozwijaj�c koncepcj� wychowania chrze�cija�skiego ~~pk� rol� spelniaj� poszczeg�lne funkcje wychowania w perspektywie dprzyrodzonej, w �wietle skutk�w grzechu pierworodnego, a nade ~tystko laski. Ksi��ka "Podstawy wsp�lczesnej pedagogiki" stanowi cenny lad do ubogiej biblioteki katolickiej pedagogiki. Profesor Kunowski zako�czyl t~ swoj� prac� w roku 1972. r�nych przyczyn druk ksi��ki znacznie si� op�nil. St�d, jakkolk tre�ci w niej zawarte dotycz� podstaw wsp�lczesnej pedagogiki, to wnocze�nie zawieraj� informacje i materialy o charakterze histycznym, a nawet dokumentalnym. Dlatego jest ona dzielem unikal ~m w pedagogice. Ze wzgl�du na humanizm tre�ci, merytoryczne ~gactwo i konstruktywn� analiz� procesu wychowania, wzbogacone o now� jego koncepcj�, ksi��ka Profesora Kunowskiego stanowi inny wklad w polsk� kultur� pedagogiczn�. Autor przez 30 lat byl kierownikiem Katedry Pedagogiki na ~'atolickim Uniwersytecie Lubelskim. Tysi�ce student�w sluchalo jego Wyklad�w o kierunkach pedagogiki, o jej celach i systemach, o strukt~ne procesu wychowawczego. Niekt�rzy z nich kontynuuj� badania profesora Kunowskiego, wielu przejglo si� funkcj� wychowania w rozwoju czlowieka. Czy Profesor stworzyl szkol� pedagogiki katolickiej? 10 11 Formalnie nie, bo nie mial po temu warunk�w, lecz pozostawi) liczne grono uczni�w, kt�rzy pami�taj� posta� swojego Profesora - prawdziwego uczonego i chrze�cijanina*. Nale�y sig szczera wdzi�czno�� wszystkim, kt�rzy przyczynili sig do wydania tej pracy, a zwlaszcza c�rce Profesora M. Kunowskiej-Porgbnej za prace nad przygotowaniem ksi��ki do druku. Prof. dr Zofia S�kowska * Pierwsze opracowanie dorobku dydaktycznego i naukowego Profesora wraz z bibliografi� Czytelnik znajdzie w Rocznikach Filozoficznych TN KUL 27: 1979 z. 4 s. 7-51. WPROWADZENIE Poxt�p w dziedzinie wiedzy pedagogicznej wymaga pr�by usyst~tyzowania jej w taki spos�b, aby studiuj�cym to zagadnienie e~liwi� zorientowanie si� w ca�okszta�cie problem�w wsp�czes i. W wyk�adach tych nie chodzi o zewn�trzny opis, rejestruj�cy tylucje i organizacje wychowania w poszczeg�lnych krajach czy _ ~tynentach �wiata, lecz o wewn�trzn� charakterystyk� wsp�czes h tendencji wychowawczych, kt�re dzi� przerastaj� tradycyjny ~krcs wychowania oraz kszta�towania dzieci i m�odzie�y, a staj� si� wadzeniem cz�owieka w ci�gu ca�ego jego �ycia do pe�ni rozwoju ~wiecze�stwa. St�d to nowoczesna pedagogika, zachowuj�c sw� t(r)ryczn� nazw�, wywodz�c� si� od wychowawczego prowadzenia (r)t;ka, w istocie swej staje si� antropagogik�', czyli wiedz� o prowa_ niu cz�owieka ku jego wysokim przeznaczeniom. Wyk�ad wi�c ogra y si� do zarysowania podstaw, z kt�rych wyrasta wsp�czesna `Tradycyjnie naj�atwiej by�oby zacz�� od podania okre�lenia pedagojako nauki o wychowaniu, a nast�pnie sformu�owa�, co si� rozumie ~z wychowanie. Niestety na tej dedukcyjnej drodze od przyj�tego i~ g�ry i cz�sto dowolnie poj�cia wychowania do jego szczeg��w, �cych zastosowanie w rzeczywisto�ci, dochodzi si� do praktycznych s�a� wychowawc�w, maj�cych te zalecenia wykona�. Jednak�e itteczno�� praktycznego wychowania nie zale�y tylko od wychowaw w. Dla dobrej wi�c roboty wychowawczej dobrze jest szerzej zro mie� sam� rzeczywisto��, same zjawiska i przedmiot, w kt�rym �~�anie si� odbywa. Dlatego rezygnuj�c z definicji wychowania jako it~ktu wyj�cia, b�dziemy si� starali indukcyjnie najpierw przyjrze� si� mej rzeczywisto�ci i zjawiskom wychowania, by analizuj�c je w proce ~ historycznego rozwoju zrozumie� ich sens i znaczenie. Szukamy ~ Grec. antropos - cz�owiek, ago - prowadz�, agogija - prowadzenie. 12 13 bowiem podstaw wsp�czesnej pedagogiki, z kt�rych ona wyrasta. Nie chodzi wi�c ani o elementy, ani o problemy okre�lonego kierunku wychowania, lecz o pocz�tki i podwaliny, o pod�o�a, na kt�rych zbudowany jest gmach nowoczesnej pedagogiki, szczeg�lnie za� skupimy uwag� na podstawach naukowych, �wiatopogl�dowych i filozoficznych. St�d podstawy te w ca�o�ci bior�c, obejmuj� przede wszystkim charakter naukowy pedagogiki, zr�nicowanie �wiatopogl�dowe jej uj��, nowoczesn� teori� rozwoju cz�owieka i jego uwarunkowa�, zagadnienia przemiany duchowej w cz�owieku, odbywaj�cej si� pod wp�ywem wychowania, realizacj� praktyczn� wszechstronnego rozwoju ludzi oraz trudno�ci na drodze tej realizacji, nasuwane przez pal�ce problemy wsp�czesnej sytuacji wychowawczej. Na zako�czenie wyja�nie� wprowadzaj�cych pragn� z�o�y� Prof. dr Kazimierzowi So�nickiemu podzi�kowanie za �yczliwe uwagi, kt�re przyczyni�y si� do udoskonalenia niniejszej pracy. Autor WSKAZ�WKI BIBLIOGRAFICZNE ~bejmuj� dzie�a og�lne, dotycz�ce podstaw wychowania, w uk�adzie chrono ~) w j�:,ykW polskim E., Zasadnicze zagadnienia pedagogiczne (t�um. z niem.), Warszawa 1914. ski L., Wst�p do pedagogiki, Lw�w-Warszawa 1922. Iski Z., Gt�wne momenty my�li i bada� pedagogicznych, Lublin 1923. towicz M., Problemy wychowania wsp�lczesnego, Warszawa 1927. sx A., O wychowaniu, Lw�w-Warszawa 19302. s�ski S., Podr�cznik pedagogiczny, Krak�w 1930. n S., Podstawy pedagogiki (t�um. z ros.), Warszawa 1931. akowski Z., Pedagogika og�lna (W:) Encyklopedia Wychowania t. 1 Warszawa ~3 s. 701-785. Vivre-Tochowicz, Podstawy wsp�lczesnej pedagogiki (t�um. z franc.), W�oc�awek L H., Podstawy i zasady wychowania, Warszawa 1946; 1957. ki K., Pedagogika og�lna, Inowroc�aw 1946. J. (red.), Elementy nauk pedagogicznych, Katowice 1946. ~czy�ski B., Wsp�lczesne pr�dy pedagogiczne, Warszawa 1947. iV 1. (red.), Pedagogika (t�um. z ros.), t. 1-2 Warszawa 1950. niecki J., Wychowanie czlowieka, Krak�w 1961. ~ L., Pr�dy i kierunki w pedagogice XX wieku, Warszawa 1962. W., Wprowadzenie do pedagogiki, Warszawa 19622. kowski Z., Wychowanie czlowieka w zmiennej spoleczno�ci, Warszawa K., Istota i cele wychowania, Warszawa 1964. K., Rozw�j pedagogiki zachodniej na przelomie XIX i XX wieku, Warszawa odolski B., Wychowanie dla przyszlo�ci, Warszawa 1968'. af~et G., Wprowadzenie do pedagogiki (t�um. z franc.), Warszawa 1968. odolski B. (red.) Pedagogika. Podr�cznik dla kandydat�w na nauczycieli, Warszawa 1970. addlski B., Trzy pedagogiki, Warszawa 1970. 14 15 b) w j�zykach obcych Willmann O., Didaktik als Bildungslehre pach �hren Beziehungen zur Sozialforschung und zur Gesch�chte der Bildung, Braunschweig 1909. Adams J., The Evolution of Educational Theory, London 1912. Barth P., Die Elemente der Erziehungs - und Unterrichtslehre, Leipzig 1921. Gtittler J., System der Padagogik, Munchen 1927; 19482; 196010. Adams J., Educational Theories, London 1928. De Hovre F., Brecks L., Les maftres de la pedagogie contemporaine, Paris 1937. Hubert R., Traite de pedagogie generale, Paris 1946; 19524. Schneider J., Einfiihrung in die Erziehungswissenschaft, Graz 1953; 19603. Ross J. S., Groundwork of Educational Theory, London 19559. Lester Smith W. O., Education. An Introductory Survey, Harmondsworth 1957. Gonczarow N. K., Woprosy piedagogiki, Moskwa 1960. Osnowy kommunisticzeskogo wospitanija, Moskwa 1960. Kriekemens A., Pedagogie generale, Louvain 1963; 1967. Petzelt A., Grundlegung der Erziehung, Freiburg i. Br. 19612. Wilds E., The Foundation of Modern Education, New York 19613. Brezinka W., Erziehung als Lebenshilfe, Wien 19633. Planchard E., Introduction a la Pedagogie, Leuven-Paris 1963. Wynne J. P., Theories of Education, New York 1963. Flitner W., Allgemeine Padagogik, Stuttgart 19649. Henz H., Lehrbuch der systematischen Padagogik, Freiburg i. Br. 1965. Crow L., Crow A., Introduction to Education, New York 19662. Bo�dyriew N. J., Gonezarow N. K., Korolew F. F., Piedagogika, Moskwa 1969. Adamski F. (red.), Sp�r o warto�ci w kulturze i wychowaniu, Krak�w 1991. Araszkiewicz F. W., Idealy wychowawcze Drugiej Rzeczypospolitej. Warszawa 1978. Aronson E., Czlowiek - istota spoleczna, Warszawa 1987. Balcerek M., Rozw�j opieki nad dzieckiem w Polsce w latach 1918-1939. Warszawa 1978. Barker Ph., Pod.stawy psychiatrii dzieci�cej, Warszawa 1974. Bluszcz K., Edukacja i wyzwolenie, Krak�w 1992. Chejnicka-Bezwi�ska T., W poszukiwaniu to�.samo.�ci pedagogiki. �wiadomo�� teoretyczno-metodologiczna wsp�lczesnej pedagogiki polskiej (geneza i stan), Bydgoszcz 1989. Czap�w Cz., Wychowanie resocjalizuj�ce. Elementy metodyki i diagnostyki, Warszawa 1982. Czap�w Cz., Jedlewski S., Pedagogika resocjalizacyjna, Warszawa 1971. D�browski K., Osobowo�� i jej ksztaltowanie przez dezintegracj� pozytywn�, Warszawa 1975. Demel M., Pedagogika zdrowia, Warszawa 1980. Demel M., Sk�ad A., Teoria wychowania fizycznego, Warszawa 1989. 16 llrynda D., Pedagogika Drugiej Rzeczypospolitej. Katowice 1987. l)yczewski L. (red.), Kultura polska w procesie przemian, Lublin 1993. f)yczewski L. (red.), Warto�ci w kulturze polskiej, Lublin 1993. ~'wolucja to�samo�ci pedagogiki. Materia�y Zjazdu Polskiego Towarzystwa Pedagogiki, Warszawa 1993. ~llipczuk H., Potrzeby psychiczne dzieci i mlodzie�y, Warszawa 1980. ~ttlkierska A., Pytania o pedagogik�, Warszawa 1990. dacz M., Podstawy wychowania, Niepokalan�w 1993. ~rski S., Psychoterapia w wychowaniu, Warszawa 1986. ~ilCZewski A., Wst�p do doroslo�ci, Warszawa 1991. ~(ICZewski A., Radomski J., Wychowanie seksualne i problemy seksuologiczne wieku rozwojowego, Warszawa 1986. ~(l~zewski A., Korczak Z., Popielarska A., Rozw�j i zdrowie ucznia, Warszawa 1985. ~pnowski A., Psychologia spoleczna a zagadnienia wychowania, Wroc�aw 1980. ~~ttowski A., Poznawanie uczni�w. Zdobywanie informacji w pracy wychowawczej, Warszawa 1985. ~~tni�ski A., Funkcje pedagogiki spolecznej. Wyd. IV. Warszawa 1980. [~twula St., Rozdro�a i szanse wychowania, Olsztyn 1986. ~snarzewski K., Podstawy teorii oddzialywa� wychowawczych, Wyd. 2 Warszawa 1987. ~ozielecki J., Koncepcje psychologiczne czlowieka, Warszawa 1980. ~~ezkowski St. (oprac.), Strategie wychowawcze, Krak�w 1986. ~Npisiewicz Cz., Podstawy dydaktyki og�lnej, Warszawa 1988. ~wu�nica R., Dwie racjonalno�ci. Od filozofii sensu ku pedagogice og�lnej, Wroc�aw 1987. Wieci�ski Z., Socjopatologia edukacji, Warszawa 1992. ~Wleci�ski Z. (red.), Nieobecne dyskursy. Cz. I, Toru� 1991. ~Wieci�ski Z., Witkowski L. (red.), Ku pedagogii pogranicza, Toru� 1990. bocki M., Metody bada� pedagogicznych, Warszawa 1984. bocki M., Wychowanie w klasie szkolnej. Z zagadnie� dynamiki grupowej, Warszawa 1985. kaszewicz R., Edukacja dialektyczna i szkota przyszlo�ci, Wroc�aw 1991. -~kaszewski W., Osobowo�e.~ Struktura i funkcje regulacyjne, Warszawa 1974. ~uy R., Psychologia i dylemat ludzki, Warszawa 1973. ~i�so J. (red.), Historia wychowania. Wiek XX. T. 1-2. Wyd. 2. Warszawa 1981. ~Itliller R., Socjalizacja - wychowanie - psychoterapia, Warszawa 1981. lVluszy�ski H., Wychowanie moralne w zespole, Warszawa 1974. ~uszy�ski H., Ideal i cele wychowania, Warszawa 1974. �~uszy�ski H., Zarys teorii wychowania, Warszawa 1980. ~Islaskowski St., Humanizm i podmiotowo�� w wychowaniu. Na przykladzie szkolnych ,system�w wychowania w Polsce. Wyd. 2, Toru� 1992. Nowak J. (red.), O�wiata i wychowanie w okresie cywilizacyjn�go przelomu, Warszawa 1988. ~lowak S. (red.), Teorie postaw, Warszawa 1973. '' x: 17 Obuchowski K., Psychologia d��e� ludzkich, Warszawa 1972. Oko� W., Wprowadzenie do dydaktyki og�lnej, Warszawa 1987. Pietrasi�ski Z., Kierowanie wlasnym rozwojem, Warszawa 1977. Przetacznikowa M., Makie��o-Jar�a G., Psychologia rozwojowa, Warszawa 1974. Reykowski J. (red.), Osobowo�� a spoleczne zachowanie si� ludzi, Warszawa 1980. I I Rodziewicz E., Szczepska-Pustkowska M. (red.), Od pedagogiki ku pedagogii, Toru� 1993. ' Ruci�ski St., Wychowanie jako wprowadzenie w �ycie warto�ciowe, Wyd. 2, Warszawa 1988. Rusakowska D., Nauczyciel i innowacje pedagogiczne, Warszawa 1986. Rutkowiak J. (red.), Pytanie - dialog - wychowanie, Warszawa 1992. Schoenebeck H., Antypedagogika w dialogu. Wprowadzenie w rozmy�lanie an~I typedagogiczne, Toru� 1991. Siek S., Relaks i autosugestia, Warszawa 1986. Skorny Z., Psychologia wychowawcza dla nauczycieli, Warszawa 1987. S�obodzian Z., Tw�rcza praca dziecka. Dzialanie jako droga poznania i rozwoju, Warszawa 1961. Spionek H., Psychologiczna analiza trudno�ci i niepowodze� szkolnych, Warszawa 1970. Strelau J., Temperament - osobowo�� - dzialanie, Warszawa 1985. Suchodolski B., Wychowanie a strategia �ycia, Warszawa 1983. Suchodolski B., Wychowanie mimo wszystko, Warszawa 1990. Suchodolski B. (red.), Alternatywna pedagogika humanistyczna, Wroc�aw 1990. Szkota, ksztalcenie, wychowanie, "Znak" 1993 nr 9/460/. Szkudlarek T., �liwierski B., Wyzwania pedagogiki krytycznej i antypedagogiki, Krak�w 1991. Tarnowski J., Problem chrze�cija�skiej pedagogiki egzystencjalnej, Warszawa 1982. Tarnowski J., Wychowanie do pokoju z Bogiem i lud�mi. Wyd. 2, Pozna� 1984. Tomaszewski T., Gl�wne idee wsp�tczesnej psychologii, Warszawa 1986. Witkowski L., To�samo�� i zmiana. Wst�p do epistemologicznej analizy kontekst�w 'I edukacyjnych, Toru� 1988. Wojnar I. (red.), Wychowanie przez sztuk�, Warszawa 1985. Wo�oszyn S., Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku. Pr�ba zarysu encyklopedycznego. Warszawa 1992. ' Wroczy�ski R., Dzieje o�wiaty polskiej do roku 1795. Warszawa 1983. Wroczy�ski R., Dzieje o�wiaty polskiej 1795-1945. Warszawa 1980. Wroczy�ski, Pedagogika spoleczna. Wyd. 4. Warszawa 1985. Trempa�a E. (red.), Edukacja r�wnolegla. Bydgoszcz 1990. Wychowanie na rozdro�u, "Znak" 1991 nr 9/436/. ', Zaborowski Z., Stosunki mi�dzyludzkie, Wroc�aw 1986. Zaborowski Z., Trening interpersonalny, Wroc�aw 1985. Zaborowski Z., Psychospoleczne problemy pracy nauczyciela, Warszawa 1986. �ebrowska M. (red.), Psychologia rozwojowa dzieci i mlodzie�y, Warszawa 1986. Cz�� I - WST�P DO PEDAGOGIKI JAKO NAUKI Rozdzia� I ZNACZENIE WSPӣCZESNE WYCHOWANIA Szukaj�c wsp�czesnego znaczenia wychowania, musimy pocz�t~WO pos�ugiwa� si� potocznym rozumieniem wyrazu "wychowanie", rc w j�zyku polskim dzisiaj oznacza wszelkie celowe oddzia�ywanie gzi dojrza�ych (wychowawc�w) przede wszystkim na dzieci i m�odzie� ~tyehowank�w), aby w nich kszta�towa� okre�lone poj�cia, uczucia, ~Iltawy, d��enia. Dlatego dzia�anie wychowawcze zawiera w sobie ~Iek�, dostarczanie rozrywki i kultury, wychowanie fizyczne, umys E, moralne, spo�eczne, estetyczne, ideowe, a obok tego nauczanie, 0lenie, przygotowanie do r�nych zada�, np. przysposobienie rol kszta�cenie w r�nych kierunkach, o�wiat�, popularyzacj�, porad o, reklam�, agitacj� itp. oddzia�ywanie jednych ludzi na drugich. tym dzia�alno�� wychowawcza jest jako� spo�ecznie zorganizowa popierana, aprobowana i odbywa si� przez i w ramach �ycia oklonych grup spo�ecznych, kt�re staj� si� instytucjami wychowuj�cyjak rodzina, szko�a, organizacja m�odzie�owa, zak�ad pracy, teatr, ll~Zeum itd. Je�li za� do instytucji wychowuj�cych zaliczamy dzi� nie o dom rodzinny i szko�y, ale tak�e zak�ady spo�eczne, o�wiatowe i ~Ituralne, to dotykamy �wie�o zachodz�cych zmian, kt�re przed os tii� wojn� mog�y by� nieznane lub ma�o upowszechnione. Tote� dla ~illezienia sensu wy�ej wymienionych, wielokierunkowych dzia�a� wy~oWawczych, przyjrzymy si� najpierw wszystkim zjawiskom przemian chodz�cych obecnie w wychowaniu, by na tej drodze zarejestrowa _ zmian zrozumie� pojawiaj�ce si� nowe role, czyli funkcje wycho ;ia, do czego te zmiany s�u�� i by wreszcie okre�li� jakie spo�ecz znaczenie ma wsp�cze�nie wychowanie jako ca�okszta�t oddzia�y w~~t wychowawczych instytucji organizowanych przez spo�ecze�stwo. 18 19 1. Zjawiska przemian w wychowaniu O sprawach wychowania s�yszy si� dzisiaj wsz�dzie w rozmowach. prasie, radiu. Trudno�ci z dzie�mi i m�odzie�� uczyni�y z wychowania wa�ny problem na ca�ym �wiecie, a r�wnocze�nie sta�o si� on,o pal�cy potrzeb� spo�eczn�. O wadze tych potrzeb �wiadczy szereg zjawisk w wychowaniu, do kt�rych nale��: a) rozszerzanie si� terenu oddzia�ywa� wychowawczych w d�l i w g�r� �ycia ludzkiego, poniewa� dotycz� one nie tylko dzieci w domu i uczni�w w szkole, czy wiernych w Ko�ciele, ale obejmuj� niemowl�ta, opiek� nad matk�, przygotowanie do ma��e�stwa i za�o�enia rodziny, m�odzie� pracuj�c� i akademick�, doros�ych, korzystaj�cych z o�wiaty. dokszta�caj�c� si� inteligencj� tw�rcz�, a nawet starc�w - tak, �e wychowanie dzi� odnosi si� do ca�ego �ycia ludzkiego, staje si� wychowaniem "ca�o�yciowym"; b) zmiana charakteru wychowania z indywidualnego na grupowe, co spowodowane jest tym, �e nie wystarcza wychowanie jednostek, leci musi si� ono odbywa� w zespo�ach (np. rodze�stwo, klasa szkolna, dru�yna harcerska), stara si� wp�yn�� na masy spo�eczne (np. wychowanie masowe �o�nierzy, robotnik�w), a nawet narody i dzia�a w skali �wiatowej przez Organizacj� Narod�w Zjednoczonych (UNESCO); c) powstawanie nowych instytucji wychowawczych, kt�re specjalizuj� si� np. w opiece nad ma�ym dzieckiem (��obek, przedszkole, dzieciniec letni), nad dzieckiem opuszczonym (dom dziecka, dom m�odzie�y, pogotowie opieku�cze), nad dzieckiem przest�pczym (izba milicyjna, schronisko dla nieletnich, zak�ad wychowawczy, poprawczy), w pracy kulturalnej i rozrywkowej (miasteczko dzieci�ce Podgrodzie k. Szczecina, pa�ace m�odzie�y - Warszawa, Katowice, domy kultury), w pomocy szkole (komitety rodzicielskie, opieku�cze); d) pedagogizacja wielu instytucji, dotychczas tradycyjnie niewychowawczych, jak np. wojsko, kt�re obecnie musi dzia�a� psychologicznie i pedagogicznie na �o�nierz~2, jak s�downictwo dla nieletnich i prawo karne dla doros�ych3, prasa (unikanie demoralizacji), zwi�zki z E. G. B o r i n g, Psychologia. Podr�cznik .sil zbrojnych Stan�w Zjednoczonych (t�. ang.), Warszawa 1960; W. S z c z e r b a, Zarys' pedagogiki wojskowej, Warszawa 1962; A. G. B a z a n o w, Piedagogika, Moskwa 1964; (t�. pol.), Pedagogika. Szk�ee z teorii i praktyki szkolenia i wychowania �olnierzy radzieckich, Warszawa 1963. ' Z. S a 1 w a, Wychowawcza rola prawa Polski Ludowej, Warszawa 1954. ~ilwodawe wychowuj�ce ludzi do pracy, a nawet handel, w kt�rym ~(r)tawy maj� wychowa� upodobania klienta; e) pedagogizacja starych instytucji wychowawczych, jak szko�y, N�lwersytety, domy akademickie, poniewa� rodzic�w,,nauczycieli i wyc~l~wawc�w spo�ecznych trzeba na podstawach naukowych psychologii howawczej i pedagogiki u�wiadomi� o ich zadaniach i ulepsza� ich ~ pedagogizacja duszpasterstwa w Ko�ciele, czego wyrazem jest pasterski charakter II Soboru Watyka�skiego, jak te� dokszta�ca ! duchowie�stwa w naukach pedagogicznych oraz wychowawcze ta�cenie kleryk�w w seminariach duchownych, aby udoskonali� zia�ywanie religii na wsp�czesnego cz�owieka; ~) zastosowanie najnowocze�niejszej techniki do oddzia�ywania Nowego na ludzi przez pras�, plakaty, grafik�, kino, radio, telewizj�, ~wocze�nione technicznie biblioteki (mikrofilmy, mikrofisze, mikro ~lty i czytniki) i muzea (obrotowe eksponaty, magnetofony), elektrol~ve maszyny ucz�ce, dzi�ki czemu na ca�ym �wiecie dokonuje si� ~WOlucja kulturalna", polegaj�ca na zbli�eniu i udost�pnieniu dzie� ~i~ki, sztuki i kultury masom spo�ecznym'. ,Z. Rola i funkcje wychowania ��eby wyja�ni� spraw�, dlaczego wychowanie dzi� sta�o si� spraw� fi~xo wa�n� i wywo�a�o gwa�towne zmiany w zakresie i formach swego �ania, trzeba pozna�, jak� rol� i jakie zadanie ma do spe�nienia kowanie w �yciu ludzkim. M�wimy tu o funkcjach wychowania, 6d kt�rych rozr�niamy dawniejsze i nowsze. Do najstarszych lteji wychowawczych nale�� religijne, moralne i �po�eczne cele ij~howania. Ju� religie pierwotne, poga�skie stworzy�y pierwszy czyn i~~howawczy - "inicjacje" m�odzie�y do wierze� magicznych5, potem o�y przy �wi�tyniach Babilonu czy Egiptu, dostarczanie tre�ci i~Chowawczej w "ksi�gach �wi�tych", np. Wedy lub w mitologii ~Ckiej, a przez wyobra�enia b�stwa dawa�y cz�owiekowi idea� do 4 S. D y b o w s k i, Problemy rewolucji kulturalnej w Polsce Ludowej, Warszawa �~~~. " R. A 1 t, Wychowanie u lud�w pierwotnych (t�. z niem.), Warszawa 1960 s. 216 n. 20 21 na�ladowania. Chrze�cija�stwo w znacznym stopniu rozwin�o oddzia�ywanie wychowawcze, stwarzaj�c narody, kultur� europejsk�, ' szkolnictwo i uniwersytety, przenikaj�c ca�o�� �ycia spo�ecznego ide:~ religijn�. Dopiero w XVI wieku protestantyzm od funkcji religijnej wychowania oddzieli� jego funkcj� moraln�, kt�ra niezale�nie o<I wyznania d��y�a do urabiania postaw etycznych u ludzi ("imperatyw kategoryczny" sumienia u Kanta), a te z kolei desakralizuj�c si� mia�y wp�yw na kszta�towanie si� p�niejszej etyki laickiej. Wreszcie w XIX wieku klasowe spo�ecze�stwo od��czy�o od wychowania moralnego funkcj� spo�eczn�, aby szko�a wychowywa�a masy w duchu lojalno�ci pa�stwowej i zapobiega�a rewolucjom. Nowoczesna nauka rozpozna�a jeszcze g��bsze funkcje wychowawcze, do kt�rych nale��: a) znaczenie techniczne wychowania w zakresie przygotowania do pracy produkcyjnej, politechnizacji i ~CSZta�cenin zawodowego, by przez pedagogik� pracy� m�c szybciej rozwija� cywilizacj� techniczn�; b) znaczenie kulturotw�rcze, polegaj�ce na tym, �c przez wychowanie, kszta�cenie i szko�y nie tylko nast�puje przekazanie dorobku kultury nast�pnym pokoleniom, ale osi�ga sw�j rozw�-p uzdolnie� tw�rczych w r�nych dziedzinach kultury; c) znaczenie biologiczne, odkryte przez medycyn�, poniewa� z�e wychowanie w najwcze�niejszym dzieci�stwie odbija si� na stanie zdrowia i powoduje nerwice; d) znaczenie psychologiczne, dzi�ki czemu mo�na w szkole i w procesie wychowania �wiczy� my�lenie, inteligencj�, rozwija� wol�, uczucia, wyobra�ni�, kszta�towa� zainteresowania i uzdolnienia, np. muzyczne lub plastyczne; e) znaczenie patriotyczne w wychowaniu ducha mi�o�ci Ojczyzny, co po raz pierwszy w Polsce doceni�a Komisja Edukacji Narodowej (1773-1794), a wsp�cze�nie realizowane jest w ka�dym wojsku przez specjalnych oficer�w wychowawczych; f) znaczenie ekonomiczne dla wyrobienia w spo�ecze�stwie zmysht oszcz�dno�ci, gospodarno�ci, wy�szej wydajno�ci pracy, rozwijanych przez nowoczesn� pedagogik� gospodarcz�'; g) wreszcie znaczenie polityczne, 6 R. B u r g e r, Arbeitspadagogik, Leipzig 1923; T. N o w a c k i, Szkola a post�~r techniczny, Warszawa 1961; W. S z c z e r b a, O wychowaniu przez prac�, Warszawa 1961; S. K u n o w s k i, Problemy pedagogiki pracy, "Ateneum Kap�a�skie" 1962 nr 32? s. 147-158; I. S z a n i a w s k i, Humanizacja pracy a funkcja spoleczna szkoty, Warszawa 1962; T. N o w a c k i, Wychowanie przez prac�, Warszawa 1966. ' E. D � b r o w s k i, Pedagogika gospodarcza, "Zeszyty Naukowe SGPiS" 195'i nr 15; A. D � r s c h e I, Ein~hrung in die Wirtschaftspadagogik, Berlin 1960. ~yi przez odpowiednie wychowanie narodu mo�na go nastawi� na ~/tosj� w stosunku do innych i imperializm lub te� doprowadzi� do ~litojowego wsp�ycia mi�dzynarodowego. Te liczne funkcje wsp�czesnego wychowania dowodz� olbrzymiego mszenia, jakie posiada i t�umacz� zjawiska jego upowszechniania. jak�e sekret masowego uznania dla wysi�k�w wychowawczych tka nie z poszczeg�lnych zastosowa�, lecz z sca�kowania wszystkich � w rozwoju cz�owieka. Wychowanie wsp�czesne zmierza bo do wszechstronnego rozwoju ludzi, w czym jest niczym nieza �onym narz�dziem i jedyn� drog�. Wszystko, co cz�owiek wewn�trz posiada, powstaje jako dzie�o wychowania. Tak wi�c rozw�j mowy ~ wiadomo�ci, wiedza i umiej�tno�� zawodowa, �wiatopogl�d i religij uspo�ecznienie i patriotyzm, zasady moralne i ludzkie post�powa musi by� przynajmniej w swoich pocz�tkach wypiel�gnowane przez ~11'anne wychowanie, kszta�cenie i szkolenie. W ten spos�b wy wanie przez wszechstronny rozw�j przyczynia si� do zapewnieiria ~keymalnych warunk�w uszcz�liwienia jednostek ludzkich, daj�c im 9zta�cenie i przygotowanie �yciowe, rozumienie �wiata i �ycia, za ~VOlenie z pracy i mi�o�ci wzajemnej, rado�� kulturalnego sp�dzania Mego czasu, a nawet zadatek wiecznego szcz�cia. ~. Spoleczne znaczenie wychowania hardziej ani�eli m�odzi ludzie doceniaj� warto�� wychowania naro j spo�ecze�stwa. Mi�dzy najwi�kszymi pot�gami �wiata rozgrywa si� ~Cig w dziedzinie opanowania kosmosu, rozwoju techniki, elektro cybernetyki dla zautomatyzowania proces�w produkcyjnych. tym wsp�zawodnictwie decyduje wy�szy poziom wykszta�cenia l~iecze�stwa, wi�ksza efektywno�� kszta�cenia in�ynier�w i nauko ~w, ilo�� zdobytych nagr�d Nobla, upowszechnienie o�wiaty i szla ~ltno�� idei wychowawczych. Wychowanie wi�c wsp�czesne przez �cie jednostek w wy�szym jeszcze stopniu stwarza szcz�cie naro r, kt�re dzi�ki temu staj� si� m�drzejsze, szlachetniejsze, zwarte 1_niejsze, bardziej przygotowane na niespodzianki historii. St�d te� Iska d��y do tego, by by� "krajem ludzi kszta�c�cych si�". Wsp�czesne wi�c spo�eczne znaczenie wychowania powoduje to, �e v~asta ono na naczelny problem epoki. W zwi�zku z tym pa�stwo jako 22 23 organizacja �ycia spo�ecznego zmienia dzi� sw�j charakter na ca�ym �wiecie z pa�stwa dawniej ekonomicznego, dbaj�cego o dobrobyt i pot�g� gospodarcz� (rynki zbytu, kolonie, c�a) na pa�stwo wychowawcze, kt�re stara si� wychowa� w�asne spo�ecze�stwo w duchu okre�lonej ideologii, pedagogizuj�c w tym kierunku wszystkie swoje instytucje, urz�dy, prawo, s�dy, wojsko, szkolnictwo, o�wiat�, kultur�, �rodki masowej komunikacji, jak pras�, radio, telewizj� dla planistycznego i racjonalizatorskiego przetwarzania wszystkich swych obywateli. Praca wychowawcza w takiego typu pa�stwach na ca�ym �wiecie odbywa si� pod naczelnym has�em: "stworzenie nowego cz�owieka"". aby przez osi�gni�cie przemiany mentalno�ci, postaw �yciowych i nawyk�w wszystkich ludzi w danym spo�ecze�stwie utrwali� osi�gni�cia rewolucyjnej przebudowy ustroju spo�ecznego, gospodarczego i politycznego oraz przeobra�e� dokonanych w kulturze naukowej, artystycznej i moralnej, gdy� ma to by� istotna droga do zapewnieni, ludzko�ci lepszej przysz�o�ci. Wprawdzie samo has�o "stworzenie nowego cz�owieka" (patrz: Rz 8,21; 1 J 3,2) nie btyszczy absolutn� nowo�ci�, poniewa� po raz pierwszy przynosi je chrze�cija�stwo, kt�re w sformu�owaniu �w. Paw�a wymaga od wiernych: "odnawia� si4 duchem w waszym umy�le i przyoblec cz�owieka nowego, stworzonego wed�ug (wzoru) Boga w sprawiedliwo�ci i �wi�to�ci, polegaj�cej na prawdzie" (Ef 4,23-24). Jednak�e krytykuj�c chrze�cija�stwo za jego bezskuteczne, jak si� wydaje, wysi�ki wychowania nowego cz�owieka wsp�czesno�� podejmuje si� tego samego zadania w zupe�nie inny spos�b. Ludzko�� zatem stoi w obliczu nowych pr�b i eksperyment�w pedagogicznych, kt�rych wyniki i warto�� przysz�o�� najbli�sza b�dzie mog�a oceni�. Wsp�cze�nie tylko notujemy podejmowane zamiary nowego wychowania, planowane programy, konstruowane modele i ideologie wychowawcze. Podstaw� planowania i racjonalizacji wychowawczego dzia�ania wsp�cze�nie tworzy specjalna nauka o wychowaniu, czyli pedagogika. " ~. F i e d I e r, Nowy ezlowiek - 12 szkic�w na temat ducha nowego pokoleniu (tt. z niem.), Krak�w 1935; J. R a t y � s k i, O wychowanie nowego czlowieka, P�ock I 937; J. I' i w o w a r c z y k ks., Wychowanie nowego czlowieka, "Tygodnik Powszechny" 1946 nr 33; H. d e L u b a c SJ, La Recherche d'un homme nouveau, "Etudes" 1947 jnrj 10; cz�� th~maczona pt. Poszukiwanie nowego czlowieka, "Kierunki" 1957 nr 2; J. H u xI c y, l,'UNESC'O, ses buts et sa philosophie, London 1946; M. M. R o z e n t h a 1. Burloirnimwo .socjalizmu i narodziny nowego czlowieka (t�. z ros.), Warszawa 1951. Wielkie zadania przebudowy natury cz�owieka, jego przemiany wyma~~ wszechstronnych bada� i studi�w przede wszystkim obecnego cetlu, sytuacji wychowawoaej m�odzie�y i spo�ecze�stwa, a nast�pnie ~toprowadzanych eksperyment�w i reform dzia�ania r�nych instytu dagogicznych, by ustali� obiektywnie ich wyniki, oceni� i ulepszy�. potrzeba naukowej pomocy ze strony pedagogiki przyspiesza jej xewanie metodologiczne jako nauki. Rozdzia�lI POJF~CIE PEDAGOGIKI JAKO NAUKI doznanie pedagogiki jako nauki o wychowaniu wymaga najpierw - oj�cia metodologicznego, kt�re wyja�nia co to za nauka, jaki jest jej lrskter naukowy, zanim okre�li si� dok�adniej jej przedmiot, czyli kowanie, kt�rym si� pedagogika zajmuje. Metodologia og�lna i~i, naukoznawstwo okre�la wszelk� nauk� jako spo�ecznie zorgawan� dzia�alno�� poznawcz� ludzi, kt�ra systematycznie stawia litodycznie, w spos�b przemy�lany rozwi�zuje problemy (pytania lr~gaj�ce operacji poznawczych, zebrania materia�u i jego opracoI~~) tak teoretyczne (poj�ciowo wyja�niaj�ce dane zjawiska), jak styczne (skutecznie u�atwiaj�ce dzia�anie)9. Stawianie problem�w iil<ukach wymaga specjalnego j�zyka naukowego, czyli terminologii zespo�u nazw o �ci�le ustalonym znaczeniu w zale�no�ci od cha ru teoretycznego, czy praktycznego danej nauki. Dlatego w meto ~gicznym poznaniu pedagogiki jako nauki b�dziemy zaczynali od jej ltawowego narz�dzi�, jakim jest terminologia tak podstawowa jak ~ gza oraz pr�by okre�lenia jej charakteru naukowego. 1. Podstawowe terminy i nazwy zjawisk -- W naukowym traktowaniu spraw wychowania stosujemy dwa r~tawowe terminy: pedagogia i pedagogika. Obydwa pochodz� od t~iazu greckiego paidagogos, znacz�cego niewolnika w Grecji staro�yt " S. K u n o w s k i, Problematyka metodologiczna seminarium magisterskiego, "Dy .i~l~lyka Szko�y Wy�szej": 1970 z. 3 s. 206, 214-215, 216-217. 24 25 nej, kt�rego zadaniem by�o odprowadzanie ch�opc�w wolnych obywa tylnice wychowywania, s�owem wymagano jakiej� podstawowej wieteli greckich na miejsce �wicze� fizycznych, zwane palestr�. Paidagogo. I (r) wychowaniu, co nazywano wyra�eniem paidagogike techne. Od teetymologicznie oznacza "prowadz�cy ch�opca"' �, pocz�tkowo fizyce ~ Wyra�enia pochodzi w j�zykach europejskich nazwa pedagogika na nie, nast�pnie prowadz�cy go moralnie i duchowo. oczenie teoretycznej wiedzy i nauki o wychowaniu. Wprawdzie w ro Instytucja paidagogos�w wynika�a z w�a�ciwo�ci kultu religijnegycniu greckim pedagogika nie by�a nauk� jako zbi�r pogl�d�w (gr. Grek�w, polegaj�cego na agonistyce, czyli wsp�zawodnictwie w zapa od legein - zbiera�, m�wi�) jak mitologia, teologia, kt�re z czasem sach fizycznych (zwanych agone) ku czci b�stwa. Co cztery lata odby~ no z wyrazem logos, oznaczaj�cym s�owo, my�l (np. geologia, wa�y si� og�lnogreckie zapasy olimpijskie na cze�� Zeusa. Ch�opcy wi�c - logia), ani nie by�a nauk� opisuj�c� tylko, jak geografia, historiopod opiek� paidagogos�w przygotowywali si� do takich zawod�w (gr. grafo - pisz�) lecz w rz�dzie takich nauk jak matematyka, czy religijnych, m�odzie�cy za� �wiczyli na gimnazjonach pentathlon, pi� _ ~, gramatyka, znaczy�a refleksj� nad dzia�aniem w danym wypadciob�j w skoku, biegu, rzucie dyskiem i oszczepem oraz mocowaniu ~chowawczym.;~Refleksja ta pochodzi z potrzeb dzia�ania, ale_t_ak�e si�" . W ten spos�b wychowanie fizyczne da�o pocz�tek opiece pedago do_ niego; poniewa� ma � w�le za�t~�� ~ ~u:-W~i�zgicznej i wychowaniu u Grek�w. Z rozwojem kultury, szczeg�lnie w pedagogice-jako nauce zachodzi �cis�y zwi�zek mi�dzy teori� w Atenach, zadaniem paidagogosa sta�o si� nauczanie pocz�tk�w - t k�.~-'Teoria rozwi�zuje problemy dostarczone przez praktyk�, ale pisania i czytania, recytowania wyj�tk�w z epopei narodowych Homer; _ mo�� rozwi�za� teoretycznych wykazuje ostatecznie praktyka. Iliady i Odysei, wpojenie ch�opcu zasad moralnych, np. poszanowania starc�w. Paidagogos z opiekuna na boisku przemieni� si� w nauczyciela-wychowawc�, jego czynno�ci obejmowa�y nie tylko opiek~~ fizyczn�, ale tak�e kszta�cenie umys�owe i prowadzenie duchowomoralne, czyli wychowanie. Ca�o�� tych zabieg�w wok� osoby ch�opca pocz�to nazywa� paidagogija. St�d podstawowy termin pedagogia oznacza- s�mo dzi�o, wychowywania, zesp� czynno�ci i umieietno_�ci wychowawczych, np. pedagogia domowa, szkolna, Ko�cio�a. --8t~-pedagQgi�_yo�e__b~r�_albo tw�rczym dzia�aniem na dzieci i m�odzie�, p�yn�cym z talentu wychowawcy, albo rzemie�lniczym na�ladowaniem wzor�w post�powania, zale�nym od nabytej wprawy i rutyny. W pierwszym wypadku praktyczne wychowywanie graniczy zc sztuk�, a nawet staje si� "sztuk� sztuk", gdy� dzia�a w trudnym materiale ludzkim, kt�ry przejawia d��enie do samodzielno�ci, w drugim natomiast jest technik� post�powania z dzie�mi lub m�odzie��, technik� pedagogiczn�, kt�r� mo�na przekaza� innym w kszta�ceniu kandydat�w na wychowawc�w. Natomiast przy kupnie paidagogosa ��dano od niego znajomo�ci swego zawodu, wiadomo�ci o wskaz�wkach post�powania z dzie�mi i o ' � Gr. pais, dope�niacz - paidos = dziecko, ch�opiec; ago = prowadz�; imies��w u~aKo.r = prowadz�cy. " R. G o s t k o w s k i, Sport w staro�ytno�ci, Warszawa 1959 s. 58. ~lksja wi�c wyst�puj�ca w pedagogice mo�e byc bardziej teoretyczy rozwa�a ca�o�� zjawisk wychowawczych, zwi�zanych z rozvuo cz�owieka, warunkami tego rozwoju oraz celami, kt�re rozw�j przy ~OCy dzia�a� wychowawc�w powinien osi�gn��, albo te� refleksja ta sta� si� bardziej praktyczna, gdy dotyczy tre�ci dzia�ania wycho ~~,zego i jego metod oraz �rodk�w zapewniaj�cych jej skuteczno��' z. agogika jest wi�c �nauk�, kt�rej przedmiot stanowi sp>iayv_a ycznej `pedagogii wszelkiego~rodzaju (sztuki i techniki wychowaczyli wychowawczego prowadzenia dzieci, m�odzie�y oraz od ania na rozw�j ludzi doros�ych. dagogika wsp�czesna zatrzymuje sw� historyczn� nazw�, chocia� ologicznie odnosi si� w�a�ciwie do wychowania dzieci, st�d te� pedagogiki jako dzia�u dzieci�cego, trzeba wymienia� hebagogi dzia� o wychowaniu m�odzie�y oraz andragogik�m, obejc� o�wiat� i wychowanie doros�ych wraz z gerontagogik�l5, czyli tr Por. B. S u c h o d o 1 s k i, Pedagogika. Podr�cznik dla kandydat�w na na~lth, Warszawa 1970 s. 112-113. - ~ ~ Gr. bebe - dojrza�o�� plciowa, hebologia - nauka o m�odzie�y. t~ Gr. aner, dopelniacz andros-m��, m�czyzna. E. H a n s e 1 m a n n, Andragogik. [- M�glichkeiten - Grenzen der Erwachsenenbildung), Zurich 1951; K. W o j #i C h o w s k i (red.), Pedagogika doroslych, Warszawa 1965; A. O. U z i e m b � o, ogika, Gdynia 1968. t' Gr. geron, dope�niacz gerontos - starzec; gerontologia - nauka o staro�ci. 26 27 pedagogik� starszego wieku. Pedagogika obecnie bardzo si� rozros�a �~Wag�, �e obok wychowania w praktyce wyst�puje samowychowanie, obejmuj�c wszechstronny rozw�j cz�owieka i jego �ycie od dzieci�stw, ~ ~bcak kszta�cenia samokszta�cenie, w nauczaniu za� musimy si� liczy� i m�odo�ci po dojrza�o�� i staro��. St�d te� dla �ci�lejszego okre�leni; _ ~vcesem uczenia si� u ucznia, wobec tego poj�cia te nie dadz� si� nauki o ca�kowitym rozwoju cz�owieka mo�na u�ywa� terminu ant pili� jako terminy naukowe i trzeba je osobno analizowa� jako ropagogia i antropagogikai�, chocia� terminy te sumowa�yby tylko __- miot pedagogiki w ramach praktycznych dzia�a� wychowawczych odcinki rozwoju cz�owieka, a wi�c pedagogiki dzieci, m�odzie�y znych dla prawid�owego rozwoju wychowanka. Wprawdzie doros�ych czy emeryt�w. Pozostawa�aby na uboczu jeszcze masa ttje si� na Zachodzie wprowadzi� �ci�lejszy termin formacja, oddzielnych spraw pedagogiki praktycznej, szczeg�lnie r�nych in tnuj�cy jakby ��cznie wychowanie, nauczanie i kszta�cenie m�wi�c stytucji, jak pedagogika przedszkolna, pedagogika szko�y, pedagogik: facji intelektualnej, duchowej, dyscyplinarnej lub liturgicznej, jak zawodowa, pedagogika uniwersytecka, czy z szerszych stosunk�w ~=dyni� dokumenty soborowe. Jednak�e znaczy to to samo, co mi�dzyludzkich pedagogika spo�eczna, pedagogika przemys�owa, pech ihowanie umys�owe, duchowe, karno�ci lub wychowanie do liturgii gogika rolnicza, wojskowa, lecznicza, pedagogika pracy kultural- - ychowanie przez liturgi�. Tam wi�c, gdzie chodzi o wychowanie do no-o�wiatowej, pedagogika wczas�wi', a nawet pedagogika podw�r _ gru czego� lub wychowanie przez prze�ywanie czego� (np. muzyki), kowa' A. Takie rozbicie wsp�czesnej pedagogiki uwa�a si� czasami z:~ pr�buje si� u�ywa� wyrazu edukacja, np. edukacja filmowa2o, objaw jej kryzysu, ��da si� jej scalenia, do czego mo�na pos�u�y� sig - . acja teatralna lub muzyczna. W wychowaniu chrze�cija�skim za�, terminem, obejmuj�cym ca�o�� pedagogiki rozwoju cz�owieka i pedagc~ podkre�la si� wp�ywy wychowawcze czego� buduj�ce duchowo giki stosowanej w instytucjach, mianowicie pedagologia jako nauk: -_ Ifewank�w, u�ywa si� wyrazu apostolat, np. apostolat prasy, teatru, o ca�kowitym rozwoju cz�owieka, kt�ry nigdy nie przestaje by� przecier it. Z tego przegl�du poj�� podstawowych w pedagogice, a dotycz�dzieckiem w�asnych rodzic�w, w�asnej epoki, w�asnego narodu, a tak�e - dzia�a� wychowawczych, wida� jak przedmiot jej bada� jest dzieckiem Boga, czy chce tego, czy nie. ny, wieloaspektowy, a przy tym zmieniaj�cy si� rozwojowo tak, �e W dziedzinie praktycznego dzia�ania wychowawc�w, obj�tej taki.u iowanie nie nadaje si� do prostego zdefiniowania. przez refleksj� pedagologiczn� (lub pedagogiczn�), wyst�puje r�wnier =_ podstawowa terminologia, pos�uguj�ca si� wyrazami przej�tymi z j�zy ka potocznego, jak wychowanie, nauczanie i kszta�cenie. Okazuje si�, �c . Wyrazy pochodne w pedagogice s� one �atwe w u�yciu praktycznym, ale trudne do zdefiniowania poniewa� mi�dzy nimi wyst�puj� liczne stosunki mi�dzyzakresowe tych dziedzictwie po kulturze greckiej pozosta�y jeszcze inne wyrazy poj�� (nadrz�dno�� i podrz�dno��, podprzeciwie�stwo, czyli cz�ciowe _- dne, jak pedagog i paideia, pierwszy na oznaczenie ludzi zawodozachodzenie na siebie wychowania i nauczania oraz stosunek krzy�owa ~ - juruj�cych si� sprawami wychowania, drugi za� wyraz znacz�cy nia, poniewa� kszta�cenie jest niezale�ne od wychowania i nauczania =_ czynno�ci i skutk�w wychowawczych. chocia� w nich zachodzi) nie wyst�puje jednak ani r�wnowa�no��, ani ~V kategoriach ludzi, zwi�zanych ze specjalizacj� pedagogiczn�, sprzeczno�� lub przeciwie�stwo mi�dzy nimil9.Je�li si� za� we�mie po~l a potrzeba odr�nienia nazwowego praktyk�w od teoretyk�w. WOlnik-pedagog zapocz�tkowa� nazw� praktycznych wychowaw ~" Patrz przypis 1; J. M i r s k i [w�a�c. J. K r e t z ], Wychowanie i wychowawco V, Jednak�e w j�zyku polskim jeszcze przed wojn� "pedagog" mia� w.,rszawa 1936 s. 84. mszenie nieco ironiczne w stosunku do zwyk�ego nauczyciela lub ~' B. S u c h o d o 1 s k i, Pedagogika, dz. cyt., s. 118. ~" Np. I. C h m i e 1 e � s k a (red.), Pedagogika podw�rkowa, Warszawa 196 J. 13. K I i m a, Wychowanie na podw�rku, Warszawa 1969. ~ � F'. K o r n i s z e w s k i, Terminologia w pedagogice, jej stan oraz pilne potrzeb i (w:) 1'c'duKoKika na u