Jill Murray ALE JA GO KOCHAM Przek�ad: Liliana Okupniak GWP GDA�SKIE WYDAWNICTWO PSYCHOLOGICZNE Gda�sk 2002 Tytu� orgina�u: frfr. Protecting Your Teen Daughter Copyright� 2000 by Dr. Jill Murray Copyright� for the Polish edition by Gda�skie Wydawnictwo Psychologiczne, Gda�sk 2002 Wszystkie prawa zastrze�one. Ksi��ka ani jej cz�� nie mo�e by� prze-drukowywana ani w �aden spos�b reprodukowana lub odczytywana w �rodkach masowego przekazu bez pisemnej zgody Gda�skiego Wydawnictwa Psychologicznego. Wydanie pierwsze w j�zyku polskim Redakcja polonistyczna: Beata Iwicka Korekta Anna Switalska-Jopek Projekt ok�adki: S�awomir Kilian Sk�ad: Piotr �ylicz ISBN 83-87957-96-8 Dla Franka, Jennifer i Michaela, trojga najwspanialszych ludzi na �wiecie. Dzi�ki Warn warto jest �y�. Szczerze Was kocham. Druk: Drukarnia Wydawnictw Naukowych ul. �wirki 2 90-450 ��d� Gda�skie Wydawnictwo Psychologiczne 81-753 Sopot, ul. Bema 4/1A, tel./fax 551 61 04 e-mail: [email protected], www.gwp.pl Spis tre�ci l! Podzi�kowania...........................................................................11 Wprowadzenie............................................................................13 Rozdzia� pierwszy Wykorzystywanie w zwi�zkach nastolatk�w...........18 CZY MOJA C�RKA ZNAJDUJE SI� W NIEBEZPIECZE�STWIE? ......................................................19 DLACZEGO PRZEMOC W ZWI�ZKACH NASTOLATK�W JEST TAK POWSZECHNA? .................................................................23 Aprobata r�wie�nik�w.......................................................23 Oczekiwania zgodne z rol� przypisan� danej p�ci ................24 Brak do�wiadczenia...........................................................24 S�aby kontakt z doros�ymi..................................................24 Ograniczony dost�p do �r�de� pomocy spo�ecznej ................24 Kwestie prawne.................................................................24 Nadu�ywanie substancji odurzaj�cych................................25 KILKA PODSTAWOWYCH PRAWD ............................................25 Wasza c�rka zaprzecza .............................................................25 Ka�da osoba ma woln� wol�.....................................................25 Wasza c�rka jest aktywn� stron� destrukcyjnego zwi�zku ...............................................26 Wasza c�rka nie jest ofiar�.......................................................26 Wszyscy ludzie kontroluj�: w�asne my�li, w�asne zachowania i w�asne reakcje ..............27 Mi�o�� jest zachowaniem....................................................27 HISTORIA HEATHER................................................................29 Rozdzia� drugi Wykorzystywanie s�owne i emocjonalne....................33 Obrzucanie wyzwiskami ....................................................35 Zastraszaj�ce spojrzenia ....................................................35 U�ywanie pager�w i telefon�w kom�rkowych ..................... 3 5 Przetrzymywanie dziewczyny przy telefonie.......................36 Aleja go kocham... Spis tre�ci ' U�ywanie wyzwisk jako �czu�ych s��w" ..............................37 Zaw�aszczanie czasu dziewczyny ........................................38 Izolowanie od rodziny i przyjaci�.......................................38 Sprawianie, by dziewczyna czu�a si� niepewnie................... 3 9 Obwinianie .......................................................................39 �Kocham ci�" powiedziane zbyt wcze�nie ...........................40 Manipulowanie/udawanie nieszcz�liwego.......................... 41 Gro�by..............................................................................41 �Przes�uchania" ................................................................42 , Publiczne poni�anie...........................................................42 Niszczenie ulubionych przedmiot�w...................................43 HISTORIA DARU........................................................................44 Rozdzia� trzeci Wykorzystywanie seksualne..............................................51 Gwa�t podczas randki ........................................................52 Stosunek seksualny z osob� nieletni�.................................54 Dotykanie wbrew woli .......................................................56 ; / Ca�owanie na si��...............................................................56 ; HISTORIA JUDY........................................................................59 Rozdzia� czwarty Wykorzystywanie fizyczne..................................................61 Bicie, uderzanie, szarpanie, popychanie..............................62 Pozbawianie swobody ........................................................63 Walka/zapasy dla zabawy ...................................................64 HISTORIA ANNY.......................................................................65 Rozdzia� pi�ty Znaki ostrzegawcze. .69 Rozdzia� sz�sty O czym on my�li? ......................................................................78 CZY ON MO�E SI� ZMIENI�?....................................................86 Rozdzia� si�dmy Dlaczego dziewcz�ta wybieraj� zwi�zki oparte na wykorzystywaniu?.............................................87 HISTORIA ERIKI.......................................................................92 Rozdzia� �smy *8tt!8M*/ �' ��:ii:f:8SS38W�!8!S8ffl!aaaai Zadurzenie, mi�o�� jako uzale�nienie i mi�o�� dojrza�a .........................................94 Zadurzenie........................................................................96 Oznaki zadurzenia: ...........................................................99 Mi�o�� jako uzale�nienie ..................................................100 Oznaki mi�o�ci opartej na uzale�nieniu ............................104 Mi�o�� dojrza�a................................................................105 Oznaki dojrza�ej mi�o�ci................................................... 108 CO MO�ECIE ZROBI� TERAZ? ................................................108 Rozdzia� dziewi�ty Rola alkoholu i narkotyk�w............................................110 HISTORIA FELICII..................................................................120 Rozdzia� dziesi�ty Jak zapobiega� wykorzystywaniu? .............................123 Domy, w kt�rych wyst�puje przemoc ...............................124 Alkohol i narkotyki..........................................................127 Depresja i niepok�j ..........................................................128 Granice ..........................................................................130 CO WI�C MACIE ROBI�?.........................................................131 HISTORIA SUE ........................................................................134 Rozdzia� jedenasty Dziewcz�ta, kt�re wykorzystuj� ch�opc�w.............139 HISTORIA JANY......................................................................143 Rozdzia� dwunasty Dlaczego nastolatki nie m�wi�?....................................146 Nie rozumiej�, �e ich zwi�zek jest destrukcyjny ................147 Jest dla nich bardzo wa�ne, by by� w zwi�zku z ch�opakiem ........................................147 Uwa�aj�, �e zazdro�� i zaborczo�� s� synonimami mi�o�ci .....147 Widz� przemoc w domu ...................................................148 Boj� si�........................................................................... 148 Nie chc�, by rodzice my�leli, �e nie potrafi� one prawid�owo oceni� sytuacji............................148 Nie chc� utraci� wolno�ci................................................. 148 10 Aleja go kocham... Nie chc�, by nak�aniano je do zerwania z ch�opakiem........ 149 Czuj� si� winne ...............................................................149 POCZ�TEK ROZMOWY............................................................149 :i,. HISTORIA SUSAN.................................................................... 152 Rozdzia� trzynasty Interwencje medyczne, prawne i psychologiczne......................................................................156 Pomoc medyczna............................................................. 156 Pomoc prawna................................................................. 158 Osobisty plan bezpiecze�stwa dla nastolatk�w.................. 164 Bezpiecze�stwo podczas k��tni......................................... 164 Bezpiecze�stwo w moim domu.........................................165 , Zadania dla rodzic�w.......................................................166 Pomoc psychologiczna...................................................... 167 HISTORIA LAURY....................................................................170 Rozdzia� czternasty Na kogo wyrosn� nasze c�rki?.......................................172 Rola poczucia w�asnej warto�ci.........................................173 �Zdrowe" zwi�zki nastolatk�w......................................... 177 Stadium 1: Zainteresowanie.............................................178 Stadium 2: Niezobowi�zuj�ca przyja��.............................178 Stadium 3: BJiska przyja�� ..............................................178 Stadium 4: Za�y�a wi� ....................................................179 Stadium 5: Dojrza�a mi�o�� ..............................................179 "-� ' Umiej�tno�ci skutecznego porozumiewania si� .................181 -UMOWA W SPRAWIE ZWI�ZKU ..............................................183 Randki ...........................................................................183 Prawa seksualne .............................................................183 Inne zwi�zki....................................................................183 Priorytety.......................................................................184 JAK WASZA C�RKA MO�E CHRONI� SAM� SIEBIE?............ .184 �r�d�a pomocy................................................................. 185 Literatura zalecana..............................................................187 Indeks rzeczowy......................................................................189 Indeks osobowy........................................................................192 Podzi�kowania Zanim w ko�cu spisa�am bajk� o Kopciuszku, jak� jest ta ksi��ka, zosta�a ona stworzona przez wielu cudownych ludzi. Przede wszystkim dzi�kuj� mieszkankom Laura's House, schroniska dla ofiar przemocy w rodzinie. Nawet w podr�cznikach historii nie znajdziecie kobiet odwa�niejszych ni� Wy. Wasza si�a i pragnienie lepszego �ycia dla Waszych dzieci s� dla mnie inspiracj� na co dzie� i to one natchn�y mnie do napisania tej ksi��ki. Moim agentom literackim, Arielle Ford i Brianowi Hilliard. By�o cudownie pracowa� z Wami i Waszym zespo�em. Z niecierpliwo�ci� oczekuj� wielu wsp�lnych projekt�w w przysz�o�ci. Mojemu wydawcy, Judith Regan, i redaktorowi naczelnemu, Cas-sie Jones. Nie potrafi� wyrazi� s�owami wdzi�czno�ci, jak� odczuwam wobec Was. Dzi�kuj� za wiar� w t� ksi��k�. Dzi�ki Waszemu stanowisku wiele dziewcz�t i ich rodzin otrzyma pomoc. Mojej redaktorce, Stephanie Gunning. Jeste� nie tylko �wietn� profesjonalistk�, lecz r�wnie� jedn� z najzabawniejszych kobiet, jakie znam. Praca z obsesyjno-kompulsywnym pisarzem nie mog�a by� przyjemno�ci�, ale nigdy si� nie uskar�a�a�. B�dzie mi brakowa� naszych codziennych rozm�w przez telefon, faks�w i e-maili. Twoje zaanga�owanie w prac� nad ksi��k� oraz nasza wsp�lna wizja stworzy�y co� naprawd� wa�nego. Dr. Paulowi Fickowi, mojemu mentorowi, oddanemu przyjacielowi i wspania�emu psychoterapeucie. To Ty pu�ci�e� w ruch ca�e to przedsi�wzi�cie, a p�niej sta�e� z boku, przej�ty ka�dym moim osi�gni�- ciem. Tak wiele z nich zawdzi�czam Tobie. Myrze Gordon, mojej �siostrze" i najdro�szej przyjaci�ce. Gdzie by�abym dzisiaj, gdyby nie Ty? Oprah Winfrey. Dzi�ki zaproszeniu do udzia�u w programie telewizyjnym, jakie od Ciebie otrzyma�am, tak wiele m�odych dziewcz�t mog�o zerwa� swoje destrukcyjne zwi�zki. Twoje oddanie sprawie u�wiadamiania widzom istnienia przemocy w rodzinie jest godne pochwa�y. Ka�dego dnia zmieniasz �ycie wielu ludzi. 12 Aleja go kocham... Dr. Nickiemu Pike'owi, memu przewodnikowi w wielu podr�ach. Dzi�kuj� za Tw�j humor w trudnych chwilach oraz m�dro�� i jasno�� my�li, kt�re unios�y wiele zas�on. Dr Raylene Goltra, najcudowniejszej kobiecie na Ziemi, o niezachwianej sile, kt�r� mam nadziej� na�ladowa�. Dzi�kuj� za Twoj� bezwarunkow� mi�o��. Dr. Donaldowi Rowenowi, najwspanialszemu cz�owiekowi o �yczliwym i otwartym sercu. Pracownikom i wyk�adowcom American Behavioral Studies Insti-tute. Wasza mi�o��, wsparcie i wiara we mnie pomaga�y mi przetrwa� tragedie i zwyci�stwa. Andrei Fox. Jeste� dla mnie nie tylko te�ciow�, ale r�wnie� cudownym przyjacielem. Jestem szcz�liwa, �e stanowisz cz�� mego �ycia. Trzem anio�om, dzi�ki kt�rym warto �y�: - mojemu m�owi, dr. Frankowi Murrayowi III. Twoje po�wi�cenie dla mnie jako kobiety, �ony, psychoterapeutki i najlepszego przyjaciela dodaj� mi zapa�u we wszystkim, co robi�. Kocham Ci�; - moim bli�ni�tom, Jennifer i Michaelowi. Dzi�kuj� za dar, jaki od Was otrzyma�am: budzenie si� ka�dego ranka i zasypianie wieczorem ze �wiadomo�ci�, �e jestem matk� dwojga tak wyj�tkowych istot, uczyni�o napisanie tej ksi��ki mo�liwym. Wprowadzenie Nasze c�rki s� w niebezpiecze�stwie Pomys� napisania tej ksi��ki zrodzi� si� z mojego do�wiadczenia jako psychoterapeutki w Laura's House, schronisku dla maltretowanych kobiet i dzieci w po�udniowej Kalifornii. Zajmuj�c si� leczeniem ponad dwustu kobiet w ci�gu przesz�o dw�ch lat, odkry�am, �e praktycznie wszystkie one wesz�y w niszcz�ce je zwi�zki, b�d�c w szkole �redniej. Wiele moich klientek dopiero niedawno przesta�o by� dzie�mi. Mia�y od osiemnastu do dwudziestu dw�ch lat; niekt�re z dw�jk� potomk�w i trzecim w drodze. Wiele mia�o dzieci z wi�cej ni� jednym wykorzystuj�cym je m�czyzn�. Wiele by�o kopanych w brzuch w czasie ci��y, duszonych i bitych pi�ci� w twarz. Przybywa�y do schroniska z p�kni�tymi �ebrami, po�amanymi szcz�kami lub powyrywanymi p�kami w�os�w. Wi�kszo�� to bystre m�ode kobiety, kt�re mia�y przed sob� obiecuj�c� przysz�o��, zanim zwi�za�y si� ze swymi wykorzystuj�cymi je partnerami. Kiedy trafia�y do schroniska, by�y po prostu zm�czone i pobite - fizycznie i emocjonalnie. Z rozm�w z moimi klientkami o ich �yciu wy�oni�y si� pewne wzorce. Wiele tych kobiet by�o zaskoczonych oznakami wykorzystywania i pocz�tkowo uwa�a�o zazdro��, zaborczo��, kontrol� i izoluj�ce je zachowania swoich m��w lub ch�opak�w za schlebiaj�ce im. A zatem wi�kszo�� anga�owa�a si� w liczne zwi�zki, z kt�rych ka�dy ewoluowa� w ten sam spos�b: poczynaj�c od s�ownego i emocjonalnego zn�cania si�, przekszta�ca� si� w seksualne i fizyczne wykorzystywanie. Kobiety te pochodzi�y z r�nych stron �wiata: z Ameryki Po�udniowej i Europy Zachodniej, z Australii i Kanady; by�y w�r�d nich przedstawicielki zar�wno rasy kaukaskiej, jak i Afroamerykanki, Latynoski czy Azjatki. Jedna z klientek posiada�a tytu�y magistra w dw�ch dziedzinach, zdobyte na uniwersytecie nale��cym do Ivy League1; inna l Ivy League - grupa o�miu presti�owych uniwersytet�w we wschodniej cz�ci Stan�w Zjednoczonych (przyp. t�um.). 14 Aleja go kocham... Wprowadzenie 15 odziedziczy�a du�y maj�tek w Wirginii. Nie mia�o znaczenia, jaki by� poziom ich bogactwa czy biedy, wykszta�cenie, kolor sk�ry czy pochodzenie etniczne. Wszystkie ��czy� ten sam wzorzec destrukcyjnych zwi�zk�w. Psychoterapeutom i pracownikom schroniska uda�o si� pom�c niekt�rym z tych kobiet zrozumie�, �e nie musz� ju� �y� w ten spos�b. Nadal jestem w kontakcie z kilkoma by�ymi klientkami, kt�re regu- larnie informuj� mnie o swoich osobistych sukcesach. Inne nie potrafi�y wyobrazi� sobie �ycia bez swoich prze�ladowc�w i wr�ci�y do nich. Rzeczywi�cie, statystycznie rzecz bior�c, maltretowana kobieta wr�ci do swego oprawcy siedem do dziewi�ciu razy, zanim odejdzie od niego na dobre... je�li tego do�yje. Cz�sto u moich klientek rozwija�a si� �amnezja nostalgiczna" i nagle nie potrafi�y one przypomnie� sobie tych wszystkich strasznych rzeczy, kt�re ich prze�ladowcy im zrobili -tego, co doprowadzi�o je do ucieczki ze �pi�cym dzieckiem w �rodku nocy. Jako psychoterapeutka, zdecydowa�am si� dociera� do korzeni problemu, zanim w �yciu ludzi dojdzie do kryzysu i r�wnie� dzieci stan� si� przedmiotem nadu�y�. Wyposa�ona w wiedz�, kt�r� zdoby�am, pracuj�c w schronisku, rozpocz�am w miejscowych szko�ach �rednich program u�wiadamiaj�cy nastolatk�w o niszcz�cych zwi�zkach pomi�dzy dziewcz�tami a ch�opcami. Reakcje s�uchaczy zaszokowa�y mnie. Nastolatkowie otwarcie m�wili o zazdro�ci, traktuj�c j� jako synonim mi�o�ci. Powiedzieli mi, �e wed�ug nich wyraz �dziwka" jest czu�ym s�owem. W przekonaniu ch�opc�w pchni�cie dziewczyny na �cian� lub chwycenie jej za twarz czy piersi to nie zniewaga, tylko spos�b zwracania na siebie uwagi. By�am oszo�omiona, kiedy dowiedzia�am si�, �e zar�wno ch�opcy, jak i dziewcz�ta uwa�ali, i� zrobienie pi�ci� dziury w �cianie lub wybicie okna jest akceptowan� metod� wy�adowania gniewu. Dziewcz�ta p�aka�y podczas moich wyk�ad�w, a po zaj�ciach tak one, jak i ch�opcy zostawali, aby porozmawia� ze mn� o swoich zwi�zkach. Wiadomo�� o moich wyk�adach szybko si� rozesz�a w�r�d wychowawc�w. Wkr�tce przemawia�am do uczni�w szk� �rednich w ca�ej Kalifornii i wsz�dzie s�ysza�am takie same komentarze. Dowiedzia�am si�, �e dziewcz�ta w tym wieku cz�sto s� nieszcz�liwe w swoich zwi�zkach i wiele czasu sp�dzaj�, p�acz�c i przepraszaj�c ch�opc�w za rzeczy, kt�rych nie zrobi�y. Odkry�am r�wnie�, �e pomi�dzy wykorzystywaniem w zwi�zkach nastolatk�w a wykorzystywaniem w zwi�zkach ludzi doros�ych istniej� wyra�ne r�nice. Bardzo cz�sto kobiety maj�ce dzieci pozostaj� ze swoimi prze�ladowcami ze wzgl�du na zale�no�� finansow�, zwyczaje zwi�zane z religi� lub kultur� (�dop�ki �mier� nas nie roz��czy", �jak sobie po�cielesz, tak si� wy�pisz", �rozw�d to grzech"), nie chc�c doprowadza� do rozpadu rodziny, czuj�c, �e dzieci potrzebuj� ojca i tak dalej. Z oczywistych wzgl�d�w przyczyny te nie dotycz� zwi�zk�w pomi�dzy nastolatkami. Okres dorastania jest dla dziewcz�t czasem badania i rozwoju to�samo�ci, jednak -jak si� dowiedzia�am - przekaz, jaki otrzymuj� one od swych rodzin i ca�ego spo�ecze�stwa nie pozwala im na wykonanie tego wa�nego zadania. Relacje zachodz�ce w rodzinie odgrywaj� wa�n� rol� w alarmuj�cym wzro�cie przemocy w�r�d m�odzie�y. W ich rezultacie dziewcz�ta staj� si� aktywnymi uczestniczkami tego procesu. Wkr�tce zosta�am zaproszona do udzia�u w kilku telewizyjnych i radiowych audycjach o zasi�gu og�lnokrajowym i mia�am mo�liwo�� m�wienia na temat destrukcyjnych zwi�zk�w nastolatk�w. Odzew by� ogromny. W dniu, w kt�rym wyst�pi�am w The Oprah Winfrey Show2, na internetowy adres programu wp�yn�a ca�a pow�d� e-maili. Tak wielu rodzic�w �zobaczy�o" w�asne c�rki w opowiadanych historiach, �e w ci�gu trzech dni po emisji programu otrzyma�am ponad dwa tysi�ce pr�b o informacje i pomoc. Poni�ej przedstawiam list� najcz�ciej zadawanych przez rodzic�w pyta� i ich komentarzy na temat destrukcyjnych zwi�zk�w c�rek. Jak wiele z tych pyta� sami sobie zada- wali�cie? � Dlaczego nasza c�rka zadaje si� z takim �byle kim"? � Dlaczego ona nie widzi, co on z ni� wyprawia? � Dlaczego znosi jego zachowanie, chocia� to oczywiste, �e jest nieszcz�liwa? � Dlaczego sama nie widzi, jak cudown� jest dziewczyn�? Mog�aby mie� ka�dego ch�opaka! � Ci�gle p�acze. Dlaczego on sprawia, �e nasza c�rka tak �le o sobie my�li? � Czy jest co�, co mog� zrobi�, by zapobiec temu, nie �ami�c prawa? � Czy mo�na nazwa� wykorzystywaniem obrzucanie jej wyzwiskami przez ch�opaka? 2 Popularny ameryka�ski talk-show, prowadzony przez Oprah Winfrey, w kt�rym poruszane s� cz�sto bardzo drastyczne problemy spo�eczne i obyczajowe, takie jak przemoc w rodzinie, wykorzystywanie seksualne dzieci czy kazirodztwo (przyp. red.). 16 Aleja go kocham... Wprowadzenie 17 � On jej nie bije. Czy to jest wykorzystywanie? � Jak ona mo�e twierdzi�, �e kocha takiego �palanta" jak on? � Jakiego rodzaju w�adz� on ma nad ni�? � On ma dziewi�tna�cie lat, a ona tylko pi�tna�cie. Czy nie ma w tym niczego z�ego? � Jej ojciec by� alkoholikiem. Czy mo�e mie� to jaki� zwi�zek z t� sytuacj�? � Jej ojciec bi� mnie (lub: krzycza� na mnie). Czy pomi�dzy tym faktem a jej zwi�zkiem nie zachodzi �adna zale�no��? � M�j zwi�zek z jej ojcem wygl�da� tak samo. Jak mam sprawi�, by mi uwierzy�a, kiedy rozmawiam z ni� o tym? � Spotyka�a si� z naprawd� fajnymi ch�opcami. Dlaczego ci�gle wraca do tego drania? � Zaprowadzi�am j� do psychologa, ale to chyba nic nie da�o. Ju� straci�am nadziej�, �e rzuci tego ch�opaka. � Jest pewna, �e on si� w ko�cu zmieni. Czy to mo�liwe i jak d�ugo powinna czeka�? � Wiem, �e dostaje od niego listy, kt�re trzyma w swoim pokoju. Czy by�oby w porz�dku, gdybym do nich zajrza�/-a? � Jak mog� jej pom�c w zdobyciu poczucia w�asnej warto�ci i pewno�ci siebie? � Czy to wszystko jest z mojej winy? Co zrobi�am/-em �le? � Czuje, �e je�li go straci, ju� nigdy nie b�dzie mie� nikogo innego. Jak mam jefpom�c zrozumie�, �e to nie jest prawda? � To ju� trzeci ch�opak, kt�ry j� wykorzystuje. Czy z ni� jest co� nie w porz�dku? � Wszyscy zawsze jej m�wi�, �e jest bystra i �adna. On m�wi jej co� zupe�nie przeciwnego. Dlaczego wierzy jemu, a nie komu innemu? � Ma osiemna�cie lat. Czy je�li b�d� j� zbyt mocno kara�, wyprowadzi si� z domu do niego? � Widz�, jak marnuje swoje �ycie dla tego strace�ca. Co mog� zrobi�, by przejrza�a na oczy? � Nie mog� pozwoli�, by dwoje moich m�odszych dzieci patrzy�o na takie zachowanie. Czy mam jej powiedzie�, �eby si� wyprowadzi�a, skoro nie chce z nim zerwa�? � S�ysz�, jak on do niej m�wi. Jak to mo�liwe, �e ona tego nie zauwa�a? Przy nas on udaje anio�ka. � K��c� si� z m�em z powodu tej sytuacji. Dlaczego moje ma��e�stwo ma cierpie� z tego powodu? � Ludzie m�wi� nam, �e �ch�opcy tacy ju� s�" i �eby da� sobie z tym spok�j. Czy maj� racj�? � Sk�d mam wiedzie�, kiedy zachowanie przekracza granic� pomi�dzy zwyk�ymi szczeniackimi popisami a nadu�yciem? � Wiem, �e moja c�rka i jej ch�opak wsp�yj� ze sob� i nie pochwalam tego. Czy jest co�, co mog� w zwi�zku z tym zrobi�? Czy to jest wykorzystywanie? � Tak bardzo boj� si� o jej bezpiecze�stwo. Co mog� zrobi�? ' Nie jeste�cie sami. Ta ksi��ka odpowiada na Wasze w�tpliwo�ci i problemy oraz podaje konkretne rozwi�zania, jakie mo�ecie zastosowa�, by uwolni� swoj� c�rk� z niebezpiecznego zwi�zku i upewni� si�, �e nigdy wi�cej co� takiego si� ju� jej nie zdarzy. Tytu� tej ksi��ki - Ale ja go kocham - odwo�uje si� zar�wno do kwestii zaprzeczania w obliczu logiki, jak i do poj�cia mi�o�ci jako zachowania. To, �e j� czytacie, �wiadczy o tym, �e albo podejrzewacie, albo ju� wiecie, �e Wasza c�rka ma k�opoty. Je�li to prawda, rozpaczliwie chceciejej pom�c, zanim jej �ycie stanie si� takie, jak los dziewcz�t ze schroniska dla maltretowanych kobiet, lecz by� mo�e nie znale�li�cie odpowiedniej strategii lub narz�dzi. Podobnie jak Wy, mam nastoletni� c�rk�, i chocia� wol� nawet nie wyobra�a� sobie, �e mog�aby by� wykorzystywana, mam nadziej�, �e gdyby tak si� zdarzy�o, zwr�ci�aby si� do mnie o wsparcie i �e umia�abym jej go udzieli�. Postaram si� nie tylko wyt�umaczy� Warn przyczyny i mechanizmy destrukcyjnych zwi�zk�w nastolatk�w. Zaprosz� Was do przyjrzenia si� szkodliwym zachowaniom i z�emu wp�ywowi ch�opca Waszej c�rki, ale r�wnie� ca�ej Waszej rodziny. Ta ksi��ka ukazuje szans� podniesienia poziomu zaufania, szacunku, porozumienia i harmonii w Waszym domu. Najwi�ksz� korzy�ci�, jak� mo�ecie odnie�� z jej lektury, jest mo�liwo�� stworzenia jeszcze silniejszej rodziny. Wasza c�rka, Wy i ca�a Wasza rodzina stanie przed wieloma wyzwaniami. Wiem, �e znajdziecie w sobie odwag� i wytrwa�o��, potrzebne Warn, by upora� si� z tym dylematem. �ycz� Warn szcz�cia na tej drodze. Wykorzystywanie w zwi�zkach nastolatk�w 19 Rozdzia� pierwszy Wykorzystywanie w zwi�zkach nastolatk�w W ci�gu ostatnich pi�ciu lat liczba nastoletnich par, w kt�rych dochodzi do wykorzystywania i przemocy, alarmuj�co wzros�a3. Ocenia si�, �e jedna na trzy dziewcz�ta spotka si� z takimi zachowaniami, zanim uko�czy szko�� �redni�. Dzi�ki mojemu do�wiadczeniu zawodowemu - poradnictwa dla dziewcz�t i ich rodzic�w w podobnych sytuacjach -wiem, �e liczba ta jest ra��co zani�ona. Zgodnie z tymi nieaktualnymi szacunkami ponad osiem milion�w dziewcz�t rocznie w Stanach Zjednoczonych dozna przemocy ze strony swoich ch�opak�w, zanim uko�czy osiemna�cie lat. Zn�canie si� rozprzestrzenia si� jak epidemia w�r�d nastolatk�w. W dzisiejszej Ameryce co dziewi�� sekund dorastaj�ca dziewczyna jest bita przez kogo�, z kim pozostaje w zwi�zku. Najbardziej alarmuj�ce jest to, �e oznakami potencjalnego wykorzy- stania s� zachowania, kt�re m�ode kobiety odczytuj� jako najbardziej im schlebiaj�ce. Jestem pewna, �e nigdy nie przypuszczali�cie, i� b�dziecie czyta� ksi��k� na temat przemocy w zwi�zkach nastolatk�w. Podobnie nie wyobra�ali�cie sobie, �e Wasza c�rka mo�e zaanga�owa� si� w taki zwi�zek. By� mo�e przewidywali�cie inne potencjalne problemy, takie jak ci��a, choroby przenoszone drog� p�ciow� lub prowadzenie samocho- Wszystkie przytoczone w tej ksi��ce dane statystyczne dotycz� Stan�w Zjednoczonych - kraju rozleg�ego, o bardzo zr�nicowanej strukturze kulturowej i etnicznej. Nie nale�y jednak radzi� si�, �e zjawiska tu opisywane nie mog� mie� miejsca w pa�stwie stosunkowo ma�ym i jednolitym, jakim jest Polska. W ostatnich latach akty przemocy w�r�d m�odzie�y staj� si� u nas przera�aj�co powszechne... (przyp. red.). du pod wp�ywem alkoholu, lecz prawdopodobnie nigdy nie przysz�o Warn do g�owy, �e Wasza w�asna c�rka mog�aby zwi�za� si� z ch�opcem, kt�ry zniewa�a�by j� s�ownie i wykorzystywa� emocjonalnie, seksualnie lub fizycznie. Przesta�cie si� dr�czy�. �aden rodzic nie chce nawet my�le� o tym, �e jego dziecku mog�aby si� sta� emocjonalna lub fizyczna krzywda. Centrum Zapobiegania i U�wiadamiania o Przemocy Seksualnej przy Uniwersytecie Stanu Michigan w Ann Arbor okre�la przemoc w nieformalnych zwi�zkach jako �zamierzone dzia�ania zniewa�aj�ce i u�ycie si�y fizycznej w celu zdobycia i utrzymania w�adzy i kontroli nad partnerem". Trzy s�owa w tej definicji maj� kluczowe znaczenie. Wa�ne, by zrozumie� s�owo zamierzone, poniewa� wyja�nia ono, �e ch�opak Waszej c�rki jest wobec niej okrutny celowo. Jak to szerzej om�wimy w rozdziale sz�stym, wszelkie odmiany przemocy s� wyuczonymi i ca�kowicie dobrowolnymi zachowaniami. Nikt nie zmusza nastoletniego prze�ladowcy, by zachowywa� si� w okrutny spos�b i ca�kowicie w jego mocy le�y zaprzestanie takiego zachowania. W�adza i kontrola to r�wnie� s�owa o zasadniczym znaczeniu. Podobnie jak doro�li dr�czyciele, nastoletni prze�ladowca u�ywa strategii kontroli i przymusu, by przywi�za� swoj� ofiar� do siebie. Zanim przejdziemy dalej, chcia�abym, by�cie rozwa�yli kilka kwestii dotycz�cych relacji Waszej c�rki z jej ch�opcem. Je�li zauwa�acie niekt�re z tych ostrzegawczych oznak w jej zwi�zku i czujecie, �e mo�e ona by� w powa�nym niebezpiecze�stwie, skontaktujcie si� z miejscow� komend� policji lub zadzwo�cie na Telefon Zaufania dla kobiet i dzieci maltretowanych4 . CZY MOJA C�RKA ZNAJDUJE SI� W NIEBEZPIECZE�STWIE? Zanim moja c�rka pozna�a swojego ch�opaka, mia�a wi�cej koleg�w/kole�anek ni� teraz. Og�lnopolski bezp�atny telefon informacyjny dla ofiar przemocy w rodzinie �Niebieska linia" O 800 12 00 02 czynny jest w dni powszednie mi�dzy 10.00. a 22.00., w pozosta�e dni - mi�dzy 10.00. a 16.00. Numery telefon�w dzia�aj�cych w wielu miastach Centr�w Interwencji Kryzysowej znale�� mo�na w lokalnej prasie codziennej (przyp. red.). 20 Aleja go kocham... Wykorzystywanie w zwi�zkach nastolatk�w 21 � Jej oceny szkolne pogorszy�y si� w ostatnich tygodniach lub miesi�cach. � Zanim zacz�a si� z nim spotyka�, by�a bardziej otwarta i przywi�zana do rodziny, anga�owa�a si� w zaj�cia szkolne i/lub w ko�ciele. � Cz�sto p�acze lub jest bardzo smutna. � Kiedy ch�opak przesy�a jej wiadomo�� na pager, musi ona natychmiast si� z nim skontaktowa�. � Wkr�tce po tym, jak zacz�li si� spotyka�, powiedzia� jej, �e j� kocha. � Jest zazdrosny, kiedy ona spojrzy na innego ch�opca lub przypadkowo z kim� porozmawia. � Oskar�a j� o rzeczy, kt�rymi ona si� nie zajmuje. � Jest agresywny w innych sferach �ycia: uderza pi�ciami w �ciany i meble; wali pi�ci� w st�, aby przeforsowa� swoje zdanie; rzuca przedmiotami, kiedy jest z�y. � Oboje cz�sto walcz� i si�uj� si� dla zabawy. � Moja c�rka cz�sto przeprasza za jego z�e zachowanie lub m�wi, �e pojawi�o si� ono z jej winy. � Telefonuj� do siebie kilka razy dziennie lub prowadz� bardzo d�ugie rozmowy telefoniczne. � Jej ch�opak ma �tragiczne" �ycie rodzinne: jest lub by� zniewa�any fizycznie b�d� s�ownie i/lub jedno lub oboje jego rodzic�w s� alkoholikami"albo bior� narkotyki. � Sam pije lub bierze narkotyki. � Cz�sto daje jej �rady" na temat wyboru przyjaci�, fryzury, ubioru lub makija�u. � Obrzuca j� wyzwiskami, a potem �mieje si� i m�wi, �e to by�y tylko �arty albo �e jest zbyt wra�liwa. � Sta�a si� tajemnicza, odk�d si� z nim spotyka. � Czuje si� nieszcz�liwa, kiedy jest z dala od niego. � Ostatnio ona ma bardzo krytyczny stosunek do swego wygl�du, uzdolnie� lub umiej�tno�ci. � Cz�sto musi si� t�umaczy� przed swoim ch�opakiem lub go przeprasza�. � Ma siniaki, kt�rych pochodzenia nie potrafi wyja�ni� lub wygl�da na zdenerwowan�, kiedy chcemy, by wyt�umaczy�a, sk�d si� wzi�y. W kolejnych trzech rozdzia�ach om�wimy szczeg�owo wszystkie poziomy przemocy, aby�cie dok�adnie zrozumieli, na czym polega problem, przed kt�rym stoi Wasza c�rka, i metody, jakie mo�ecie zastosowa�, aby jej teraz pom�c. Jednak najpierw rozwa�my dane statystyczne dotycz�ce przemocy w zwi�zkach nastolatk�w. � Trzydzie�ci sze�� procent badanych uczennic szk� �rednich i studentek - czyli wi�cej ni� jedna na trzy - przyzna�o, �e do�wiadczy�y przemocy w zwi�zku. � A� pi��dziesi�t procent kobiet cierpi z powodu fizycznego, seksualnego, emocjonalnego lub werbalnego wykorzystywania ze strony swoich partner�w. � Wi�kszo�� akt�w przemocy (a� osiemdziesi�t sze�� procent) ma miejsce podczas �sta�ej"/powa�nej fazy zwi�zku. � Dwadzie�cia pi�� procent kobiet-ofiar zab�jstw ma od pi�tnastu do dwudziestu czterech lat. � Jedna na trzy zabite kobiety w Stanach Zjednoczonych zosta�a zamordowana przez swojego ch�opaka lub m�a. � Rezultaty ostatnio przeprowadzonych bada� w�r�d oko�o tysi�ca czterystu studentek z teren�w wiejskich Pomocnej Dakoty wskazuj�, �e te spo�r�d dziewcz�t pochodz�cych z rodzin, w kt�rych stosowano przemoc, by�y dwudziestopi�ciokrotnie bardziej podatne na ni� w swoim zwi�zku ni� te, kt�re pochodzi�y z �normalnych" dom�w. � Dziewi��dziesi�t procent m�czyzn odbywaj�cych kary w wi�zieniach pochodzi z dom�w, w kt�rych stosowano przemoc. Dane te s� przera�aj�ce. Niestety, je�li Wasza c�rka sama nie b�dzie chcia�a si� uwolni� ze swego zwi�zku, niewiele mo�ecie zrobi�, by przekona� j�, �e jest to dla niej najlepsze rozwi�zanie. Pomocne mo�e okaza� si� to, �e w tej ksi��ce zbadamy histori� jej problemu, czyli dowiemy si� jak dosz�o do tego, �e znalaz�a si� w takiej sytuacji, oraz wyja�nimy, jak macie si� zabra� do wyrwania jej z tego koszmaru. Poni�ej przedstawiam list� pyta�, zapo�yczon� z projektu prowadzonego przez SAFE House w stanie Michigan. Okre�la ona pewne cechy charakterystyczne, kt�re definiuj� potencjalnego prze�ladowc�. Poka�cie t� list� swojej c�rce i popro�cie j�, by odpowiedzia�a na pytania dotycz�ce jej ch�opaka. Musi ona jednak pami�ta� o jednej zasadzie: nie wolno jej usprawiedliwia� go. Mapo prostu odpowiada� �tak" lub �nie". Na przyk�ad jedno z pyta� dotyczy u�ycia broni w obronie 22 Aleja go kocham... w�asnej. Wasza c�rka nie mo�e odpowiedzie�, �e jej ch�opak kupi� bro�, by jego matka czu�a si� bezpieczniej po tym, jak w�amano si� do ich domu. Oto ta lista: � Czy Tw�j ch�opak m�wi� ci, �e zn�cano si� nad nim fizycznie lub psychicznie w dzieci�stwie? � Czy jego matka by�a bita przez ojca? � Czy kiedykolwiek okazywa� agresj� wobec innych ludzi? � Czy bawi si� broni� lub u�ywa jej do ochrony przed innymi lud�mi? � Czy cz�sto traci panowanie nad sob� i czy jego wybuchy z�o�ci s� adekwatne do sytuacji? � Czy wy�adowuje z�o�� na przedmiotach, a nie na ludziach? � Czy zdarza mu si� zbyt du�o pi� lub za�ywa� narkotyki? � Czy okazuje nadmiern� zazdro��, kiedy nie jeste� z nim? Czy jest zazdrosny o osoby znacz�ce w Twoim �yciu? 5 � Czy oczekuje, �e b�dziesz sp�dza�a z nim ca�y sw�j wolny czas lub informowa�a go o tym, gdzie si� znajdujesz? * � Czy w�cieka si�, kiedy nie s�uchasz jego rad? � Czy wydaje si� mie� �podw�jn� osobowo��"? � Czy w jego okrucie�stwie lub �yczliwo�ci jest przesada? � Czy boisz si�, kiedy z�o�ci si� na Ciebie? Czy wysi�ki, by go nie rozgniewa�, sta�y si� wa�nym elementem Twego zachowania? � Czy jego pogl�dy na temat roli kobiety i m�czyzny s� sztywne i wynikaj� ze stereotyp�w? � Czy miewasz poczucie, �e niezale�nie od tego, jak si� zachowasz, on i tak ci� pot�pi? � Czy Tw�j ch�opak oskar�a Ci� o: - brak zaufania lub szacunku do niego? - to, �e jeste� zbyt uczuciowa, wra�liwa lub �e �si� czepiasz"? : to, �e go ok�amujesz? - to, �e jeste� mu niewierna i rozwi�z�a seksualnie? - brak zrozumienia dla niego i niedocenianie go? � Czy Tw�j ch�opak m�wi Ci, �e: - innych ch�opc�w interesuje w Tobie tylko Twoje cia�o? bez niego nic Ci si� nie uda? nie jeste� �dobra w ��ku"? - �aden inny ch�opak nie traktowa�by Ci� tak dobrze? Wykorzystywanie w zwi�zkach nastolatk�w 23 - �aden inny ch�opak nie zechcia�by Ciebie? - jeste� g�upia? � Czy zawsze Ty jeste� obwiniana za nieporozumienia, kt�re wynikaj� pomi�dzy wami? � Czy to Ty zawsze musisz przeprasza�? � Czy Tw�j ch�opak lekcewa�y Tw�j czas, wysi�ki, potrzeby, uczucia? � Czy jest wymagaj�cy i niecierpliwy? � Czy czuje si� nieswojo, wyra�aj�c takie uczucia, jak strach, niepok�j, za�enowanie, rozczarowanie i czu�o��? � Czy jego nastr�j cz�sto si� zmienia? Je�li Wasza c�rka odpowie �tak" na kt�rekolwiek z tych pyta�, wyt�umaczcie jej, �e takie traktowanie jej przez ch�opaka nie jest normalne i nie mo�e by� akceptowane. Na kilku kolejnych stronach zbadamy poj�cie mi�o�ci jako zachowania i podkre�limy, �e �adne z powy�szych zachowa� nie jest jej oznak�. Pomocne b�dzie dla Waszej c�rki r�wnie� zrozumienie tego, �e chocia� nie mo�e ona zmieni� zachowa� swojego ch�opaka, posiada stuprocentow� kontrol� nad swoim zachowaniem w stosunku do niego. Zostanie to om�wione bardziej szczeg�owo. Jeszcze raz przypomnijcie jej, �e w mi�o�ci nigdy nie ma miejsca na strach lub poczucie, �e jest si� kim� gorszym. Nigdy. DLACZEGO PRZEMOC W ZWI�ZKACH NASTOLATK�W JEST TAK POWSZECHNA? Zgodnie z Domestic and Dating Yiolence: A� Information and Reso-urce Handbook [Przemoc w rodzinie i zwi�zkach nastolatk�w], opracowanym przez Metropolitan King City Council w 1996 roku, istnieje kilka czynnik�w, kt�re przyczyniaj� si� do wyst�pienia przemocy w zwi�zkach nastolatk�w. Oto one. Aprobata r�wie�nik�w Dorastaj�ca m�odzie� przywi�zuje du�� wag� do aprobaty swoich r�wie�nik�w. Je�li kole�anki dziewczyny uwa�aj� jej zwi�zek za �normalny", cz�sto nie jest ona w stanie oceni�, czyjej ch�opak j� wykorzystuje. 24 Aleja go kocham.. Wykorzystywanie w zwi�zkach nastolatk�w 25 Oczekiwania zgodne z rol� przypisan� danej p�ci Pomimo i� dzisiejsze nastolatki wychowuj� si� w czasach wi�kszego r�wnouprawnienia kobiet ni� ich matki, m�ska dominacja i kobieca bierno�� nadal s� powszechnie przyj�tymi wzorcami. W szkole �redniej dziewczyna, by osi�gn�� pozycj� pomi�dzy r�wie�nikami, musi mie� ch�opaka. A od dziewcz�t - podobnie jak od kobiet - oczekuje si�, �e wezm� na siebie odpowiedzialno�� za rozwi�zywanie problem�w w swoich zwi�zkach. Brak do�wiadczenia Na og� nastolatki maj� mniejsze do�wiadczenie w �chodzeniu ze sob�" i w zwi�zkach ni� doro�li, i mog� nie rozumie�, co jest, a co nie jest w porz�dku. Na przyk�ad zazdro�� i zaborczo�� ze strony prze- �ladowcy mog� by� przez jego ofiar� uznane za oznaki mi�o�ci i oddania. Typowy zwi�zek pomi�dzy nastolatkami jest intensywny, ale przelotny, lecz brak do�wiadczenia dziewczyny nie pozwala jej na to spojrze� obiektywnie. S�aby kontakt z doros�ymi Zgodnie z tym, co pisze Nancy Worcester w A Mor� Hidden Crime: Adolescent Battered Women [Ukryte przest�pstwo: maltretowanie dorastaj�cych dziewcz�t>w (�The Network News", July/August 1993) nastolatki cz�sto s�dz�, �e doro�li nie potraktuj� ich powa�nie i �e skutkiem ich interwencji mo�e by� utrata zaufania lub niezale�no�ci. To jeden z powod�w, dla kt�rych m�odociane ofiary przemocy zatrzy- muj� t� tajemnic� dla siebie. Ograniczony dost�p do �r�de� pomocy spo�ecznej Dzieci poni�ej osiemnastu lat maj� bardziej ograniczony dost�p do pomocy medycznej i schronisk dla maltretowanych kobiet. Mog� potrzebowa� zgody rodzic�w, lecz obawiaj� si� o ni� prosi�. Kwestie prawne W wypadku m�odzie�y mo�liwo�ci prawne mog� by� inne ni� dla doros�ych. Nastolatki maj� z regu�y bardziej ograniczony dost�p do s�d�w i pomocy ze strony policji. Stanowi to dla nich barier�, poniewa� nie chc� one anga�owa� rodzic�w w za�atwianie spraw zwi�zanych ze swoimi destrukcyjnymi zwi�zkami. Nadu�ywanie substancji odurzaj�cych Nadu�ywanie tych substancji nie jest przyczyn� przemocy w zwi�zkach, ale mo�e zwi�ksza� szans� jej wyst�pienia i spowodowa� wi�ksz� brutalno��. Alkohol i narkotyki zmniejszaj� zdolno�� samokontroli i umiej�tno�ci podejmowania decyzji zar�wno u dziewcz�t, jak i u ch�opc�w. KILKA PODSTAWOWYCH PRAWD Zanim przejdziemy dalej, przyjrzyjmy si� kilku kluczowym poj�ciom. Stanowi� one podstawy pracy terapeutycznej, kt�r� prowadz� z dziewcz�tami i rodzinami zmagaj�cymi si� z kryzysem tego rodzaju. S� one integraln� cz�ci� bolesnej sytuacji, przed kt�r� stoi Wasza c�rka, i stanowi� najlepsze zasady, jakie znalaz�am, by pokierowa� Wami w pr�bach niesienia jej pomocy. B�d� wielokrotnie do nich powraca� w tej ksi��ce. Wasza c�rka zaprzecza Nie chce widzie� swojej sytuacji tak�, jaka ona naprawd� jest. Wyobra�a sobie, �e jej ch�opak si� zmieni, �e to w�a�nie ona jest osob�, kt�ra mo�e go uratowa�, �e naprawd� nie jest a� tak �le i tak dalej. Minimalizuje wielko�� problemu i t�umaczy zachowanie swojego ch�opaka (on �yje w ci�g�ym stresie, poniewa� rodzice si� go czepiaj�, nauczyciele go nienawidz�, szef utrudnia mu �ycie, z�ama� mu si� pa- znokie�). Mo�e wyznacza� sobie ostateczny termin znoszenia cierpie� (do ko�cowych egzamin�w, do balu szkolnego, do zako�czenia szko�y, je�li oszuka mnie jeszcze jeden raz). Wa�ne jest, by�cie nie przy��czali si� do niej w tym zaprzeczaniu. Ka�da osoba ma woln� wol� Musimy uzna�, �e wszyscy posiadamy woln� wol�, by robi� to, co chcemy - w prawie ka�dej sytuacji. Wyposa�eni w t� wiedz�, powin- 26 Aleja go kocham... Wykorzystywanie w zwi�zkach nastolatk�w 27 ni�my zaakceptowa� fakt, �e wolna wola oznacza ponoszenie konsekwencji za nasze czyny. Mamy nadziej�, �e wszystkie nasze decyzje przynios� dobre skutki, ale je�li b�dzie inaczej, musimy wzi�� ca�kowit� odpowiedzialno�� za nasze post�powania, poniewa� nikt nas nie zmusza�, by�my si� zachowywali w taki spos�b. Zasada ta odnosi si� zar�wno do nastolatk�w, jak i doros�ych. Wasza c�rka jest aktywn� stron� destrukcyjnego zwi�zku Mo�e by� Warn trudno przyj�� ten fakt do wiadomo�ci, ale akceptuj�c woln� wol� swojej c�rki, zrozumiecie, �e podj�a ona oczywist� decyzj� nawi�zania swego zwi�zku oraz pozostania w nim lub nie. Jej os�d sytuacji nie musi by� jasny, lecz nadal jest to jej w�asna decyzja. Na szcz�cie nie jeste�cie pierwszymi osobami, kt�re radz� jej, by zerwa�a ten zwi�zek. To ona sama, po rozwa�eniu wszystkich danych, postanowi�a pozosta� ze swoim ch�opakiem. Wasza c�rka nie jest ofiar� Skoro zgodzili�cie si�, �e Wasza c�rka ma woln� wol� i sama zdecydowa�a si� pozosta� ze swoim wykorzystuj�cym j� ch�opakiem, wyra�nie teraz widzicie, �e nie jest ona ofiar�. Poniewa� to, co o niej my�licie, staje si� podstaw� jej w�asnej samooceny, nie chcecie przekaza� jej informacji, �e w Waszym odczuciu jest ona dr�czona przez swego ch�opaka. Przeciwnie - dlaczego nie mieliby�cie zapewni� jej, �e jest silna, mocna i potrafi podejmowa� m�dre decyzje? Nie przypominam sobie �adnej postaci historycznej, kt�ra b�d�c ofiar�, odnosi�aby sukcesy. Niekt�re z nich by� mo�e by�y pocz�tkowo ofiarami, ale znalaz�y w sobie do�� si�, by sta� si� zwyci�zcami. Pomy�lcie o ludziach, kt�rzy w Waszym mniemaniu zas�u�yli na miano bohater�w. Czy byli oni ofiarami? Jedn� z �moich bohaterek" jest Rosa Parks. B�d�c czarn� mieszkank� Poradnia, gdzie panowa�a segregacja rasowa, odm�wi�a ona siadania w tyle autobusu . Kto� mo�e uwa�a� j� za ofiar�, i rzeczywi�cie, �atwo by�oby jej samej my�le� Rosa Parks rzuci�a w ten spos�b wyzwanie obowi�zuj�cemu w po�udniowych stanach USA niepisanemu prawu, wedle kt�rego czarni obywatele nie mogli w miejscach publicznych (takich jak �rodki komunikacji miejskiej) zanadto zbli�a� si� do przedstawicieli uprzywilejowanej �bia�ej spo�eczno�ci" (przyp. red). o sobie w ten spos�b. Jednak osoba, kt�ra przyjmuje tak odwa�n� postaw�, jak to zrobi�a w swoim czasie Rosa, nie jest ofiar�. Chcieliby�cie, by Wasza c�rka by�a Ros� Parks. Wszyscy ludzie kontroluj�: w�asne my�li, w�asne zachowania i w�asne reakcje Wasza c�rka posiada stuprocentow� kontrol� nad nimi, podobnie jak jej ch�opak i Wy sami. Nikt nie potrafi kontrolowa� innej osoby, ale ka�dy posiada ca�kowit� kontrol� nad sposobem, w jaki sam my�li, dzia�a i reaguje. Je�li Wasza c�rka podda�a si� swemu ch�opakowi, zrobi�a to z w�asnej woli. Z tych samych powod�w nie mo�ecie mie� w�adzy nad ni� - chyba �e pozwoli Warn na to - ale mo�ecie kontrolowa� spos�b, w jaki sami podchodzicie do jej problemu. Mi�o�� jest zachowaniem Jest to najwa�niejsza kwestia, jak� mog� przedstawi�. Mi�o�� nie jest tym, co cz�owiek m�wi, lecz tym, jak dzia�a. Zasada ta nie dotyczy wy��cznie zwi�zk�w romantycznych, lecz ka�dego mi�dzyludzkiego zwi�zku w �yciu Waszym i Waszej c�rki - a wi�c zwi�zk�w pomi�dzy rodzicem i dzieckiem, nauczycielem i uczniem, pracodawc� i pracownikiem, rodze�stwem; przyja�ni pomi�dzy kobietami lub m�czyznami i tak dalej. Nie ulega najmniejszej w�tpliwo�ci, �e kiedy ch�opak Waszej c�rki potraktuje j� okrutnie, b�dzie j� p�niej przeprasza�; powie jej, �e j� kocha i �e nigdy wi�cej si� ju� tak nie zachowa. Zrobi to, co ju� za- dzia�a�o w przesz�o�ci. Gdy rozmawiacie ze swoj� c�rk� o konkretnych czynach, kt�rych dopu�ci� si� wobec niej jej ch�opak, mo�ecie zapyta�: �Czy jest to zachowanie wynikaj�ce z mi�o�ci?". Podobnie kiedy ja poprosz� Was o zbadanie historii Waszej w�asnej rodziny, zadam Warn to samo pytanie. Aby zbi� jej argumenty, mo�ecie zada� swojej c�rce nast�puj�ce pytania: � Czy uwa�asz, �e strach powinien by� cz�ci� zwi�zku kochaj�cych si� ludzi? � Czy uwa�asz za rzecz normaln�, �e w dobrym zwi�zku dziewczyna sp�dza tak wiele czasu p�acz�c? 28 Aleja go kocham... � Dlaczego musisz stale informowa� go, gdzie si� znajdujesz? � Dlaczego wed�ug niego w obrzucaniu ci� wyzwiskami i wyw�* �ywaniu w tobie poczucia niskiej warto�ci nie ma niczego z�ego? � Czy te zachowania wynikaj� z mi�o�ci? Jest to kolejny przypadek, kiedy dzi�ki zrozumieniu, �e mi�o�� to zachowanie, Wasza c�rka mo�e zmieni� swoje b��dne rozumowanie. Nie b�dzie mia�a dok�d p�j�� z tymi pytaniami i by� mo�e dacie jej mo�liwo�� ponownej oceny jej roli w zwi�zku. Je�li nadal b�dzie zaprzecza�a, mo�ecie spyta� j�: �Dlaczego z nim zostajesz?". Kiedy wyst�pi z argumentem, �e czasami jej ch�opak jest dla niej mi�y, przytoczcie moj� ulubion� wypowied� do maltretowanych kobiet: �Gdyby� mia�a c�rk�, czy nie dr�a�aby� na my�l, �e chce si� ona spotyka� lub zwi�za� z kim� takim jak on? Czy uwa�a�aby�, �e jej wyb�r jest najlepszy z mo�liwych? Je�li nie, to co by� jej powiedzia�a? Gdyby� wychowa�a syna na tak� osob� jak on, czy uwa�a�aby�, �e jako matka zrobi�a� wszystko jak najlepiej? Je�li tw�j ch�opak nie by�by wystarczaj�co dobry dla twojej c�rki lub aby by� twoim synem, dlaczego mia�by by� dobry dla ciebie?". Te pytania zwykle powoduj�, �e dziewcz�ta szybko przestaj� zaprzecza�. Nie jest mo�liwe, by mi�o�� i strach wsp�istnia�y ze sob�. Nie jest mo�liwe, by wsp�istnia�y mi�o�� i ogromny smutek. Kiedy ch�opak zachowuje si� w spos�b p^�en mi�o�ci, jego partnerka odczuwa rado��, beztrosk�, przyp�yw energii. Czuje si� tak, jakby mog�a osi�gn�� wszystko, za co tylko si� zabierze. Je�li zwi�zek Waszej c�rki przepojony jest strachem, smutkiem, brakiem energii i niskim poczuciem w�asnej warto�ci, nie wskazuje to na zachowanie wynikaj�ce z mi�o�ci. Wielu rodzic�w i ich nastoletnich c�rek ma b��dne poj�cie o tym, co w rzeczywisto�ci sk�ada si� na wykorzystywanie. Ze wzgl�du na to, �e okre�lenie to wi�zane jest zwykle ze straszliwymi obrazami maltretowanych kobiet, maj� oni tendencj� do pomijania innych, cz�ciej spotykanych form wykorzystywania. W trzech nast�pnych rozdzia�ach opisz� trzy kategorie nadu�y�, jakich do�wiadczaj� nastoletnie dziewcz�ta. Jako pierwsz� przedstawi� Warn Heather, moj� by�� klientk�. Chocia� mo�e si� Warn wyda� twarda i zupe�nie niepodobna do Waszej c�rki, zach�cam Was, by�cie spr�bowali przejrze� jej szokuj�c� powierzchowno��. Wykorzystywanie w zwi�zkach nastolatk�w 29 f HISTORIA HEATHER W wieku siedemnastu lat Heather by�a �tward� dziewczyn�", obnosz�c� mocny makija� w czarnym kolorze i czarny lakier na paznokciach. Paczk�, do kt�rej nale�a�a w szkole �redniej, nazywano gotami. Podobne grupy istniej� w wielu szko�ach6. Ich cz�onkowie wyr�niaj� si� tym, �e od st�p do g��w s� ubrani na czarno (cz�sto nosz� czarne p�aszcze), w�osy r�wnie� farbuj� na ten kolor i stosuj� ciemny makija�. Bawi je to, �e wygl�daj�c identycznie jako grupa, ca�kowicie r�ni� si� od pozosta�ych dzieciak�w. Heather by�a niegrzeczna wobec rodzic�w, ok�amywa�a ich, mia�a na koncie kilka drobnych kradzie�y i za�ywa�a narkotyki. Jej rodzice uwa�ali, �e �adne sposoby, do kt�rych si� uciekali, nie dzia�a�y i oba- wiali si� o przysz�o�� c�rki, je�li nie otrzyma ona fachowej pomocy. Heather by�a przyzwyczajona, �e ludzie na jej widok okazywali zaniepokojenie i obrzydzenie, wi�c udawa�am, �e nie zauwa�am jej niezwyk�ego wygl�du. Wygl�da�o jednak na to, �e chcia�a us�ysze� m�j komentarz na ten temat, poniewa� stara�a si� na r�ne sposoby zwr�ci� moj� uwag� na swoje paznokcie i przeci�ga�a palcami po swych kruczoczarnych w�osach. - Wydaje mi si�, �e chcesz swym zachowaniem zwr�ci� moj� uwag� na co�. Co to takiego? - spyta�am. - Mo�e pani tego nie widzi? - odburkn�a. - Nie widz� czego? - powiedzia�am spokojnie. - Wola�abym, �eby� otwarcie mi m�wi�a, je�li jest co�, co chcesz powiedzie�, lub co�, o czym chcesz, bym wiedzia�a. Nie jestem jasnowidzem, a interesuje mnie wszystko, co jest wa�ne dla ciebie. - Podobaj� si� pani moje ciuchy, makija� i ca�a reszta? - spyta�a. - Nieszczeg�lnie. Czy to wa�ne, �eby mi si� podoba�y? Jestem tylko twoj� terapeutk�, a nie kim�, na kim musisz robi� wra�enie. My�l�, �e wa�niejsze jest, czy tobie si� one podobaj�. - No pewnie, �e mi si� podobaj�. Po co mia�abym je nosi�, gdyby mi si� nie podoba�y? - spyta�a, przewracaj�c oczami. - Nie wiem. Domy�lam si�, poniewa� twoja mama powiedzia�a mi, �e jeszcze oko�o trzech miesi�cy temu ubiera�a� si� zupe�nie inaczej 6 W Polsce subkultura taka r�wnie� istnieje, cho� nie przybiera ona charakteru masowego. Osoby do niej nale��ce nie reprezentuj� te� na og�l pogl�d�w podobnych do ideologii Roberta i Heather (przyp. red.). 30 Aleja go kocham... Wykorzystywanie w zwi�zkach nastolatk�w 31 ni� teraz. Zastanawia�am si� wi�c, co spowodowa�o t� zmian�. Co wydarzy�o si� w twoim �yciu w tym czasie? - To od kiedy pozna�am Roberta. Jest moim ch�opakiem i jest go-tem. Mama go nie znosi - powiedzia�a, podkre�laj�c ostatnie zdanie. -Przedtem ubiera�am si� jak wszyscy. Wie pani, kupowa�am w centrum handlowym te g�upie ciuchy i te idiotyczne spinki z motylkami. Mama uwielbia�a, kiedy si� tak ubiera�am. Jestem pewna, �e obwinia Roberta za to, jak teraz wygl�dam, ale nie obchodzi mnie to. Tak mi si� bardziej podoba. - Co ci si� w tym najbardziej podoba? - spyta�am. - Wygl�dam inaczej. Wyr�niam si�. Nie wygl�dam tak jak ca�a reszta. - C�, w rzeczywisto�ci wygl�dasz identycznie jak wszyscy twoi przyjaciele. A wi�c zacz�a� si� tak ubiera�, kiedy pozna�a� Roberta? Jak rozpocz�a si� ta przemiana w now� Heather? - Nie wiem. Zwyczajnie, stale robi� uwagi na temat tego, jak si� ubieram i dawa� mi wskaz�wki. - Jakiego rodzaju wskaz�wki ci dawa�? - Powiedzia�, �e wygl�dam �miesznie w moich ubraniach. M�wi�, �e wygl�dam, jak wszystkie te �szczury z centr�w handlowych" i �e powinnam odr�nia� si� od tych wszystkich �a�osnych dziewczyn ze szko�y, je�li chc� z nim chodzi�. - Czy nie sprawia�o ci przykro�ci to, �e tak do ciebie m�wi�? - Zupe�nie nie, poniewa� mia� racj�. Wi�c poszed� ze mn� na zakupy i wybra� rzeczy, kt�re teraz nosz�. - Czy mia�a