Psychologia zaburze� vol.1 Robert C. Carson James N. Butcher Susan Mineka Psychologia zaburze� vol.1 - Przek�ad: ^ ???> ,,.?� ?/>??? W�adys�aw Dietrich, Monika Gajdzi�ska, Danuta Golec, Anna Kacmajor, Andrzej Karmoli�ski, Tomasz Kudelski, Marek Orski, Agata Sulak, Magda �l�sarska, Anna Tabaczy�ska ; . .. ,? GDA�SKIE WYDAWNICTWO PSYCHOLOGICZNE Gda�sk 2003 Podr�cznik akademicki dofinansowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu Recenzje wydawnicze: prof. dr hab. Lidia Grzesiuk prof. dr hab. med. Adam Bilikiewicz Tytu� orygina�u: Abnormal Psychology and Modern Life, Eleventh Edition by Robert C. Carson, James N. Butcher, Susan Mineka, Copyright � 2000, Ali Rights Reserved. Translation copyright � 2002 by Gda�skie Wydawnictwo Psychologiczne s.c. Published by arrangement with the original publisher, Prentice Hali, Inc, a Pearson Education Company. Wszystkie prawa zastrze�one. ^ Ksi��ka ani �adna jej cz�� nie mo�e by� przedrukowy wana ani w �aden inny spos�b reprodukowana lub odczytywana w �rodkach masowego przekazu bez pisemnej zgody Gda�skiego Wydawnictwa Psychologicznego. Wydanie pierwsze w j�zyku polskim Przek�ad: Monika Gajdzi�ska (rozdz. 3, 7, 8), Danuta Golec (rozdz. 17), Anna Kacmajor, Agata Sulak (rozdz. 1, 11), Andrzej Karmoli�ski (rozdz. 16), Tomasz Kudelski (rozdz. 2), Marek Orski (rozdz. 5, 12, 15, 18 i wst�p), Magda �l�sarska, Anna Tabaczy�ska i W�adys�aw Dietrich (rozdz. 4, 6, 9, 10, 13, 14) Edytor: Anna �witajska Redakcja naukowa: Ma�gorzata Toeplitz-Winiewska Redakcja naukowa s�ownika: Helena S�k Redakcja polonistyczna: Janina Wunderlich Opracowanie techniczne: Sylwia Kot Korekta: zesp� Opracowanie graficzne: Piotr Geisler Projekt ok�adki: Agnieszka W�jkowska Fotografia na ok�adce: Corel Corporation Wskaz�wki dla bibliotekarzy: 1/ psychologia og�lna 2/ psychopatologia 3/medycyna 4/ psychiatria 5/ psychologia kliniczna ISBN 83-89120-17-8 Druk: Druk Intro, Inowroc�aw. Gda�skie Wydawnictwo Psychologiczne s.c. ul. Bema 4/1 a, 81 -753 Sopot, tel./fax 058/551 -61 -04, 551 -1 e-mail: [email protected] http://www.gwp.pl 1-01 O KSI��CE..................................15 WST�P DO WYDANIA POLSKIEGO.................21 O AUTORACH................................23 ROZDZIA� I. ,-:???. PSYCHOLOGIA ZABURZE�: ZARYSOG�LNY ...................25 CO ROZUMIEMY POD POJ�CIEM ZABURZENIA ZACHOWANIA? ..............................29 Problemy z definiowaniem......................30 Definicja zaburzenia psychicznego w DSM-IV...........30 Zaburzenie psychiczne w kontek�cie wp�yw�w kulturowych ................................31 Zaburzenie psychiczne jako zachowanie nieprzystosowane ............................33 KLASYFIKACJA ZABURZE� ZACHOWANIA ...........33 Rzetelno�� i trafno�� ..........................34 R�ne modele klasyfikacji ......................36 Klasyfikacja zaburze� psychicznych w DSM .........37 Ocena i diagnoza.............................46 Zespo�y zajmuj�ce si� zdrowiem psychicznym........48 ROZPOWSZECHNIENIE ZABURZE� ZACHOWANIA .....51 BADANIA W DZIEDZINIE PSYCHOLOGII ZABURZE� ... .55 Obserwacja zachowania........................55 Tworzenie hipotez na temat zachowania............56 Dobieranie pr�by i uog�lnianie ..................57 R�nica mi�dzy korelacj� a zwi�zkiem przyczynowym ..............................59 Metody do�wiadczalne w psychologii zaburze�.......62 Studium przypadku...........................65 Strategia retrospektywna i oceny szans ............66 PODEJ�CIE REPREZENTOWANE W TEJ KSI��CE .......67 PROBLEMY NIEROZWI�ZANE....................69 STRESZCZENIE...............................73 WA�NIEJSZE TERMINY.........................74 ROZDZIA� 2. HISTORYCZNE POGL�DY NA ZABURZONE ZACHOWANIE .....75 POGL�DY NA ZABURZONE ZACHOWANIE W STARO�YTNO�CI............................76 Demonologia, bogowie i magia ..................77 Wczesne poj�cia medyczne Hipokratesa............78 Wczesne filozoficzne koncepcje �wiadomo�ci i psychiki...................................79 P�niejsze pogl�dy greckie i rzymskie.............79 POGL�DY NA ZABURZENIA PSYCHICZNE r <>.??�,:, ? W �REDNIOWIECZU...........................81 KU PODEJ�CIOM HUMANITARNYM................85 Narodziny podej�cia naukowego w Europie..........85 Powstanie pierwszych azyl�w i schronisk ...........87 Reforma humanitarna.........................89 Dziewi�tnastowieczne pogl�dy na przyczyny i leczenie zaburze� psychicznych.................94 Postawy wobec zdrowia psychicznego na pocz�tku XX wieku...................................95 POCZ�TKI EPOKI WSPӣCZESNEJ .................96 Ustalenie zwi�zku mi�dzy m�zgiem i zaburzeniem psychicznym ................................97 Ustalenie psychologicznej podstawy zaburzenia psychicznego................................99 Rozw�j bada� psychologicznych.................103 PROBLEMY NIEROZWI�ZANE ...................107 STRESZCZENIE..............................109 WA�NIEJSZE TERMINY .111 ROZDZIA� 3 ...-, �,.., PRZYCZYNY ZABURZE� PSYCHICZNYCH I POGL�DY NA PSYCHOLOGI� ZABURZE� .......113 PRZYCZYNY I CZYNNIKI RYZYKA WYST�PIENIA ZABURZONEGO ZACHOWANIA..................114 Warunki konieczne, wystarczaj�ce i znacz�ce.......115 Sprz�enie zwrotne i mechanizm samonap�dzania si� zaburzonych zachowa� .......116 Model podatno�� - stres ......................117 MODELE I POGL�DY WYJA�NIAJ�CE ZABURZONE ZACHOWANIA ..............................120 Trafno�� pogl�d�w...........................120 Podej�cie wielowymiarowe, eklektyczne i integruj�ce .121 PERSPEKTYWA BIOLOGICZNA...................121 PRZYCZYNY BIOLOGICZNE.....................122 Zaburzenia r�wnowagi neuroprzeka�nik�w i hormon�w................................122 Podatno�� genetyczna........................126 Sk�onno�ci konstytucjonalne....................132 Dysfunkcja m�zgu i plastyczno�� nerwowa.........135 Deprywacja lub uszkodzenia fizyczne.............136 Wp�yw perspektywy biologicznej ................139 PERSPEKTYWA PSYCHOSPO�ECZNA...............140 Perspektywa psychodynamiczna ................140 Perspektywa behawioralna ....................153 Perspektywa poznawczo-behawioralna ...........158 Konsekwencje przyj�cia okre�lonej perspektywy.....161 PRZYCZYNY PSYCHOSPO�ECZNE.................162 Nasze widzenie �wiata i siebie ..................163 Wczesna deprywacja lub uraz ..................166 Nieadekwatne style rodzicielskie ................171 Ma��e�ska niezgoda i rozw�d ..................175 Zaburzone relacje z r�wie�nikami ...............177 PERSPEKTYWA SPO�ECZNO-KULTUROWA...........180 Wp�yw czynnik�w spo�eczno-kulturowych w r�nych kulturach .........................180 Wp�ywy spo�eczno-kulturowe w naszym spo�ecze�stwie..............................185 CZYNNIKI SPO�ECZNO-KULTUROWE..............185 �rodowisko spo�eczno-kulturowe ................186 Patogenne wp�ywy spo�eczne...................187 PROBLEMY NIEROZWI�ZANE ...................190 STRESZCZENIE..............................192 WA�NIEJSZE TERMINY........................194 ROZDZIA� 4. STRES I ZABURZENIA PRZYSTOSOWANIA ...............195 CZYM JEST STRES?...........................196 Rodzaje stres�w.............................197 Czynniki predysponuj�ce do stresu...............200 Radzenie sobie ze stresem.....................205 ODDZIA�YWANIE CIʯKIEGO STRESU .............208 Biologiczne nast�pstwa stresu ..................209 Psychologiczne nast�pstwa d�ugotrwa�ego stresu ____214 ZABURZENIA PRZYSTOSOWANIA: REAKCJA NA STRESORY �YCIA CODZIENNEGO.......215 Stres spowodowany bezrobociem................216 Stres wywo�any �a�ob�........................218 Stres spowodowany rozwodem lub separacj�.......219 ZESPӣ STRESU POURAZOWEGO: .. ~. REAKCJE NA KATASTROFY......................220 Przyczyny stresu pourazowego .................227 Uraz spowodowany gwa�tem...................228 Uraz kombatanta wojennego...................230 Powa�ne zagro�enie osobistego bezpiecze�stwa.............................238 LECZENIE ZABURZE� STRESOWYCH I ZAPOBIEGANIE IM..........................242 Zapobieganie stresowi i zmniejszanie go ..........242 Leczenie symptom�w zespo�u stresu pourazowego .. .244 PROBLEMY NIEROZWI�ZANE...................247 STRESZCZENIE..............................248 WA�NIEJSZE TERMINY........................249 ROZDZIA� 5. ZABURZENIA NA TLE L�KOWYM ... .251 OBJAWY STRACHU ILP......................253 PRZEGL�D ZABURZE� L�KOWYCH ...............255 FOBIE ....................................255 Fobie specyficzne............................256 Fobia spo�eczna.............................266 ZESPӣ PANIKI Z AGORAFOBI�I BEZ NIEJ .........271 R�nica mi�dzy panik� a l�kiem ................272 Agorafobia ................................273 Wyst�powanie oraz pocz�tek zespo�u paniki i agorafobia i bez niej........................274 Wsp�wyst�powanie zespo�u paniki z innymi zaburzeniami .......................275 Okoliczno�ci pierwszego napadu paniki ...........276 Czynniki biologiczne w zespole paniki ............276 Czynniki poznawcze i behawioralne w zespole paniki ............................279 Leczenie zespo�u paniki i agorafobii..............284 ZESPӣ UOG�LNIONEGO L�KU .................287 Charakterystyka og�lna.......................287 Zachorowalno�� oraz pocz�tek choroby...........289 Choroby towarzysz�ce........................290 Przyczyny psychospo�eczne ....................291 Przyczyny biologiczne ........................296 Leczenie zespo�u uog�lnionego l�ku..............297 ZABURZENIE OBSESYJNO-KOMPULSYJNE..........298 Zachorowalno�� oraz pocz�tek choroby ...........300 Charakterystyka zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego .....................300 Przyczyny psychospo�eczne ....................303 Przyczyny biologiczne ........................307 Leczenie zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego......311 OG�LNE PRZYCZYNY SPO�ECZNO-KULTUROWE WSZYSTKICH ZABURZE� L�KOWYCH..............312 Kulturowe r�nice �r�de� niepokoju..............312 Taijin Kyofusho .............................313 LECZENIE I JEGO WYNIKI ......................314 PROBLEMY NIEROZWI�ZANE ...................315 STRESZCZENIE..............................316 WA�NIEJSZE TERMINY........................317 ROZDZIA� 6. ZABURZENIA NASTROJU I SAMOB�JSTWA .................319 CZYM S� ZABURZENIA NASTROJU?...............320 Cz�sto�� wyst�powania zaburze� nastroju .........321 Depresja na przestrzeni �ycia ..................323 ZABURZENIA AFEKTYWNE JEDNOBIEGUNOWE.......323 Depresje, kt�re nie s� zaburzeniami nastroju.......324 �agodne i umiarkowane zaburzenia depresyjne.....327 Wielka depresja.............................329 ZABURZENIA DWUBIEGUNOWE .................334 Cyklotymia ................................334 Zaburzenia efektywne dwubiegunowe............336 Zaburzenie schizoafektywne ...................340 PRZYCZYNY ZABURZE� JEDNOBIEGUNOWYCH......341 Przyczyny biologiczne ........................341 Przyczyny psychospo�eczne ....................348 Depresja jednobiegunowa: typy modeli podatno�� - stres ...........................351 PRZYCZYNY ZABURZE� DWUBIEGUNOWYCH .......369 Przyczyny biologiczne ........................370 Przyczyny psychospo�eczne ....................372 CZYNNIKI SPO�ECZNO-KULTUROWE A ZABURZENIA AFEKTYWNE JEDNOBIEGUNOWE I DWUBIEGUNOWE ...........374 R�nice mi�dzykulturowe w objawach depresji......375 Wiara w samowystarczalno��...................376 �agodzenie strat ............................376 R�nice demograficzne w Stanach Zjednoczonych____377 LECZENIE I JEGO WYNIKI......................379 Farmakoterapia i leczenie wstrz�sami elektrycznymi..............................379 Psychoterapia ..............................382 SAMOB�JSTWO ............................385 Obraz kliniczny i przyczyny samob�jstw...........386 AmbiwalencJD samob�jcza .....................393 Zapobieganie samob�jstwom i interwencje.........395 PROBLEMY NIEROZWI�ZANE...................398 STRESZCZENIE..............................400 WA�NIEJSZE TERMINY........................401 ROZDZIA� 7. ZABURZENIA SOMATOFORMICZNE I DYSOCJACYJNE..................403 ZABURZENIA SOMATOFORMICZNE...............404 Zaburzenie somatyzocyjne.....................405 Hipochondria...............................406 Zaburzenie b�lowe ..........................409 Zaburzenia konwersyjne ......................411 Rozr�nienie konwersji od symulowania i zaburzenia pozorowanego....................416 Okoliczno�ci przyspieszaj�ce wyst�pienie zaburzenia .416 Przyczyny zaburze� somatoformicznych ..........417 Leczenie i jego wyniki ........................419 ZABURZENIA DYSOCJACYJNE...................420 Amnezja dysocjacyjna i fuga ...................421 Dysocjacyjne zaburzenie to�samo�ci..............423 Zaburzenie depersonalizacyjne .................427 Przyczyny zaburze� dysocjacyjnych..............428 Leczenie i jego wyniki ........................433 PROBLEMY NIEROZWI�ZANE ...................435 STRESZCZENIE..............................437 WA�NIEJSZE TERMINY........................438 ROZDZIA� 8. ZABURZENIA OD�YWIANIA I INNE SZKODLIWE DLA ZDROWIA FIZYCZNEGO CZYNNIKI PSYCHOLOGICZNE.......439 ZABURZENIA OD�YWIANIA ....................443 R�nice wynikaj�ce z pici......................443 Obraz kliniczny i kryteria diagnostyczne w anoreksji .444 Obraz kliniczny i kryteria diagnostyczne w bulimii .. .444 R�nice diagnozowania.......................446 Rozpowszechnienie zaburze� od�ywiania..........446 Og�lne ryzyko i przyczyny zaburze� od�ywiania____449 Zagro�enia i przyczyny anoreksji i bulimii .........453 Leczenie i jego wyniki ........................456 OG�LNE CZYNNIKI PSYCHOLOGICZNE W ZDROWIU I CHOROBIE......................458 Zdrowie, postawy i umiej�tno�ci radzenia sobie w r�nych sytuacjach �yciowych.................459 Czynniki psychospo�eczne i uk�ad immunologiczny .. .461 CZYNNIKI PSYCHOLOGICZNE I CHOROBA WIE�COWA SERCA...........................467 Nadci�nienie pierwotne .......................467 Choroba wie�cowa serca i wzorzec zachowania typu A....................................469 OG�LNE PRZYCZYNY CHOROBY SOMATYCZNEJ......477 Przyczyny biologiczne........................477 Czynniki psychospo�eczne .....................479 Czynniki spo�eczno-kulturowe ..................481 LECZENIE I JEGO WYNIKI......................482 �rodki farmakologiczne.......................482 �rodki psychospo�eczne .......................483 �rodki spo�eczno-kulturowe....................486 PROBLEMY NIEROZWI�ZANE ...................486 STRESZCZENIE..............................487 WA�NIEJSZE TERMINY........................488 ROZDZIA� 9. ZABURZENIA OSOBOWO�CI .......489 KLINICZNE CECHY ZABURZE� OSOBOWO�CI........491 Pi�� kryteri�w DSM-IV........................492 Trudno�ci z rozpoznawaniem zaburze� osobowo�ci.. .493 KATEGORIE ZABURZE� OSOBOWO�CI.............494 Osobowo�� paranoiczna.......................496 Schizoidalne zaburzenie osobowo�ci..............497 Schizotypowe zaburzenie osobowo�ci.............499 Histrioniczne zaburzenie osobowo�ci .............501 Osobowo�� narcystyczna ......................502 Antyspo�eczne zaburzenie osobowo�ci ............505 Osobowo�� typu borderline ....................506 Osobowo�� unikaj�ca.........................508 Osobowo�� zale�na..........................510 Obsesyjno-kompulsyjne zaburzenie osobowo�ci .....512 Tymczasowe kategorie zaburze� osobowo�ci w DSM-IV .................................514 Przegl�d zaburze� osobowo�ci..................515 PRZYCZYNY ZABURZE� OSOBOWO�CI ............517 Czynniki biologiczne .........................518 Czynniki psychologiczne.......................519 Czynniki spo�eczno-kulturowe ..................520 LECZENIE I JEGO WYNIKI......................521 Dostosowanie technik terapeutycznych do zaburze� osobowo�ci ......................523 Leczenie osobowo�ci typu borderline .............524 Leczenie innych zaburze� osobowo�ci ............525 ANTYSPO�ECZNE ZABURZENIE OSOBOWO�CI I PSYCHOPATIA .............................526 R�nice...................................527 Obraz kliniczny.............................529 Wzorce zachowania..........................532 Przyczyny.................................534 Leczenie i jego wyniki ........................541 PROBLEMY NIEROZWI�ZANE ...................546 STRESZCZENIE..............................549 WA�NIEJSZE TERMINY........................550 ROZDZIA� 10. ZABURZENIA ZWI�ZANE Z SUBSTANCJAMI PSYCHOAKTYWNYMI I INNE WYWO�ANE PRZEZ UZALE�NIENIA.............551 NADU�YWANIE ALKOHOLU I UZALE�NIENIE........553 Rozpowszechnienie, wsp�wyst�powanie i demograficzny aspekt alkoholizmu .............555 Obraz kliniczny nadu�ywania alkoholu i uzale�nienia ..............................557 Czynniki biologiczne w nadu�ywaniu i uzale�nieniu od alkoholu oraz innych substancji...............564 Czynniki psychologiczne w nadu�ywaniu alkoholu i uzale�nieniu .......................568 Czynniki spo�eczno-kulturowe ..................574 Leczenie i jego wyniki ........................575 NADU�YWANIE SUBSTANCJI I UZALE�NIENIE .......585 Opium i jego pochodne .......................588 Kokaina i amfetaminy........................594 Barbiturany................................598 LSD i pochodne - halucynogeny ................599 Marihuana ................................601 INNE ZABURZENIA ZWI�ZANE Z UZALE�NIENIAMI .. .603 Hiperotylo�� ...............................603 Patologiczny hazard .........................608 PROBLEMY NIEROZWI�ZANE ...................613 STRESZCZENIE..............................615 WA�NIEJSZE TERMINY........................616 ROZDZIA�U. ODMIENNO�CI, DYSFUNKCJE I WYKORZYSTYWANIE SEKSUALNE. .617 WP�YW CZYNNIK�W SPO�ECZNO-KULTUROWYCH NA WZORCE ZACHOWA� SEKSUALNYCH...........620 Przyk�ad 1. Teoria degeneracji i abstynencji........621 Przyk�ad 2. Rytualny homoseksualizm na Melanezji...............................622 Przyk�ad 3. Psychiatria ameryka�ska a homoseksualizm...........................624 ODMIENNO�CI SEKSUALNE I ZABURZENIA TO�SAMO�CI P�CIOWEJ.......................629 Parafilie ..................................629 Przyczyny i leczenie parafilii ...................639 Zaburzenia to�samo�ci p�ciowej.................642 WYKORZYSTYWANIE SEKSUALNE ................646 Wykorzystywanie seksualne dzieci...............647 Pedofilia ..................................653 Kazirodztwo ...............................654 Gwa�t ....................................656 Leczenie przest�pc�w seksualnych i problem recydywy..................................662 DYSFUNKCJE SEKSUALNE......................667 Zaburzenia po��dania seksualnego..............669 Zaburzenia podniecenia seksualnego.............671 Zaburzenia orgazmu.........................674 Zaburzenia zwi�zane z bolesnym stosunkiem seksualnym................................677 PROBLEMY NIEROZWI�ZANE...................678 STRESZCZENIE..............................680 WA�NIEJSZE TERMINY........................682 ROZDZIA� 12. SCHIZOFRENIA I ZABURZENIE UROJENIOWE ....................683 SCHIZOFRENIA..............................685 �r�d�a poj�cia..............................685 Zachorowalno�� i pocz�tki choroby...............686 OBRAZ KLINICZNY SCHIZOFRENII................688 Zaburzenia kojarzenia........................690 Zaburzenia tre�ci my�lenia.....................691 Zaburzenia percepcji.........................691 Zaburzenia emocjonalne ......................692 Zaburzenia poczucia to�samo�ci.................692 Zaburzenia woli.............................692 Ucieczka do w�asnego �wiata...................692 Zaburzenia motoryczne.......................693 Sta�e problemy z definiowaniem schizofrenii .......693 KLASYCZNE POSTACIE SCHIZOFRENII .............694 Posta� niezr�nicowana.......................694 Posta� katatoniczna..........................696 Posta� zdezorganizowana .....................697 Posta� paranoidalna .........................699 Inne postacie schizofrenii......................701 PRZYCZYNY SCHIZOFRENII.....................702 Czynniki biologiczne .........................702 Czynniki psychospo�eczne .....................717 Czynniki spo�eczno-kulturowe ..................722 METODY LECZENIA SCHIZOFRENII................723 Skutki stosowania lek�w przeciwpsychotycznych ____724 Psychospo�eczne metody leczenia schizofrenii.......725 ZABURZENIE UROJENIOWE- PARANOJA..........728 Diagnozowanie.............................728 Obraz kliniczny.............................729 Przyczyny.................................730 Leczenie i jego wyniki ........................732 PROBLEMY NIEROZWI�ZANE ...................733 STRESZCZENIE..............................734 WA�NIEJSZE TERMINY........................735 ROZDZIA� 13. ZABURZENIA PO USZKODZENIU M�ZGU I INNE MECHANIZMY UPO�LEDZENIA FUNKCJI POZNAWCZYCH ..................737 USZKODZENIE M�ZGU A ZABURZENIA U DOROS�YCH..............................738 Zaburzenia funkcji psychicznych a uszkodzenia m�zgu ........................739 Objawy syndromu neuropsychologicznego.........744 Zaburzenia neuropsychiczne w zaka�eniu HIV-1...........................748 Ot�pienie typu Alzheimerowskiego...............750 Ot�pienie naczyniowe ........................759 Zaburzenia zwi�zane z urazem g�owy............760 UPO�LEDZENIE UMYS�OWE....................765 Stopnie upo�ledzenia umys�owego...............767 Uszkodzenia m�zgu w upo�ledzeniu umys�owym................................770 Zespo�y upo�ledzenia umys�owego o pod�o�u organicznym .......................773 Upo�ledzenie umys�owe uwarunkowane czynnikami kulturowo-rodzinnymi...............778 Problem oceny..............................781 Leczenie, jego wyniki i zapobieganie .............781 ZABURZENIA UCZENIA SI�.....................785 Obraz kliniczny.............................786 Przyczyny zaburze� uczenia si�.................787 Leczenie i jego wyniki ........................789 PROBLEMY NIEROZWI�ZANE .................. .790 STRESZCZENIE..............................792 WA�NIEJSZE TERMINY........................793 ROZDZIALI 4. ZABURZENIA OKRESU DZIECI�STWA IADOLESCENCJI .....795 ZACHOWANIE NIEPRZYSTOSOWANE W RӯNYCH OKRESACH �YCIA..................796 R�ne obrazy kliniczne .......................798 Szczeg�lna podatno�� dzieci m�odszych ...........798 KLASYFIKACJA ZABURZE� OKRESU DZIECI�STWA I ADOLESCENCJI.............................800 Okre�lenie kategorii .........................800 Okre�lenie wymiaru..........................801 Por�wnanie obu metod .......................801 ZABURZENIA OKRESU DZIECI�STWA..............802 Zesp� nadpobudliwo�ci psychoruchowej z deficytem uwagi...........................802 Zaburzenie zachowania i zaburzenie opozycyjno-buntownicze ......................808 Zaburzenia l�kowe okresu dzieci�stwa i adolescencji...............................815 Depresja okresu dzieci�stwa ...................819 Zaburzenia objawowe ........................823 UOG�LNIONE ZABURZENIA ROZWOJOWE: AUTYZM ..................................828 Obraz kliniczny.............................829 Przyczyny.................................832 Leczenie i jego wyniki ........................833 LEPSZE PROGRAMY - SKUTECZNIEJSZA POMOC DZIECIOM I M�ODZIE�Y.......................836 Wybrane problemy terapii dzieci i m�odzie�y ................................836 Maltretowanie i wykorzystywanie dzieci...........841 Programy na rzecz dziecka ....................845 PROBLEMY NIEROZWI�ZANE ...................846 STRESZCZENIE..............................852 WA�NIEJSZE TERMINY........................853 ROZDZIALI 5. OCENA KLINICZNA................855 PODSTAWOWE ELEMENTY OCENY ................857 Relacje mi�dzy diagnoz� a ocen�................857 Og�lne wiadomo�ci o kliencie...................857 Znaczenie orientacji teoretycznej klinicysty.........860 Zaufanie a relacje mi�dzy klinicyst� i jego klientem . .860 OG�LNA OCENA STANU ZDROWIA SOMATYCZNEGO . .861 Badanie og�lne.............................861 Badanie neurologiczne........................862 Badanie neuropsychologiczne ..................866 OCENA PSYCHOSPO�ECZNA ....................867 Wywiad...................................867 Kliniczna obserwacja zachowa� .................870 Testy psychologiczne .........................874 Ocena psychologiczna w sprawach s�dowych .......890 Psychologiczne studium przypadku: Esteban........893 INTEGRACJA DANYCH DOTYCZ�CYCH OCENY KLINICZNEJ................................897 Etyczne problemy oceny klinicznej...............898 PROBLEMY NIEROZWI�ZANE ...................899 STRESZCZENIE..............................901 WA�NIEJSZE TERMINY........................902 ROZDZIA� 16. BIOLOGICZNE METODY LECZENIA .. .903 PIERWSZE PR�BY LECZENIA METODAMI � BIOLOGICZNYMI ............................904 �pi�czka i leczenie wstrz�sami..................905 Neurochirurgia .............................909 PSYCHOFARMAKOLOGICZNE METODY LECZENIA.....912 Neuroleptyki...............................913 Leki przeciwdepresyjne .......................918 Leki przedwiekowe (anksjolityki)................925 Lit i inne �rodki wyr�wnuj�ce nastr�j .............929 Farmakoterapia u dzieci ......................932 PROBLEMY NIEROZWI�ZANE ...................933 STRESZCZENIE..............................935 WA�NIEJSZE TERMINY........................936 ROZDZIA� 17. TERAPIE PSYCHOLOGICZNE ........937 PRZEGL�D PSYCHOLOGICZNYCH METOD LECZENIA..................................939 Dlaczego ludzie zg�aszaj� si� na psychoterapi�?.....939 Kto �wiadczy us�ugi psychoterapeutyczne?.........941 Relacja terapeutyczna ........................942 TERAPIE PSYCHODYNAMICZNE..................944 Psychoanaliza Freudowska ....................945 Terapia psychodynamiczna od czas�w Freuda.......948 Ocena terapii psychodynamicznej................949 TERAPIA BEHAWIORALNA......................952 Sterowana ekspozycja........................953 Terapia awersyjna...........................956 Modelowanie...............................957 Systematyczne stosowanie wzmocnie�............958 Ocena terapii behawioralnej....................963 TERAPIA POZNAWCZA IPOZNAWCZO-BEHAWIORALNA.................964 Behawioralna terapia racjonaino-emotywna........965 Terapia uodporniaj�ca na stres..................966 Terapia poznawcza Becka .....................968 Ocena terapii poznawczo-behawioralnych .........971 TERAPIE HUMANISTYCZNO-DO�WIADCZALNE .......972 Terapia skoncentrowana na kliencie..............973 Terapia egzystencjalna........................975 Terapia Gestalt..............................976 Ocena terapii humanistycznych .................977 TERAPIA RELACJI INTERPERSONALNYCH ...........978 Poradnictwo ma��e�skie.......................978 Systemowa terapia rodzin .....................980 EKLEKTYZMI ��CZENIE RӯNYCH FORM PSYCHOTERAPII.............................982 JAK ZMIERZY� SUKCES PSYCHOTERAPII? ..........984 Obiektywizacja i ilo�ciowa ocena zmian ...........985 Poprawa niezale�na od stosowania psychoterapii?..............................986 Czy terapia mo�e by� szkodliwa?................986 PSYCHOTERAPIA I SPO�ECZE�STWO..............987 Warto�ci spo�eczne i psychoterapia...............987 Psychoterapia i zr�nicowanie kulturowe..........989 PROBLEMY NIEROZWI�ZANE...................990 STRESZCZENIE..............................992 WA�NIEJSZE TERMINY........................994 ROZDZIA� 18. WSPӣCZESNE PROBLEMY LECZENIA ZABURZE� PSYCHICZNYCH...................995 PERSPEKTYWY ZAPOBIEGANIA ZABURZENIOM PSYCHICZNYM..............................996 Dzia�ania prewencyjne og�lne..................997 Dzia�ania prewencyjne kierunkowe .............1000 Interwencje adresowane .....................1005 Szpital psychiatryczny jako spo�eczno�� terapeutyczna.............................1009 KONTROWERSYJNE KWESTIE PRAWNE A LUDZIE CHORZY PSYCHICZNIE................1013 Przymusowa hospitalizacja ...................1013 Ocena stopnia zagro�enia ....................1014 Obrona z powodu niepoczytalno�ci..............1020 Deinstytucjonalizacja........................1026 ZDROWIE PSYCHICZNE A POLITYKA ZDROWOTNA..............................1030 Organizacja lecznictwa psychiatrycznego w Stanach Zjednoczonych.....................1031 Mi�dzynarodowe dzia�ania na rzecz zdrowia psychicznego..............................1034 PRZYSZ�E WYZWANIA .......................1035 Potrzeba planowania........................1036 Co mo�e zrobi� ka�dy z nas?..................1036 PROBLEMY NIEROZWI�ZANE..................1038 STRESZCZENIE.............................1040 WA�NIEJSZE TERMINY.......................1042 ANEKS DSM-IV: KLASYFIKACJA ZABURZE� PSYCHICZNYCH WED�UG AMERYKA�SKIEGO TOWARZYSTWA PSYCHIATRYCZNEGO NA TLE MI�DZYNARODOWEJ KLASYFIKACJI ICD-10............1043 Historia powstania DSM-IV....................1043 Definicja zaburze� w DSM-IV..................1044 Podstawowe cechy DSM-IV....................1045 G��wne dzia�y DSM-IV i ICO-10 ................1046 Pe�na lista kategorii diagnostycznych wed�ug DSM-IV ............................1048 Lista kategorii diagnostycznych ICD-10...........1069 Bibliografia...............................1084 S�OWNIK...................1085 BIBLIOGRAFIA................1111 INDEKS NAZWISK.............1217 INDEKS RZECZOWY............1235 SPIS RYCIN I ILUSTRACJI .....................1245 PODZI�KOWANIA...........................1248 142 Wielu z Was zna zapewne ksi��k� Psychologia zaburze�. Cz�owiek we wsp�czesnym �wiecie jako �prac� Colemana", z kt�rej korzystali�cie na stu- diach. Od 1948 roku, kiedy to James Cole- man opublikowa� pierwsze wydanie Psy- chologii zaburze�, byl to podstawowy pod- r�cznik wprowadzaj�cy w zagadnienia za- burze� psychicznych. Od sz�stego wydania w roku 1980 Robert Carson i James Butcher skoncentrowali si� na uaktualnieniu tamtej klasycznej ksi��ki, staraj�c si� odzwiercie- dli� w niej liczne zmiany, jakie zasz�y w psychologii zaburze� w ci�gu ostatnich dwudziestu lat. Susan Mineka do��czy�a do zespo�u autorskiego w roku 1996, dodaj�c w�asne do�wiadczenia badawcze. Troje tw�rc�w do�o�y�o wszelkich stara�, by do r�k student�w trafi� podr�cznik jak najbar- dziej wszechstronny i zarazem przyst�pny. Do ka�dego nowego wydania podchodzimy z zapa�em i poczuciem odpowiedzialno�ci za niemaj�cy precedensu traktat na temat zaburze� psychicznych. Ostatecznie po- dr�cznik ten przetrwa� jedena�cie wyda�. Uczy�o si� z niego wi�cej student�w psy- chiatrii i psychologii ni� z jakiejkolwiek in- nej ksi��ki. Przygotowuj�c ka�de kolejne wydanie Psychologii zaburze�, za ka�dym razem sta- wali�my wobec problemu znanego wielu au- torom podr�cznik�w: jak pogodzi� opis tak obszernej dziedziny wiedzy - nie trac�c nic z jej g��bi i zakresu - z rozs�dn� obj�to�ci� ksi��ki. Wym�g ten, zawsze trudny, stal si� jeszcze trudniejszy podczas pracy nad obec- nym wydaniem na skutek ogromnego przy- rostu wiedzy w naszej dyscyplinie. R�ni au- torzy rozwi�zuj� ten konflikt na sw�j spos�b, godz�c si� na mniej lub bardziej udane kom- promisy. My postanowili�my w mo�liwie najmniejszym stopniu po�wi�ca� tre��, dba- j�c o zwi�z�o��, jasno�� i przyst�pno�� wy- wodu. Uwa�amy, �e jedenaste wydanie jest bardziej wszechstronne, bardziej aktualne i dynamiczne oraz lepiej odzwierciedla obec- ny stan wiedzy ni� pierwsze wydanie w sto- sunku do swoich czas�w. Ksi��ka ta ma ambicj� by� najbardziej przyst�pnym spo�r�d istniej�cych podr�cz- nik�w, a zarazem wyczerpuj�cym, omawia- j�cym zar�wno badania klasyczne, jak i naj- nowsze, a przy tym - co r�wnie wa�ne - daj�cym okazj� do przyjemnej lektury. Zmiany w stosunku do poprzednich wyda� powinny sprzyja� realizacji tego celu. ZMIANY WPROWADZONE W NINIEJSZYM WYDANIU Zanim przyst�pili�my do pracy nad jede- nastym wydaniem, poprosili�my licznych specjalist�w o opinie na temat wydania po- przedniego. W grupie tej byli i badacze i do- �wiadczeni wyk�adowcy. Chodzi�o nam bo- wiem nie tylko o poprawno�� merytoryczn�, lecz r�wnie� o walor edukacyjny ksi��ki. Rady, jakich nam nie sk�piono, by�y dla nas ogromnie pomocne przy wprowadzaniu zmian. Poni�ej omawiamy pokr�tce najwa�- niejsze z nich. W stosunku do poprzedniego wydania przyby�o ponad 1500 nowych prac �r�d�o- wych, z kt�rych czerpali�my informacje. 16 O KSI��CE Z uwagi na bardzo szybki rozw�j wiedzy na temat biologicznych uwarunkowa� zaburze� psychicznych, w wielu miejscach ksi��ki zwr�cili�my na nie specjaln� uwag�. � Rozdzia� pierwszy pos'wiccony jest prob- lemom definiowania, oceny i diagnozo- wania zaburze� psychicznych. Podkre�la si� w nim znaczenie DSM - Diagnostic and Statistical Manua� (podr�cznika dia- gnostyczno-statystycznego) dla wsp�- czesnej psychiatrii i psychologii. � Rozdzia� drugi, dotycz�cy historii, za- wiera nowy fragment, w kt�rym oma- wiamy wk�ad wielkich indywidualno�ci w leczenie zaburze� psychicznych, a tak- �e opracowany na nowo w�tek leczenia kobiet przez cale dzieje psychopatologii. Dodali�my te� tekst w ramce na temat hi- storii �rodk�w farmakologicznych. � Rozdzia� trzeci zosta� uzupe�niony o naj- nowsze koncepcje psychodynamiczne, ta- kie jak teoria relacji z obiektem, teorie in- terpersonalne oraz teorie przywi�zania, a tak�e o opis bada� wspieraj�cych te koncepcje. Jest to istotne wzbogacenie dotychczasowego uj�cia kwestii przyczyn zaburze� oraz r�nych sposob�w ich ro- zumienia. � Rozdzia� czwarty zawiera rozbudowane om�wienie zmian biologicznych zacho- dz�cych podczas prze�ywania powa�ne- go stresu. � Rozdzia� pi�ty, po�wi�cony zaburze- niom l�kowym, akcentuje szczeg�lnie na- tur� oraz funkcj� l�ku w uog�lnionym za- burzeniu l�kowym, a tak�e zwraca uwag� na skutki t�umienia my�li w zaburzeniu obsesyjno-kompulsyjnym. Metody lecze- nia poszczeg�lnych zaburze� l�kowych opisywane s� ��cznie z tymi zaburzenia- mi. Dodano te� nowy tekst w ramce po- �wi�cony zaburzeniom obrazu cia�a. � Rozdzia� sz�sty, traktuj�cy o zaburze- niach nastroju, rozbudowano opisuj�c relacje mi�dzy nimi a kreatywno�ci�. Czytelnik znajdzie w nim przyk�ady s�awnych kompozytor�w i poet�w dot- kni�tych zaburzeniami nastroju. Nowy tekst w ramce ilustruje zwi�zek mi�dzy depresj� a przemoc� w ma��e�stwie. Rozdzia� si�dmy przedstawia podobie�- stwa i zwi�zki mi�dzy zaburzeniami so- matoformicznymi a dysocjacyjnymi. Na nowo opisano w nim znane ju� kontro- wersje dotycz�ce pojawiania si� wspom- nie� maltretowania czy molestowania seksualnego, a tak�e przedstawiono r�- ne pogl�dy na temat dysocjacyjnych za- burze� to�samo�ci. Rozdzia� �smy zawiera rozszerzone om�wienie zaburze� od�ywiania w zwi�- zku z coraz wi�ksz� cz�stotliwo�ci� ich wyst�powania w�r�d m�odych kobiet. Rozdzia� dziewi�ty wzbogacono o pe�- niejszy opis osobowo�ci typu borderline oraz antyspo�ecznego zaburzenia osobo- wo�ci. Przedstawiono w nim tak�e najno- wsze metody leczenia ludzi o osobowo- �ci antyspo�ecznej. W nowym tek�cie omawia si� sposoby zapobiegania zabu- rzeniom zachowania i antyspo�ecznemu zaburzeniu osobowo�ci. Rozdzia� dziesi�ty przedstawia aktualne podej�cie do problem�w alkoholizmu i narkomanii. Rozwini�to w nim opis bio- logicznego oddzia�ywania alkoholu na m�zg cz�owieka. Rozdzia� jedenasty po�wi�cony jest za- burzeniom seksualnym. Przedstawiono w nim biologiczne sposoby leczenia za- burze� seksualnych u m�czyzn. W tek- �cie w ramce zreferowano sp�r wo- k� �Prawa Megan", ��cznie z prawnymi i etycznymi konsekwencjami wypuszcze- nia na wolno�� przest�pcy seksualnego. Rozdzia� dwunasty rozszerzono o wyni- ki najnowszych bada� nad schizofreni�, prowadzonych obecnie z niezwyk�� in- tensywno�ci�. Analizujemy w nim r�w- nie� rywalizuj�ce koncepcje neurodegra- dacji i neurorozwoju. PSYCHOLOGIA ZABURZE� 17 Rozdzia� trzynasty wyja�nia problemy urazowego uszkodzenia m�zgu oraz problem zaburze� uczenia si�, w tym zw�aszcza dysleksji. Rozdzia� czternasty, omawiaj�cy zabu- rzenia dzieci�ce, pos'wi�ca wiele uwagi narastaj�cemu problemowi przest�pczo- �ci w�r�d m�odzie�y, wskazuj�c na nega- tywny wp�yw spo�eczny niekt�rych ro- dzaj�w zaburze� psychicznych. Rozdzia� pi�tnasty prezentuje zagadnie- nie oceny klinicznej, ��cznie ze stosowa- niem wynik�w test�w psychologicznych przy planowaniu leczenia oraz jako mia- ry zmian w zachowaniu. Rozdzia� szesnasty rozbudowano o om�- wienie najnowszych �rodk�w przeciw- depresyjnych, antypsychotycznych oraz przeciwl�kowych, przedstawiaj�c zar�w- no ich zalety, jak i wady. Rozdzia� siedemnasty zawiera nowy materia� ilustruj�cy r�nice mi�dzy �skuteczno�ci�" a �efektywno�ci�" ja- ko kryteriami oceny terapii psychospo- �ecznej. Omawiamy tutaj r�wnie� coraz powa�niejszy problem r�nic rasowych lub etnicznych miedzy terapeut� a klien- tem. Rozdzia� osiemnasty przedstawia nowe koncepcje i strategie w dziedzinie zapo- biegania zaburzeniom psychicznym, po- s�uguj�c si� przyk�adem dzia�a� prewen- cyjnych skierowanych przeciw piciu alkoholu i spo�ywaniu narkotyk�w przez m�odzie�. Rozr�nienie poj�� �efektywno��" i �skuteczno��" wprowadzono w celu zr�nicowania procedur oceny me- tod psychoterapeutycznych. Poj�cia te w j�zyku polskim s� synonimami, dla autor�w ksi��ki za� �efekty wno��" jest poj�ciem szerszym, obejmuj�cym wszystkie efekty od- dzia�ywania psychoterapeutycznego, natomiast �skutecz- no��" to efekty zastosowania konkretnej metody psy- choterapeutycznej w odniesieniu do konkretnego zabu- rzenia psychicznego. Szersze om�wienie tego zagadnienia zawiera rozdzia� 17. (przyp. red.). ZINTEGROWANE BADANIA ZWI�ZKU MI�DZY KULTUR� A ZABURZENIAMI PSYCHICZNYMI W wielu rozdzia�ach pojawi�y si� nowe za- gadnienia dotycz�ce kulturowego aspek- tu zaburze� psychicznych. W rozdziale 1. omawiamy kulturowe uwarunkowania tych zaburze�. Obszerna cz�� rozdzia�u 3. po- �wi�cona jest spo�eczno-kulturowemu spoj- rzeniu na zaburzenia psychiczne, ��cznie z ich �r�d�ami. Omawiamy tam badania Johna Weisza nad uwarunkowaniami obja- w�w chorobowych oraz ich cz�stotliwo�ci tkwi�cymi w kulturze. W rozdziale 5. zaj- mujemy si� spo�eczno-kulturowymi przy- czynami zaburze� l�kowych, koncentruj�c si� na kulturowym zr�nicowaniu ich �r�- de� oraz omawiaj�c chorob� Taijin Kyofus- ho. W rozdziale 6. charakteryzujemy mi�- dzykulturowe r�nice w objawach depresji. Rozdzia� 8. zawiera opis spo�eczno-kulturo- wego uwarunkowania chor�b somatycz- nych. Rozdzia� 9. - fragment po�wi�cony spo�eczno-kulturowym przyczynom zabu- rze� osobowo�ci. W rozdziale 10. charak- teryzujemy spo�eczno-kulturowe uwarun- kowania alkoholizmu. W rozdziale 11. oma- wiamy wp�yw kultury na praktyki i normy seksualne. W rozdziale 12. analizujemy spo�eczno-kulturowe uwarunkowania schi- zofrenii, a w rozdziale 13. zajmujemy si� kulturowymi i rodzinnymi uwarunkowania- mi niedorozwoju umys�owego oraz nieroz- wi�zanymi problemami w tej dziec|zinie. Rozdzia� 17. sygnalizuje rekicie psychoterapi� a wielokulturouosci�. pod- kre�laj�c wag� r�nic kulturowych i etnicz- nych mi�dzy terapeut� a ^ O KSI��CE ? UK�AD KSI��KI Uk�ad ksi��ki Psychologia zaburze�. Cz�o- wiek we wsp�czesnym �wiecie w znacznym stopniu zosta� okre�lony przez porz�dek na- uczania. Umo�liwia on ca�o�ciowe ogarni�- cie tej dyscypliny wiedzy i daje podstawy do dalszych studi�w i prac badawczych. Umownie podr�cznik dzieli si� na trzy cz�ci. Cz�� pierwsza to �Spojrzenia na pa- tologiczne zachowania". Wyznacza ona ra- my pozwalaj�ce zrozumie� odbiegaj�ce od normy zachowania, rozpoczynaj�c od klasy- fikacji oraz om�wienia bada� naukowych w dziedzinie psychopatologii (rozdzia� 1.). Historyczny przegl�d obejmuje zmieniaj�ce si� pogl�dy na zaburzenia psychiczne od sta- ro�ytno�ci do wsp�czesno�ci, ze szczeg�l- nym uwzgl�dnieniem leczenia kobiet oraz k�opot�w z interpretowaniem wydarze� z przesz�o�ci (rozdzia� 2.). Prowadzi to do analizy przyczyn zaburze� oraz r�nych punkt�w widzenia (rozdzia� 3.). Ca�y czas Czytelnik powinien mie� �wiadomo�� r�- norodno�ci psychopatologii oraz przeplata- nia si� i wsp�oddzia�ywania czynnik�w bio- logicznych, psychospo�ecznych i spo�eczno- -kulturowych. Za idea� uwa�a si� wypraco- wanie zintegrowanego podej�cia biopsy- chospo�ecznego, pozwalaj�cego zrozumie� przyczyny r�nych zaburze�. Cz�� drug�, �Wzory patologicznych za- chowa�" mo�na uzna� za sedno ca�ej ksi��ki. Omawiamy w niej obraz kliniczny, przyczy- ny i sposoby leczenia r�nych zaburze� psy- chicznych. T� cz�� rozpoczynamy od om�- wienia stresu i zaburze� przystosowania, przechodz�c nast�pnie do paniki i zaburze� l�kowych, zaburze� nastroju, samob�jstwa, zaburze� somatoformicznych i dysocjacyj- nych, zaburze� od�ywiania oraz innych form wyniszczania organizmu, zaburze� osobowo- �ci, na�og�w, zaburze� seksualnych, schizof- renii i zaburze� urojeniowych, chor�b m�zgu oraz innych form upo�ledzenia umys�owego, a tak�e zaburze� charakterystycznych dla wieku dzieci�cego i m�odzie�owego. Cz�� trzecia po�wi�cona jest zagadnie- niom oceny klinicznej, leczenia oraz zapo- biegania chorobom. Zawiera ona rozdzia�y omawiaj�ce r�ne formy terapii, kt�rych podstaw� stanowi� biologiczne metody, oraz terapii psychospo�ecznych. Zamyka t� cz�� prezentacja wsp�czesnych problem�w spo- �ecznych zwi�zanych z zaburzeniami psy- chicznymi. STA�E POZYCJE I ZALETY EDUKACYJNE Obszerny materia� badawczy oraz przejrzy- sty uk�ad uzupe�nione s� sta�ymi pozycjami, kt�re zach�caj� do samodzielnego zg��biania poszczeg�lnych zagadnie�. � Ramki, znajduj�ce si� w ka�dym ro- zdziale, zawieraj� teksty rozwijaj�ce szczeg�lnie interesuj�ce tematy. Niniej- sze wydanie wzbogacono o dwa nowe ich rodzaje: om�wienia zastosowania wynik�w bada� psychologicznych w co- dziennym �yciu, a tak�e informacje o najnowszych metodach i technikach badawczych. � Na ko�cu ka�dego rozdzia�u znajduje si� podrozdzia� Problemy nierozwi�zane, w kt�rym przypominamy, jak daleko zaszli�my i jak du�o jeszcze musimy zro- bi�, aby zrozumie� zaburzenia psychicz- nie. We fragmentach tych pr�bujemy tak- �e spojrze� w przysz�o�� naszej dyscy- pliny. � Studia przypadk�w ludzi cierpi�cych na rozmaite zaburzenia, specjalnie wyodr�b- nione, znajduj� si� w wielu miejscach ca- �ej ksi��ki. W niniejszym wydaniu uleg- PSYCHOLOGIA ZABURZE� 19 �y one rozbudowaniu, aby bardziej za- korzeni� opisy zaburze� psychicznych w rzeczywisto�ci. Niekiedy s� to zwi�z�e relacje, niekiedy - szczeg�owe analizy. Przypominaj� one studentom, �e zabu- rzenia psychiczne nie s� abstrakcyjnymi jednostkami chorobowymi, lecz dotykaj� �ywych ludzi. Wa�niejsze terminy zosta�y wyodr�bnio- ne t�ustym drukiem, kiedy pojawiaj� si� w teks'cie po raz pierwszy i s� definiowa- ne. Znajduj� si� one r�wnie� w wykazie zamieszczonym na ko�cu ka�dego ro- zdzia�u, a tak�e w zamieszczonym na ko�cu ksi��ki s�owniku. Ka�dy rozdzia� ko�czy Streszczenie przy- pominaj�ce w skr�cie g��wne w�tki. Podr�cznik Psychologia zaburze�. Cz�o- wiek we wsp�czesnym �wiecie ma swoj� stron� internetow�, na kt�rej znajduj� si� unikalne, interaktywne studia przypad- k�w, daj�ce studentom okazj� natych- miastowego sprawdzenia wiedzy, kt�r� zdobyli. Zamieszczono na niej r�wnie� testy praktyczne, adresy internetowe oraz inne materia�y pomocnicze. Wi�cej infor- macji na stronie: www.abacon.com./carson. PODZI�KOWANIA Szczeg�lnie gor�co pragniemy podzi�kowa� naszej redaktorce, Leslie Carr. Maj�c wielkie dos'wiadczenie w redagowaniu ksi��ek psy- chologicznych, Leslie radzi�a nam wielokrot- nie, gdzie dokona� skr�t�w, aby zostawi� miejsce na uzupe�nienia, wynikaj�ce z bar- dzo szybkiego post�pu w danej dziedzinie, gdzie nale�y rzecz uj�� jas'niej, a gdzie zmie- ni� tytu�, wstawi� tabel� lub zdj�cie. Sugestie te by�y szczeg�lnie cenne na wst�pnym eta- pie pracy, �wiadcz�c o ogromnym profesjo- nalizmie Leslie. Ten profesjonalizm, w po��- czeniu z jej zapa�em do ca�ego przedsi�wzi�- cia, tkwi u pod�o�a wszystkiego, co w niniej- szym wydaniu ksi��ki najlepsze. Jestes'my r�wnie� bardzo wdzi�czni dok- torowi Michaelowi Bailey'owi z Northwe- stern University za jego ogromn� pomoc w uaktualnieniu fragment�w rozdzia�u doty- cz�cych r�nych form seksualizmu, prze- st�pstw na tle seksualnym oraz zaburze� sek- sualnych. Jako czo�owy badacz w tej wa�nej, cho� kontrowersyjnej dziedzinie, dostarczy� nam nieocenionych wskaz�wek dotycz�cych tego, co trzeba w��czy� do tego rozdzia�u i jak pisa� o tych zagadnieniach w spos�b za- razem interesuj�cy i pe�en wyczucia. Wi�kszo�� poprawek i uzupe�nie� w cz�- �ci przygotowywanej przez Suzan Minek� zosta�a naniesiona podczas jej pobytu w Center for Advanced Study in the Beha- vioral Science w Stanford w Kalifornii. Pra- gnie ona serdecznie podzi�kowa� Fundacji Johna D. i Catherine D. MacArthur�w za hojne wsparcie jej bada� podczas roku aka- demickiego 1997/1998. Szczeg�lnie gor�- ce podzi�kowania pragnie z�o�y� personelo- wi o�rodka za stworzenie niezwyk�ej, stymu- luj�cej atmosfery. Jest to rzeczywi�cie ideal- ne miejsce do pracy nad takim projektem oraz do wykonywania innych obowi�zk�w akademickich. Suzan dzi�kuje r�wnie� Da- ve'owi Barlowowi, kt�ry wspiera� j� swoimi pomys�ami podczas pracy nad ksi��k�, oraz Marcie Fulop za jej uwagi dotycz�ce frag- ment�w psychoanalitycznych i psychodyna- micznych. Ka�dy projekt tej skali bardzo anga�uje autora, na czym cierpi�jego najbli�si. Robert Carson dzi�kuje swoim dzieciom, Davidowi, Carolyn i Kelly oraz swoim wnukom, Hope, Lisie i Stevenowi, za ich wyrozumia�o��. Ja- mes Butcher dzi�kuje �onie, Carolyn L. Wil- liams oraz dzieciom, Holly Butcher, Sherry Butcher oraz Jayowi Butcherowi. Pragniemy r�wnie� podzi�kowa� wielu osobom, kt�re swoimi cennymi uwagami wzbogaci�y niniejsz� ksi��k�, a tak�e jej po- przednie wydania. Oto one: 20 0 KSI��CE Norman Anderson z National Institute of Mental Helath oraz Duke University Medical Center; John Bates z India- na University; Alfred Baumeister z Vanderbilt University; Mitchell Berman z University of Southern Mississippi; Ira Berstein z University of Texas w Arlington; Bruce Bongar z Pacific Graduate School of Psychology; Robert F. Bor- nstein z Fordham University-Lincoln Center; Linda Bos- majian z Hood College; Kenneth Bowers z University of Waterloo; Thomas G. Bowers z Penn State-Harrisburg; Wolfgang Bringmann z University of Southern Alabama; Alan Butler z University of Maine; James Calhoun z Uni- versity of Georgia; Carolyn Carlson z University of Texas w Austin; Dennis Carmody z St. Peter's College; Allan Carr z University College Dublin; Kathleen Carroll z Yale University School of Medicine; Lee Anna Clark z Univer- sity of Iowa; David Cole z University of Notre Dam�; Bru- ce Compas z University of Vermont; Eric Cooley z We- stern Oregon State; Robert Deluty z University of Maryland Baltimore County; Joan Doolittle z Ann� Arun- del Community College; John Exner z Rorschach Workshops; Kenneth L. Farr z University of Texas w Arlin- gton; Anthony F. Fazio z University of Wisconsin z Milwa- ukee; Gary Ford z Stephen F. Austin State University; Don Fowles z University of Iowa; Soi Garfield z Washington University; Carlton Gass z Veterans Administration Me- dical Center-Miami; Paul Goldin z Metropolitan State of Denver; Ethan Gornstein z Columbia University; Lisa Green z Baldwin-Wallace College; Susan Hardin z Univer- sity of Akron; March Henley z Delaware County Commu- nity College; Michael Hirt z Kent State University; Karen Horner z Ohio State University; William lacono z Universi- ty of Minnesota; Ira Iscoe z University of Texas w Austin; Fred Johnson z University of the District of Columbia; Ga- ry Johnson z Normandale Community College; John Jun- ginger z SUNY Binghamton; Stephen R. Kahoe z El Paso Community College; John Kihlstrom z Yale University; Marlyne Kilbey z Wayne State University; David Kosson z Medical School; Dennis Kreinbrook z Westmoreland Co- unty Community College; Michael J. Lambert z Brigham Young University; Connie Lanier z Central Piedmont Com- munity College; Marvin W. Lee z Shenandoah University; Gerard Lenthall z Keene State College; Gloria Leon z Uni- versity of Minnesota; Arnold LeUnes z Texas A&M Univer- sity; Richard Lewine z Emory University; Patrick Logue z Duke University Medical Center; Steven R. Lopez z UC- LA; Lester Luborsky z University of Pensylvania; Donna K. McMillan z St. Olaf College; Edwin Megargee z Florida State University; Dorothy Mercer z Eastern Kentucky University; Linda Montgomery z University of Texas of the Permian Basin; Steve A. Nida z Franklin University; Eileen Pa�ace z Tulane University Medical School; Dimitri Papageorgis z University of British Columbia; David L. Penn z Louisiana State University; John Poppleston z Akron University; Charles Prokop z Florida Institute of Technology; Paul Retzlaff z University of Northern Colora- do; Clive Robins z Duke University Medical Center; Wil- liam B. Scott z College of Wooster; Kenneth Sher z Uni- versity of Missouri; Patricia J. Slocum z College o