NIKODEM BONCZA-TOMASZEWSKI, JAN BURY, SŁAWOMIR NOWACZEWSKI FENOMEN RUCHU KIBUCOWEGO* Zadaniem tej pracy jest przedstawienie historii i perspektyw, a także ideologii instytucji, która pod wieloma względami nosi znamiona fenomenu. Fenomen ów najprościej oddają słowa Martina Bubera, wybitnego filozofa, który stwierdził, że kibuc to najbardziej udana porażka ze wszystkich utopii1. Sądzimy, że pod słowami tymi podpiszą się wszyscy, którzy mieli okazję obserwować życie społeczności kibucowej. Obecny materiał należy traktować jako mały ledwie przyczynek do badań nad ruchem kibucowym, zwłaszcza, że autorzy stanęli przed barierą językową - z przyczyn obiektywnych nie do pokonania, nie mogliśmy więc posłużyć się opracowaniami hebrajskimi, większość wykorzystanej literatury została napisana lub przetłumaczona na język angielski. Czym jest kibuc (w języku hebrajskim - grupa)? Z całą pewnością nie jest jedynie gospodarstwem rolnym, nie można go również w jakikolwiek sposób porównać ze znanymi skądinąd, a wywodzącymi się z tego samego nurtu ideologicznego spółdzielniami rolniczymi czy kołchozami. W sformułowanym w połowie lat siedemdziesiątych regulaminie Brit Hatnua Hakibbucit, czyli Federacji Ruchów Kibucowych, ową grupę określa się jako: wolne stowarzyszenie osób w celu osiedlania, wchłaniania nowych członków i utrzymania społeczności kolektywnej zorganizowanej wokół zasady połączonej własności, pracy, równości i współpracy we wszystkich dziedzinach produkcji * Artykuł powstał na podstawie obserwacji autorów przeprowadzonych latem 1998 roku podczas wyprawy Bliski Wschód '98 - fenomen ruchu kibucowego, częściowo sfinansowanej przez MEN oraz Fundację im. Stefana Batorego, zorganizowanej wspólnie przez SKNH UW i Koło Naukowe Arabistów, oraz na podstawie materiałów zebranych w trakcie przygotowań do niej [red.]. 1 Cyt. za A. Tuszyńska, Israel is a real thing, „Zeszyty Historyczne" nr 99, Paryż 1992, s. 27; por. także A. Yassour, To Kibbutz Members analyze the kibbutz, University of Haifa, [b.r.w], s. X. 86________________N. BONCZA-TOMASZEWSKI, J. BURY, S. NOWACZEWSKI konsumpcji i edukacji. Kibuc jest oddzielnym osiedlem (komuną) i postrzega sie [wszystkie podkreślenia od autorów] jako integralna część ruchu robotniczego w Izraelu, jak również jako pionier narodowego odrodzenia, którego celem jest utworzenie w Izraelu socjalistycznego społeczeństwa opartego na gospodarczej i społecznej równości. (...) Kibuc winien zapewnić wszystkie, socjalne i kulturalne, potrzeby swoich członków1. Zwraca uwagę fakt, że kibuc traktowany jest w tym programowym tekście nie tyle, a raczej nie tylko, podmiotowo, ale i osobowo, a więc dla ideologów ruchu jest to jednostka kolektywna. Abraham Yassour pisze nadto: Kibuc jest wspólnotą oddaną idei socjalizmu. Działa jako spójna, organiczna socjo-ekonomiczna jednostka, która zakłada produkcję i reprodukcję swojej bazy i wartości ideologicznych oraz zapewnia dystrybucję bazy na wyłącznie egalitarnych zasadach. (...) Próbujemy wyeliminować wszelkie nierówności, na przykład w wykształceniu, ekonomiczne i polityczne wynikające z podziału władzy i przywilejów społecznych. Równy szacunek dla wszystkich potrzeb człowieka - zostawiając przy tym miejsce dla indywidualnych różnic i preferencji - oto nasza interpretacja wizji przyszłego społeczeństwa socjalistycznego Marksa, w którym klasy (i status) są zniesione [tłum. nasze -N.B.-T., J.B., S.N.]3. Tyle teoria. W rzeczywistości pod koniec lat dziewięćdziesiątych w kibucach coraz trudniej doszukać się tej postulowanej, a znanej skądinąd bardzo dobrze, urawniłowki. Zdaje się, że kolektywne funkcje kibucu zaznaczają się głównie we wspólnej pracy, wypoczynku itp., natomiast margines indywidualizmu staje się coraz szerszy. Odchodzi się, na przykład, od kolektywnego, podobnego efebii wychowywania dzieci, rozdział pieniędzy także nie jest już równy, (na przykład menadżer kibucowej fabryki dostaje ich kilka razy więcej od „zwykłego" członka itd.). W osiedlach kibucowych można spotkać twórców (malarzy, grafików, pisarzy). Niezmienne jest to, że kibuc jako owa podmiotowa, ale i osobowa, jednostka organizuje świat swoim członkom. Obrazowo, a zgodnie z naszymi spostrzeżeniami, przedstawia to Agata Tuszyńska: Komisja kulturalna kupi ci 2A. Yassour, Maintaining Eąuality in a Kibbutz-Commune, [w:] Conference on Utopias and Communes, Omaha 1978. 3 The Kibbutz-Society. Regulations of The Allied Kibbutz Movement, paragrafy 3 i 4. Fenomen ruchu kibucowego_____________________________________________87 bilet do teatru, wrzuci do twojej skrzynki razem z gazetami i odwiezie na miejsce samochodem. Brudne rzeczy składasz do odpowiednich pojemników czyste i odprasowane znajdziesz w swojej przegródce. Jeśli bardzo chcesz myć naczynia, możesz. Zrezygnowano z kontroli finansowej twojego budżetu. Możesz wszystko przeznaczyć na książki albo podróże^. HISTORIA Gdzie szukać początków kibucu? Czy już w czasach Mojżesza i Jozuego, kiedy Żydzi po raz pierwszy dotarli do Ziemi Obiecanej, a stało się tak tylko dlatego, że stanowili grupę? A może lepiej zastanowić się nad różnymi okresami Diaspory? Faktem jest, że Żydzi, niezależnie od tego, gdzie rzucił ich los, przez prawie dwa tysiące lat Rozproszenia byli charakterystyczną i izolowaną (chyba także przez siebie) grupę. I te wysepki gett żydowskich w różnych krajach i w różnym czasie stanowiły pierwsze sui generis kibucowe wspólnoty. Żydzi wracający do Izraela w ostatnim dwudziestoleciu XIX stulecia wraz pierwszą Aliją mieli zatem swoiste predyspozycje do osiedlania się w grupach i do wspólnej pracy. Zwłaszcza, że stanowili element mniejszościowy i, co ważniejsze, ideowy. Daleko było, co prawda, jeszcze do komunistycznej wersji syjonizmu, tak charakterystycznej dla późniejszego ruchu kibucowego, ale wybór Palestyny jako docelowego miejsca emigracji z objętej pogromami Rosji był dla nielicznej grupy ostjudów wyborem ideowym. Wystarczy tylko przypomnieć, że w latach 1880-1914 świat był świadkiem exodusu dwóch i pół miliona Żydów z Europy Wschodniej do Ameryki. Nowoprzybyli tworzyli takie same getta, co w Europie, tyle, że na zupełnie obcej i trudnej do ujarzmienia ziemi, a oddzielali się od jeszcze bardziej różnych kulturowo Arabów. Nie czas i miejsce przytaczać tu historię owych pierwszych z pierwszych5, niewątpliwie jednak to właśnie ich doświadczenia miały wpływ na charakter przyszłego, zorganizowanego osadnictwa w Izraelu. Nie należy przy tym, oczywiście, lekceważyć wpływów coraz bardziej radykalnego, tak syjonistycznego, jak i komunizującego, w 4 A. Tuszyńska, dz. cyt., s. 28. 5 Odsyłamy do wspaniałego tekstu o pierwszych osadnikach żydowskich w Palestynie pióra Melchiora Wańkowicza, De profundis, Warszawa 1991. 88______________N. BONCZA-TOMASZEWSKI, J. BURY, S. NOWACZEWSKI dużej mierze inteligenckiego elementu, jaki przybywał wraz z nowymi falami emigracji do Izraela; pamiętać również trzeba o rosnącej przepaści między przybyszami, a ludnością tubylczą, która to przepaść dość szybko przekształciła się w jawną i obopólną wrogość. Osiedlanie się w kibucach - a wcześniej w ich odpowiednikach o mniej socjalistycznym charakterze, kooperatywach, gdzie, na przykład, respektowano własność prywatną (mówimy, oczywiście, o początkowym okresie: z czasem respektuje się ją także w kibucach) - przynosiło wiele korzyści. Kibuc był najlepszą formą osiedlenia, kolonizacji, a także bezpieczeństwa osobistego (do dziś niektóre historyczne i bezpieczne już kibuce mają charakter obozów warownych, nie tylko ze schronami, ale także umocnionymi punktami obrony, bunkrami itp., nie wspominając kibuców na terytoriach okupowanych, które nadal pełnią funkcję fortów), pozwalała bowiem na działanie grupy zespolonej wspólnymi celami i odpowiedzialnością. Jednostka dawała grupie część tego, co otrzymywała. Pozostawanie w grupie ułatwiało przejście do pracy na roli osadnikom, z których większość była młodymi i nie nawykłymi do charakteru i rygorów takiego zajęcia ludźmi, szczególnie ważne stawało się to w ciężkich i prymitywnych warunkach zdobywania nowej ziemi. Kibuc umożliwiał też szybką akomodację i integrację nowym osadnikom z późniejszych fal emigracyjnych. Fundamentem takiej grupy było poczucie wspólnoty każdego osadnika, a cała struktura kibucu opierała się na woluntaryzmie, bez jakiegokolwiek przymusu. Wspólnota owa, oparta na zasadzie egalitaryzmu, rządziła się w sposób demokratyczny własnymi prawami (miało to olbrzymie znaczenie do czasu powstania państwa żydowskiego). Istniał więc ośrodek władzy (oczywiście kolektywny). Równe prawa przyznawane były wszystkim, a przejawy tego widoczne były we wszystkich dziedzinach życia, na przykład równość pomiędzy kobietami i mężczyznami, „starymi" a „nowymi" osadnikami, wszystkimi osadnikami niezależnie od rodzaju pracy wykonywanej w kibucu6. Pierwszy kibuc (o strukturze charakterystycznej dla tej jednostki do dziś) został założony w 1909 roku i nosił metaforyczną nazwę Degania (hebr. bławatek nadziei). W roku 1930, po wielkim rozwoju osadnictwa kibucowego 6 Por. D. Leon, The Kibbutz - A Portrait from Within., Tel Aviv, 1967, s. 7-9. Fenomen ruchu kibucowego_________________________________________89 w latach dwudziestych, populacja kibuców wynosiła 4,5 tysiąca ludzi, co przy ogólnej liczbie 175 tysięcy Żydów żyjących wówczas w Palestynie dawało znaczący odsetek 2,57. Osiemnaście lat później, kiedy Herzlowskie proroctwo zawarte w Altneuland wypełniało się i powstawało pierwsze od dwu tysięcy lat państwo żydowskie, w kibucach żyło 54 221 osób. W całkowitej liczbie Żydów (758 700) w Palestynie stanowiło to największy procent (7,15) w dotychczasowej historii ruchu kibucowego7. Liczba stosunkowo duża, jeśli wziąć pod uwagę, że w związku ze zwiększającą się emigracją Żydów do państwa Izrael odsetek ten malał (od połowy lat sześćdziesiątych do dnia dzisiejszego oscyluje w granicach 3,5-4 procent). Nie oddaje ona jednak w pełni wkładu ruchu kibucowego w stawianie fundamentów przyszłego państwa, a także w jego rozwój. Rola kibuców nie dotyczyła tylko infrastruktury gospodarczej - którą one przez pierwsze dziesięciolecie istnienia Izraela tworzyły niemal całkowicie - ale przede wszystkim ukształtowania wizerunku dzisiejszego społeczeństwa izraelskiego: w dużej mierze otwartego i pozbawionego uprzedzeń, cech, które wciąż są charakterystyczne dla społeczeństw i narodów Starego Kontynentu. Wzmiankowany już rozrost wspólnot kibucowych w latach dwudziestych doprowadził do szybkiego ich łączenia się w grupy o podobnym obliczu ideowym. I tak, na przykład, piętnaście lat dzieli powstanie Deganii od założenia z kilkoma innymi kibucami federacji Ichud Hakvucot Vehakibucizm, utożsamianej z partią MAPAI. W 1927 roku narodziła się druga wielka federacja - Kibuc Artzi Hashomer Hatzair, połączona ideowo z partią MAPAM. W tym samym roku doszło do utworzenia Kibuc Meuchad (partia ACHDUT AVODAH). Obok tych istnieją jeszcze trzy założone później stowarzyszenia kibuców (między innymi Hakibuc Hadati - kibuce religijne), a także kilka, najczęściej o profilu anarchistycznym, niezrzeszonych. Różnice między wymienionymi federacjami są raczej niewielkie i dotyczą głównie spraw związanych z organizacją życia członków kibucu (na przykład dystrybucji dóbr), stosunku do instytucji państwowych, zagadnień ekonomicznych itd. Natomiast ideologia ruchu kibucowego oczywiście ewoluowała. 7 D. Leon, dz. cyt., s. 201. 90______________N. BONCZA-TOMASZEWSKI, J. BURY, S. NOWACZEWSKI IDEOLOGIA Idea kibucu jest niezwykle eklektyczna w porównaniu do innych wizji utopijnych, kreowanych przez różnej maści utopistów, socjalistów, komunistów, anarchistów czy sekciarzy. Minęło 90 lat od założenia pierwszego kibucu i obecnie można powiedzieć, że jedyną ideę spajającą kibuce z początku wieku z obecnymi jest koncepcja stworzenia wspólnoty, w której jednostka znalazłaby idealne środowisko rozwoju. Jest to formuła bardzo ogólna i można w niej zawrzeć wiele treści. Eklektyzm ideologii kibucowej nie jest wynikiem dziewięćdziesięcioletniego rozwoju (tak jak rozwijały się różne interpretacje marksizmu), lecz tkwił już u jej narodzin na przełomie XIX i XX wieku. Wyrasta z ideowego klimatu fin de siecle oraz eklektyzmu języka rewolucji socjalistycznych i komunistycznych Rosji i Niemiec, który ukształtował wielu żydowskich aktywistów kibucowych. Eklektyzm ów objawiał się wielością recept na realizacje nowego idealnego społeczeństwa. Doprowadził on do licznych rozłamów wśród samych rewolucjonistów i przyczynił się do niepowodzeń ruchu rewolucyjnego. Walka z eklektyzmem i dążenie do jednolitejformacji ideowej, była idee fix Lenina, który walczył o absolutną homogenizację ideową partii bolszewickiej jeszcze przed przejęciem władzy w 1918 roku. Jednak tam, gdzie nie było siły, przymusu i terroru, eklektyzm rewolucyjny przetrwał. Kibuce nigdy nie miały scentralizowanego kierownictwa, jednolitej odgórnie wprowadzonej ideologii, a ich działalność partyjna miała ściśle parlamentarny charakter. Kibuce były zawsze dość samodzielne i autonomiczne, zarówno ideowo, jak i gospodarczo. Na ich formowanie decydujący wpływ miała „socjalistyczna", bądź „komunistyczna" młodzież żydowska z całej Europy. Każdy kibuc był tworzony przez grupę pochodzącą z tego samego kraju, a nawet miasta czy regionu. Jej członkowie prawie zawsze należeli do tej samej partii, bądź organizacji. Ludzie tworzący dany kibuc byli zatem grupą dosyć jednolitą, ale cały ruch stanowił już ideową mozaikę, tworzoną przez przeróżne odcienie socjalizmu, komunizmu czy nawet anarchizmu poszczególnych organizacji. Można wyróżnić trzy główne nurty ideowe, które wywarły decydujący wpływ na ukształtowanie ideologii kibuców. Po pierwsze, marksizm, który często uważany jest za jedyny czynnik kształtujący idee kibuców. Kibuce często postrzegane są jako marksistowskie komuny. Po drugie, anarchizm: w miarę rozchodzenia się dróg sowieckiego Fenomen ruchu kibucowego_________________________________________91_ marksizmu z eurokomunizmem część neomarksistów i działaczy kibucowych, zwróciła się ku anarchizmowi, socjalizmowi utopijnemu, a nawet ku judaistycznej religijnej myśli utopijnej (Martin Buber). Wszystko po to, by zaakcentować lub też odnaleźć odmienność od marksizmu sowieckiego. Wreszcie po trzecie, judaistyczna myśl religijna: eschatologia judaistyczna oraz mesjanizm niektórych sekt żydowskich wraz z wizją idealnego społeczeństwa nie pozostał bez wpływu nie tylko na pozostające w mniejszości kibuce religijne, ale też na koncepcję kibucu jako taką. Za tradycyjne podstawy ruchu kibucowego uważa się wspólną własność, wspólną produkcję oraz wspólną konsumpcję8. Kibucnicy uważają, że tylko kibuc zrealizował tradycyjne hasło komunistyczne każdemu wedle potrzeb oraz, że w pojedynczym izraelskim kibucu jest więcej komunizmu niż w całym Związku Sowieckim (Georges Freidman). Jednak hasło wspólnoty dóbr czy kolektywizm nie są li tylko komunistyczne; podnosiły ją już w średniowieczu radykalne sekty religijne. Wskazuje się zatem na inny komunistyczny aspekt ideologii kibucowej: mianowicie uznanie procesu produkcji (bazy) za podstawę i punkt wyjścia dla rozwoju wspólnoty i jej członków (nadbudowy). Jednak i tu spotykamy istotny wyłom w stosunku do koncepcji Marksa. Kibuc bowiem bazuje na produkcji rolnej, nie jest wspólnotą industrialną, czyli opiera się na wstecznych środkach produkcji i nie prowadzi do powstania klasy robotniczej. Co więcej, dziś działacze kibucowi mówią raczej o kibucu jako o wspólnocie komunikacji, niż jako o wspólnocie dóbr. Niewielu badaczy wskazywało na anarchizm jako źródło inspiracji kibucników. Anarchista kojarzył się z zamachowcem bombowym, nic zatem dziwnego, że nie szukano związku między nim, a żydowskim rolnikiem. Obecnie jednak coraz częściej zwraca się uwagę na wątki anarchistyczne. Abraham Yassour, badacz i teoretyk ruchu kibucowego, uważa wręcz, że: (...) kibuc i fundujące go zasady są w rzeczywistości praktycznym wyrazem idei wysuniętych przez twórców anarchizmu: Anglika, Williama Godwina, Francuza, Pierre-Josepha Proudhona, i ich następców: Rosjanina, Piotra Kropotkina, i niemiecko-żydowskiego anarchistę, Gustava Landauera9. 8 R. Goldy, The Three Pillars of Kibbutz Socialism, [w:] „Weekly Bulletin on the Kibbutz" IV, 14. 9 A. Yassour, The Black Flag on the Water Tower of Kibbutz, materiały International Congress on P. Kropotkin, Moscow 1992, s. 41. 92______________N. BONCZA-TOMASZEWSKI, J. BURY, S. NOWACZEWSKI Opinia taka wydaje się być nieco przesadzona, ale nie sposób pominąć tu wątki anarchistyczne. Zasadniczo wskazuje się na to, że anarchizm (w przeciwieństwie do marksizmu) przewidywał rewolucję oddolną. Upadek państwa doprowadzi, według tej ideologii, automatycznie do powstania autonomicznych wspólnot, powiązanych bardzo luźno. Marks tymczasem kładł nacisk na okres dyktatury proletariatu, rządy proletariatu, który przejmuje państwo jako organ ucisku klasowego i niejako „odgórnie" wprowadza społeczeństwo bezklasowe. W praktyce kibuce rzeczywiście wyglądają jak idealne wspólnoty anarchistyczne. Każdy kibuc jest autonomiczny, nie ma scentralizowanego kierownictwa ani scentralizowanego planowania, a członkostwo w kibucu jest w pełni wolnym wyborem jego członków. Czy jednak praca najemna, korzystanie z kredytów bankowych, czy też aktywne uczestnictwo w życiu armii i w budowie struktur nowopowstałego państwa Izrael podpada pod dziewiętnastowieczne ideały anarchistyczne? Marksizm do pewnego stopnia czerpał z idei anarchistycznych (na przykład społeczeństwo bezklasowe, podzielał rewolucyjny zapał anarchistów itp.). Zatem nic dziwnego, że elementy anarchistyczne znalazły się w komunizującej ideologii kibucowej. Nie mniej, położenie w ostatnich latach nacisku na ten właśnie wątek wynika z przemian społecznych i związanej z nimi ewolucji zachodnioeuropejskiego marksizmu (Marcuse, Habermas). W społeczeństwie, które głosi wyzwolenie jednostki i jej absolutną wolność po prostu trudno głosić kolektywistyczny marksizm, ze zdeterminowanymi prawami dziejowymi i pogardą dla jednostki na rzecz zbiorowości. Nastąpiła zatem teoretyczna „indywidualizacja" marksizmu - szukanie miejsca jednostki w ramach ideologii - która zaowocowała wydobyciem anarchizujących wątków marksizmu. W naturalny sposób podjęli ją także teoretycy ruchu kibucowego, silnie związani z europejskimi ośrodkami marksizmu. Religijne aspekty idei kibucu stanowią materię delikatną i dotąd nie badaną. Kibuce religijne są w mniejszości, większość działaczy kibucowych jest areligijna, aktywnie walczy o całkowitąlaickość państwa. Nie mniej, warto zauważyć, że niektórzy teoretycy kibucowi pozostawali pod wpływem myśli Martina Bubera (na przykład Gustav Landauer) oraz zostali wychowani w duchu tradycyjnego judaizmu. Można przypuszczać, że przynajmniej część pionierów kibucowych, zazwyczaj areligijnych, traktowała swoje teorie w Fenomen ruchu kibucowego_________________________________________93 kategoriach teologicznych. I tak, sam Landauer wierzył, że mimo bankructwa religii, naród żydowski nadal ma historyczną misję do spełniania, będzie siłą inicjującą upadek państwa i powstanie anarchistycznych wspólnot10. Ideowy eklektyzm nie przeszkodził jednak rozwojowi kibuców. Większość podobnych wspólnot utopijnych powstałych w XIX i XX wieku okazała się być efemerydami. Tymczasem kibuce funkcjonują od 90 lat. Jak to możliwe? Niektórzy teoretycy (neo)marksizmu są skłonni twierdzić, że nieskrępowana przez przymus i nie zniekształcona przez bolszewizm idea komunistyczna daje wspaniałe owoce. Jak zatem wytłumaczyć obecny kryzys kibuców? Presja kapitalizmu i nacisk społeczeństwa konsumpcyjnego nie są tu przekonywującymi argumentami. Podstawą spajającą cały ruch kibucowy bardziej niż komunizm był syjonizm. Jak już zauważyliśmy, ideologiczne kibuce reprezentowały mozaikę przeróżnych odcieni komunizmu, socjalizmu i anarchizmu. Nie wypracowano jednolitej linii ideologicznej, jakiegoś „kibuco-komunizmu". To nie idea budowy nowego świata spajała kibuce w pierwszym rzędzie, tylko idea budowy nowego państwa. Niezwykle trudne warunki pierwszych lat, zagrożenie ze strony Arabów, wrogość otoczenia, wreszcie stan permanentnej wojny zdecydowały o spoistości kibucowej wspólnoty. Kibuce zaczęły tracić swoją spoistość wraz ze stopniowym zanikaniem tych czynników, pojawieniem się gospodarczej prosperity, stabilizacją zagrożenia ze strony Arabów i nasileniem się tendencji pacyfistycznych, szczególnie silnych wśród kibucników. Kibuce przestały być niezastąpione w produkcji rolnej, w procesie integracji nowych imigrantów, a kolonizację ziem arabskich zdobytych w czasie wojen przerwano. Państwo Izrael przestało potrzebować kibuców, a kibucników nie można już zachęcać do poświęceń w imię budowy państwa. Proces rozpadu ruchu kibucowego nastąpił wraz z ustaniem jego funkcji państwowo-twórczej. Marksizm kształtował myślenie pierwszego i drugiego pokolenia kibucników, ale już wówczas „budowanie narodu" było na pierwszym planie. O tym, jak mały wpływ na kształtowanie świadomości kolejnych kibucowych pokoleń miał marksizm, świadczy fakt, że odejście od 10 A. Yassour, Kibbutz and anarchy, Moscow 1992, s. 2. 94______________N. BONCZA-TOMASZEWSKI, J. BURY, S. NOWACZEWSKI „fundamentalnych zasad" wspólnej konsumpcji, wspólnej pracy i równych płac odbywa się bez wielkiej dyskusji ideowej. Wprowadzające zmiany kierownictwo kibuców wysuwa argumenty pragmatyczne, a nie teoretyczne. DZIŚ I JUTRO W czasie ostatniego dziesięciolecia nastąpiły znaczące zmiany w funkcjonowaniu kibuców, które zmagają się z prawami wolnego rynku. Ruch kibucowy, od 10 lat uważany przez wielu za podupadający, stara się zbudować swoją nową tożsamość. Czy zatem przetrwają wspólne posiadanie, produkcja i konsumpcja - trzy filary kibucowego socjalizmu11? Stanowisko przedstawicieli ruchu kibucowego w sprawie jego przyszłości różni się w zależności od opcji politycznej. Wielu konserwatystów chce zachowania stylu funkcjonowania kibuców zgodnie z dotychczasowym systemem, ale pragną poprawy poziomu życia mieszkańców kibucu. Bardziej postępowi przedstawiciele ruchu wprowadzają dodatki do miesięcznego budżetu mieszkańca kibucu, zmieniają formy emerytur w niektórych kibucach, na przykład w Północnym Negewie, wprowadzają karty płatnicze za posiłki, które pojawiły się w prawie połowie z 266 kibuców w Izraelu. Dowodzi to, jak bardzo ruch kibucowy zmienił się od 1909 roku. Socjalistyczna idea równości oraz postulat ciężkiej pracy wszystkich mieszkańców kibucu ulegają gwałtownym przeobrażeniom. Podobnie - zakorzeniony w świadomości nie tylko Izraleczyków - stereotyp kibucu jako miejsca gościnnego, witającego przybyszów ciepłą strawą i posłaniem, w którym nikt nie pyta o to, skąd i dokąd się zmierza, bezinteresownością wreszcie kibucników, coraz częściej nie jest mija się z rzeczywistością. Na przyjezdnych czekają bowiem dość drogie hotele, za posiłek także trzeba zapłacić12. Inna sprawa, że kibuce położone w pobliżu wielkich miast sprzedają swoją ziemię, która dotychczas była wykorzystywana pod uprawę, a po sprzedaży bywa przeznaczana pod zabudowę. Jej cena jest wysoka, dochodzi 11 R. Goldy, dz. cyt., fotokopia artykułu w posiadaniu autorów, data nieczytelna. 12 Takie były również doświadczenia autorów. Ciekawe, że informacje o płaceniu za kwatery na stancjach woluntariuszy z całego świata wywoływały oburzenie starszej generacji kibucników. Fenomen ruchu kibucowego_________________________________________95 do setek milionów dolarów. Dzieje się tak, między innymi, w związku z koniecznością spłaty długów przez ubożejące lub zadłużone kibuce. Wiele kibuców pozbywa się swoich korzeni, pozostawiając tylko ślady tradycyjnego systemu, opierającego się na wspólnym posiadaniu własności i równym podziale zysków. Sekretarz Zjednoczonego Ruchu Kibucowego TAKAM, największej centrali, skupiającej 164 wspólnoty, Dubi Hellman, mówi, że kibuce nie mogą lub nie chcą opierać się obecnie na kolektywnym systemie13. Szukają alternatywnych metod funkcjonowania, które ograniczają wspólną odpowiedzialność i własność. Jednostka stała się silniejsza w kibucu kosztem kolektywu14. W kibucach rozwinął się system prywatyzacji: zamiast wypożyczać przedmiot, którego potrzebuje mieszkaniec kibucu, dąży się do kupna tegoż przedmiotu na własność. Idea niezależności jednostki w połączeniu z faktem, iż wielu mieszkańców kibuców posiada wyższe wykształcenie, oznacza, że coraz więcej mieszkańców kibuców pracuje poza jego granicami dla pracodawców, którzy nie mają nic wspólnego z ruchem kibucowym. Dotychczas idea pracy poza kibucem spotykała się z dezaprobatą jego społeczności. Sprzeczna była z główną zasadą systemu, zgodnie z którą mieszkaniec kibucu powinien pracować i dać wszystko dla jego rozwoju. W przypadku osób pracujących poza kibucem, całe ich przychody wpływają do kasy kibucu. Istnieją także kibuce, w których wszyscy dorośli mieszkańcy pracują poza jego granicami, jak chociażby Kibuc Neot Mordechaj koło Kirjat Szmony. Przemiany w ruchu kibucowym wydają się zdecydowane i wiele z nich błyskawicznie staje się normą, co więcej nie budzą większego sprzeciwu ani nie prowokują dyskusji. Ponad połowa kibuców przydziela jego mieszkańcom budżet żywnościowy, który może być wykorzystany w jadalni albo we wspólnym sklepie (Kolbonim). Dwie trzecie kibuców obciąża mieszkańców opłatami za elektryczność. Połowa kibuców sprowadza ludzi z zewnątrz, w tym Arabów i ochotników z całego świata, do pracy na polach, w fabrykach lub przy pracach w pomieszczeniach sanitarnych, których mieszkańcy kibuców nie 13 Broszura: Kibbutz. Facts and Figures, Yad Tabbenkin, Research and Documentation Center of the United Kibbutz Movement, Ramat-Efal, 1994. 14 J. Zacharia, 21st Century Kibbutizm; [w:] The Jerusalem Report, 3 April 1997, s. 22-23. 96______________N. BONCZA-TOMASZEWSKI, J. BURY, S. NOWACZEWSKI chcą przyjąć. Więcej niż jedna trzecia kibuców zezwala mieszkańcom na posiadanie prywatnych samochodów. W niektórych kibucach pojawiły się nierówne płace, które są odbiciem zaangażowania w pracę - upada zasada równego podziału, a każdy otrzymuje płacę według własnego nakładu pracy15. W ciągu ostatnich 10-15 lat zaobserwować można proces uprzemysłowienia kibuców. Stawiane jeszcze niedawno przez ideologów i teoretyków ruchu kibucowego16 pytanie o zasadność industrializacji wydaje się również już nieaktualne. Powstało bowiem około 200 nowoczesnych zakładów przemysłowych, produkujących wyroby z tworzyw sztucznych, a także elektronikę. Produkcja przemysłowa staje się ważnym czynnikiem w gospodarce kibucu, ale jest też źródłem konfliktu idei kapitalistycznych i socjalistycznych - czyż utopia może przetrwać dobrze prosperujące uprzemysłowieniex 7? Niektórzy ze starszych kibucników twierdzą, że owe przemiany trwają od wielu lat (to znaczy od lat pięćdziesiątych), a kibuce stają się bardziej otwarte, szczególnie na problemy kulturalne, co według nich przyczynia się to do dezintegracji idei socjalistycznych. Głównym problemem trzech głównych central ruchu kibucowego jest brak zasadniczej, wspólnej ideologii. Pomiędzy kibucami następują rozwarstwienia zarówno w organizacji, jak i w sferze ekonomicznej. Lewicowe skrzydło ruchu kibucowego Artzi, skupiające obecnie około 80 kibuców, sugerowało nawet, aby eliminować jednostki, które nie przestrzegają zasad życia w kibucu18. Jest jednak mało prawdopodobne, aby tak radykalne posunięcia były realizowane. W kibucach Artzi planuje się powrót do jednakowych wynagrodzeń dla każdego mieszkańca. Ruch ten zakłada stworzenie plastycznej metody, która będzie możliwa do zastosowania przez wszystkie kibuce i ich mieszkańców. Inni opowiadają się za stworzeniem wytycznych, które ułatwią przejście kibuców w XXI wiek bez komplikacji19. 15 D. Leon, dz. cyt., s. 35-54. 16 Np. A. Yassour, The danger of industrial success to the kibbutz-discouraging observations of a non-professional spectator, [w:] Rural Communities. Inter-Cooperation and Development, New York, Washington, London, [b.r.w.], s. 148-153. 17 A. Yassour, The Dangers Inherent in the Success oflndustry on the Kibbutz, [w:] ,A Weekly Bulletin on the Kibbutz", 1997. 18 Broszura: Kibbutz. Facts and Figures... 19 J. Zacharia, dz. cyt, s. 23. Fenomen ruchu kibucowego_________________________________________97 W kibucach Ruchu TAKAM obserwuje się plany „prywatyzacji" -procesu przemian, które polegać mają na tym, że wkład pracy będzie znajdował odbicie w wynagrodzeniu mieszkańca. W Ruchu TAKAM najważniejsza jest idea pracy zespołowej. Niektóre kibuce w celu poprawy swojej sytuacji finansowej przyjmują do szkół dzieci mieszkańców miast. Wspomnieliśmy, że większość kibuców posiada hotele, które wynajmuje turystom. Najpoważniejszym jednak problemem jest starzejąca się społeczność w kibucach. Odpływ ludzi młodych jest znaczny. Po odbyciu służby wojskowej, tylko około 40% młodzieży powraca do kibuców, co i tak uważane jest za optymistyczne zjawisko. Nowi imigranci, szczególnie pochodzący z krajów byłego Związku Sowieckiego, nie są zainteresowani zamieszkaniem i ciężką pracą w kibucach20. Przykładem powyższych przemian, zachodzących w ruchu kibucowym jest obecna sytuacja w Kibucu Merchavia pod Afulą, założonego na ruinach zamku Templariuszy La Feve. Kibuc powstał w 1910 roku jako kooperatywa rolnicza, a w 1929 roku grupa młodych ludzi przybyłych z Polski nadała, wówczas już kibucowi, nowy wymiar społecznej stabilizacji, a i zapewniła warunki dalszego rozwoju. Ponieważ Merchavia położona jest w centralnej części żyznej Doliny Jezreel, kibuc zajął się w pierwszej fazie produkcją rolną, hodowlą bydła (głównie krów), drobiu i uprawą owoców cytrusowych. Od drugiej połowy lat 60. obok produkcji rolnej rozwinęła się produkcja przemysłowa plastikowych rur nawadniających w zakładzie Plassim. Kibuc posiada także drukarnię i korporację transportową. Zasadą przewodnią kibucu jest: każdy pracuje zgodnie ze swoimi możliwościami i zgodnie ze swoimi potrzebami. W kibucu żadna, naprawdę żadna praca nie hańbi, gdyż jakikolwiek jej rodzaj służy jego budowie i rozwojowi. W Merchavii zatrudnia się również pracowników z zewnątrz, szczególnie w fabryce. Najczęściej są nimi Arabowie z okolicznych wiosek, a także, do obecnego dnia, ochotnicy z krajów całego świata. Kibuc się starzeje. W rozmowach z młodymi ludźmi pojawiał się zawsze wątek opuszczenia miejsca, w którym przyszli na świat i rozpoczęli pracę. Młodzieży kibucowej, w trakcie studiów lub już z wyższym wykształceniem, wyraźnie imponuje wyższy poziom konsumpcji, ale chyba także standard życia 20 Wywiad autorów z prof. Abrahamem Yassourem z Uniwesytetu w Hajfie, lipiec 1998 r. 98______________N. BONCZA-TOMASZEWSKI, J. BURY, S. NOWACZEWSKI w ogóle ich równolatków poza kibucem. Odchodzą tym łatwiej, że na rynku pracy są bardzo poszukiwani. Społeczeństwo Izraela stało się społeczeństwem konsumpcyjnym. Żydzi chcą jeździć dobrymi samochodami, żyć bez obaw związanych z terroryzmem palestyńskim jaki i bez strachu przed ewentualnym atakiem rakietowym. Cięższą, fizyczną pracę pozostawiają Arabom, nowym imigrantom z Rosji lub innej maści gastarbeiterom. Młodzież kibucowa traktowana jest przez potencjalnych pracodawców lepiej od jej rówieśników również dlatego, że towarzyszy jej potężny mit ciężkiej pracy i odpowiedzialności. Merchavia miewa też okresowe problemy finansowe. Mimo to, jest opoką i daje poczucie bezpieczeństwa oraz stabilizacji jego mieszkańcom. Sprzyja też pewnym przejawom indywidualizmu, zwłaszcza, jeśli te niosą za sobą ogólnokrajowy prestiż, na przykład twórczości naukowej albo artystycznej jego mieszkańców. Wśród znanych osobistości życia politycznego, naukowego i artystycznego Izraela, z Merchavii pochodzą premier Golda Meir, Awaham Yassour (wykładowca Uniwersytetu w Hajfie), Arie Sartani, znany w Izraelu artysta-plastyk oraz wielu innych. Obecnie w kibucach zamieszkuje około 130 tysięcy ludzi, co stanowi około 2,5% ogółu ludności Izraela. W dalszym ciągu wartością nie do przecenienia jest wkład ruchu kibucowego w gospodarkę narodową Izraela: 260 kibuców wytwarza bowiem aż 35% produkcji rolnej i 20% produkcji przemysłowej. Jednak mimo pomocy ze strony rządu, istnieje coraz większe prawdopodobieństwo, że gospodarka przynajmniej części kibuców upadnie. Pytanie, czy ta wciąż kibucowa wspólnota zdoła dostosować się do kapitalistycznych zasad rządzących Izraelem, pozostaje jednak wciąż otwarte. Fenomen ruchu kibucowego_____________________________________________99 BIBLIOGRAFIA: Bulletin ofthe International Communal Studies Association 23, Spring 1998; R. Goldy, The three pillars ofkibbutz Socialism, [w:] „A Weekly Bulletin on the Kibbutz", fotokopia artykułu, data i numer nieczytelne; Kibbutz. Facts and Figures, Yad Tabbenkin, Research and Documentation Center ofthe United Kibbutz Movement, Ramat Efal, 1994; The Kibbutz-Society Regulations ofThe AlliedKibbutzMovement, [b. r. im. w.]; D. Leon, The Kibbutz - A Portrait from Within, Tel Aviv, 1967; A.Tuszyńska, Israel is a real thing, „Zeszyty Historyczne" 99, Paryż 1992, s. 17-28; Selected Bibliography on Issues oflndustrial Democracy and SelfManagement, [ed.] M. Palgi i in., Haifa University, [b. r. w.]; The World of Cooperative Enterprise 1998, Oxford 1998; A. Yassour, The Danger Inherent in the Success oflndustry on the Kibbutz, „A Weekly Bulletin on the Kibbutz", 1997, fotokopia artykułu, nr nieczytelny; —, The Danger oflndustrial success to the kibbutz-discouraging observations of a non-professional spectator, [w:] Rural Communities. Inter-Cooperation and Development, New York, Washington, London, [b. r. w.], s. 148-153; — , Kibbutz and Anarchy, Moscow 1992 (materiały konferencyjne); — , Maintaining Eąuality in a Kibbutz-Commune, Conference on Utopias and Communes, Omaha 1978; 100______________N. BONCZA-TOMASZEWSKI, J. BURY, S. NOWACZEWSKI — , Martin Buber - Critic ofKarl Marx, [w:] „Dialectis and Humanism", vol. XVII, nr 1, s. 140-153; —, Philosophy and Utopia - Studies in Social Philosophy, Haifa 1994; —, To Kibbutz Members Analyze the Kibbutz, University of Haifa, [b. r. w.]; Zacharia Janinę, 21st Century Kibbutizm, The Jerusalem Report, 3 IV 1997.