Wiara i wiedza Stanis�aw Lem Rozr�nienie pomi�dzy wiar� a wiedz� nie jest zupe�nie �atwe do przeprowadzenia, ale mo�liwe. Prawdopodobnie wiara poprzedzi�a wiedz�, obie za� pocz�y wschodzi� wraz z pocz�tkami artyku�owanej mowy ludzkiego gatunku. Oczywi�cie uwagi moje na powy�szy temat nie mog� mie� wiele wsp�lnego z rzetelnym religioznawstwem lub metanauk�. Ponadto wok� obu poruszonych nazwami temat�w roztacza si� halo do�� dowolnej niejasno�ci. Powszechnie uwa�a si�, �e zwierz�ta, zw�aszcza wy�sze, s� zdolne do zachowa� odpowiadaj�cych temu, co potocznie zwiemy nawykami, a co psycholog ze szko�y Paw�owa nazwa�by odruchem warunkowym. Jako� go��b, kt�ry dosta� ziarno grochu stoj�c na palcach, mo�e, zw�aszcza po kilkakrotnym powt�rzeniu owej koincydencji, podlec takiemu powi�zaniu �ywienia z postaw�, jak gdyby wierzy� w to, �e jego wstawanie na palce sprzyja pojawieniu si� grochu. S� to jednak - powie psycholog - mniemania antropomorficznego chowu. Go��b zachowuje si� tak, jak si� zachowuje, poniewa� zosta� poddany swego rodzaju minitresurze. Czyli urobi� si� w nim odruch warunkowa. Odruch�w warunkowych za akty wiary zasadniczo si� nie przyjmuje, aczkolwiek mi�dzy pierwszymi i drugimi zachodzi pewne podobie�stwo. Naj�atwiej pokaza� je, czy mo�e raczej nazwa�, jako nie�cieralno�� okre�lonych zachowa�. W przeciwie�stwie do wiary wiedza jest daleko �atwiej sk�onna do ust�pstw wobec do�wiadczenia. Nie musz� wierzy�, �e krzes�o, na kt�rym siedz� ma cztery nogi, poniewa� bardzo �atwo mog� si� o tym namacalnie przekona�. Gdyby jednak okaza�o si�, �e ma ono tylko trzy nogi, to bez wahania przyzna�bym, �e moja wiedza uprzednio wyra�ona by�a fa�szywa. Jak z tego wynika, silne jest wsparcie akt�w wiedzy na popperowskim falsyfikacjoni�mie. Problem, na ilu i jakich nogach "stoj�" teorie, jest silnie uzale�niony od ilo�ci ogniw empirycznych z�o�onych w �a�cuch wynik�w logicznych, prowadz�cy do uznania pewnej teorii za sprawn�. Tym jednak, jak si� ma sprawno�� do poj�cia prawdy wol� si� w niniejszym tek�cie nie zajmowa�. Wiara natomiast (rozumiana konfesyjnie) �adnych dzia�a� maj�cych j� uczyni� fa�szyw�, czy te� przynajmniej falsyfikowaln�, przewa�nie si� nie obawia. Moim zdaniem �yjemy w czasie, w kt�rym kolizyjno�� wiary i wiedzy zachodzi nieuchronnie i post�puj�co. Zreszt� wyszukiwanie twierdze� lub ich zespo��w kontrfaktycznych w dogmatyce dowolnych wiar musi by�, nawet przy zastosowaniu optymalnie misternej analizy logicznej, ja�owe. Jak wiadomo, Matka Boska pocz�a z Ducha �wi�tego, wszelako ka�dy wsp�czesny biolog, kt�ry ju� wie, �e jajeczko kobiece mo�na uruchomi� pod nieobecno�� plemnika (np. klonowaniem), wie zarazem, �e niepokalane pocz�cie pod nieobecno�� cudownego wprowadzenia do jajeczka chromosomu warunkuj�cego p�e� m�sk� zapocz�tkowa�oby ci��� p�odu p�ci �e�skiej. Jednakowo� tego rodzaju przyk�adanie miar empiriopochodnych do dogmatyki ko�cielnej jest ca�kowicie bezzasadne, jako wyzbyte waloru argumentacyjnego. Obecnie w Niemczech episkopat katolicki zosta� nak�oniony listem papie�a do opuszczenia wszystkich swych instytucji poradnictwa ci�arnych po to, �eby otrzymywane w takich poradniach za�wiadczenia �adn� miar� do sp�dzenia p�odu pos�u�y� nie mog�y. Pos�anie papieskie zapocz�tkowuje zaj�cia, kt�rych pozareligijne, p�ne konsekwencje o charakterze spo�eczno-politycznym s� nieprzewidywalne. Tylko jako przyk�ad, a nie jako orzeczenie �wiadomego rzeczy prewidyzmu, nazwa� mog� zmiany w nastawieniach spo�ecznych gotowe na przyk�ad obali� w wyborach rz�d kanclerza Kohla. Moim zdaniem, kt�re na pewno nie wynika z mojej nieomylno�ci, �adunek rozszczepiaj�cy jedyno�� wiary, i to nie tylko katolickiej, podk�ada pod fundamenty tej wiary, pod jej dogmatyki, globalny ruch cywilizacyjny, w znacznej mierze nap�dzany przyrostami wiedzy o procesach �ycia, zw�aszcza ludzkiego, za� w przypadku katolicyzmu problem�w natalistycznych. Obserwuj�c �wiat wsp�czesny dowiadujemy si�, �e na post�py w przyspieszeniu zdobywanej informacji, tak�e o charakterze biotechnicznym, nikt nie jest w stanie wp�yn��, chyba z jednym wyj�tkiem decydent�w zawiaduj�cych inwestycjami wielkokapita�owymi. Daremno�� moralnych opor�w ukazuje po prostu dziejopisarstwo. Z prasy niemieckiej wyczyta�em nie przez teolog�w wykoncypowan� wyk�adni� skierowanych przeciw seksowi zakaz�w religijnych. To, �e jest faktem opuszczania przez organizm kobiety zap�odnionej czterdziestu procent jajeczek jako zygot, uwa�a biolog za jeden z mn�stwa fenomen�w dowodz�cych, i� �ycie pleni si� marnotrawczo, przy czym orzeczenie to w postaci bardziej naukowej brzmia�oby: �yciem zarz�dza statystyka. M�czyzna koitalnie w pe�ni sprawny, lecz wydzielaj�cy w ejakulacie jedynie kilka milion�w plemnik�w nie mo�e liczy� na efektywne zap�odnienie kobiety. Medycyna stosuje w takich przypadkach albo zap�adnianie in vitro, na przyk�ad frakcj� odwirowanych plemnik�w, albo jednym wybranym plemnikiem wprowadzonym do jajeczka nak�uciem igie�k�. W du�ej niezale�no�ci od powy�szych spraw ca�� par� pracuje biologia eksperymentalna w �cis�ym wsp�dzia�aniu z wielk� technologi� farmaceutyczn� nad operacyjnym zmienianiem p�odno�ci ludzie po obu stronach p�ci. Mamy do czynienia z kumulacj� wiedzy, kt�ra w gruncie rzeczy nie jest i nie ma by� pociskiem �adowanym do dzia�a antykonfesyjnego. Motywy, jakimi powoduj� si� poszczeg�lni badacze, nie daj� si� sprowadzi� do jakiej� jednej postaci, na przyk�ad do manifestacji agresywnego ateizmu, kt�ry stara si� dokonywa� inwazji w obr�b naturalnych proces�w ukszta�towanych przez antropogenez� po to, a�eby dotrze� do jakiego� celu. To tym bardziej, poniewa� jednoznacznie o �adnym ustalonym ju� celu podleg�ym warto�ciuj�cej aksjometrii nie mo�na w og�le m�wi�. Wiedza ludzka posuwa�a si� i posuwa si� bez wzgl�du na szkody jakie mog� przynie�� jej szersze wdro�enia, czy to w czasach pokoju, czy wojny. �wiat, w jakim �yjemy, nie daje si� ani ujednoznaczni� w swym rozbiegu w przysz�o��, ani zatrzyma� w tym swoim rozp�dzie. Pojawiaj�ce si�, zw�aszcza w czo��wce najbogatszych spo�ecze�stw, od trzonu wiar tradycyjnych odszczepienia samob�jczego sekciarstwa po�wiadczaj�, �e znajdujemy si� w jednym z krytycznych miejsc historii cz�owieka ucywilizowanego, kt�ry zderzenia, nawet frontalne, wiary i wiedzy akceptuje raczej biernie, poniewa� ca�o�ciowa integracja rozumna zachodz�cych proces�w nie jest mu dana. Na koniec pozwol� sobie jako dyletancki obserwator zauwa�y�, �e �wi�te pisma otwieraj�ce si� s�owami wezwania w imi� Boga lito�ciwego, mi�osiernego (jak Koran) potrafi� ludzie przeinacza� do tego stopnia, �e jako wyznawcy tego dobrego Boga w zapale prozelityzmu zajmuj� si� ludob�jstwem.