Strona 1 Strona 2 Strona 3 2 Do powstania tego dzieła przyczynili się: Bernard Bavant badacz w Centre National de la Recherche Scientifque (CNRS), Unité Mixte de Recherche (UMR) 8167, Strasbourg Denis Feissel dyrektor badań w CNRS, UMR 8167 (CNRS-Collège de Fran- ce) i dyrektor studiów w École Pratique des Hautes Études (EPHE), Sekcja Nauk Historycznych i Filologicznych, Paryż Bernard Flusin profesor na Uniwersytecie Paris-Sorbonne i dyrektor studiów w EPHE, Sekcja Nauk Religijnych, Paryż Jean Gascou profesor na Uniwersytecie Paris-Sorbonne Cécile Morrisson emerytowana dyrektor badań w CNRS, UMR 8167 (CNRS- Collège de France), Paryż, korespondent Instytutu i Akademii w Atenach Jean-Pierre Sodini profesor na Uniwersytecie Paris I, członek Institut Universi- taire de France, korespondent Instytutu Jean-Michel Spieser profesor Uniwersytetu we Fryburgu, Szwajcaria Georges Tate profesor na Uniwersytecie Saint-Quentin-en-Yvelines, korespon- dent Instytutu Constantin Zuckerman wykładowca w Collège de France, Paryż Strona 4 Strona 5 Tytuł oryginału LE MONDE BYZANTIN Tome I L’Empire romain d’Orient 330-641 © Presses Universitaires de France, 2004 6, avenue Reille, 75014 Paris © Wydawnictwo WAM, 2007 Konsultacja naukowa dr hab. Dariusz Brodka Redakcja Agnieszka Caba Projekt okładki i stron tytułowych Andrzej Sochacki Publikacja dofinansowana przez Francuskie Ministerstwo Kultury Centre national du livre Ouvrage publié avec le concours du Ministère français la culture – Centre national du livre ISBN 978-83-7318-746-7 WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków tel. 012 62 93 200 • faks 012 429 50 03 e-mail: [email protected] DZIAŁ HANDLOWY tel. 012 62 93 254, 012 62 93 255, 012 62 93 256 faks 012 430 32 10 e-mail: [email protected] Zapraszamy do naszej KSIĘGARNI INTERNETOWEJ tel. 012 62 93 260 fax 012 62 93 261 Druk i oprawa: COLONEL – Kraków Strona 6 Wstęp Twórca kolekcji „Nouvelle Clio”, nasz mistrz Paul Lemerle (1902-1989), zakładał oczywiście, że poświęci jedną z pozycji kolekcji dziejom Bizan- cjum, do odnowienia znajomości których sam się tak bardzo przyczynił. Jed- nak los na to nie pozwolił. Naszym zaś zadaniem okazało się udostępnienie czytelnikom z kręgów uniwersyteckich niezbędnego bilansu dokonań w tym zakresie. Możemy mówić jednak bardziej o wprowadzeniu, gdyż temat jest tak obszerny, a publikacje tak obfite, że w przypisanym nam zakresie należa- ło zagęścić i skoncentrować nasz wykład, nie szkodząc przy okazji, miejmy nadzieję, jego przejrzystości. Ten pierwszy z serii trzech tomów, które mają za zadanie ogarnąć dzieje Cesarstwa Wschodniorzymskiego aż do jego upadku w 1453 roku, poświę- cony jest epoce założycielskiej, która trwa od zapoczątkowania stolicy Kon- stantyna w starożytnej miejscowości Bizancjum w 330 roku po początki arab- skiego podboju w połowie VII wieku określającego terytorialnie pomniej- szone granice Cesarstwa średniobizantyńskiego. Epoka ta w symboliczny sposób zatrzymuje się na czasach panowania Herakliusza i roku 641, jednak bez przypisywania temu cesarzowi, jak to dawniej czyniono, wprowadzenia systematycznych reform administracji i armii cesarskiej. Wszelkie podziały dotyczące czasu i przestrzeni są w gruncie rzeczy mniej lub bardziej arbitral- ne i dyskusyjne, a określenie „bizantyński”, które dla wygody służy od XVII wieku na określenie Cesarstwa Wschodniorzymskiego, wywodząc się od sta- rożytnej nazwy Konstantynopola, miało bardzo zróżnicowane chronologicz- nie znaczenie. Jeśli bowiem rok 1453 jest słynnym i raczej niekwestionowa- nym kresem, to początki określa się w różny sposób wraz z upływem wie- ków, przypisując je okresowi tetrarchicznemu (Stein) i wprowadzonym wte- dy reformom, które stały się strukturalną podstawą dla cesarstwa Konstanty- na, bądź podziałowi Cesarstwa czy dacie śmierci Teodozjusza w 395 roku, a nawet początkowi VII wieku w przypadku Jonesa (602 rok) czy wręcz ko- ronacji Karola Wielkiego w 800 roku w interpretacji Bury’ego. Dokonany przez nas wybór podkreśla dwa wydarzenia czy znaczące zjawiska, założe- Strona 7 6 WSTĘP nie Konstantynopola wraz z przeniesieniem w efekcie ośrodka ciężkości Cesarstwa ku obszarom wschodniej strefy Morza Śródziemnego, nawróce- niem cesarza oraz stopniową chrystianizacją państwa i społeczeństwa, i po- maga nam w analizowaniu głównych kierunków rozwoju Cesarstwa, które nie ma w sobie nic ze schyłkowości. Cesarstwo stopniowo staje się greckie i chrześcijańskie, mimo że nie prze- staje być rzymskie, jak podkreślają to jego władcy, w swej tytulaturze okre- ślając siebie samych w późniejszych czasach i aż do samego końca na bitych przez siebie monetach ek theou basileis Romaion (z łaski Boga cesarze Rzy- mian). Jednak i te główne linie oddzielające przemiany polityczne, religijne i społeczne nie są sztywne i w tym, co dotyczy analizy państwa i armii, D. Feissel oraz C. Zuckerman nie wahali się cofnąć do 284 roku bądź od- wrotnie – przekroczyć w kilku analizach granicę roku 641. Z konieczności więc w tym, co przedstawia niniejszy tom, jak i tom 2 napisany pod redakcją J.-C. Cheyneta, a poświęcony epoce średniobizantyńskiej (641-1204), pew- ne zagadnienia będa się pokrywały. Przede wszystkim okres „wczesnotobizantyński” kojarzy się z tym, co, choć bez całkowitego utożsamiania, nazywano kiedyś, przez chronologiczne przeciwstawienie wczesnemu Cesarstwu, ale nie bez pewnej pogardy i w duchu uporczywych przesądów, „późnym Cesarstwem”. Jednak od cza- sów pojawienia się esejów H.-I. Marrou [141]* oraz P. Browna [150] pojęcie to i związana z nimi rzeczywistość zostały z mocą zrehabilitowane na ko- rzyść koncepcji późnej starożytności (pojęcie spätrömisch wprowadzone przez A. Riegla w roku 1901), wykorzystywanej w niezliczonych pracach, a zwłasz- cza w wyśmienitym przeglądzie o takiej właśnie nazwie stworzonym w Pa- ryżu w 1933 roku. Początki Bizancjum sięgają rzecz jasna dziejów późnej starożytności, o których traktuje pozycja pod tym właśnie tytułem opraco- wana pod redakcją C. Lepelleya (w przygotowaniu), która opisywać ma cza- sy od schyłku wczesnego Cesarstwa do upadku Cesarstwa Zachodniego (od 260 roku do mniej więcej przełomu V i VI wieku). Staraliśmy się w niniej- szej pozycji uniknąć możliwego i łatwego do przewidzenia pokrywania się zagadnień (dotyczących tła historycznego, dziejów administracyjnych i woj- skowych, gospodarczych i społecznych), skupiając wykład takich tematycz- nych rozdziałów na prowincjach wschodnich i „dzieląc” Cesarstwo na dwa tomy w tym, co dotyczy przedstawienia wykładów o poszczególnych jego regionach. Opierając się bowiem na wzorze książek z naszej kolekcji doty- czących wczesnego Cesarstwa, plan, jakim się kierowaliśmy, po wprowa- * Nawiasy kwadratowe odsyłają do pozycji w bibliografii, s. 516-573. Strona 8 WSTĘP 7 dzeniu dotyczącym wydarzeń tła politycznego i religijnego (rozdziały I i II), wyróżnia struktury i wspólne cechy (państwo, Kościół, armia, gospodarka i społeczeństwo, życie religijne, kulturalne i artystyczne – w rozdziałach III- -X) oraz studium dotyczące różnic regionalnych (rozdziały XI-XIV). Pewne problemy stwarza rekonkwista justyniańska, która mogła usprawiedliwić po- święcenie w tym miejscu dwóch rozdziałów Afryce i Italii. Jednak z wielu względów, głównie praktycznych, zostały one przeznaczone do umieszcze- nia w pozycji Antiquité tardive [Późna starożytność], gdzie prowincja Afry- ka będzie omówiona aż do czasów podboju przez Arabów przez Y. Modera- na, a Italia aż do czasów podboju przez Longobardów przez G. Cecconiego. Z kolei pozycja kolekcji „Nouvelle Clio” dotycząca okresu średniobizantyń- skiego pod redakcją J.-C. Cheyneta powróci do sytuacji tych jeszcze bizan- tyńskich prowincji w okresie już po 641 roku. Jednak nawet pewnego rodzaju pokrywanie się zagadnień nie ma w sobie niczego złego, a zazębianie się nie jest przejawem aneksjonizmu. Od czasu spotkań w Collège de France w 1985 roku opublikowanych w Hommes et richesses dans l’Empire byzantin, I: IVe-VIIe siecle [166], jesteśmy przeświad- czeni o korzyściach, jakie można wyciągnąć ze wspólnego badania różnych rzeczywistości przez „specjalistów od spraw zachodnich” lub „specjalistów od starożytności” i „bizantynistów”, podzielonych zwykłymi uniwersytecki- mi etykietkami. Jak wielu innych, a świadczą o tym na przykład pozycje So- cietà Romana e Impero tardo antico (SRIT) pod redakcją A. Giardiny [169] czy Storia di Roma, III [159], czy rozdziały z niektórych niedawno wyda- nych pozycji w serii „Cambridge Ancient History” pod redakcją Av. Came- ron i P. Garnseya [148] dojrzeliśmy, że nasze perspektywy zostały zmienione i odnowione przez nagłą eksplozję nowych danych dostarczonych przez ar- cheologię (w szerokim znaczeniu, które obejmuje także numizmatykę) czy archeometrię oraz odkrycia epigraficzne. Niniejsza pozycja przypisuje im należne im miejsce, zwłaszcza w rozdziałach dotyczących gospodarki i po- szczególnych prowincji. Poszczególne rozdziały napisane przez różnych autorów zostały ze sobą skoordynowane na tyle, na ile to było możliwe przy pozostawieniu im pełnej wolności sądów, zwłaszcza w punktach dyskutowanych w badaniach, na które zwracamy uwagę w trakcie naszego wykładu. Także uzgodnienie nazw wła- snych nie jest na tyle pełne, na ile tego chcieliśmy. Krótko chcemy także w końcu w tym miejscu podziękować wydawcom i dyrektorom kolekcji za ich cierpliwość, Ośrodkowi Historii i Cywilizacji Bizancjum za dostarczenie map, a Dumbarton Oaks za pomoc wniesioną w zakresie bogatych źródeł bibliograficznych. Strona 9 Strona 10 CZĘŚĆ PIERWSZA CIĄGŁOŚĆ CESARSTWA RZYMSKIEGO NA WSCHODZIE Strona 11 Strona 12 R O Z D Z I A Ł P I E RW S Z Y Wydarzenia – perspektywa chronologiczna * CÉCILE MORRISSON KONSTANTYN, ZAŁOŻYCIEL CESARSTWA CHRZEŚCIJAŃSKIEGO Zwycięstwo odniesione w bitwie pod Chryzopolis w 324 roku uczyniło Konstantyna jedynym władcą Cesarstwa. Położyło ono kres ostatnim przeja- wom tetrarchicznej organizacji, przez którą Wschód i Zachód zostały po- dzielone pomiędzy augustów Konstantyna i Licyniusza oraz ich synów, ce- zarów Kryspusa i Konstantyna II z jednej strony, a Licyniusza Młodszego z drugiej. W tym właśnie czasie Konstantyn postanowił uczynić z Bizancjum miasto, które będzie nosiło jego imię i będzie zarazem, jeśli mamy wierzyć Euzebiuszowi, całkowicie zawierzone religii chrześcijańskiej, dzięki której odniósł on swoje zwycięstwo [por. Vita Const., 177, III, 48]. Świadomy znaczenia, jakie dla państwa, które w ten sposób stało się chrze- ścijańskim, będzie miała jedność Kościoła, zwołuje sobór w jednej ze swych rezydencji w Nicei. Jego pierwszoplanowym zadaniem było rozstrzygnięcie teologicznej debaty, jaka przeciwstawiała sobie Kościoły Antiochii i Alek- sandrii w sprawie daty Wielkanocy. Należało także podjąć walkę z niebez- pieczeństwem arianizmu, decydując się na zajęcie stanowiska co do natury Chrystusa i na poparcie zwolenników albo przeciwników Ariusza. Sobór Nicejski ogłasza, że Ojciec jest współistotny (homoousios) Synowi i potępia nauki Ariusza. Mimo że zostaje on wtedy skazany na wygnanie, to i tak wkrót- * Patrz „Chronologia”, s. 507-510. Strona 13 12 CIĄGŁOŚĆ CESARSTWA RZYMSKIEGO NA WSCHODZIE ce powraca do łask i cieszy się poparciem cesarza, a w późniejszych czasach także i poparciem jego synów (por. rozdział II). Wtedy także Konstantyn przyjmuje osobiście chrześcijaństwo, jak świad- czą o tym liczne wskazówki: usunięcie z monet odniesień do kultu solarnego i zastąpienie związanego z nim tytułu invictus tytułem victor, jak i odmowa ze strony samego cesarza wstąpienia na Kapitol w celu złożenia zwyczajo- wych ofiar, w czasie jego wizyty w Rzymie w 326 roku. Niemniej jednak ceremonia poświęcenia Konstantynopola 11 maja 330 roku świadczy o dal- szym trwaniu rytów niechrześcijańskich, skoro uczestniczyli w niej pogań- ski hierofant i konsekrator, a być może także o przeniesieniu w tym czasie posągu Ateny (Pallas), pochodzącego z Rzymu [Dagron, 508, s. 39-45], pod- czas gdy nowe cesarskie budowle nie wydają się w jakiś szczególny sposób faworyzować nowej religii (por. rozdział VI). Chrześcijaństwo cesarza jest uwypuklane przede wszystkim w Rzymie (bazyliki: Laterańska i Świętego Piotra) oraz w Ziemi Świętej, gdzie następuje konsekracja bogato wyposa- żonej bazyliki Grobu Świętego w 335 roku, zapoczątkowująca wznoszenie całej serii budowli w miejscach związanych bezpośrednio z wydarzeniami życia Chrystusa (bazylika Narodzenia w Betlejem, Wniebowstąpienia itd.) (por. rozdział X). Ich pojawienie się przyczyni się do wzrostu ruchu piel- grzymkowego, a także do osiedlania się w Palestynie chrześcijan, którzy prak- tykują tam swą pobożność, a nawet ascetyzm, w coraz to bardziej wzrastają- cej liczbie mniej więcej od połowy IV wieku (por. rozdział VIII). Skonfiskowanie skarbów i posągów świątynnych między 331 a 336 ro- kiem umożliwiło sfinansowanie tak ambitnych projektów. Doszło do tego ustanowienie nowych podatków w cennych kruszcach (collatio glebalis, col- latio lustralis, chrysargyron), umożliwiając pojawienie się nowej złotej mo- nety (por. rozdział VII). Nie jest przy tym rzeczą pewną, że miała ona jakie- kolwiek religijne znaczenie, jakie nadaje jej Euzebiusz (V. Const. III, 54). Pomimo zniszczenia kilku świątyń i wprowadzenia zakazu sakralnej prosty- tucji w gruncie rzeczy sprawowanie pogańskich kultów nadal było dozwolo- ne, a ich rytuały i budynki nadal były wspierane i utrzymywane przez pań- stwo. Z drugiej strony jednak osobista, bardzo wyraźnie zaznaczona przy- chylność cesarza wobec chrześcijan, a zwłaszcza ustawodawstwo wyłącza- jące duchownych z obciążeń kurialnych (CTh XVI, 2, 1-2), przyznające bi- skupom władzę sądowniczą (por. rozdział IV), odegrały z pewnością olbrzy- mią rolę – nawet jeśli nie były osamotnione – w rozprzestrzenianiu się chrze- ścijaństwa w społeczeństwie. Marginesowa religia, właściwie zaledwie tole- rowana, a czasami nawet prześladowana, do której przyłączył się on nie bez pewnego ryzyka, stała się instytucją uznaną i bogatą, która zaczęła stopnio- wo przyciągać do siebie coraz większą rzeszę nawróconych, zmierzając Strona 14 WYDARZENIA – PERSPEKTYWA CHRONOLOGICZNA 13 Strona 15 14 CIĄGŁOŚĆ CESARSTWA RZYMSKIEGO NA WSCHODZIE stopniowo do dominacji w społeczeństwie w ciągu najbliższej połowy stule- cia. Nawet pogańscy pisarze IV wieku (Julian, Ammian Marcellin, [172], Eunapiusz, [188]) czynią z niego osobę odpowiedzialną za upadek tradycyj- nej religijności i za schyłek rzymskiej kultury, podczas gdy tradycja chrze- ścijańska już od IV wieku uważa go za świętego. Jest to świętość pośmiertna i raczej mało doskonała w oczach dzisiejszych badaczy, ponieważ w 326 roku w niejasnych okolicznościach – podejrzenie o cudzołóstwo jest może zbyt grubymi nićmi szyte – Konstantyn rozkazał zabić swego syna z pierwszego małżeństwa, Kryspusa, i swoją drugą żonę, Faustę. Jednak ciągłość dynastyczna zapoczątkowana już wcześniej przez Konstantyna i Licyniusza nie została w ten sposób podważona. W 333 roku Konstantyn dołącza jako cezarów do swych synów, Konstantyna II i Kon- stancjusza II (ogłoszonego nim w 324 roku), także swego ostatniego syna Konstansa i swego kuzyna Dalmacjusza. Po jego śmierci, która nadeszła 11 maja 337 roku, kiedy to zgodnie z rozpowszechnionym wówczas zwy- czajem przyjął chrzest na łożu śmierci z rąk biskupa ariańskiego, władza przy- padła owym czterem cezarom. Prawdopodobnie za namowami Konstancju- sza armia się buntuje, oznajmiając, że chce za augustów jedynie synów Kon- stantyna, i zabija ich wujów, Dalmacjusza oraz Juliusza Konstansa, a także ich kuzynów: cezara Dalmacjusza i Hannibaliana. W dniu 9 września 337 roku, ogłaszając się augustami, synowie Kon- stantyna dzielą pomiędzy siebie Cesarstwo. Konstancjusz będzie panował nad wschodnią częścią, Konstans nad przeważającymi obszarami Zachodu, z wyjątkiem Galii, Hiszpanii i Brytanii, będącymi przywilejem najstarszego syna, Konstantyna II, który, jak się wydawało, cieszył się pewnego rodzaju pierwszeństwem. Odnotowujemy już wtedy częściowy podział Zachodu po- między dwóch augustów, Zachodu składającego się z wielu prefektur, w prze- ciwieństwie do Wschodu rządzonego przez jednego cesarza wraz z jednym prefektem pretorium. Polityczne dziedzictwo Konstantyna polega w gruncie rzeczy na stopniowej, począwszy od 324 roku, transformacji (to bardziej odpowiedni termin niż „reforma”) administracyjnej organizacji instytucji Cesarstwa, transformacji, która kontynuuje z niewielkimi modyfikacjami dzieło Dioklecjana (por. rozdział III i Delmaire, 1995). Jego dziedzictwo militarne wydaje się być pozytywne, zdominowane przez powołaną do życia mobilną armię comitatus, a dwadzieścia pięć ostatnich lat jego rządów jest względnie spokojnych: Alamanowie zostali powstrzymani na limes Renu, Sarmaci i część Gotów (Tervingi) zostali pokonani w 332 roku i osiedleni w granicach Cesarstwa oraz zobowiązani do dostarczania 40 000 ludzi przy każdym poborze [Jordanes, 182, XXI, 112]. Jednak na froncie perskim sytuacja pogarsza się z chwilą rozpoczęcia prześladowań chrześci- Strona 16 WYDARZENIA – PERSPEKTYWA CHRONOLOGICZNA 15 jan przez Sapora II (310-379). Nawrócenie Armenii w 312 roku, a wkrótce jej przyłączenie do Cesarstwa przez Konstantyna [Zuckerman, 238] były oznaką pewnego oddalenia się tego kraju od strefy wpływów irańskich i początkiem stałych napięć związanych z tym krajem pomiędzy Rzymem i Persją. KONSTANCJUSZ II, JULIAN, WOJNA PERSKA I POWRÓT DO JEDNOŚCI CESARSTWA (337-363) Konstans wyzwolił się w 339 roku spod opieki Konstantyna II, który w 340 roku został pokonany i zabity w Akwilei. Podział Cesarstwa trwał aż do 350 roku, a towarzyszyły mu spory religijne pomiędzy dwoma braćmi, z których jeden (Konstancjusz) popierał arianizm na Wschodzie, podczas gdy drugi (Konstans) mu się przeciwstawiał. W końcu ustanowienie katolickiego bi- skupa Atanazego w Aleksandrii przyniosło chwilowe uspokojenie (346) (por. rozdział II), a kiedy Konstans został obalony i zabity w Galii przez Magne- cjusza, oficera pochodzenia germańskiego (laetus), który sam obwołał się cesarzem, Konstancjusz wyruszył na Zachód i uzyskał abdykację Wetranio- na, pełniącego funkcję magister militum Ilirii, obwołanego nim w samozwań- czy sposób przez swoje oddziały. Pokonując Magnecjusza pod Mursą (nad Drawą, obecnie Osijek) 28 września 351 roku, przywrócił swoje panowanie w Italii w 352 roku. Natomiast w roku 353 Magnencjusz, definitywnie po- konany w Galii, popełnia samobójstwo w Lyonie i Konstancjusz, będący od tej pory jedynym władcą Cesarstwa, może świętować w Arles swój triumf przypadający w czterechsetną rocznicę założenia tego miasta i kontynuować, co prawda bez wielkich sukcesów, walkę, jaką Konstans wcześniej prowa- dził przeciw Alamanom. Konstancjusz został scharakteryzowany przez Ammiana Marcellina (XXI, 16) jako człowiek przesiąknięty „majestatem cesarskiej funkcji”, jaką spra- wował bardzo pilnie; zazdrosny o swą władzę, charakteryzując się dzikim okrucieństwem, kiedy zdawało mu się, że jest ona zagrożona, z drugiej stro- ny cechował się obyciem niewyszukanym i umiarkowanym, uważał się za wykształconego, lecz o „ograniczonym umyśle”, mieszał „doskonałą i pro- stą religię chrześcijańską z przesądami starych kobiet”. Ammian Marcellin, pogański oficer pochodzący z Antiochii, naoczny świadek wielu wydarzeń, jest autorem Res Gestae spisanych po łacinie w Rzymie pod koniec IV wieku i „zasługuje na porównanie z Tacytem” [Av. Cameron, 148, XIII, s. 686]. Strona 17 16 CIĄGŁOŚĆ CESARSTWA RZYMSKIEGO NA WSCHODZIE Strona 18 WYDARZENIA – PERSPEKTYWA CHRONOLOGICZNA 17 Strona 19 18 CIĄGŁOŚĆ CESARSTWA RZYMSKIEGO NA WSCHODZIE Zachowały się do dzisiejszych czasów jedynie księgi dotyczące lat 353-378; ich oddziaływanie jest na tyle silne, że wiele wydarzeń czy osób z tych wła- śnie czasów będzie zawsze postrzeganych przez pryzmat jego przekazu. Od- nosi się to także do portretu Konstancjusza, w którym nadal pragniemy wi- dzieć, poprzez pewnego rodzaju karykaturalną deformację, „pierwszego bi- zantyńskiego cesarza, ze względu na jego upodobanie do chłodnego, hierar- chicznego przepychu, ze względu na jego oddalenie od poddanych, ze względu na jego słabość wobec intryg prowadzonych przez eunuchów i jego żony” (Petit, Le Bas-Empire, Paryż, 1974, 90). W latach 337-350 Konstancjusz II angażuje się na Wschodzie, mając bazę w swej rezydencji w Antiochii, w walkę z Persami i przywraca wpływy rzym- skie w Armenii, nie pozwalając na wyprawy perskie w głąb Mezopotamii przez zastosowanie ostrożnej strategii ograniczającej się do obrony umoc- nionych miast i unikając przede wszystkim otwartej bitwy. Z chwilą swego wyjazdu na Zachód powierza sprawy Wschodu swemu kuzynowi Galluso- wi, mianowanemu cezarem w 351 roku. Jednak nieporadność i nadużycia tego ostatniego, dochodzące nawet do zabójstwa w Antiochii wysłanników cesarza, doprowadziły do odwołania go do Italii, gdzie został ścięty w 354 roku. Rok później Konstancjusz, nieposiadający dzieci, został zmuszony do wybrania jeszcze jednego cezara, Juliana, przyrodniego brata Gallusa, który podobnie jak ten ostatni uniknął masakry z 337 roku (patrz diagram, s. 13). Julian, zmuszony od dzieciństwa do pozostawania wraz z Gallusem na wy- gnaniu w Bitynii, a później w Kapadocji, otrzymał wychowanie chrześcijań- skie. Kiedy jednak dostał zezwolenie na powrót do Konstantynopola, zaczął obracać się w mistycznych środowiskach neoplatońskich Nikomedii, Perga- monu, Efezu i Aten i przyłączył się potajemnie do pogan, co stało się przy- czyną późniejszego nadania mu przydomka „Apostata”. W roku 355 Kon- stancjusz powierzył mu obronę Galii zagrożonej najazdem ze strony Fran- ków i Alamanów. Udowodnił tam swe talenty wojskowe i administracyjne, broniąc wielu miast i pokonując liczną armię Alamanów pod Strasburgiem przy pomocy znacznie mniej liczebnego wojska (357), a przy okazji pokazu- jąc, że można zbierać skutecznie i sprawiedliwie podatki, kiedy będzie się walczyło ze zwyczajowo panującą w tej dziedzinie korupcją (Ammian Mar- cellin XVI, V, 14-15 i XVII, III, 1-6). Kiedy zaś Konstancjusz zaniepokojo- ny jego rosnącą popularnością chciał wezwać część jego oddziałów do prze- mieszczenia się na Wschód, żołnierze podnieśli bunt i ogłosili Juliana augu- stem (luty 360). Ponieważ poszukiwania kompromisu pomiędzy Konstan- cjuszem a Julianem zawiodły, Julian, w celu nieuniknionej, jak się zdawało, konfrontacji, zaczął podążać ze swoją armią do Ilirii, a przebywając w Nais- sus (dzisiejszy Nisz) dowiedział się o śmierci Konstancjusza, która nastąpiła Strona 20 WYDARZENIA – PERSPEKTYWA CHRONOLOGICZNA 19 w Cylicji (3 listopada 361 roku), kiedy cesarz opuścił Antiochię i tymczaso- wo spokojny front perski. Jako ostatni spadkobierca dynastii konstantyńskiej Julian stał się od tej pory jedynym władcą Cesarstwa. Po zakończeniu chrześcijańskich ceremo- nii pogrzebowych Konstancjusza, który został pochowany w kościele Świę- tych Apostołów (grudzień 361), Julian zaczyna zachowywać się krańcowo odmiennie od swego poprzednika, przedkłada filozoficzną prostotę nad ce- sarski przepych, dokonuje oszczędności co do ilości osób na dworze i w swych urzędach, wzmacnia skład kuriałów i finanse miast. Przeciwstawienie takie jest w szczególnie wyraźny sposób widoczne zwłaszcza w dziedzinie religii (Ammian Marcellin, XXII, V, 2): Julian kończy podejmowane za Konstansa i Konstancjusza prześladowania (jak zakaz składania ofiar ogłoszony w 341 roku (CTh XVI, 10, 2) i zamykanie świątyń (CTh XVI, 10, 4; 346), ponowio- ne w latach 356-357). Ogłasza edykt o powszechnej tolerancji, obejmującej pogan, Żydów i chrześcijan ze wszystkich sekt, których spory, jak mniemał, winny ich osłabić. Zniesiono również przywileje dla duchownych, ponownie otwarto lub odbudowano świątynie pogańskie na koszt chrześcijan. Plano- wał on również odbudowę Świątyni Jerozolimskiej. Ponownie powrócono do publicznego kultu bogów, a sam Julian starał się o zorganizowanie hierar- chicznego i skierowanego na praktykowanie miłosierdzia wobec ubogich kościoła pogańskiego, na wzór Kościoła chrześcijańskiego. W końcu zabro- nił chrześcijanom nauczania retoryki i gramatyki (CTh XIII, 3, 5, uzupełnio- ny przez Juliana, List 61 i Grzegorza z Nazjanzu, Mowa 4, 5, PG 35). Taka zmiana polityki nie przebiega jednak bez nadużyć i czasami nieuzasadnio- nych prześladowań, wyzwalając w ten sposób emocje i prowokując zamieszki. W Antiochii, gdzie Julian spędza dziesięć miesięcy, od maja 362 roku do marca 363, spotyka się z wrogą opinią publiczną, w większości ze strony chrześcijan, tym bardziej niezadowolonych, że panuje kryzys zaopatrzenia w zboże spowodowany częściowo, lub raczej być może wzmocniony, przez obecność jego skoncentrowanych w tym regionie oddziałów. Wypadki te są lepiej znane dzięki temu, iż krytykom tym poświęca on swoją satyrę (Miso- pogon), którą wywiesza na jednej z bram niedaleko pałacu. W tym samym odruchu reakcji przeciw Konstancjuszowi Julian postana- wia, w duchu tradycji Aleksandra i Trajana, rozpętać wielką ofensywę skie- rowaną przeciwko Persom, która nie była w tym momencie wcale uzasad- niona. I tak, po zdobyciu i zniszczeniu Amidy w 359 roku oraz Singary w roku 360, Sapor zadowolił się zachowaniem Bezabdy i wycofał się daleko od gra- nicy. Nie zważając na rady swego otoczenia zalecające mu ostrożność, Julian podszedł do Eufratu i podprowadził swą armię pod Ktezyfont. Po zwycię- stwie nad armią perską nie zdecydował się na oblężenie stolicy i paląc statki